JessaLinea Nr. 15

Vijf jaar prothesecentrum: revalideren in groep werkt stimulerend Jessa betrekt familie actief bij revalidatie ouderen en wint Flanders’ Care Label Ultramoderne operatiezaal in gebruik

MEDISCH INFORMATIEBLAD JESSA ZIEKENHUIS NR. 15 SEPTEMBER 2014

JessaLinea

2 INHOUD

EERSTE REACTIES OP NIEUW DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL JESSA BIJZONDER POSITIEF

COLOFON JessaLinea

nr. 15 - september 2014 Verantwoordelijke uitgever: vzw Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt Hoofd- en eindredactie: dienst communicatie Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt tel. 011 30 82 21, jessalinea@jessazh.be

6

Het nieuwe digitaal zorgverlenersportaal van het Jessa Ziekenhuis is van start gegaan. Het portaal geeft zorgverleners op een zeer snelle en gemakkelijke manier toegang tot het volledige medische dossier van hun patiĂŤnt. Een 40tal huisartsen heeft het systeem de afgelopen maanden uitgetest. De reacties zijn bijzonder positief.

Vormgeving: marjanwuyts Grafische Vormgeving www.jessazh.be info@jessazh.be www.facebook.com/jessaziekenhuis www.twitter.com/jessaziekenhuis

symposium cardiochirurgie

16

vijf jaar prothesecentrum

18

artsen-specialisten in opleiding

22

nominatie eHealth award

23

7 vragen over borstpuncties

24

CMV tijdens de zwangerschap

26

3 INHOUD

10

A

VERNIEUWDE AFDELING PSYCHOGERIATRIE

14

NIEUWE TECHNIEK SCHILDKLIERINGREPEN: NOG MINDER RISICO OP BESCHADIGING STEMBANDZENUW

Low dose CT scanner

32

Familie betrekken bij revalidatie ouderen

36

Netwerking op PAAZ

38

Talk to the brain, not to the arm

42

Op maandag 23 juni 2014 opende het Jessa Ziekenhuis op campus Salvator de vernieuwde afdeling psychogeriatrie.

Deze dienst is gespecialiseerd in de behandeling van patiënten ouder dan 65 jaar met cognitieve stoornissen zoals dementie. Om de dementerende patiënten zo weinig mogelijk te verwarren, werd – op basis van wetenschappelijke studies – gekozen voor een ongewone inrichting met felle contrasten en een hoog ‘huiskamergehalte’ zodat de patiënten zich er veilig en thuis voelen.

Sinds kort neemt de dienst NKO van het Jessa Ziekenhuis een extra maatregel om het risico op beschadiging van de stembandzenuw tijdens schildklieringrepen nog verder te verminderen. De chirurg krijgt hierbij via een automatisch monitoringsysteem signalen als de stembandzenuw ‘at risk’ is. Voorlopig is de nieuwe techniek nog maar in enkele Belgische centra - voornamelijk in universitaire ziekenhuizen – in gebruik en wordt hij daar vaak nog niet standaard toegepast.

Gehaakte inktvisjes op neonatologie

44

4 KORT NIEUWS

DEELWEBSITE ‘DAGKLINIEK VOOR KINDEREN EN JEUGDIGEN HASSELT’ ONLINE

S

inds kort heeft het Centrum voor kinderpsychiatrie een eigen web-

site. Hier vindt u alle informatie over het

Jessa lanceert jaarverslag 2013 via website Half juni 2014 lanceerde het Jessa Ziekenhuis zijn jaarverslag 2013. Dit keer heeft dit jaarverslag de vorm van een website die via grote foto’s van onze medewerkers, artsen en patiënten kort een aantal projecten van 2013 in de kijker zet. Wie meer wil weten over een project kan voor de meeste projecten doorklikken naar een artikel of naar een ander onderdeel op onze Jessawebsite.

Het jaarverslag 2013 wil op een zeer budgetvriendelijke manier zowel de eigenheid van onze organisatie als een aantal realisaties van 2013 tot bij de lezer brengen. U kan het jaarverslag bekijken via www.jessazh.be/jaarverslag.

NIEUWE TUINHUIS EN SERRE HELPEN BIJ REVALIDATIE OP CAMPUS SU

zorgaanbod waarvoor kinderen van 3 tot

Sinds kort beschikt de tuin op campus St.-Ursula over een tuinhuis en

18 jaar in het centrum terecht kunnen.

serre die beide rolstoeltoegankelijk zijn. Het project kwam er dankzij

Daarnaast biedt de website informatie-

de financiële steun van de Belfius Foundation die ieder jaar enkele

brochures voor zowel ouders als verwij-

projecten bekroont die het welzijn van gehospitaliseerde patiënten

zers, een rubriek kostprijs en de nodige

verhogen. Campus SU hoorde in 2013 bij deze laureaten met het pro-

contactgegevens. Alle info op www.jes-

ject ‘tuinieren is ook revalideren’. “De therapietuin is een meerwaarde

sazh.be/kinderpsychiatrie.

voor het therapeutisch aanbod dat we onze revalidatiepatiënten bieden”, aldus zorgmanager Luc Claes. “Een onderdeel van ons multidisci-

Het Centrum voor kinderpsychiatrie is een

plinair revalidatieprogramma bestaat uit ‘activiteiten van het dagelijks

associatie tussen het Jessa Ziekenhuis

leven’. Het gaat dan bijvoorbeeld om hygiënische zorg, huishoudelijke

Hasselt, het AZ Vesalius Tongeren en het

taken en dus ook tuinieren. Onze revalidanten oefenen verplaatsingen

Medisch Centrum St.-Jozef Bilzen en biedt

op de verschillende ondergronden in de tuin, maar we laten hen ook

voor de provincie Limburg een dagkliniek

wieden, zaaien, oogsten, perken onderhouden, …. Dankzij het tuinhuis

van 20 plaatsen aan. Het centrum bevindt

en de serre kunnen ze dit nu al van heel vroeg in het seizoen en ook

zich in het Jessa Ziekenhuis op campus

bij slecht weer. Doordat alles rolstoeltoegankelijk is, kunnen ze ook

Virga Jesse.

buiten de therapie-uren zelfstandig in de tuin werken.”

5 RUBRIEK

Buitenlanders komen nieuwe techniek Transanale TME bekijken

O

p vrijdag 25 april 2014 organiseerde de dienst abdominale heelkunde van het Jessa Ziekenhuis een gespecialiseerd symposium voor colorectaal chirurgen en assistenten in opleiding. Met 70 deelnemers – onder wie 15 buitenlandse chirurgen – was deze workshop in een mum van tijd volzet. Zowel het colorectaal team van Jessa als gerenommeerde gastsprekers uit het Verenigd Koninkrijk en Nederland deelden hun expertise met het publiek. Hierbij werd onder meer gefocust op de TAMIS poliepectomie in het rectum en de sterk vernieuwende techniek transanale TME (totale mesorectale excisie). De deelnemers konden via een videoverbinding live meekijken terwijl dr. Joep Knol (Jessa) een transanale TME en dr. Houben (Jessa) een TAMIS in het operatiekwartier uitvoerden. Achteraf kregen geïnteresseerde chirurgen de mogelijkheid om de transanale TME-techniek zelf uit te testen in een simulatietoestel. Het colorectaal Jessateam voert sinds een jaar de transanale TME met succes uit. De transanale benadering helpt om de kwaliteit van de distale dissectie te verbeteren.

6 DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL

EERSTE REACTIES BIJZONDER POSITIEF

NIEUW DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL Berichten

255

H

Patiënten

Patiënt informatie Patiënt informatie

Gegevens:

Naam patiënt (geboortedatum) Adres patiënt Tel. patiënt Huisarts in orde

Patiënt relatie: Patiënt relatiestatus:

Naam huisarts Adres huisarts Tel. huisarts Ongekend specialisme /

Specialisme: Groepspraktijk:

Inbox

Datum

Medisch Dossier

05/08/2014

12:20

Mr. lumbale wervelzuil

Labo onderzoeken

29/04/2014

16:32

Vasculaire heelkunde brief: raadpleging dr. vdk

Beeldvorming

03/02/2014

16:21

Neurochirurgie brief: controlebrief

Andere berichten

06/12/2013

14:09

Neurochirurgie brief: ontslagbrief

Met ster

29/11/2013

16:52

Ontslag - neurochirurgie

28/11/2013

09:14

Neurochirurgie brief: controlebrief

26/11/2013

11:32

Labo onderzoek *MICROBIOLOGIE

26/11/2013

11:32

Labo onderzoek *MICROBIOLOGIE

26/11/2013

11:32

Labo onderzoek *MICROBIOLOGIE

26/11/2013

07:18

Opname - neurochirurgie

van het Jessa Ziekenhuis is van start ge-

gaan. Het portaal geeft zorgverleners op een snel-

Huisarts

Gegevens:

et nieuwe digitaal zorgverlenersportaal

le en gemakkelijke manier toegang tot het volle-

Beschrijving

dige medische dossier van hun patiënt. Een 40-tal huisartsen heeft het systeem de afgelopen maanden uitgetest. De reacties zijn bijzonder positief.

80 resultaten gevonden

Vorige

Berichten

255

1

2

3

4

5

6

7

8

Volgende

EERSTE INDRUK IS ALVAST SUPER!

Patiënten

Labo onderzoek (*HEMATOLOGIE, *CPR en sedimentatie, *CHEMIE, *HORMONEN) Patiënt informatie

Huisarts

Gegevens: Patiënt relatie: Patiënt relatiestatus: Omschrijving

Hematocriet

Waarde

Eenheid

Referentiewaarden

16.7

g/dL

13.1 - 17.2

46.9

Naam huisarts Adres huisarts Tel. huisarts Ongekend /

Specialisme: Groepspraktijk:

*HEMATOLOGIE Hemoglobine

Betrokken artsen Gegevens:

Naam patiënt Adres patiënt Tel. patiënt Huisarts in orde

%

39 - 50

Rode bloedcellen

5.42

x10*12/L

4.2 - 5.6

MCV

86,5

fL

81 - 101

MCH

30.8

pg

27 - 35

MCHC

35.6

g/dL

32 - 36

Bloedplaatjes

231

x10*9/L

MPV (Mean platelet volume)

8.3

fL

6 - 11

Witte bloedcellen

12.5

x10*9/L

4.5 - 11

8.38

x10*9/L

1.5 - 7.1

Aanvragende arts: Specialisme: Groepspraktijk:

Naam huisarts Adres huisarts Tel. huisarts Ongekend /

Het nieuwe zorgverlenersportaal is een zelf ontwikkeld centraal platform waarmee de bestaande medische systemen in het Jessa Ziekenhuis op een gebruiksvriendelijke en beveiligde manier open-

Hemoglobine (g/dL) 20

gesteld worden voor zorgverleners. Via een beveiligde netwerkverbinding krijgen ze binnen enkele seconden toegang tot verslagen,

15

de resultaten van laboratoriumonderzoeken en de beelden van ra-

150 - 400 10

diologische onderzoeken.

WBC Formule absoluut Neutrofielen Eosinofielen

0.32

x10*9/L

Basofielen

0.14

x10*9/L

0 - 0.16

Lymfocyten

2.76

x10*9/L

0.65 - 2.8

Monocyten

0.72

x10*9/L

0 - 0.51

5

0 - 0.42

0

12

NAAM PATIENT | vrouwelijk | geboortedatum MR LUMBALE WERVELZUIL 5-AUG-2014 13:20

12

12

13

13

13

13

14

14

14

Berichtenpagina Eén van de praktische toepassingen van het zorgverlenersportaal is

1 van 5

de berichtenpagina. Via deze pagina krijgen verwijzers alle verslagen van consultaties, labo- en radiologieonderzoeken en opnameen ontslagbrieven van hun patiënten van de laatste 30 dagen in een soort e-mailoverzicht. Door op de link in het overzicht te klikken, kan de verwijzer het volledige verslag inkijken. Na 30 dagen

1 600 000

4 000 000

Het aantal verslagen dat via het zorgverlenersportaal beschikbaar is

Het aantal beschikbare labo-onderzoeken

7 DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL

JESSA VAN START archiveert het systeem de berichten automatisch. Het archief blijft raadpleegbaar.

15 minuten tot 10 jaar oude info Het zorgverlenersportaal wil kort op de bal spelen. Concreet betekent dit dat verslagen van bijvoorbeeld radiologische onderzoeken al een kwartiertje nadat ze door de radioloog opgemaakt zijn voor de verwijzer beschikbaar zijn. Maar ook bepaalde oudere informatie is gemakkelijk te raadplegen. Zo gaan de medische beelden van patiënten tot 10 jaar terug. Nog een leuk extraatje: het zorgverlenersportaal toont telkens de foto van de patiënt en van de arts in het ziekenhuis die het verslag opgemaakt heeft.

Toegang De afgelopen weken voerde het Jessa Ziekenhuis een campagne om het zorgverlenersportaal bij huisartsen bekend te maken. Wenst u ook gebruik te maken van het nieuwe Jessa zorgverlenersportaal?

Dan kan u zich registreren via www.jessazh.be/aanvraagzorgverlenersportaal. U ontvangt dan een mail met verdere instructies om van start te kunnen gaan. Er hoeft geen bijkomende software gedownload te worden op uw computer.

SCHITTEREND SYSTEEM, VERBETERING MET 100% TEN OPZICHTE VAN HET VORIGE SYSTEEM. ALLE FUNCTIES DIE JE MAG VERWACHTEN, ZITTEN ERIN. NOG GEEN TWEE SECONDEN WACHTTIJD OM GEGEVENS OP TE ROEPEN.

500 000

9 000 000

3 200 000

Het aantal unieke patiënten waarvan het medisch dossier via het zorgverlenersportaal beschikbaar is

Het aantal unieke documenten dat geraadpleegd kan worden

Het aantal beschikbare medische beelden

8 DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL

NIEUW DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL

ALLES WERKT HEEL GOED, SNEL, OVERZICHTELIJK. EEN PLEZIER OM MEE TE WERKEN! DE FOTO’S ZIJN EEN PLUSPUNT.

ZEER POSITIEVE REACTIES De afgelopen maanden liet het Jessa Ziekenhuis het nieuwe digitaal zorgverlenersportaal uittesten door een 40-tal huisartsen. De reacties waren allemaal bijzonder lovend. Een kort overzicht: DR. PHILIP POELMANS:

“ Dit systeem is snel, overzichtelijk en het werkt zeer intuïtief, echt geniaal. Ik gebruik het zorgverlenersportaal van Jessa naast mijn eigen elektronisch dossier en switch constant.

In het weekend kijk ik altijd even of er patiënten van mij op spoed zijn geweest. Eigenlijk ken ik geen enkel systeem dat zo gebruiksvriendelijk is.”

DR. DIRK PEETERS:

“ Dit systeem werkt perfect en heel intuïtief. Het bekijken van de beelden gaat heel snel en de foto’s van de radiologen zijn vlot toegankelijk. Voor mij is dit een zeer volledig systeem dat gezien zijn snelheid een meerwaarde betekent in de huisartsenpraktijk.”

DR. ETIENNE PLEES:

“ Gewoonweg prachtig! Wat een snelheid! Je krijgt niet alleen verslagen en bloeduitslagen in een seconde, maar zelfs CT-beelden. Zeer handig en gebruiksvriendelijk, dit wijst zichzelf uit. Dit product gaan ikzelf en mijn 6 collegae van onze groepspraktijk zeker veel gebruiken.”

