Vijf jaar prothesecentrum: revalideren in groep werkt stimulerend Jessa betrekt familie actief bij revalidatie ouderen en wint Flanders’ Care Label Ultramoderne operatiezaal in gebruik
MEDISCH INFORMATIEBLAD JESSA ZIEKENHUIS NR. 15 SEPTEMBER 2014
JessaLinea
2 INHOUD
EERSTE REACTIES OP NIEUW DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL JESSA BIJZONDER POSITIEF
COLOFON JessaLinea
nr. 15 - september 2014 Verantwoordelijke uitgever: vzw Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt Hoofd- en eindredactie: dienst communicatie Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt tel. 011 30 82 21, jessalinea@jessazh.be
6
Het nieuwe digitaal zorgverlenersportaal van het Jessa Ziekenhuis is van start gegaan. Het portaal geeft zorgverleners op een zeer snelle en gemakkelijke manier toegang tot het volledige medische dossier van hun patiĂŤnt. Een 40tal huisartsen heeft het systeem de afgelopen maanden uitgetest. De reacties zijn bijzonder positief.
Vormgeving: marjanwuyts Grafische Vormgeving www.jessazh.be info@jessazh.be www.facebook.com/jessaziekenhuis www.twitter.com/jessaziekenhuis
symposium cardiochirurgie
16
vijf jaar prothesecentrum
18
artsen-specialisten in opleiding
22
nominatie eHealth award
23
7 vragen over borstpuncties
24
CMV tijdens de zwangerschap
26
3 INHOUD
10
A
VERNIEUWDE AFDELING PSYCHOGERIATRIE
14
NIEUWE TECHNIEK SCHILDKLIERINGREPEN: NOG MINDER RISICO OP BESCHADIGING STEMBANDZENUW
Low dose CT scanner
32
Familie betrekken bij revalidatie ouderen
36
Netwerking op PAAZ
38
Talk to the brain, not to the arm
42
Op maandag 23 juni 2014 opende het Jessa Ziekenhuis op campus Salvator de vernieuwde afdeling psychogeriatrie. Deze dienst is gespecialiseerd in de behandeling van patiënten ouder dan 65 jaar met cognitieve stoornissen zoals dementie. Om de dementerende patiënten zo weinig mogelijk te verwarren, werd – op basis van wetenschappelijke studies – gekozen voor een ongewone inrichting met felle contrasten en een hoog ‘huiskamergehalte’ zodat de patiënten zich er veilig en thuis voelen.
Sinds kort neemt de dienst NKO van het Jessa Ziekenhuis een extra maatregel om het risico op beschadiging van de stembandzenuw tijdens schildklieringrepen nog verder te verminderen. De chirurg krijgt hierbij via een automatisch monitoringsysteem signalen als de stembandzenuw ‘at risk’ is. Voorlopig is de nieuwe techniek nog maar in enkele Belgische centra - voornamelijk in universitaire ziekenhuizen – in gebruik en wordt hij daar vaak nog niet standaard toegepast.
Gehaakte inktvisjes op neonatologie
44
4 KORT NIEUWS
DEELWEBSITE ‘DAGKLINIEK VOOR KINDEREN EN JEUGDIGEN HASSELT’ ONLINE
S
inds kort heeft het Centrum voor kinderpsychiatrie een eigen web-
site. Hier vindt u alle informatie over het
Jessa lanceert jaarverslag 2013 via website Half juni 2014 lanceerde het Jessa Ziekenhuis zijn jaarverslag 2013. Dit keer heeft dit jaarverslag de vorm van een website die via grote foto’s van onze medewerkers, artsen en patiënten kort een aantal projecten van 2013 in de kijker zet. Wie meer wil weten over een project kan voor de meeste projecten doorklikken naar een artikel of naar een ander onderdeel op onze Jessawebsite. Het jaarverslag 2013 wil op een zeer budgetvriendelijke manier zowel de eigenheid van onze organisatie als een aantal realisaties van 2013 tot bij de lezer brengen. U kan het jaarverslag bekijken via www.jessazh.be/jaarverslag.
NIEUWE TUINHUIS EN SERRE HELPEN BIJ REVALIDATIE OP CAMPUS SU
zorgaanbod waarvoor kinderen van 3 tot
Sinds kort beschikt de tuin op campus St.-Ursula over een tuinhuis en
18 jaar in het centrum terecht kunnen.
serre die beide rolstoeltoegankelijk zijn. Het project kwam er dankzij
Daarnaast biedt de website informatie-
de financiële steun van de Belfius Foundation die ieder jaar enkele
brochures voor zowel ouders als verwij-
projecten bekroont die het welzijn van gehospitaliseerde patiënten
zers, een rubriek kostprijs en de nodige
verhogen. Campus SU hoorde in 2013 bij deze laureaten met het pro-
contactgegevens. Alle info op www.jes-
ject ‘tuinieren is ook revalideren’. “De therapietuin is een meerwaarde
sazh.be/kinderpsychiatrie.