DR. XAVIER VERNYNS:

“ Zeer aangenaam om mee te werken, zeker in vergelijking met het vroegere systeem dat erg tijdrovend was. Het nieuwe portaal opent snel en je hebt meteen een overzicht: verslagen van alle recente onderzoeken maar ook van het verleden, een overzicht van de

SCHITTERENDE PORTAALSITE: EENVOUDIG, OVERZICHTELIJK EN GEMAKKELIJK IN GEBRUIK.

gehospitaliseerde patiënten, zicht op welke patiënten de spoeddienst bezocht hebben met de verslagen hiervan en heel gemakkelijk te raadplegen beeldvorming. Ik zet het portaal ’s morgens open en ‘refresh’ enkele keren per dag. Zo kan ik alles op de voet volgen. Mijn zoon Sander gebruikt het systeem ook en is even enthousiast als ikzelf. Dit portaal is zeer bruikbaar in de praktijk, biedt een grote meerwaarde en is enorm fijn om mee te werken.”

9 COLUMN

DAG

Collega’s

O

p 1 september heeft medisch directeur dr. Frank Weekers onze organisatie verlaten om een nieuwe uitdaging aan te gaan. Frank heeft een aan-

zienlijke bijdrage geleverd aan de verbetering van de kwaliteit en veiligheid van de zorg, de uitbouw van medische diensten en de samenwerking met huisartsen en andere zorg- en studie-instellingen. Langs deze weg wil ik hem hiervoor danken en hem heel veel succes toewensen in zijn nieuwe job.

Vermits de column dit keer in mijn handen ligt, wil ik graag een persoonlijke ervaring delen. De vriend van mijn dochter is voetballer in de ‘premier league’ van de provincie Vlaams-Brabant. Vorig seizoen werd hij verkocht aan een ploeg in hogere klasse. Droomt mijn dochter van een nieuwe Ronaldo? Misschien, al moet ik opletten wat ik hier vertel. Dit magazine ligt immers thuis bij de wekelijkse lectuur op de salontafel, omdat we er nu eenmaal fier op zijn.

Terug naar de voetballer. Zondag kreeg hij een aardige tik tegen de enkel. Het gevolg: een zwelling, dolor, rubor en calor. Meteen maar richting huisarts en dan voor een RX en een echografie naar een deskundige radioloog. Een uurtje later heeft de huisarts de beelden en het protocol al via het Jessa zorgverlenersportaal ter beschikking. De behandeling kan starten. Huisarts tevreden, dochter en vriend tevreden en algemeen directeur van dit ziekenhuis tevreden. De radioloog? Die heeft intussen zijn volgende onderzoeken al afgewerkt en op het portaal beschikbaar gesteld. Hij kan met een gerust gemoed, zonder een hoop ‘te moeten protocoleren’, na een drukke dagtaak een terrasje gaan doen.

Het nieuwe ‘Jessa Zorgverlenersportaal’ (zie pagina 6) betekent een volgende stap naar een vlotte en veilige digitale communicatie met de verwijzer, maar later ook

DR. YVES BREYSEM:

met de patiënt, de thuisverzorger enz. We bieden onze verwijzers hiermee een zeer

ONS ZORGVERLENERSPORTAAL

voor hun rekening hebben genomen.

gebruiksvriendelijk informatiekanaal aan voor de onderzoeksresultaten van het ziekenhuis. De eerste reacties zijn alvast bijzonder positief! Een pluim voor onze IT-medewerkers en de begeleidingsgroep (artsen) die het ontwerp van dit portaal

IS EEN VOLGENDE STAP NAAR EEN VLOTTE EN VEILIGE DIGITALE

Maar ook op andere vlakken zitten we niet stil. Verschillende medische diensten

COMMUNICATIE MET ONZE

in ons ziekenhuis breiden hun expertise volop uit, waarvan meerdere met een we-

VERWIJZERS.

tenschappelijke toetsing die tot over de grenzen reikt. Jessa groeit qua patiëntencontacten in hospitalisatie en daghospitalisatie. Ons revalidatiecentrum in Herkde-Stad viert zijn tienjarig bestaan en binnenkort neemt onze hematologieafdeling haar intrek op een totaal vernieuwde afdeling. En last but nog least bereiden we ons voor op een derde accreditatieronde waarbij onze kwaliteit van zorg opnieuw onder de loep komt te liggen. Veel werk aan de winkel, maar we gaan ervoor!

10 RUBRIEK

Kleuren op vernieuwde helpen mensen met

O

p maandag 23 juni 2014 opende het Jessa Ziekenhuis

op campus Salvator de vernieuw-

de afdeling psychogeriatrie. Deze dienst is gespecialiseerd in de behandeling van patiënten ouder dan 65 jaar met cognitieve stoornissen zoals dementie. Om de dementerende patiënten zo weinig mogelijk te verwarren, werd – op basis van wetenschappelijke studies – gekozen voor een ongewone inrichting: een fel kleurenpallet met contrasten, gekleurde WC-brillen, de als boekenkast bestickerde uitgang en een hoog ‘huiskamergehalte’ zodat de patiënten zich er veilig en thuis voelen. “Het concept werkt”, vertelt hoofdverpleegkundige Nathalie Nelles. “Onze patiënten waren vanaf de eerste dag rustiger.”

ALS PERSONEN MET DEMENTIE EEN DEUR ZIEN, WORDEN ZE ERDOOR AANGETROKKEN. ONZE UITGANG ZIET ER DAAROM UIT ALS EEN BOEKENKAST.

11 VERNIEUWDE AFDELING PSYCHOGERIATRIE

afdeling psychogeriatrie dementie beter functioneren Door de veroudering van de bevolking neemt de dementieproblematiek en het aantal oudere mensen met ernstige geheugen- en gedragsproblemen toe. Op een acute afdeling worden deze patiënten door anderen vaak als storend ervaren en is het moeilijk om een gerichte diagnose en behandeling te voorzien. Op de aparte afdeling psychogeriatrie is dat wel mogelijk en is de aanpak volledig afgestemd op deze specifieke problematiek. De afdeling telt 20 bedden.

Verwarring beperken Nu de afdeling psychogeriatrie naar een vernieuwde locatie verhuisd is, is deze meteen ook ‘dementievriendelijk’ ingericht. “Personen met dementie hebben behoefte aan een omgeving die de verwarring beperkt en die hen helpt in hun zelfredzaamheid en correct functioneren. Een aangepaste omgeving kan henzelf, mantelzorgers en hulpverleners helpen om de communicatie en interactie te verbeteren”, vertelt Nathalie Nelles.

Observaties in ‘huiskamer’ Voor de inrichting baseerde het ziekenhuis zich op wetenschappelijke studies.

“De patiëntenkamers – het slaapgedeelte – hebben we bewust klinisch wit gehouden met weinig meubilair, terwijl het gemeenschappelijke leefgedeelte een huiselijk gevoel

12

geeft met hout, gekleurde zetels en dimbaar licht. Door het

dimmen, krijgen ze het gevoel dat het avond is.”

contrast met de neutrale slaapgang verblijven onze patiënten nu spontaan veel meer in het leefgedeelte. En dat is net de bedoeling. Door elkaars gezelschap voelen ze zich veiliger - wat voor

Boekenkast

hen heel belangrijk is - en wij als zorgverstrekker kunnen beter

De patiënten op psychogeriatrie kunnen vrij op de afdeling

gedragsobservaties doen. Die gedragsobservaties spelen een

rondwandelen. Zonder assistentie geraken ze niet van de gesloten

sleutelrol bij het stellen van de diagnose en bij de behandeling.”

afdeling. “Maar als mensen met dementie een deur zien, worden ze daardoor aangetrokken”, vertelt Nathalie. “Om te vermijden dat ze hulpeloos aan de klink gaan morrelen, hebben we de uitgang

Gekleurde WC-bril

het uitzicht gegeven van een grote, ordelijke boekenkast. Nu pas-

Het kleurengebruik is niet alleen atypisch voor een ziekenhuis, het

seren ze daar ettelijke keren per dag zonder zich ervan bewust te

is ook functioneel. Zo kreeg bijvoorbeeld de WC-bril een kleurtje

zijn dat de uitgang erachter schuilt. Dit alles zorgt ervoor dat onze

mee. “Door de gekleurde WC-bril herkennen onze patiënten het

patiënten rustiger zijn.”

toilet, terwijl dat bij een witte bril op een wit toilet vaak niet het geval is. En als iemand op de gang dringend naar het toilet moet, weet hij nu meteen waar hij moet zijn als we zeggen: de grote

Beren

groene deur.” Ook de deuren, ramen en plinten zijn in een andere

Personen met dementie hebben de gewoonte om overal dingen

kleur dan de muur om verwarring zoveel mogelijk te beperken.

mee te nemen. “Dat betekent ook dat ze spullen van andere

“Het dimbare licht is dan weer belangrijk omdat personen met

patiënten meenemen als die niet achter slot en grendel zitten.

dementie vaak geen tijdsbesef meer hebben. Door de lichten te

Daarom zijn de kasten op de kamers afgesloten. Daarnaast zijn we

13

nu net gestart met een klein testprojectje”, aldus Nathalie. “We heb-

Klanttevredenheid

ben op de afdeling een grote mand met beren gezet en dat blijkt

De afdeling psychogeriatrie in Jessa bestaat intussen twee jaar.

prima te werken. Je vindt nu overal beren, maar de patiënten blijven

Tijd voor een doorlichting, vond hoofdverpleegkundige Nathalie.

veel meer van elkaars spullen af.”

“We hebben vooral gekeken op welke vlakken we nog kunnen verbeteren en hoe we ons nog beter kunnen organiseren. Deze ‘ideale werkwijze’ is intussen in een zorgpad gegoten. Onze doel-

Omgaan met problematiek

stellingen hierbij zijn onder meer dat patiënten en hun familie van

Nathalie Nelles: “Op psychogeriatrie organiseren we de zorg vol-

opname tot ontslag weten wat ze op de afdeling psychogeriatrie

ledig vanuit de patiënt in plaats van te vertrekken vanuit een vaste

kunnen verwachten en dat ze het verblijf op onze afdeling als

structuur. Nu we een aparte afdeling zijn, kunnen we nog veel meer

veilig ervaren. Familieleden mogen ook gerust eens op voorhand

‘out of the box’ denken om de patiënt zoveel mogelijk op maat van

op onze afdeling komen kijken. Op dit ogenblik werken we nog

zijn noden en behoeften te behandelen. Onze behandeling gaat uit

aan een kleine brochure voor verwijzers. Die kunnen ze later dan

van de beleving van de patiënt: wat wordt met dit gedrag zonder

bij een doorverwijzing hanteren om te weten welke informatie

woorden gezegd, hoe voelt de patiënt zich, wat heeft hij in het ver-

ons kan helpen bij de behandeling van de patiënt. Een goede

leden meegemaakt, hoe is de gezinssituatie, enz. De betrokkenheid

informatie is voor ons de eerste stap in het proces van diagnose

van de familie hierbij is erg belangrijk. Ze krijgen van ons begelei-

en behandeling.”

ding en tips over hoe om te gaan met de ziekte en met het gedrag van hun familielid. Patiënten verblijven hier gemiddeld een maand: twee weken voor diagnose en twee weken om de juiste behande-

ONZE PATIËNTEN VERBLIJVEN NU SPONTAAN VEEL

ling op te starten. Daarna gaan ze terug naar huis of het rusthuis.”

MEER IN HET GEMEENSCHAPPELIJKE LEEFGEDEELTE.

HOOFDVERPLEEGKUNDIGE NATHALIE NELLES

NOG MINDER RISICO OP BESCHADIGING STEMBANDZENUW

DIENST NKO NEEMT VERNIEUWENDE

S

inds kort neemt de dienst NKO van het Jessa Ziekenhuis een extra maatregel om het risico op beschadiging van de stemband-

zenuw tijdens schildklieringrepen nog verder te verminderen. De chirurg krijgt hierbij via een automatisch monitoringsysteem signalen als de stembandzenuw ‘at risk’ is. “Vroeger konden we via een manuele stimulatie nagaan waar de stembandzenuw zich bevond en of deze beschadigd was. Nu krijgen we preventief signalen als er een beschadiging dreigt te gebeuren. Een zeer patiëntveilige techniek die we in de toekomst bij alle schildklieroperaties willen gebruiken”, vertelt NKO-arts dr. Kristof Deben. Voorlopig is de nieuwe techniek nog maar in enkele Belgische centra - voornamelijk in universitaire ziekenhuizen – in gebruik en wordt hij daar vaak nog niet standaard toegepast.

Een operatie aan de schildklier brengt een

stroomstootjes door de gehele zenuwlus

risico mee op stembandparalyse met tijde-

gestuurd worden. Zo wordt er continu

lijke of blijvende heesheid en in ernstige

geregistreerd of de zenuwlus intact is.

gevallen kortademigheid tot gevolg. “Bij

Zodra de stembandzenuw ‘at risk’ is - er

ervaren chirurgen is dat risico zeker niet

aan wordt getrokken of gemanipuleerd

groot, maar het bestaat wel”, benadrukt

- toont de monitor rode alarmsignalen.

dr. Deben. “De zenuw die de stembanden

Deze signalen zijn een verwittiging

bedient, de nervus recurrens, loopt immers

vooraleer er definitieve schade optreedt.

vlak onder de schildklier door en is daar-

Je wordt als chirurg dus meteen gewaar-

door potentieel bij iedere schildklier-

schuwd extra voorzichtig te zijn en je

ingreep ‘at risk’ zoals we dat zeggen.”

chirurgische tactiek aan te passen om geen ernstige schade te veroorzaken.”

Preventieve signalen Om eventuele beschadiging te voorkomen

Verfijnde techniek

werkt het Jessateam sinds kort met een

Voorheen gebruikte het Jessateam al

continu monitoringsysteem dat ervoor

diverse jaren een voorloper van deze

zorgt dat de kans op stembandbescha-

techniek. Dr. Deben: “Bij ons vorige sys-

diging bijzonder klein wordt. “Bij deze

teem, dat intussen in meerdere ziekenhui-

nieuwe techniek plaats je als chirurg een

zen in gebruik is, konden we via manuele

APS (Automatic Periodic Stimulation)

stimulatie de stembandzenuw tijdens

elektrode via een clip op de nervus vagus

de operatie opsporen. We gebruikten

(zie figuur). Deze clip zorgt ervoor dat

hiervoor een speciale beademingstube

er gedurende de hele operatie kleine

met een elektrode die tegen de stemban-

14 SCHILDKLIERCHIRURGIE

TECHNIEK BIJ SCHILDKLIERINGREPEN IN GEBRUIK den aanzit. Hiermee konden we tijdens de

Alle ingrepen

ingreep enerzijds de zenuw identificeren,

“Vooral bij revisiechirurgie of bij grote

bijvoorbeeld in geval van verlittekening

duikende schildklieren is het potentiële

na vorige ingrepen. En anderzijds konden

risico op stembandzenuwbeschadiging

we de functionele integriteit van de

iets groter”, legt dr. Deben uit die

zenuw testen. We controleerden dus met

wekelijks schildklieroperaties uitvoert.

andere woorden of de zenuw nog werkte.

“Daarom biedt de nieuwe maatregel van

Het testen gebeurde manueel met een

continue monitoring zeker bij dergelijke

soort stroompennetje of stimulator. Ook

moeilijkere ingrepen een meerwaarde.

aan het einde van iedere operatie testten

Maar eigenlijk wil ik deze maatregel in

we peroperatief steeds of de stemband-

de toekomst voor alle schildklieropera-

zenuwen nog intact waren. Omdat ge-

ties toepassen. Soms zie je immers pas

kend is dat dit systeem soms een normaal

tijdens de operatie dat het om moeilijke

signaal geeft terwijl de stembandzenuw

chirurgie gaat. Deze techniek zorgt voor

toch beschadigd blijkt te zijn (afhankelijk

een betere patiëntveiligheid en is daarom

van de plaats van stimulatie en de plaats

voor mij de aangewezen werkwijze bij

van letsel), hebben we deze maatregel in

alle schildklieringrepen.”

de loop van de jaren verder verfijnd.

Geen garantie

De nieuwe techniek: continue automa-

Een verfijning van de techniek van

tische monitoring met APS elektrode

manuele stimulatie sluit valsnormale sig-

ter hoogte van de nervus vagus, aan

nalen uit omdat er aan het begin van de

het begin van de stembandzenuwlus,

zenuwlus gestimuleerd wordt, ter hoogte

om zenuwbeschadiging te voorkomen.

van de nervus vagus. Maar de chirurg kan

Zodra de stembandzenuw ‘at risk’ is,

op die manier nog altijd onvoldoende de

geeft de monitor preventief rode alarm-

functionele integriteit van de stemband-

signalen.

zenuw garanderen tijdens het uitvoeren van een noodzakelijk risicovol heelkundige handeling. Dr. Deben: “We kunnen immers pas na de handeling manueel stimuleren en de functionele integri-

NERVUS VAGUS

LARYNX

teit beoordelen. Mogelijk zijn er dan al onomkeerbare gevolgen veroorzaakt.

Daarom hebben we nu de vernieuwende

Clip met APS-elektrode

TRACHEA

techniek van continue monitoring in gebruik genomen. Hiermee doen we aan preventie van stembandzenuwschade in plaats van vaststelling van de schade na

MEER INFORMATIE NERVUS RECURRENS

een bepaalde handeling.”

15 SCHILDKLIERCHIRURGIE

DR. KRISTOF DEBEN

e-mail: kristof.deben@jessazh.be tel 011 30 90 81 (secretariaat)

16 SYMPOSIUM CARDIOCHIRURGIE

Uit het TVL-nieuws:

“Topchirurg zet Hasselt op kaart met hartoperatie”

M

et deze headline leidde TV Limburg één van zijn nieuwsitems in op 15 juni 2014. Aanleiding was het tweede symposium rond minimaal invasieve technieken dat de dienst cardiochirurgie van het Jessa Ziekenhuis organiseerde. Tijdens het symposium voerde hartchirurg dr. Alaadin Yilmaz in het operatiekwartier van campus Virga Jesse een endoscopische kransslagaderbypass uit (Endo-ACAB) die live te volgen was door het ruim 200-koppige publiek in de Oude Gevangenis in Hasselt. Het hele gebeuren werd gevolgd door TV Limburg en het Belang van Limburg.

Zelf techniek verfijnd Dr. Yilmaz hoorde tijdens een congres in 2007 voor het eerst over de mogelijkheid van een minimaal invasieve kransslagaderbypass en verfijnde zelf de Endo-ACAB-techniek (Endoscopic Atraumatic Coronary Artery Bypass). Hetzelfde jaar nog voerde hij zijn eerste hartoperatie uit via deze techniek. Hij is de enige in ons land die de operatie op deze manier uitvoert. Op dit ogenblik worden in het Jessa Ziekenhuis al één op drie bypassoperaties volgens de nieuwe techniek uitgevoerd. Het is de bedoeling dit verder geleidelijk uit te breiden. Streefdoel is de Endo-ACAB techniek in de toekomst standaard toe te passen bij bypassoperaties.

Sterke voordelen voor patiënt Het grote voordeel bij een minimaal invasieve kransslagaderbypass is dat het borstbeen van de patiënt niet moet doorgezaagd worden en de ribbenkast niet geopend. De hele operatie verloopt via drie gaatjes en een kleine incisie. Voor de patiënt betekent dit onder meer minimale pijn na de operatie, minder bloedverlies, een beter esthetisch resultaat, een kortere hospitalisatie en een veel sneller herstel. Zo kan de patiënt vaak al na een aantal dagen terug gaan werken in plaats van maanden te moeten revalideren.

Internationaal expert Dr. Yilmaz staat internationaal bekend als een expert op het vlak van minimaal invasieve operaties. Tijdens het eerste symposium minimaal invasieve technieken van de dienst cardiochirurgie vorig jaar voerde hij een minimaal invasieve aortaklepvervanging uit.

Het Jessa Ziekenhuis is één van de eerste centra in België dat het volledige gamma van minimaal invasieve hartoperaties aanbiedt.

17 RUBRIEK

18 PROTHESECENTRUM

“REVALIDEREN IN GROEP WERKT STIMULEREND” VIJF JAAR PROTHESECENTRUM

V

ijf jaar geleden startte campus Salvator, onder impuls van or-

vergrijzing en het feit dat mensen zo lang

thopedist dr. Jan Malcorps en in samenwerking met dr. Bruno

mogelijk actief willen blijven, neemt het

Willems, dr. Dirk Jorissen en dr. Johan Bogaert, een prothesecentrum op volgens de principes van ‘joint care’. Ze wilden hiermee de aan-

pak voor totale knie- en heupprothesen drastisch herbekijken. “Het streefdoel was om met een multidisciplinair, sterk geïntegreerd team

aanbod van patiënten alsmaar toe.” Daarnaast hebben patiënten tegenwoordig ook hogere verwachtingen over een snel herstel. “Gelukkig beschikken we over een sterk team”, aldus dr. Malcorps.

de kwaliteit van de revalidatie bij knie- en heupprothesen naar een hoger niveau te tillen”, blikt dr. Malcorps terug. Vijf jaar later is het prothesecentrum sterk gegroeid en blijkt het opzet geslaagd: de art-

Geïntegreerde zorg

sen zijn gesubspecialiseerd en werken met zeer vernieuwende tech-

Dat team bestaat uit orthopedisten,

nieken, de revalidatie van de patiënten verloopt sneller en beter en de patiënttevredenheid is hoog. Jessalinea sprak met enkele pioniers van het prothesecentrum.

revalidatieartsen, verpleegkundigen, kinesitherapeuten, ergotherapeuten, wondverpleegkundigen, geriatrisch liaisonverpleegkundigen, sociaal assistenten en pastoraal medewerkers.

Hoofdverpleegkundige Danny Senden:

Dr. Malcorps haalde jaren geleden zijn

Ons volledig team van orthopedisch

“Dat we beroep kunnen doen op een

inspiratie voor het prothesecentrum in

chirurgen in Jessa werkt intussen volgens

gespecialiseerde wondkliniek is een extra

het Stedelijk Ziekenhuis van Roeselare

dezelfde standaard care.” “Werken

pluspunt. Ook de nauwe samenwerking

- waar toen al een joint care programma

volgens een gestroomlijnd proces waarbij

met ons revalidatiecentrum in Herk-

liep - en implementeerde de basisprinci-

alle zorgactoren betrokken zijn, zorgt

de-Stad biedt zeker een meerwaarde.”

pes in zijn praktijk op campus St.-Ursula.

voor een vlotter herstel met kortere

“Vooral alleenstaanden zijn bezorgd dat

“Concreet betekent ‘joint care’ dat op één

verblijfsduur”, legt dr. Jorissen uit. “Dat

ze na hun ontslag niet voldoende mobiel

afdeling alle zorg geïntegreerd verloopt.

is ook nodig want door de toenemende

zullen zijn om het thuis alleen te redden.

RU

19 PROTHESECENTRUM

UBRIEK

ENKELE PIONIERS VAN HET PROTHESECENTRUM: KRISTA JANS, DR. JAN MALCORPS, DANNY SENDEN, PATRICK VANLUYDT, DR. DIRK JORISSEN EN NATHALIE MILLEN

Voor hen is het een hele geruststelling

knie zo goed benadert als de Journey

of Visionaire – Smith & Nephew). Aan

dat ze eventueel op onze revalidatie-

prothese.” Maar ook de Genesis II oxinium

de hand van 3D-printing wordt dan een

campus verder kunnen revalideren, maar

knieprothese, die door dr. Willems en dr.

mal gemaakt. Deze helpt om de prothese

in de praktijk is dat meestal niet nodig”,

Vanlommel geplaatst wordt, heeft zijn

tijdens de operatie te plaatsen. De ope-

aldus dr. Malcorps.

deugdelijkheid al sterk bewezen en dit

ratie is hierdoor minder invasief en de

gedurende 20 jaar.

accuraatheid bij de plaatsing van de knie is groter. Uniek is dat het ziekenhuis nu

Internationaal referentiecentrum

Dr. Jorissen en zijn collega’s die gespe-

de kosten draagt voor deze techniek. De

Het team van orthopedisten heeft zich

cialiseerd zijn in heupchirurgie, zijn dan

patiënt hoeft hiervoor dus niet extra te

de afgelopen jaren sterk gesubspecia-

weer bijzonder bekwaam in heupchirur-

betalen.” Uiteraard kan de maatbepaling

liseerd en de artsen beschikken binnen

gie via de direct anterieure toegangsweg

van de knie ook nog steeds peroperatief

hun domein over een grote expertise.

en gebruiken deze toegangsweg meestal

gebeuren, en dit zowel bij de prothesen

Voor sommige domeinen geldt het

ook bij heupfracturen die een prothese

Genesis II als Journey II.

prothesecentrum als internationaal

krijgen. Ook voor deze techniek, die

referentiecentrum. “Als internationaal

zorgt voor een minimaal spiertrauma, is

referentiechirurg voor Journey kniepro-

het prothesecentrum een internationaal

Informeren en revalideren in groep

thesen krijg ik regelmatig buitenlandse

referentiecentrum.

Patiënten die voor een heup- of kniepro-

artsen uit alle hoeken van de wereld op

these naar het prothesecentrum komen,

studiebezoek”, vertelt dr. Malcorps. “Ik

krijgen uitgebreide informatie op de

gebruik de Journey II BCS prothese al

Vernieuwende 3D-printing

raadpleging maar ook via een infosessie

sinds 2007 en heb met meer dan 1500

Dr. Malcorps: “Een tweede vrij recente

die ze samen met lotgenoten kunnen

geplaatste prothesen intussen heel wat

vernieuwing op het vlak van kniepro-

bijwonen. “Ook de revalidatie achteraf

ervaring. Deze prothese is uniek omdat

thesechirurgie is dat we op voorhand de

in het ziekenhuis verloopt samen met

geen enkele prothese de natuurlijke

maat nemen van de knie van de patiënt

lotgenoten”, vertelt kinesitherapeut

anatomie en biomechanica van een

(PSI = Patiënt Specifiek Instrumentarium

Patrick Vanluydt. “Revalideren in groep

20 PROTHESECENTRUM

VIJF JAAR PROTHESECENTRUM

werkt stimulerend. Als mensen zien wat

een thuiskinesist terecht of ambulant op

moet kunnen functioneren. Moet hij zich-

hun lotgenoten kunnen, willen ze zelf

één van de drie campussen van het Jessa

zelf kunnen aankleden en wassen? Zijn

ook vooruitgang boeken. We proberen

Ziekenhuis.

er trappen in de woning? Aan de hand van de thuissituatie geef ik zoveel moge-

de revalidatie zoveel mogelijk in een

lijk tips, die ze ook op papier meekrijgen.

gemoedelijke ‘sportclubsfeer’ te laten verlopen. Mensen appreciëren dat.

Op mensenmaat

Ook de infosessies over hulpmiddelen

Het gebeurt regelmatig dat ze enkele

“Alhoewel we in groep revalideren, blijft

passen hierin.”

maanden na hun revalidatie nog eens

de begeleiding heel persoonlijk”, vertelt

binnenspringen.” Naast de revalidatie in

kinesiste Krista Jans. “Onze patiënten

groep beschikt iedere patiënt tijdens het

hebben dagelijks contact met de arts,

Toegankelijk team

ziekenhuisverblijf over een eigen Kinetec,

kinesist en ergotherapeut. De dag van

Die zorg op mensenmaat wordt ook na

een buig- en strekapparaat, op de kamer.

opname gaan we bij onze patiënten kij-

het ziekenhuisverblijf doorgetrokken. Dr.

Ook op zaterdagen en feestdagen wordt

ken wat ze vóór de operatie kunnen, hoe

Jorissen: “Onze patiënten weten dat ze al-

er een volwaardig revalidatieprogramma

ze functioneren. Zo weten we waar we

tijd op de verpleegafdeling of bij de kine-

afgewerkt. Voor verdere revalidatie na de

na de operatie gericht naar toe moeten

sist kunnen binnenspringen als ze vragen

ziekenhuisopname kunnen patiënten bij

werken.” Ergotherapeute Nathalie Millen

hebben. Op die manier kan je ongerust-

heeft hierin een specifieke taak. “Ik kijk

heid vaak snel wegnemen. Bovendien

vooral hoe de patiënt in zijn thuissituatie

geven we als arts ons gsm-nummer aan

WERKEN VOLGENS EEN GESTROOMLIJND PROCES WAARBIJ ALLE ZORGACTOREN BETROKKEN ZIJN, ZORGT VOOR EEN VLOTTER HERSTEL MET KORTERE VERBLIJFSDUUR.

97,1% van de patiënten in het prothese-

96,5% is tevreden of zeer

centrum is tevreden (18%) of zeer tevreden (79,1%) over de manier waarop ze door het verpleegkundig personeel worden behandeld.

tevreden over de aandacht die het verpleegkundig personeel aan hen besteedde

21 PROTHESECENTRUM

TEAM ORTHOPEDISTEN JESSA ZIEKENHUIS -

DR. JOHAN BOGAERT

heup, knie en sportletsels

-

DR. GERRIT DE WACHTER

hand, elleboog en trauma

-

DR. CARL DIERICKX

schouder, elleboog en trauma

-

DR. DIRK JORISSEN

heup en trauma

-

DR. JAN MALCORPS

knie, sportletsels en voet

-

DR. WILFRIED SCHOLLEN

heup, knie en trauma

-

DR. ANNY STEENWERCKX

voet en enkel

-

DR. MICHAEL VANINBROUKX

schouder en trauma

-

DR. DIRK VANLOMMEL

knie en trauma

-

DR. BRUNO WILLEMS

knie en sportletsels

DE STERKE PUNTEN VAN HET PROTHESECENTRUM - Geïntegreerde zorg vanuit een multidisciplinair team - Grote expertise en subspecialisatie van de artsen met gebruik van vernieuwende technieken zoals Journey prothese (Jessa is internationaal referentiecentrum), heupchirurgie via direct anterieure toegangsweg (Jessa is internationaal referentiecentrum) en het gebruik van 3D-printing voor het maken van patiëntspecifieke mallen van de knie - Goede informatieverstrekking voor patiënten, zowel tijdens de consultaties als via infosessies in groep - Revalidatie in groep maar met een persoonlijke begeleiding - Grote toegankelijkheid artsen en team - Grote aandacht voor kwaliteitsvolle en veilige zorg, zowel preoperatief als tijdens de opname.

WE KRIJGEN REGELMATIG BUITENLANDSE ARTSEN UIT ALLE HOEKEN VAN DE WERELD OP STUDIEBEZOEK.

weten, staat er in geregistreerd.”

de patiënt. En voor doorverwijzingen van

derzoek. We kijken of de bloedverdunners

patiënten waar zich problemen stellen,

moeten aangepast worden en soms ge-

houd ik bijvoorbeeld consultatieblokken

beurt de MRSA-screening al op voorhand

vrij zodat deze mensen snel geholpen

zodat er indien nodig al een behandeling

Voorwaarden voor hoge kwaliteit

kunnen worden.”

kan opstarten.” Ook een goede huidvoor-

Onder meer door de ‘joined care’ kan het

bereiding de avond voor en de ochtend

prothesecentrum continu een hoog niveau

van de operatie staan op het programma.

van kwaliteit garanderen. Dr. Jorissen: “In-

Veilige zorg

“Om het herstel zo vlot en veilig mogelijk

ternationaal gelden drie voorwaarden voor

Veiligheid van zorg loopt als een rode

te laten verlopen zijn er voor knie- en

een succesvolle, veilige en kwaliteitsvolle

draad doorheen het hele traject en start

heupprothesechirurgie sterk vergelijk-

prothesechirurgie: een chirurg met erva-

al preoperatief. Dr. Malcorps: “De patiënt

bare klinische paden uitgewerkt”, vertelt

ring (meer dan 100 ingrepen per jaar), een

krijgt een bundel met vragenlijsten mee

Danny Senden. “En we werken met een

gespecialiseerd centrum (principes van

die de huisarts samen met de patiënt kan

volledig elektronisch patiëntendossier.

joint care) en de keuze voor de juiste, kwa-

invullen. Zo zijn we op de hoogte van alle

Ook dat draagt bij tot een kwaliteits-

liteitsvolle prothese. Met ons prothesecen-

mogelijke relevante informatie of risico’s

volle en veilige geïntegreerde zorg. Het

trum voldoen we ruimschoots aan deze

die zich kunnen voordoen. Iedere patiënt

elektronisch dossier is toegankelijk voor

drie voorwaarden.” Het prothesecentrum

krijgt preoperatief ook een aantal onder-

alle betrokken zorgverstrekkers en alles

voerde vorig jaar zo’n 500 heupprothesen

zoeken waaronder een cardiologisch on-

wat je als zorgverstrekker moet doen of

en 580 knieprothesen uit.

81,5% is tevreden of zeer tevreden over de aandacht die de specialist aan hen besteedde

95,9%

is tevreden of zeer tevreden over het onthaal in het prothesecentrum

88,7% is tevreden

100% zou het Jessa Ziekenhuis – op

of zeer tevreden over de uitleg die ze over hun nazorg kregen

basis van hun verblijf in het prothesecentrum – aan familie of vrienden aanbevelen.

NIEUWE ARTSEN-SPECIALISTEN IN OPLEIDING 2014-2015

O

p 1 augustus 2014 zijn een aantal artsen-

(neurologie), dr. Eva De Caluwé (cardiologie), dr. Daan Raats (inwen-

specialisten in opleiding (ASO’s) een oplei-

dige ziekten), dr. Bram Byloos (acute geneeskunde), dr. Christophe Orye (urologie), dr. Nele Czech (inwendige ziekten)

dingsjaar in het Jessa Ziekenhuis gestart. Het gaat om 37 specialisten in opleiding die voor hun verde-

Rij 3: dr. Inge Indesteege (medische beeldvorming), dr. Roos Gijbels

re opleiding zijn toegewezen aan de erkende sta-

(acute geneeskunde), dr. Nathalie Deferm (heelkunde), dr. Senne

geplaatsen binnen het Jessa Ziekenhuis. In totaal

Knaepen (gynaecologie), dr. Nikkie Schils (inwendige ziekten),

heeft het Jessa Ziekenhuis 42 artsen-specialisten

dr. Magda Bialecka (gynaecologie), dr. Elisabeth Stragier (gastro-

in opleiding vanuit KULeuven en UAntwerpen.

enterologie), dr. Julie Van Dievel (oncologie), dr. Griet Deslypere (pneumologie), dr. Gerd Vercruysse (orthopedie) Ontbreken op de foto: ASO’s die later starten Dr. Anneleen Neuts (anesthesie), dr. Kristof Kempeneers (fysische

Van links naar rechts:

geneeskunde en revalidatie), apr. dr. Mathieu Cauchie (klinische

Rij 1: dr. Ines Frederix (cardiologie), dr. Katleen Verboven (radio-

biologie), dr. Riccardo Leto (urgentiegeneeskunde)

therapie), dr. Eva Boonen (anesthesie), dr. Nikolaas Verbeke (anesthesie), dr. Joeri Eyckmans (anesthesie), dr. Liesbeth Vandersteen

Ontbreken op de foto: ASO’s die hun opleiding reeds startten in 2013

(anesthesie), dr. Valerie Verhulst (urgentiegeneeskunde), dr. Ciska

Dr. Jan Breuls (acute geneeskunde), dr. Xandrine Vanderspikken

Langmans (inwendige ziekten) , apr. dr. Sophie Van Aelst (klinische

(acute geneeskunde), dr. Jan Van der Mullen (urgentiegeneeskun-

biologie), dr. Deepanjali Custers (kindergeneeskunde), dr. Tinneke

de), dr. Michiel Brands (anesthesie), dr. Eveline Claes (anesthesie),

Stals (kindergeneeskunde), dr. Sara Lecoutere (kindergeneeskunde),

dr. Tyler Heijnen (anesthesie), dr. Lore Schreurs (gynaecologie),

dr. Sophie Verelst (kindergeneeskunde)

dr. Christophe D’Hondt (heelkunde), dr. Marie Vannijvel (heelkunde), dr. Ellen Deleus (abdominale heelkunde), dr. Valerie Waelbers

Rij 2: dr. Kris Jourand (heelkunde), dr. Charlotte Colpaert (NKO),

(heelkunde), dr. Anthony De Smet (heelkunde), dr. Silvie Nickmans

apr. dr. Bart Peeters (klinische biologie), dr. Sébastien Deferm (in-

(klinische biologie), dr. Jurgen Bielen (medische beeldvorming),

wendige ziekten), dr. Bruno Schoenmaekers (urgentiegeneeskun-

dr. Kristof Van den Eynde (medische beeldvorming), dr. Charlotte

de), dr. Siel Olbrecht (gynaecologie), dr. Esther Passchyn (gynae-

Billiet (radiotherapie), dr. Katrien Gijsbers (urgentiegeneeskunde),

cologie), dr. Silvie Aendekerk (gynaecologie), dr. Joanne Terbeek

dr. Erwin Denies (urologie), dr. Dries Mortier (urologie)

22 NIEUWS

23 RUBRIEK

DANKZIJ AUDIQUEEN KUNNEN WE VEEL EFFICIËNTER WERKEN

Project Audiqueen genomineerd voor eHEALTH AWARD

E

en jury van experten uit de gezondheidssector heeft het pro-

geregistreerde data is bijzonder belangrijk.

ject Audiqueen, waar de NKO-dienst van het Jessa Ziekenhuis

Het opzoeken van gegevens en dossiers,

van in het begin aan meegewerkt heeft, genomineerd voor het ‘beste innovatieproject ter ondersteuning van de medische praktijk’. Audi-

queen is een softwaresysteem waarmee NKO-artsen heel vlot alle gegevens van hun onderzoeken kunnen opslaan en beheren.

het ophalen van dossiers uit het archief, het inscannen van de resultaten, het terug klasseren van nieuwe gegevens om vervolgens opnieuw te moeten beginnen…

Dat kan nu progressief worden geëlimineerd. Ten slotte is er ook de opdracht voor een dienst in een ziekenhuis als het onze

Dr. Tony Cox (diensthoofd NKO/ORL):

omvattend elektronisch patiëntendossier

om mee te werken aan wetenschappelijk

“We zijn zeer blij met deze nominatie

(EPD) is onbegonnen werk gezien het groot

onderzoek. Audiqueen zal ons toelaten om

voor de eHealth Awards, maar we zijn

aantal verschillende specialiteiten en sub-

ook data voor wetenschappelijke doelein-

nog meer tevreden met de inhoud

specialiteiten met diverse opvattingen en

den te extraheren.”

van het hele Audiqueen-project. NKO

wensen. We geloven dan ook sterk in het

is een vrij complexe specialiteit met

ontwikkelen van een eigen programma bin-

een uitgebreid arsenaal aan testen en

nen een specialiteit als de onze. Uiteraard

Hoe is Audiqueen tot stand gekomen?

toestellen: audiometers, tympanometers,

dient dit programma wel compatibel te zijn

Dr. Cox: “Via een unieke samenwerking

rhino(mano)-meters, audiovisuele gege-

met de bestaande algemene Elektronische

tussen een aantal informatici en een aantal

vens uit endoscopie, stroboscopie… Al die

Patiëntendossieren.”

mensen in het zorgveld die op zoek waren naar innovatieve manieren om de noden

resultaten verwerken en opslaan leidt tot

op de NKO-dienst op te lossen. Otoconsult,

heel veel papierwerk met het risico dat dossiers onoverzichtelijk kunnen worden.

Wat zijn de concrete gevolgen in de

opgericht door softwareontwikkelaars, is

NKO-artsen hebben nood aan een aan

praktijk?

de spin-off die hieruit ontstond. Zij hebben

onze specialiteit aangepast elektronisch

Dr. Cox: “We kunnen de zorgvuldigheid

deze samenwerking geconcretiseerd in

programma dat het papieren dossier pro-

verhogen door het programma volgens

een softwaresysteem: Audiqueen. Ik wil

gressief overbodig maakt. Dit programma

duidelijke procedures te laten verlopen,

hier ook graag een grote pluim geven aan

is het best af in handen van een onafhan-

opgesteld volgens de patiëntenflow op

de ICT-dienst van ons ziekenhuis, onder

kelijk ontwikkelaar, waardoor het relatief

de dienst. Nieuwe verpleegkundigen,

meer Jan Janssen om één persoon van de

snel en flexibel kan inspelen op de steeds

assistenten in opleiding en paramedici kun-

verschillende enthousiaste medewerkers

evoluerende noden van onze - qua me-

nen het programma snel hanteren dankzij

te vermelden en onze ICT-directeur Hilde

tingen en testen toch relatief complexe

de intuïtieve interface. Dat is van groot

Goossens. Zij hebben het ons mogelijk ge-

- specialiteit. Dezelfde dynamiek vragen

belang in een ziekenhuisomgeving. Ook de

maakt om van in het begin mee te werken

aan de ontwikkelaars van een alles

beschikbaarheid en bereikbaarheid van de

aan het Audiqueen-project.”

23 NIEUWS

24 RADIOLOGIE

DR. CARLO THYWISSEN, RADIOLOOG:

DE ENE PUNCTIE IS DE ANDERE NIET

S

7vragen over

teeds vaker worden letsels gevisualiseerd waarbij een histologische diagnose wenselijk is. “De aard van het letsel en de ma-

nier waarop het letsel het best zichtbaar is, bepaalt welke techniek van borstpunctie we hiervoor toepassen. De ene punctie is de andere niet”, vertelt radioloog dr. Carlo Thywissen. In 7 antwoorden zet hij de belangrijkste feiten over terminologie en de juiste methodiek van borstpuncties op een rijtje.

1

Welke zijn de verschillende technieken voor borstpuncties?

Dr. Carlo Thywissen: “We onderscheiden

2

Hoe verloopt een FNAC? “Bij een FNAC (Fine Needle Aspi-

ration Cytology) prikken we onder echo-

drie hoofdtechnieken: een FNAC, een

grafische geleiding met een dunne naald

CORE-biopsie en een vacuüm geassisteer-

(20G) voor aspiratie van celmateriaal. Het

de biopsie.

kan bijvoorbeeld gaan om het aanprikken van een cystisch letsel, het leegprikken

- De FNAC is een ‘fijne naald aspiratie

van een cyste of het aanprikken van een

cytologie’. We zuigen met andere woor-

verdachte lymfenodulus. De FNAC ge-

den celmateriaal op via een fijne naald.

beurt zonder lokale verdoving.”

- Onder CORE-biopsie verstaan we een true cut biopsie onder echogeleiding. Dit betekent dat we effectief een weefselcilinder met een holle naald uitsnijden.

- In de vacuüm geassisteerde biopsie

3

Waarin verschilt een COREbiopsie van een FNAC?

“Bij een CORE-biopsie gebruiken we een

onderscheiden we drie ‘subtechnieken’:

dikkere naald (14-16G) waarmee we on-

a) Een vacuüm geassisteerde biopsie

der echogeleiding een weefselcilinder

onder echogeleiding b) een stereotactische biopsiename op RX of mammotomie c) een stereotactische biopsiename op MRI.”

kunnen nemen uit een vastweefsel letsel.

Bij deze biopsie krijgen we dus veel meer weefsel dan bij een FNAC. Dit is vaak nodig om een aantal specifieke testen op het weefsel te kunnen uitvoeren zoals

25 RADIOLOGIE

borstpuncties bijvoorbeeld het bepalen van hormoon-

maar enkel zichtbaar is op een mammo-

procedure ligt de patiënte op de buik in het

receptor gevoeligheid. Vooraleer we de

grafie, zoals bijvoorbeeld een haard van

MR-toestel, waarbij de borst door een ope-

naald inbrengen wordt er een kleine in-

microcalcificaties of een zone van distor-

ning in de antenne via laterale of mediale

snede in de huid gemaakt. Daarom spui-

sie. Deze letsels kunnen we lokaliseren

weg wordt aangeprikt. De verdere proce-

ten we vooraf een lokaal anestheticum

onder stereotaxie door middel van rönt-

dure verloopt op een vergelijkbare manier

in. Voor een CORE-biopsie moet het letsel

genstralen waarna we ze kunnen aanprik-

met de stereotactische biopsiename met

echografisch goed zichtbaar zijn zodat we

ken. Dit gebeurt onder lokale verdoving op

vacuümnaald. Ook hier is uiteraard een

het met zekerheid onder echogeleiding

een speciale onderzoekstafel. De patiënte

goede lokale verdoving nodig. Bovendien

kunnen aanprikken. We nemen minstens

ligt hierbij op de buik. De borst wordt door

vereist dit onderzoek een goede algemene

twee stalen uit elk letsel. Zo is er zeker

een opening in het tafelblad langs bene-

toestand van de patiënte en mogen er

voldoende materiaal voor microscopisch

den benaderd. Eens de naald op de juiste

geen contra-indicaties zijn voor een MR

onderzoek.”

positie is geplaatst, nemen we 6 tot 12

onderzoek zoals een pacemaker, een pijn-

biopten met een biopsienaald die op een

pomp of een cochleair implantaat. Ook pa-

vacuümsysteem is aangesloten. Deze pro-

tiënten met een belangrijke claustrofobie

cedure vraagt ongeveer 45 minuten en is

kunnen dit onderzoek niet ondergaan.”

4

dus tijdrovender dan een biopsie onder

Wanneer wordt een vacuüm geassisteerde biopsie onder echogeleiding uitgevoerd?

“Soms kunnen we een klein letsel volledig

echo.”

7

Moeten patiënten stoppen met bloedverdunners vóór een borstpunctie?

zone kunnen we deze techniek toepassen.

6

“Inderdaad, in zeldzame gevallen gebeurt

bloedverdunnende medicatie stoppen ten

Een goede lokale verdoving is hierbij es-

het dat een letsel niet zichtbaar is op

minste zes dagen vóór de punctie. Dit is

sentieel. Net zoals bij een CORE-biopsie

echografie of mammografie, maar toeval-

nodig omwille van het risico op een lokale

moet het letsel goed zichtbaar zijn onder

lig wordt ontdekt op een MRmammogra-

bloeding. Voor een FNAC heeft het al dan

echografie.”

fie. Indien er voor het klinisch beleid een

niet nemen van bloedverdunnende medi-

noodzaak is om de histologie van dit let-

catie geen belang.”

wegnemen met een dikkere naald onder vacuüm. Ook wanneer het nodig is meerdere biopsies te nemen in een uitgebreide

Een stereotactische biopsiename op MRI is eerder zeldzaam?

“We vragen inderdaad dat patiënten voor alle borstpuncties behalve de FNAC hun

sel te kennen, kunnen we een MR-geleide

5

biopsie uitvoeren. Dit gebeurt enkel na uitvoerig overleg met de betrokken artsen,

Wanneer en hoe gebeurt een mammotomie?

en enkel indien een andere techniek niet in aanmerking komt. De procedure duurt on-

“Soms is er een verdacht letsel dat niet

geveer een uur en de patiënte moet zeer

op een echografie wordt teruggevonden

goed stil kunnen blijven liggen. Tijdens de

MEER INFORMATIE DR. CARLO THYWISSEN

carlo.thywissen@jessazh.be tel. 011 33 55 66

“GOED INFORMEREN ZONDER NODELOOS TE ALARMEREN”

CMV TIJDENS DE ZWANGER

D

e specialismen klinische biologie, verloskunde en kindergeneeskunde van het Jessa Ziekenhuis

werkten de afgelopen maanden een aantal onderlinge werkafspraken uit over de aanpak van CMV-infecties (cytomegalovirus) tijdens de zwangerschap. Deze afspraken situeren zich onder meer op het vlak van screening naar het virus, eenvormige informatieverstrekking naar de toekomstige ouders – met sensibilisatie rond preventiemaatregelen - en een zo goed mogelijke medische opvolging van moeder en kind. Een CMV-infectie tijdens de zwangerschap is de meest voorkomende oorzaak van aangeboren afwijkingen bij baby’s.

26 CMV-INFECTIES

27 RUBRIEK

SCHAP

Waarom dit project?

Hoe kunnen zwangere vrouwen een

Dr. Nathalie Storme, gynaecologe in

CMV-besmetting voorkomen?

opleiding: “CMV is de meest voorkomende

Dr. Magerman: “Zwangere vrouwen die in

congenitale infectie. De meeste infecties

het verleden nog geen besmetting heb-

verlopen zonder of met milde symptomen.

ben doorgemaakt – dit betekent een ne-

Je kan deze infectie voor het eerst door-

gatief resultaat bij de screening – raden

maken, maar een herinfectie – die meestal

we aan om in het contact met hun kind

minder ernstige gevolgen heeft voor de

en partner een aantal maatregelen goed

baby – is ook mogelijk. Als de infectie

na te leven. Het gaat dan vooral om:

wordt vastgesteld, zijn er geen behande-

- Een goede handhygiëne na een luier-

lingsmogelijkheden. Omdat er nationaal of internationaal geen duidelijke richtlijnen bestaan rond de aanpak van deze

DR. NATHALIE STORME

kinderen

problematiek, vonden de drie betrokken

- Niet drinken uit het glas van hun kind

specialismen klinische biologie, gynaeco-

- Geen kusjes op de mond

logie en kindergeneeskunde het zinvol om

- Niet de fopspeen van het kind in de

hiervoor een protocol uit te werken dat we

DR. KOEN MAGERMAN

wissel - Een goede algemene hygiëne bij hun

binnen Jessa willen toepassen en waarin bepaald staat hoe we met deze problematiek omgaan.”

mond nemen - Naar de partner toe: bescherming bij seksueel contact als er een vermoeden is dat de partner CMV-positief is.

We werken nu aan een patiëntenfolder

Dr. Koen Magerman, klinisch bioloog en

met uitleg: wat is CMV, wat als je de

arts-ziekenhuishygiënist: “Bij moeders die

infectie reeds hebt doorgemaakt, maar

nog geen besmetting hebben opgelopen

vooral ook wat kan je preventief doen

willen we bijvoorbeeld duidelijke tips

als je de infectie nog niet hebt gehad. De

aanreiken hoe ze een besmetting kunnen

jonge koppels krijgen deze folder samen

voorkomen. Een goede voorlichting naar de

met de nodige mondelinge uitleg bij de

jonge ouders toe is een belangrijke pijler

gynaecoloog.”

binnen dit project. Al blijft het steeds een delicate evenwichtsoefening om goed te informeren maar jonge ouders niet node-

Wat zijn de risico’s voor het kind als

loos te alarmeren. Het protocol, dat in het

de moeder een CMV-infectie door-

najaar op papier gezet wordt, moet ervoor

maakt tijdens de zwangerschap?

zorgen dat moeder en kind de best moge-

Dr. Peter Aerssens, kinderarts: “De in-

lijke begeleiding en opvolging krijgen.”

fectie wordt gelukkig niet altijd overgedragen op het kind. De meeste kinderen

DR. PETER AERSSENS

ervaren geen problemen, maar een klein Hoe kan je een CMV-besmetting oplo-

percentage ontwikkelt wel ernstige

pen?

afwijkingen bij de geboorte. Dat kan gaan

Dr. Storme: “Vooral moeders met jonge

om:

kinderen hebben een verhoogd risico op

- Een grotere lever en milt, geelzucht en

besmetting omdat kleine kinderen het virus vaak meedragen zonder symptomen te vertonen. De overdracht van CMV gebeurt via lichaamsvochten: speeksel, urine,

bloedingen - Neurologische problemen : stuipen, slecht drinken en een te klein hoofd - De gevolgen op langere termijn

sperma, bloed, … Jonge ouders lopen bij de

kunnen gaan van gehoor- of gezichts-

verzorging van hun jonge kind dus zeker

problemen tot mentale beperking en

een verhoogd risico. De partners kunnen

hersenverlamming.

elkaar bovendien besmetten via seksueel

Het risico op een ernstige afwijking bij

contact.”

het kind is het grootst als de moeder

28 CMV-INFECTIES

tijdens het eerste trimester van haar

lijkheden. Zo kan de gynaecoloog bij een

ontwikkeling, gehoor en zicht. Voor kinder-

zwangerschap een besmetting oploopt.”

besmetting vroeg in de zwangerschap de

artsen bestaan er op dit vlak wel richtlijnen

mogelijkheid van een vruchtwaterpunctie

in Vlaanderen.”

met het zwangere koppel bespreken en Wanneer screenen op CMV?

kan zo nodig een zwangerschapsonderbre-

Dr. Magermans: “Hiertegenover staat dat

“Dr. Storme: “Ook op dit vlak zijn er geen

king overwogen worden. Zowel de gynae-

we zeker geen onrust willen zaaien bij

duidelijke richtlijnen. De eerste screening

coloog als de kinderarts volgen moeder en

het zwangere koppel. Ons uitgangspunt

gebeurt echter best nog vóór de zwan-

kind ook heel nauw op.”

is: aandacht hebben voor CMV-opvolging

gerschap – bijvoorbeeld als blijkt dat de

en patiënten informeren, maar zonder hen

vrouw een kinderwens heeft – of zo snel

Dr. Aerssens: “Als kinderarts onderzoeken

onnodig ongerust te maken. Er is immers

mogelijk tijdens de zwangerschap. Bij

we in deze situatie bij de geboorte meteen

maar een klein percentage van de baby’s

negatief resultaat gebeurt er een tweede

of het kind een CMV-infectie heeft door-

die gevolgen ervaren. De afspraken die we

screening gelijktijdig met de suikertest.

gemaakt en of het symptomen vertoont.

hierover in huis hebben gemaakt, worden

Zo weten we of de moeder vroeg in haar

Omdat sommige symptomen pas later ver-

in het najaar in een protocol gegoten zodat

zwangerschap een besmetting heeft

schijnen, blijven we deze kinderen tijdens

we jonge moeders met een CMV-infectie

opgelopen.”

hun eerste levensjaren extra opvolgen,

en hun baby zo goed mogelijk kunnen

bijvoorbeeld op vlak van verstandelijke

beschermen en opvolgen.”

Dr. Magerman: “Net omdat een besmetting tijdens de zwangerschap het grootste risico oplevert, is het belangrijk dat de eerste screening zo snel mogelijk gebeurt. Zo kunnen we nagaan of de besmetting is opgetreden voor het begin van de zwangerschap. Als de eerste screening pas laat in de zwangerschap kan gebeuren en een positief resultaat geeft, gaan we aan de hand van een aviditeitstest na wanneer de besmetting heeft plaatsgevonden.”

HUISARTS ALS BELANGRIJKE PARTNER Vaak komen zwangere vrouwen pas een eerste keer bij de gynaecoloog als ze al 9 tot 12 weken zwanger zijn. De gynaecoloog kan de CMV-bepaling dan niet vóór of heel vroeg in de zwangerschap laten doen. Huisartsen hebben een nauwer contact met hun patiënten en kunnen daardoor vaak beter anticiperen op deze problematiek, zowel op vlak van de CMV-bepaling als op vlak van sensibilisatie om CMV-

Waarom screenen als er geen behandeling mogelijk is?

besmetting te voorkomen. Dit is vooral belangrijk bij vrouwen met een actieve kinderwens.

Dr. Magerman: “Dat is inderdaad een delicate evenwichtsoefening. De VVOG (Vlaamse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie) raadt aan om niet systematisch een serologische opvolging

ENKELE CIJFERS

te doen, maar wel bij risicopatiënten. In

- 1 tot 7% van de zwangere vrouwen die voorheen nooit een CMV-

principe zijn dat alle patiënten die nega-

besmetting heeft gehad, loopt tijdens de eerste zwangerschap

tief zijn bij de eerste test. Bij negatieve patiënten ligt de meerwaarde van de screening vooral in het feit dat we hen heel gerichte tips kunnen meegeven om

besmetting op in geïndustrialiseerde landen - 30 tot 40% van hen geeft de besmetting door naar de foetus - 1 op 100 tot 150 levend geboren kinderen heeft een congenitale CMV-infectie doorgemaakt

negatief te blijven.”

- 13% van de besmette kinderen vertoont symptomen bij de ge-

Dr. Storme: “Maar ook als blijkt dat de

- 13,5% van de besmette kinderen is bij de geboorte asymptoma-

boorte zwangere de infectie tijdens de zwanger-

tisch, maar ontwikkelt in de eerste levensjaren blijvende sequellen.

schap doormaakt, is het goed om dit te

Bron: Clinical Microbiology Reviews, Journals.ASM.org, The ‘Silent’ Global

weten, al zijn er geen behandelmoge-

Burden of Congenital Cytomegalovirus.

29 CMV-INFECTIES

30 RUBRIEK

Ultramoderne operatiezaal in

B

egin juli heeft campus Virga Jesse een ‘hybride operatiezaal’ in gebruik genomen. Deze hoogtechnologische ruimte bevat de meest geavanceerde apparatuur o.a. op het vlak van medische beeldvorming. Meerdere specialismen zullen hun endoprocedures in de ultramoderne operatiezaal uitvoeren. Dr. Jos Vandekerkhof (diensthoofd vaatheelkunde): “De hybride zaal zal twee dagen per week gebruikt worden door de vasculair chirurgen en twee dagen per week door de cardiologen. De vijfde dag is voorzien voor de radiologen. Het grootste voordeel is dat we kunnen opereren met de meest geavanceerde beeldvorming. Door de aanwezigheid van hoogtechnologische low dose beeldvorming kunnen we nog meer gedetailleerd werken onder RX-beeldvorming. In vergelijking met de procedures via C-boog zijn langere scopietijden mogelijk – belangrijk bij complexe ingrepen – met een beduidend betere beeldkwaliteit.

De radiologen zullen met deze apparatuur voornamelijk embolisaties uitvoeren terwijl de zaal ook over alle infrastructuur beschikt om interventionele cardiologie en electrofysiologie mogelijk te maken. Ook onze groep met vijf vasculair chirurgen, een van de grootste diensten in Vlaanderen, is zeer tevreden met deze operatiezaal. Door een sterk stijgend aantal endoprocedures is deze hoogtechnologische zaal voor ons een absolute en welgekomen must.”

31 RUBRIEK

gebruik

JESSA GEBRUIKT EXTREEM

B

egin dit jaar kocht het Jessa Ziekenhuis twee low

dose CT-scanners aan (zie Jessa-

linea nr. 13). Deze bieden een optimale beeldkwaliteit en dit met een zeer lage stralingsdosis. “Intussen hebben we gewerkt aan een protocol om de dosis bij een standaard CTthorax nog verder te verminderen”, vertelt radioloog dr. Anne-Sophie Vliegen. “Daarnaast onderzoeken we de mogelijkheid om in bepaalde gevallen en in de juiste oncologische setting een ultra low dose CT-scan uit te voeren voor de detectie van longmetastasen.

Studies wijzen uit dat een ultra low dose CT-thorax een veel betere en snellere detectie van longmetastasen mogelijk maakt dan een RX-thorax.”

DR. ANNE-SOPHIE VLIEGEN:

DOSISPROTECTIE IS TERECHT EEN BELANGRIJK TOPIC. 32 RADIOLOGIE

LAGE STRALINGSDOSIS BIJ CT-THORAX Medische beeldvormingstechnieken die gebruik maken van ionise-

Betere detectie longmetastasen

rende stralen zijn onmisbaar voor de moderne geneeskunde maar

Maar ook op vlak van de CT-thorax wil de dienst radiologie nog een

ze zijn jammer genoeg niet zonder risico. Ongeveer de helft van de

stap vooruit zetten. “Voor het opsporen van longmetastasen zouden

totale hoeveelheid ioniserende straling waar de gemiddelde Belg

we heel graag een ultra low dose CT-thorax willen introduceren.

tijdens zijn of haar leven aan blootstaat, is afkomstig van medische

Op dit ogenblik is een RX-thorax face/profiel hiervoor meestal het

beeldvormingsonderzoeken. “Het is dan ook terecht dat dosisprotec-

standaard onderzoek. Studies tonen echter aan dat je met een RX-

tie vandaag de dag een belangrijk topic is”, stelt dr. Vliegen. “Dankzij

thorax metastasen kan missen terwijl een CT-thorax accurater is en

onze Aquilion one vision CT-scanner hebben we de mogelijkheid om

met grotere zekerheid longmetastasen kan aantonen of uitsluiten.

standaard een zeer lage stralingsdosis te gebruiken. Die mogelijk-

Bovendien kan bij een beter ‘baseline onderzoek’ de interpretatie

heid hebben we nu optimaal op punt gezet.”

van follow up onderzoeken eenvoudiger gebeuren en kunnen bepaalde andere – soms vrij dure en niet altijd heel accurate - onderzoeken uitgesteld worden. Daarom onderzoeken we de mogelijkheid

131 mGy.cm of 1,5 mSv

om in bepaalde gevallen en in de juiste oncologische setting een

Dr. Vliegen testte hiervoor aan de hand van een aantal CT-onder-

ultra low dose CT-thorax uit te voeren in plaats van een RX-thorax

zoeken hoe laag de stralingsdosis kan gaan terwijl er toch een

face/profiel. Hiervoor is verder overleg met alle betrokken specialis-

heel goede beeldkwaliteit behouden blijft. “Het FANC, het Federaal

men nodig.”

Agentschap voor Nucleaire Controle, heeft diagnostische referentieniveaus opgesteld (DRN) voor gestandaardiseerde onderzoeken en standaardpatiënten. Deze zouden voor gangbare procedures

Lage straling

niet zonder rechtvaardiging overschreden mogen worden. Voor een

En hoe zit het dan met de straling van deze ultra low dose CT-tho-

CT-thorax bedraagt het 25ste percentiel 185 mGy.cm en het 75e

rax in vergelijking met een klassieke thorax? “De gemiddelde dosis

percentiel 375 mGy.cm. Diagnostische referentieniveaus zijn geen

van een RX-thorax face/profiel bedraagt ongeveer 0,1 mSv. Op onze

dosislimieten maar een hulpmiddel voor de optimalisering. Een

CT-scanner kunnen we een ultra low dose CT-thorax uitvoeren aan

dosis die rond het 25e percentiel van de verdeling ligt, is dus een

een dosis van 0,2 mSv (15 mGy.cm). Dat is vergelijkbaar met de

indicator van ‘goede praktijk’. Vroeger zaten we voor een standaard

stralingsblootstelling die je oploopt bij een transatlantische vlucht.

thoraxonderzoek aan een gemiddelde DLP (dose length product)

De straling ligt dus wel iets hoger dan bij een RX-thorax, maar blijft

van 200 mGy.cm of 2.85 mSv, wat al heel laag was. Met de nieuwe

extreem laag en de diagnostische resultaten zijn veel beter dan bij

scanner en het nieuwe protocol is dat nu 131 mGy.cm of 1,5 mSv.

een RX-thorax.”

We scoren hiermee ruim onder het 25e percentiel van 185 mGy.cm, en dit zonder enig kwaliteitsverlies. Diagnostisch is er dus voor de radioloog geen enkel verschil. Collega-radiologen onderzoeken nu

Longkankerscreening

hoe we ook voor andere onderzoeken de – al zeer lage – stralingsdo-

Het USPSTF, de Amerikaanse organisatie die aanbevelingen

sis nog verder kunnen verminderen.”

ontwikkelt in de gezondheidszorg, gaf onlangs positief advies om

33 RADIOLOGIE

ENKELE FACTS AND FIGURES - In 2011 werd in België bij 5 578 mannen en 2 339 vrouwen longkanker vastgesteld. Longkanker is de eerste oorzaak van kankersterfte bij mannen en de tweede bij vrouwen. http://www.kankerregister.org/ Statistics.

- Vroegtijdige detectie van longkanker is zeer belangrijk. De vijfjaarsoverleving in stadium I bedraagt 51,6% bij mannen en 65,5% bij vrouwen. In stadium IV is dat slechts 2,3% bij mannen en 4,9% bij vrouwen.

- In Jessa gebeurt een CT-thorax aan een stralingsdosis van ongeveer 131 mGy.cm. Dit is aanzienlijk minder dan de referentieniveaus van het FANC, zelfs veel lager dan het 25e percentiel (185 mGy.cm).

in Amerika een longkankerscreeningsprogramma op te starten.

De RX-thorax kan geen focale longletsels aantonen,

Studies hebben uitgewezen dat jaarlijkse screening met low dose

terwijl de CT-thorax toch twee duidelijk voor metastase

CT effectief werkt om longkankers in een vroegtijdig stadium

verdachte letsels aantoont.

op te sporen en zo de mortaliteit te doen dalen. Dr. Vliegen: “In

RX THORAX

België wachten we nog op de resultaten van de Nelson studie, die verwacht worden in 2015-2016. Deze studie gaat niet alleen de daling in mortaliteit na maar ook de kosteneffectiviteit. Met behulp van onze nieuwe CT-scanner en onze (ultra) lage dosis CT-protocols zijn we nu al klaar om in Jessa een longkankerscreeningsprogramma op te starten. Uiteraard zijn hiervoor eerst nationale richtlijnen nodig zoals ‘wie screenen, wanneer, hoe vaak, aan welke dosis, … In het belang van de patiënt hopen we dat er ook in België snel werk

CT THORAX

gemaakt wordt van een longkankerscreening. Al is zo’n screening uiteraard geen alternatief voor rookstop. Rookstop blijft de beste manier om het risico op longkanker sterk te beperken.”

CT THORAX 1. Routine chest computed tomography as a preoperative work-up for primary colorectal cancer: is there any benefit in short-term outcome? J Korean Surg Soc. 2011 May;80(5):327-33. doi: 10.4174/jkss.2011.80.5.327. Epub 2011 May 6.

2. Pulmonary staging in colorectal cancer--is computerised tomography the answer? McIntosh J1, Sylvester PA, Virjee J, Callaway M, Thomas MG. Ann R Coll Surg Engl. 2005 Sep;87(5):331-3.

3. Role of chest CT scanning in the management of patients presenting with head and neck cancer. Houghton DJ1, Hughes ML, Garvey C, Beasley NJ, Hamilton JW, Gerlinger I, Jones AS. Head Neck. 1998 Oct;20(7):614-8.

4. Clinical usefulness of chest radiography in detection of pulmonary metastases after curative resection for colorectal cancer. Lee WS, Yun SH, Chun HK, Lee WY, Yun H. World J Surg. 2007;31:1502–1506 5. Pulmonary staging in colorectal cancer: a review. Parnaby CN1, Bailey W, Balasingam A, Beckert L, Eglinton T, Fife J, Frizelle FA, Jeffery M, Watson AJ. Colorectal Dis. 2012 Jun;14(6):660-70.

MEER INFORMATIE DR. ANNE-SOPHIE VLIEGEN

e-mail: anne-sophie.vliegen@jessazh.be, tel. 011 33 55 66

34 RADIOLOGIE

Jessa Ziekenhuis en UHasselt zetten nieuwe stap in herstel verloren hartspierweefsel Bij een hartinfarct loopt het hartspierweefsel onherstelbare

verantwoordelijk zijn voor het herstel van het verloren hartspier-

schade op. Wetenschappers wereldwijd zoeken naar manieren om

weefsel. Dat is het onderwerp van het doctoraat van Severina Wind-

verloren hartspierweefsel te herstellen. In haar doctoraatsonder-

molders. Samen met onderzoekers van het Jessa Ziekenhuis, de

zoek heeft Severina Windmolders een nieuwe stap gezet. Zij heeft

UHasselt en de UGent heeft ze nu een eiwit, PDGF-AA, geïdentifi-

een eiwit geïdentificeerd dat dit herstel versnelt. Dinsdag 1 juli

ceerd dat in belangrijke mate verantwoordelijk is voor een versneld

2014 verdedigde ze haar doctoraat aan de UHasselt.

herstel van hartspierweefsel na een hartinfarct.

In 2013 zijn onderzoekers van het Jessa Ziekenhuis, in samenwerking met de UHasselt, er in geslaagd om uit het menselijk hart een

Nieuwe behandelingsmogelijkheden

nieuw type hartstamcel te isoleren. Het uiteindelijke doel is om na

Deze bevindingen, samen met het eerder beschreven nieuw type

een hartinfarct de groei van nieuw hartspierweefsel te bevorde-

hartstamcel, dragen ongetwijfeld bij tot een beter inzicht hoe

ren. Bij een hartinfarct ontstaat littekenweefsel en dat zorgt voor

hartspierweefsel kan hersteld worden en dus tot nieuwe behande-

een vermindering van de pompfunctie van het hart met hartfalen

lingsmogelijkheden voor patiënten met een hartinfarct.

als gevolg.

Het doctoraat van Severina Windmolders en het onderzoek van In het verleden onderzochten wetenschappers het nut van been-

het Jessa Ziekenhuis kaderen binnen de cluster cardiologie van

mergstamcellen in het herstel van afgestorven hartspierweef-

het Limburg Clinical Research Program (LCRP), een initiatief van de

sel. In 2006 al werd in het Jessa Ziekenhuis een klinische studie

UHasselt, het Jessa Ziekenhuis en het Ziekenhuis Oost-Limburg.

afgerond waarbij beenmergstamcellen rechtstreeks in het hart

Promotor en co-promotoren van dit doctoraat: prof. dr. Jean-Luc

werden ingespoten. Op basis van die studieresultaten groeide de

Rummens (Jessa Ziekenhuis/UHasselt), prof. dr. Karen Hensen (Jessa

hypothese dat beenmergstamcellen niet zelf verantwoordelijk zijn

Ziekenhuis/UHasselt) en prof. dr. Marc Hendrikx (Jessa Ziekenhuis/

voor het herstel maar dat ze mogelijk stoffen afscheiden die mede

UHasselt).

35 NIEUWS

36 REVALIDATIE GERIATRISCHE PATIENTEN

Jessa wint Flanders’ Care Label

“Familie actief betrekken

H

et Jessa Ziekenhuis heeft een Flanders’

ziekenhuis aan haar revalidatie begon, ben ik mee geweest naar de

Care Label gekregen voor het betrek-

oefensessies”, zegt dochter Reinhilde. “De ergotherapeute en de

ken van de mantelzorgers bij de revalidatie van geriatrische patiënten. Familie of vrienden kunnen

kinesiste hebben mij onder meer geleerd waar ik op moet letten als mijn moeder rechtstaat en haar rollator vastneemt. Om haar zestigjarige huwelijk te vieren, mocht ze één dag naar huis. Maar om thuis

op de afdeling geriatrie terecht voor praktische

van haar living naar het toilet te wandelen moet ze een helling

oefensessies om de overgang naar de thuissituatie

nemen. Die helling hebben we op voorhand samen ingeoefend in

vlotter te laten verlopen.

het ziekenhuis. Zo was ze perfect voorbereid. Ook op het trapje aan de voordeur heb ik samen met de begeleiders in het ziekenhuis geoefend. Ik ben heel tevreden over deze manier van werken. De hele familie was hierdoor gerustgesteld dat het allemaal zou lukken.”

Een voorbeeld uit de praktijk. Maria is 88 jaar en verblijft in het Jessa Ziekenhuis na een herseninfarct. Vanaf haar eerste dag op geriatrie begeleidt een multidisciplinair team van artsen, ergothe-

Dagelijkse ondersteuning

rapeuten, kinesisten en sociaal assistenten haar bij haar revalidatie.

“In het begin hadden we maar één vast wekelijks overlegmoment

Haar herseninfarct zorgde voor een verlamming van de linkerkant

met de mantelzorgers, maar door het succes van dit initiatief zijn

van haar lichaam. Ondertussen kan Maria zelfstandig stappen met

we al gauw overgeschakeld om deze ondersteuning elke dag aan

een rollator, maar door haar ziektebeeld verliest ze regelmatig haar

te bieden,” zegt Mirella Specogna. “Dankzij affiches op de kamers

evenwicht. Daarom stapt ze beter onder toezicht. Opvallend is dat

en op de gang is het project beter gekend bij de patiënten en hun

het ziekenhuis Reinhilde, Maria’s dochter, actief betrekt bij deze

mantelzorgers en wordt de drempel om contact met ons op te

revalidatieoefeningen.

nemen lager. Ook de rest van het geriatrisch team is alerter om familie sneller te betrekken bij ons initiatief. Na elk mantelzorgproject maakt de kinesiste of de ergotherapeute een kort verslag. Zo

Samen inoefenen

blijven alle leden van het team op de hoogte van de resultaten van

“We betrekken de familie inderdaad actief bij revalidatie van oude-

elk interventiemoment.”

ren. Vanuit onze ervaring kunnen we de mantelzorgers een heel eind op weg helpen om de patiënt een vlotte omschakeling te laten

Voor dit project kreeg ons ziekenhuis het Flanders’ Care Label

maken naar de thuissituatie”, legt ergotherapeute Mirella Specogna

‘Slimmer zorgen voor morgen’. Het project wordt hiermee erkend

uit. “Vanaf het moment dat mijn moeder tijdens haar verblijf in het

als inspirerend om de kwaliteit van zorg te verbeteren.

37 RUBRIEK

DOCHTER REINHILDE:

IK BEN HEEL TEVREDEN OVER DEZE MANIER VAN WERKEN. DE HELE FAMILIE WAS GERUSTGESTELD DAT HET ALLEMAAL ZOU LUKKEN.

bij revalidatie ouderen”

38 PSYCHIATRIE

NETWERKING OP DE PSYCHIATRISCHE AFDELING

WE WILLEN ONZE PATIËNTEN NOG

T

wee jaar geleden gingen de diensten psychiatrie

Medisch diensthoofd psychiatrie dr. Sven

van het Jessa Ziekenhuis (Hasselt) en het St.-Fran-

Estercam is zowel in Jessa als in St.-

ciskusziekenhuis (Heusden) een nauwe samenwerking aan.

Nu functioneren ze als een goed op elkaar afgestemd team waarbij ieder zijn eigenheid behouden heeft. Daarnaast werkt de psychiatrische dienst ook actief aan het uitbou-

Franciskus actief. “We werken niet volledig identiek op de beide psychiatrische afdelingen, maar proberen wel zoveel mogelijk goede dingen van elkaar over te nemen en naar de eigen campus te vertalen. Denk

wen van een goed netwerk met andere partners in de gees-

bijvoorbeeld maar aan de afstemming van

telijke gezondheidszorg. Het doel: een nog betere behande-

onze klinische paden. Onze nauwe samen-

ling en doorverwijzing van patiënten.

werking zorgt voor een betere werking en tijdswinst voor de beide partners en een betere service voor onze patiënten. Door onze associatie beschikken we nu over bedden op twee campussen waardoor we heel snel op een opnamevraag kunnen ingaan.”

Bijscholing op maat Intussen namen de beide psychiatrische afdelingen ook het initiatief om gezamenlijke bijscholingsdagen voor hun medewerkers in het leven te roepen. “Vóór de invulling van elke bijscholingsdag vragen we onze medewerkers waar zij eventueel hiaten in hun kennis of beroepsbekwaamheid ervaren. Op basis daarvan bepalen we de onderwerpen. Dit gebeurt tijdens een clusteroverleg door de zorgmanagers en hoofdverpleegkundigen van beide afdelingen en mezelf. Voor lesgevers doen we vooral een beroep op mensen uit ons netwerk die in deze onderwerpen expert zijn. We merken dat ze snel en spontaan op onze vraag ingaan.” De bijscholingsdagen zijn in eerste instantie bedoeld voor alle verpleegkundigen. “Maar ook onze ergotherapeuten en psychologen zijn er DR. SVEN ESTERCAM EN HOOFDVERPLEEGKUNDIGE FREDERIC ULBURGHS

meer dan welkom”, aldus hoofdverpleegkundige Frederic Ulburghs. “Naast bijscholing zien we dit ook als teambuilding tussen beide teams.”

39 PSYCHIATRIE

GERICHTER KUNNEN DOORVERWIJZEN Juiste patiënt op juiste plek

kunnen patiënten die bij ons een traject

Reling (Regionaal Limburgs Initiatief

Andere belangrijke pijlers op het vlak van

achter de rug hebben mogelijk enkele

Geestelijke Gezondheidszorg), dat

netwerking zijn de contacten met ambu-

fasen in het psychiatrisch ziekenhuis over-

ambulante teams inzet om psychia-

lante partners zoals CAD (Centrum voor

slaan. Daarnaast is het voor psychiatrische

trische patiënten in hun thuissituatie

Alcohol & andere Drugproblemen), CGG

ziekenhuizen interessant als wij al een

te begeleiden. Het Jessa Ziekenhuis

(Centrum Geestelijke Gezondheidszorg) en

aantal onderzoeken op vlak van lichame-

trok toen hard mee aan de kar, onder

ambulante therapeuten enerzijds, en met

lijke aandoeningen zoals bloednames, EKG

meer door het voorzitterschap van

psychiatrische ziekenhuizen anderzijds.

of RX-thorax laten doen terwijl de patiënt

de werkgroep ‘Mobiel team’ Reling op

“Onlangs hebben we een werkbezoek

nog bij ons in het ziekenhuis ligt. Wij

zich te nemen. Ook nu is er een goede

gebracht aan de psychiatrische ziekenhui-

beschikken in huis over al deze mogelijk-

samenwerking met Reling. “Ondanks de

zen Asster en MC St.-Jozef Munsterbilzen”,

heden. In een psychiatrisch ziekenhuis is

stijgende beddendruk proberen we bij

blikt Frederic terug. “Dat zijn de instel-

dat niet het geval.”

aanvragen van Reling binnen de

lingen waar we vooral naar doorverwij-

24 uur een opname te regelen”, vertelt

zen als onze patiënten een langere en

dr. Estercam. “Door de samenwerking

intensievere behandeling nodig hebben.”

Daklozen

tussen Hasselt en Heusden kunnen

Tijdens het werkbezoek kwamen heel wat

Een heel ander gegeven waarmee de

we nu beschikken over 72 bedden en

thema’s aan bod. “Hoe ervaren zij de infor-

psychiatrische afdeling in Jessa steeds

lukt dit wel. We merken trouwens dat

matie die wij geven bij doorverwijzing van

meer geconfronteerd wordt, zijn daklozen

door de samenwerking met Heusden

patiënten? Gaat het om problematieken

met een psychiatrische problematiek.

de regio van waaruit mensen verwezen

waarmee zij gericht aan de slag kunnen?

“Wekelijks krijgen we toch wel 1 tot

worden, groter is geworden. Afstand

Hoe kunnen we de informatieoverdracht

2 patiënten doorverwezen vanuit het

blijkt bij een acuut probleem niet zo

optimaliseren en intakeprocedures

daklozencentrum SONAR hier in Hasselt”,

belangrijk te zijn. Heel veel patiënten

afstemmen? Hoe kunnen we de behande-

vertelt dr. Estercam. “De bedoeling is deze

voelen zich op de beide campussen

ling beter op elkaar afstemmen?” somt

mensen te screenen om te kijken wat

goed geholpen.”

Frederic op. “En ook: welke programma’s

het psychiatrisch probleem is. We hebben

bieden zij aan?” vult dr. Estercam aan.

afspraken met SONAR over een snelle

“Door de programma’s van de diverse psy-

opname zodat deze mensen niet te lang

Betere service huisartsen

chiatrische ziekenhuizen grondig te leren

hoeven te wachten, maar ook over een

Naast een goede netwerking binnen

kennen, kunnen we onze patiënten im-

duidelijk afgelijnde opnametermijn en een

de geestelijke gezondheidszorg wil

mers nog gerichter doorverwijzen. Daarom

vlot ontslag waarbij ze meteen naar het

de psychiatrische afdeling ook een

willen we ook de andere psychiatrische

thuislozencentrum terug kunnen.” Twee-

goede service naar huisartsen bieden.

ziekenhuizen in Limburg en bijvoorbeeld

wekelijks is er een overleg met SONAR en

“Vroeger stuurden we bij ontslag van

Diest bezoeken. Door een goede onderlin-

het OCMW. Frederic: “Daar bespreken we

een patiënt alleen een ontslagbrief

ge vertrouwensrelatie, kunnen we ervoor

alle cliënten met psychiatrische problemen

naar de huisarts. Omdat het vaak enige

zorgen dat de juiste patiënt steeds op de

en bekijken we hoe we de problemen

tijd duurt eer deze de huisarts bereikt,

juiste plek terechtkomt.”

samen het beste kunnen aanpakken.

verwittigen we de huisarts nu bij ieder

Naast een snelle opname is dat een extra

ontslag ook telefonisch. Dit gebeurt

service die we bieden.”

de dag van het ontslag of uiterlijk de maandag na het weekend. Tijdens dat

Optimale service

telefoontje wordt de patiënt kort be-

“Een goede vertrouwensrelatie kan er ook voor zorgen dat we de behandeling van

Reling

sproken. Zo is de huisarts meteen op de

de patiënt beter kunnen afstemmen. Zo

Enkele jaren geleden startte het project

hoogte van de laatste ontwikkelingen.”

40 NIEUWE ARTSEN

NIEUWE

artsen PROF. DR. HEIN HEIDBUCHEL CARDIOLOGIE Prof. dr. Hein Heidbuchel studeerde af aan de KULeuven in 1986 en specialiseerde zich nadien in de cardiologie en aritmologie. Hij legde een doctoraat af als Geaggregeerde voor het Hoger Onderwijs na onderzoek in de cellulaire elektrofysiologie (ionenkanalen). Nadien bekwaamde hij zich verder in de interventionele elektrofysiologie met onder meer twee jaar werk als NIH- en Fogarty-fellow in het wereldberoemde lab van prof. dr. W. Jackman in de Verenigde Staten. Hij verwierf ook een diploma voor aanvullende studies in de Gezondheidseconomie en Ziekenhuismanagement.

Sinds 1994 werkte dr. Heidbuchel als staflid in de UZ Leuven waar hij een dienst met internationale uitstraling uitbouwde. Hij was ook Buitengewoon Hoogleraar aan de KULeuven. In zijn onderzoek legde hij zich toe op mechanismen en behandeling van voorkamerfibrillatie, op 3D-visualisatietechnieken voor ablatie van ritmestoornissen en op aritmieën bij atleten waarbij hij als eerste de invloed van duursport als oorzakelijke factor van rechter ventrikel aritmieën beschreef. In totaal publiceerde hij meer dan 175 artikels in internationaal peer-reviewed tijdschriften en is hij auteur van meer dan 20 hoofdstukken in boeken. Bovendien maakte hij deel uit of was eerste auteur van internationale richtlijnen met betrekking tot de behandeling van voorkamerfibrillatie (VKF), het gebruik van nieuwe orale anticoagulantia (NOAC) in de cardiologie, radioprotectie bij cathlab ingrepen en sporten met ritmestoornissen.

Hij bekleedde verschillende leidinggevende functies binnen de European Society of Cardiology.

Dr. Heidbuchel kiest voor het Jessa Ziekenhuis waar hij zich verder zal toeleggen op de uitbouw van hoogstaande en performante ablatietherapie, sportcardiologische aritmieën en de ontwikkeling van een intra- en extramuraal VKF adviescentrum. Hij zal hiervoor samenwerken met het bestaande team aritmologen van het Hartcentrum Hasselt, dat deels door hem werd opgeleid. Dit team bestaat nu uit vijf cardiologen.

Vier van hen zijn actief in het Jessa Ziekenhuis: dr. Johan Vijgen (kliniekhoofd elektrofysiologie), dr. Dagmara Dilling-Boer, dr. Pieter Koopman en prof. dr. Hein Heidbuchel.

Dr. Joris Schurmans is actief in het St.-Franciskusziekenhuis in Heusden-Zolder. In de volgende editie van Jessalinea stellen we het team van aritmologen graag uitgebreider voor.

41 NIEUWE ARTSEN

DR. THOMAS MUYLDERMANS PLASTISCHE, RECONSTRUCTIEVE EN ESTHETISCHE HEELKUNDE

DR. YASMINE HOYDONCKX ANESTHESIOLOGIE

DR. ANNELIES SCHURMANS OFTALMOLOGIE

Dr. Thomas Muyldermans studeerde

Dr. Yasmine Hoydonckx studeerde ge-

Dr. Annelies Schurmans studeerde ge-

geneeskunde aan het Limburgs Univer-

neeskunde aan de KULeuven en behaalde

neeskunde aan de KULeuven en haalde

sitair Centrum en aan de KULeuven en

haar diploma in 2007. Aansluitend spe-

haar diploma in juni 2004.

behaalde zijn doctoraatsdiploma in 2008.

cialiseerde ze zich in de anesthesie aan

Hij volbracht zijn truncus communis jaren

de KULeuven, onder leiding van prof. Van

Gedurende haar opleiding oftalmologie

algemene heelkunde onder toezicht van

de Velde.

werkte zij in Leuven (UZ St. Raphaël) en

prof. dr. Broos. Vervolgens specialiseerde

Engeland (Torquay, Torbay Hospital). Tij-

hij zich in de plastische, reconstructieve,

Vervolgens doorliep zij meerdere fel-

dens haar opleiding ontwikkelde ze een

esthetische heelkunde en handchirurgie

lowships in het kader van haar opleiding

specifieke interesse in cataractchirurgie

in AZG Kortrijk en UZ Leuven met prof. dr.

in de chronische pijntherapie, in zowel UZ

en extraoculaire pathologie. In 2008 pro-

Vranckx als coördinerend stagemeester.

Leuven als AZ Nikolaas. Tevens volgde

moveerde dr. Schurmans als fellow of the

Dr. Thomas Muyldermans breidde zijn op-

zij een observership echogeleide loco-

European Board of Ophthalmology.

leiding uit door een jaar als senior regis-

regionale technieken in de universiteit

trar te werken in CMDHB Auckland Univer-

van Toronto (Toronto Western Hospital).

Sinds januari 2014 is zij deeltijds werk-

sity Hospital, New Zealand, onder leiding

In 2014 promoveerde dr. Hoydonckx als

zaam op de dienst oftalmologie van het

van mr. Beagley en mr. Kenealy.

‘Fellow of Interventional Pain Practice’ in

Jessa Ziekenhuis, campus Salvator. Zij zal

de gerenommeerde organisatie ‘World In-

zich naast de algemene oogziekten vooral

stitute of Pain’.

toeleggen op cataractheelkunde en oog-

In 2014 werd hij Fellow van het Collegium Chirurgicum Plasticum met grote onder-

lidchirurgie.

scheiding. Dr. Muyldermans zal zich naast

Sinds 1 augustus 2014 is zij werkzaam op

de algemene plastische, reconstructieve,

de dienst anesthesiologie van het Jessa

esthetische heelkunde en handchirurgie

Ziekenhuis.

meer specifiek toeleggen op de reconstructieve

microchirurgische

borstchi-

rurgie. In dit kader maakt hij, samen met de andere leden van de dienst plastische heelkunde, deel uit van het multidisciplinaire borstcentrum van het Jessa Ziekenhuis. Sinds augustus vervoegt hij de dienst plastische heelkunde van het Jessa Ziekenhuis en werkt hij in associatieverband met dr. Franz Van Genechten.

TALK TO THE BRAIN, not to the arm

O

p woensdag 11 juni 2014 bracht de Amerikaanse professor

Professor Catherine Lang van de

Catherine Lang een bezoek aan campus Sint-Ursula van het

Washington University in Saint-Louis

Jessa Ziekenhuis. Lang is experte in het onderzoek en de behandeling van de CVA-patiënt. Hoofdtherapeut revalidatie Marc Michielsen stelde haar het ‘Herks Organigram’ voor, een in het revalidatiecentrum

was in België als extern jurylid voor een proefschrift aan de UHasselt. Ze nam de tijd om af te zakken naar Sint-Ursula om kennis te maken met de manier waarop

ontwikkelde leidraad voor de behandeling van de bovenste lidmaat

arm- en handrevalidatie in Herk-de-Stad

na niet-aangeboren hersenletsel (NAH). Professor Lang reageerde en-

wordt aangepakt.

thousiast.

Vanaf dag één Marc Michielsen (hoofdtherapeut revalidatie): “We wilden heel graag het ‘Herks organigram’ aan haar voorstellen en daar met haar over discussiëren. Het diagram werd ontwikkeld door de therapeuten van campus St.-Ursula en door Elke Janssens in primeur gepresenteerd op ons symposium vorig jaar.

De basis van het Herks organigram is dat PETER FEYS (UHASSELT), MARC MICHIELSEN EN PROF. DR. CATHERINE LANG

we vanaf dag één bezig zijn met arm- en

42 REVALIDATIE

PROF. DR. CATHERINE LANG:

WE GEBRUIKEN DUIDELIJK DEZELFDE IDEEËN VOOR TAAKSPECIFIEKE TRAINING ALS HIER IN HERK-DE-STAD.

MARC MICHIELSEN:

ONZE PATIËNTEN KRIJGEN GRIJP- EN REIKOPDRACHTEN VOOR DE HERSENEN.

handrevalidatie na CVA. Patiënten geven

de corticale organisatie en diversiteit van

Dezelfde ideeën

zelf aan dat ze na een CVA zo snel mogelijk

functie is het moeilijker een spastische of

Catherine Lang: “We gebruiken duidelijk

opnieuw willen stappen en zich kunnen be-

hypotone arm te revalideren. Een snelle

dezelfde ideeën voor deze taakspecifieke

helpen. Wij starten onmiddellijk maar zeer

aanvang van arm- en handrevalidatie is

training. De patiënt denkt dat hij een

gecontroleerd met arm- en handrevalidatie,

volgens ons noodzakelijk om naast deze

bepaalde activiteit doet, maar we hebben

nét om er voor te zorgen dat die patiënten

primaire stoornis ook het risico op secun-

de nodige voorwaarden gecreëerd om de

zichzelf kunnen behelpen.”

daire learned non-use te verkleinen.

functionele bewegingen te promoten.

Dat is de uitdaging voor de therapeut.

Het brein van de patiënt kent geen

Prof. dr. Catherine Lang: “Dat volg ik. De vergelijking tussen armen en benen is ver-

Grijp- en reikopdrachten

hoeken van 90 of 180 graden, het kent

warrend voor mensen. Benen heb je nodig

Talk to the brain, not to the arm. Dat is

enkel activiteiten. Je moet creatief zijn

om op te steunen en lijken vaak essentië-

een ander fundament van het Herks or-

om hem de beweging te laten maken die

ler, maar de functie is totaal anders.”

ganigram. We geven patiënten activitei-

jij wilt dat hij maakt, een beweging die

ten in plaats van functionele opdrachten.

hem betrekt bij de activiteit.

Marc Michielsen: “Een been op zich revali-

Je zou tegen een patiënt kunnen zeggen:

De hersenen werken inderdaad op een

deert ook gemakkelijker. Het ontwikkelen

‘Strek je elleboog van 90 naar 180

niveau van activiteiten en niet op een

van handigheid is corticaal georgani-

graden’. Puur functioneel is dat exact wat

niveau van functionele structuren. Fijn

seerd, terwijl de steunfunctie lager in

we willen, maar dat werkt niet zo goed.

om te zien dat jullie daar in het Herks

het centrale zenuwstelsel opgeslagen is.

In plaats daarvan geven we grijp- en reik-

organigram rond werken.”

Op een spastisch been kan je staan, de

opdrachten voor de hersenen. We praten

revalidatie daarvan loopt veel sneller. Door

tegen het brein en niet tegen de arm.”

43 REVALIDATIE

44 RUBRIEK

Gehaakte inktvisjes

45 NEONATOLOGIE

voorkomen dat couveusebaby’s draadjes lostrekken

O

p de neonatale zorgeenheid krijgen te vroeg geboren baby’s sinds kort een bijzonder kameraadje in hun couveuse: een met de hand gehaakt inktvisje. “De pasgeboren baby’s grijpen naar de tentakels van de inktvis in plaats van naar de draadjes en slangetjes,” legt zorgcoördinator Veronique Chef uit. “Het idee is in Denemarken ontstaan toen een moeder er voor haar prematuur geboren kindje een inktvisje haakte en is via Zweden en Nederland naar België overgewaaid.” Het Jessa Ziekenhuis legde begin mei de eerste inktvisjes in de couveuses.

Positief onthaald De pasgeboren baby’s grijpen inderdaad gemakkelijker naar de tentakels van de inktvisjes dan naar de draadjes en slangetjes. Veronique Chef: “Er wordt ook gezegd dat ze rustiger worden door de aanwezigheid van de inktvisjes. De hartslag zou dalen en het zuurstofgehalte in hun bloed stijgen, maar dat is nog niet wetenschappelijk bewezen.

Ook de ouders reageren heel positief. Zodra kindjes van de couveuse naar een bedje verhuizen, ligt er geen inktvisje meer bij hen omwille van wiegendoodpreventie. Ouders en kindje krijgen het inktvisje wel mee naar huis.”

Veilig De inktvisjes worden gehaakt door vrijwillige haaksters. Voor het Jessa Ziekenhuis zijn Sonja Proesmans en Mik Suetens de ambassadrices die alles in goede banen leiden. “De knuffeltjes worden twee keer gewassen op 60° en getest op veiligheid vooraleer ze op de neonatale afdeling terecht komen. Zo mag het katoen bijvoorbeeld niet pluizen en mag er geen vulling naar buiten komen. Het initiatief kan alleszins op heel wat belangstelling rekenen. Toen het Jessa Ziekenhuis in mei via facebook een oproep lanceerde aan mensen die inktvisjes willen haken, volgden er in een mum van tijd 170 reacties en 1 700 likes.

Eind mei hadden al 83 000 mensen het facebookbericht gelezen.

MEER INFORMATIE www.kleine-inktvisjes.eu of via inktvisjeshasselt@gmail.com

VERBUM WETENSCHAPPELIJKE PUBLICATIES GEREALISEERD VANUIT DE AFDELING KINDER- EN JEUGDGENEESKUNDE 2013

DERGENEESKUNDE. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:175-181.

Braeckman T, Van Herck K, Heylen E, Zeller M, Azou M, Capiau H, De Koster J, Maernoudt A, Raes M, Verdonck L, Verghote M, Vergison A, Matthijnssens J, Van Ranst M, Van Damme P. DOELTREFFENDHEID VAN ROTAVIRUSVACCINATIE IN BELGIË: CASE-CONTROLE STUDIE (2008-2010). Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:162-164.

De Greef E, Hoffman I, D’Haens G, Van Biervliet S, Smets F, Scaillon M, Dewit O, Peeters H, Paquot I, Alliet Ph, Arts W, Hauser B, Vermeire S, Van Gossum A, Rahier J, Etienne I, Louis E, Coche J, Mahachie John, J, Van Steen K, Veerman G. SAFETY AND COST OF INFLIXIMAB FOR THE TREATMENT OF BELGIAN PEDIATRIC PATIENTS WITH CROHN’S DISEASE. Acta Gastroenterol Belg 2012;75:425-431.

Jarosz C, Raes M, Gillis P. UITGESPROKEN VERMOEIDHEID EN GEDRAGSVERANDERING MET WOEDEAANVALLEN: AYPISCHE PRESENTATIE VAN EEN ERNSTIGE ONDERLIGGENDE AANDOENING. Tijdschr Geneesk 2013;69:706-710.

Alliet Ph, Desimpelaere J, Hauser B, Janssens E, Khamis J, Lewin M, De Greef E, Smets F, Paquot I, Veereman G, Souverijns G and the Belgian IBD working group of BeSPGHAN. MR ENTEROGRAPHY IN CHILDREN WITH CROHN DISEASE: RESULTS FROM THE BELGIAN PEDIATRIC CROHN REGISTRY (BELCRO). Acta Gastroenterol Belg 2013;76:45-48.

Janssens E, Hoffman I, Alliet Ph, Van Hoyweghen E. DAYTIME INCONTINENCE: A POSSIBLE SIDE EFFECT OF PRUCALOPRIDE. ACTA GASTROENTEROLOGICA BELGICA. ABSTRACTBOOK 6TH EUROPEAN GASTROINTESTINAL MOTILITY MEETING. 2013;62,P54.

Degreef E, Maus B, Hoffman I, Smets F, Vanbiervliet S, Scaillon M, Hauser B, Paquot I, Alliet Ph, Arts W, Dewit O, Peeters H, Baert F, Dhaens G, et al. PEDIATRIC CROHN’S DISEASE: A DIFFERENT APPROACH BETWEEN PEDIATRIC AND ADULT GASTROENTEROLOGISTS? Acta Gastroenterol Belg 2013;76:I29.

Huysentruyt K, Alliet P, Muyshont L, Devreker T, Bontems P, Vandenplas Y. HOSPITAL-RELATED UNDERNUTRITION IN CHILDREN: STILL AN OFTEN UNRECOGNIZED AND UNDERTREATED PROBLEM. Acta Paediatrica 2013;102:e460-e466.

Alliet Ph, Van Winckel M, Janssens E, Smets F, Devreker T, Werkstetter K, Koletzko S and the ProCeDE working group. CLINICAL PRESENTATION OF UNSELECTED NEWLY DIAGNOSED COELIAC DISEASE PATIENTS – DATA FROM THE EUROPEAN MULTI-CENTER PROCEDE STUDY AND ITS BELGIAN COHORT. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:64.

Huysentruyt K, Alliet P, Muyshont L, Rossignol R, Devreker T, Bontems P, Dejonckheere J, Vandenplas Y, De Schepper J. THE STRONGKIDS NUTRITIONAL SCREENING TOOL IN HOSPITALIZED CHILDREN: A VALIDATION STUDY. Nutrition 2013;29:1356-1361.

Buyck D, Aerssens P, Werckx W. Gratifying movements, a benign cause of paroxysmal movents. POSTER PRESENTATION AT EUROPEAN PAEDIATRIC NEUROLOGY SCOCIETY CONGRESS. European Journal of Paediatric Neurology 2013; 7S,s105.

Vanmoer G, Jansens E, Alliet Ph. HELICOBACTER PYLORI INFECTION IN THE PEDIATRIC POPULATION: A 12 YEAR SINGLE CENTER EXPERIENCE. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:62.

Potoms M, Aerssens P, Werckx W. Paroxysmal kinesigenic dyskinesia, an uncommon movement disorder. POSTER PRESENTATION AT EUROPEAN PAEDIATRIC NEUROLOGY SCOCIETY CONGRESS. European Journal of Paediatric Neurology 2013;17S,s110.

Van Hoyweghen E, Lannoo E, Van Dyck M, Vande Walle J. CHARACTERISTICS OF A NAIVE ENURESIS POPULATION. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:87.

Buyck C, Hoebeke P, Van Hoyweghen E. A GIRL WITH A BIFID CLITORIS AND DAYTIME URINARY INCONTINENCE. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:88.

Potoms M, Aerssens P, Termote B, Werckx W. FRONTONASAL DYSPLASIA AND PERIVENTRICULAR HETEROTOPIA: A VERY RARE CONGENITAL MALFORMATION. Poster presentation at European Paediatric Neurology Scociety Congress. European Journal of Paediatric Neurology 2013;17S,s113.

Potoms M, Aerssens P. ACUTE NEONATAL SIALADENITIS OF THE RIGHT SUBMANDIBULAR GLAND: A CASE REPORT. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:73.

Massa G, Bervoets L. THE DISTINCTION OF METABOLICALLY ‘HEALTHY’ FROM METABOLICALLY ‘UNHEALTHY’ OBESE CHILDREN AND ADOLESCENTS. Horm Res Paediatr 2013;80[Suppl 1]; Abstract P2-d1-779,p 243.

Potoms M, Werckx W, Aerssens P. FRONTONASAL DYSPLASIA: A VERY RARE CONGENITAL MALFORMATION. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:92.

Massa G, De Baere E, Mortier G. DIVERGENT RESPONSE TO GROWTH HORMONE THERAPY IN 2 SIBLINGS WITH SHOX HAPLOINSUFFI-

Alliet Ph. SAMENVATTING VERSLAGEN BELGISCHE ACADEMIE KIN-

46 VERBUM

(DM) TREATED WITH CONTINUOUS SUBCUTANEOUS INSULIN INFUSION (CSII). Pediatric Diabetes 2013;14(Suppl 18); abstract P241, p 143.

CIENCY. Horm Res Paediatr 2013;80[Suppl 1];Abstract P3-d3-1310,p 400.

Thomas M, François I, De Waele K, Beauloye V, France A, Brachet C, Lebrethon M-C, Gies I, Thiry-Counson G, Beckers D, Massa G, Verlinde F, De Schepper J. PUBERTAL HEIGHT GAIN AND ADULT HEIGHT IN PRE- AND PUBERTAL SHORT SGA PATIENTS TREATED WITH GH. Horm Res Paediatr 2013;80[Suppl 1]; Abstract P1-d2-401;2013:p125.

Vanoppen A, Vos E, Massa G. INTERACTIEF LEREN OVER DIABETES MET DE DIABEETWETER. Vlaams tijdschrift voor Diabetologie.

2013;2:21-23.

Standaert B, Gomez J, Raes M, Debrus S, Velazquez FR, Postma M. IMPACT OF ROTAVIRUS VACCINATION ON HOSPITALIZATIONS IN BELGIUM: COMPARING MODEL PREDICTIONS WITH OBSERVED DATA. PLoS ONE 2013;8:e53864.

Zegers D, Beckers S, Hendrickx R, Van Camp JK, de Craemer V, Verrijken A, Van Hoorenbeeck K, Verhulst SL, Rooman RP, Desager KN, Massa G, Van Gaal LF, Van Hul W. MUTATION SCREEN OF THE SIM1 GENE IN PEDIATRIC PATIENTS WITH EARLY-ONSET OBESITY. Int J Obes(Lond).2013Oct7. doi:10.1038/ijo.2013.188. [Epub ahead of print] PubMed PMID: 24097297.

Tuerlinckx D, Smet J, De Schutter I, Jamart J, Vergison A, Raes M, Smeesters PR, Verhaegen J, Surmont F, Malfroot A, Mascart F. EVALUATION OF A WHO-VALIDATED SEROTYPE-SEPCIFIC SEROLOGICAL ASSAY FOR THEN DIAGNOSIS OF PNEUMOCOCCAL ETIOLOGY IN CHILDREN WITH COMMUNIT-ACQUIRED PNEUMONIA. Pediatr Infect Dis J 2013;32:e277-284.

Van Camp JK, Zegers D, Verhulst SL, Van Hoorenbeeck K, Massa G, Verrijken A, Desager KN, Van Gaal LF, Van Hul W, Beckers S. NO IMPORTANT ROLE FOR GENETIC VARIATION IN THE CHIBBY GENE IN MONOGENIC AND COMPLEX OBESITY. Mol Biol Rep.2013Jul;40(7):4491-8.

Alwan A, Strens D, Raes M, Standaert B. IMPROVEMENT IN HOSPITAL QUALITY OF CARE AFTER THE INTRODUCTION OF ROTAVIRUS VACCINATION: A PILOT STUDY IN BELGIUM. Abstract Poster No 504. 31th Annuaal Meeting of the European Society for Paediatric Infectious Diseases – ESPID, Milan, Italy – May 28- June 1, 2013.

Zegers D, Hendrickx R, Verrijken A, Van Hoorenbeeck K, Van Camp JK, de Craemer V, Rooman RP, Desager KN, Massa G, Van Gaal LF, Van Hul W, Beckers S. SCREENING FOR GENETIC VARIANTS IN BDNF THAT CONTRIBUTE TO CHILDHOOD OBESITY. Pediatr Obes 2013 Jan 16. doi: 10.1111/j.2047-6310.2012.00131.x. [Epub ahead of print] PubMed PMID: 23325614.

Raes M, Strens D, Standaert B. FIFTH YEAR POST-ROTAVIRUS VACCINATION IN BELGIUM: DECREASE OF ROTAVIRUSS-POSITIVE STOOL SAMPLES IN HOSPITALIZED CHILDREN. Abstract Poster No 889. 31th Annuaal Meeting of the European Society for Paediatric Infectious Diseases – ESPID, Milan, Italy – May 28- June 1, 2013.

Zegers D, Beckers S, Hendrickx R, Van Camp JK, Van Hoorenbeeck K, Desager KN, Massa G, Van Gaal LF, Van Hul W. PREVALENCE OF RARE MC3R VARIANTS IN OBESE CASES AND LEAN CONTROLS. Endocrine 2013 Oct;44(2):386-90.

Zedda L, Galli G, Vertruyen A, Raes M, Jansen W, Clouting H, Del Giudice G, Beatty M, Forleo E, Castellino F. CELL-MEDIATED AND ANTIBODY RESPONSES TO MF 59-ADJUVATED AND NON-ADJUVATED SEASONAL INFLUENZA VACCINES IN CHILDREN UNDER THREE YEARS OF AGE. Abstract Poster No 4778. Options for the Control of Influenza VIII conference – Cape Town, South Africa – September 5-10, 2013.

Van Camp JK, Zegers D, Verhulst SL, Van Hoorenbeeck K, Massa G, Verrijken A, Desager KN, Van Gaal LF, Van Hul W, Beckers S. MUTATION ANALYSIS OF WNT10B IN OBESE CHILDREN, ADOLESCENTS AND ADULTS. Endocrine 2013 Aug;44(1):107-13.

Viaene AS, Faust K, Massa G. PARENTING STRESS OF PARENTS OF YOUNG CHILDREN WITH TYPE 1 DIABETES MELLITUS IS RELATED TO FEAR OF HYPOGLYCAEMIA BUT DOES NOT SEEM TO INFLUENCE HBA1C LEVELS. Pediatric Diabetes 2013;14(Suppl 18); abstract P56, p 71.

Raes M. SOS ALLERGIEËN. CM Moment; 2013: 5-7.

Raes M. ASTMA BIJ KINDEREN: 101 VRAGEN EN ANTWOORDEN. Antwerps Farmaceutisch Tijdschrift 2013;7:6-10.

Marc Raes, editor in chief, ASTMA BIJ KINDEREN – L’ASTHME CHEZ LES ENFANTS. Thirth edition, Acco Leuven/ Den Haag, 2013.

Vanoppen A, De Belder L, Massa G. SPORTS PARTICIPATION IN CHILDREN AND ADOLESCENTS WITH TYPE 1 DIABETES MELLITUS (DM). Pediatric Diabetes 2013;14(Suppl 18); abstract P164, p 113.

Massa G, Achten W. Vanoppen A. VERWIJS KINDEREN MET OVERGEWICHT SNELLER DOOR. Artsenkrant n°2326. Vrijdag 10 juli 2013.

Gys I, Op ’t Eyndt A, Wauben K, Vanoppen A, Massa G. NEEDLE DETACHMENT FROM THE SURE-T® INFUSION SET AS CAUSE OF HYPERGLYCEMIA IN 2 YOUNG CHILDREN WITH DIABETES MELLITUS

47 VERBUM

SYMPOSIA

2014

SYMPOSIUM ELECTROFYSIOLOGIE: SNAPSHOTS UIT DE HASSELTSE RITMOLOGIE DATUM: zaterdag 13 september 2014 LOCATIE: Kinepolis Hasselt SYMPOSIUM JESSA UIT VOLLE BORST, EEN KWESTIE VAN VOLHOUDEN! DATUM: zaterdag 20 september 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt

SYMPOSIUM KINDERGENEESKUNDE OVER DE GRENZEN HEEN ACADEMISCHE ZITTING PENSIOEN DR. PHILIPPE GILLIS

DATUM: zaterdag 18 oktober 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM LOC: 22E REGIONAAL LOC-SYMPOSIUM DATUM: zaterdag 15 november 2014 LOCATIE: UHasselt, campus Diepenbeek

SYMPOSIUM INFECTIEPREVENTIE VAN DE KWETSBARE PATIENT DATUM: zaterdag 24 november 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM WECO: OBESITAS EN OMGEVING DATUM: zaterdag 29 november 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM CARDIO 2015 DATUM: zaterdag 13 december 2014 LOCATIE: UHasselt, Oude Gevangenis

Dit is een voorlopige lijst van symposia. Voor een up-to-date overzicht kan u terecht op www.jessazh.be/symposia.