voor het therapeutisch aanbod dat we onze revalidatiepatiënten bieden”, aldus zorgmanager Luc Claes. “Een onderdeel van ons multidisci-
Het Centrum voor kinderpsychiatrie is een
plinair revalidatieprogramma bestaat uit ‘activiteiten van het dagelijks
associatie tussen het Jessa Ziekenhuis
leven’. Het gaat dan bijvoorbeeld om hygiënische zorg, huishoudelijke
Hasselt, het AZ Vesalius Tongeren en het
taken en dus ook tuinieren. Onze revalidanten oefenen verplaatsingen
Medisch Centrum St.-Jozef Bilzen en biedt
op de verschillende ondergronden in de tuin, maar we laten hen ook
voor de provincie Limburg een dagkliniek
wieden, zaaien, oogsten, perken onderhouden, …. Dankzij het tuinhuis
van 20 plaatsen aan. Het centrum bevindt
en de serre kunnen ze dit nu al van heel vroeg in het seizoen en ook
zich in het Jessa Ziekenhuis op campus
bij slecht weer. Doordat alles rolstoeltoegankelijk is, kunnen ze ook
Virga Jesse.
buiten de therapie-uren zelfstandig in de tuin werken.”
5 RUBRIEK
Buitenlanders komen nieuwe techniek Transanale TME bekijken
O
p vrijdag 25 april 2014 organiseerde de dienst abdominale heelkunde van het Jessa Ziekenhuis een gespecialiseerd symposium voor colorectaal chirurgen en assistenten in opleiding. Met 70 deelnemers – onder wie 15 buitenlandse chirurgen – was deze workshop in een mum van tijd volzet. Zowel het colorectaal team van Jessa als gerenommeerde gastsprekers uit het Verenigd Koninkrijk en Nederland deelden hun expertise met het publiek. Hierbij werd onder meer gefocust op de TAMIS poliepectomie in het rectum en de sterk vernieuwende techniek transanale TME (totale mesorectale excisie). De deelnemers konden via een videoverbinding live meekijken terwijl dr. Joep Knol (Jessa) een transanale TME en dr. Houben (Jessa) een TAMIS in het operatiekwartier uitvoerden. Achteraf kregen geïnteresseerde chirurgen de mogelijkheid om de transanale TME-techniek zelf uit te testen in een simulatietoestel. Het colorectaal Jessateam voert sinds een jaar de transanale TME met succes uit. De transanale benadering helpt om de kwaliteit van de distale dissectie te verbeteren.
6 DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL
EERSTE REACTIES BIJZONDER POSITIEF
NIEUW DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL Berichten
255
H
Patiënten
Patiënt informatie Patiënt informatie
Gegevens:
Naam patiënt (geboortedatum) Adres patiënt Tel. patiënt Huisarts in orde
Patiënt relatie: Patiënt relatiestatus:
Naam huisarts Adres huisarts Tel. huisarts Ongekend specialisme /
Specialisme: Groepspraktijk:
Inbox
Datum
Medisch Dossier
05/08/2014
12:20
Mr. lumbale wervelzuil
Labo onderzoeken
29/04/2014
16:32
Vasculaire heelkunde brief: raadpleging dr. vdk
Beeldvorming
03/02/2014
16:21
Neurochirurgie brief: controlebrief
Andere berichten
06/12/2013
14:09
Neurochirurgie brief: ontslagbrief
Met ster
29/11/2013
16:52
Ontslag - neurochirurgie
28/11/2013
09:14
Neurochirurgie brief: controlebrief
26/11/2013
11:32
Labo onderzoek *MICROBIOLOGIE
26/11/2013
11:32
Labo onderzoek *MICROBIOLOGIE
26/11/2013
11:32
Labo onderzoek *MICROBIOLOGIE
26/11/2013
07:18
Opname - neurochirurgie
van het Jessa Ziekenhuis is van start ge-
gaan. Het portaal geeft zorgverleners op een snel-
Huisarts
Gegevens:
et nieuwe digitaal zorgverlenersportaal
le en gemakkelijke manier toegang tot het volle-
Beschrijving
dige medische dossier van hun patiënt. Een 40-tal huisartsen heeft het systeem de afgelopen maanden uitgetest. De reacties zijn bijzonder positief.
80 resultaten gevonden
Vorige
Berichten
255
1
2
3
4
5
6
7
8
Volgende
EERSTE INDRUK IS ALVAST SUPER!
Patiënten
Labo onderzoek (*HEMATOLOGIE, *CPR en sedimentatie, *CHEMIE, *HORMONEN) Patiënt informatie
Huisarts
Gegevens: Patiënt relatie: Patiënt relatiestatus: Omschrijving
Hematocriet
Waarde
Eenheid
Referentiewaarden
16.7
g/dL
13.1 - 17.2
46.9
Naam huisarts Adres huisarts Tel. huisarts Ongekend /
Specialisme: Groepspraktijk:
*HEMATOLOGIE Hemoglobine
Betrokken artsen Gegevens:
Naam patiënt Adres patiënt Tel. patiënt Huisarts in orde
%
39 - 50
Rode bloedcellen
5.42
x10*12/L
4.2 - 5.6
MCV
86,5
fL
81 - 101
MCH
30.8
pg
27 - 35
MCHC
35.6
g/dL
32 - 36
Bloedplaatjes
231
x10*9/L
MPV (Mean platelet volume)
8.3
fL
6 - 11
Witte bloedcellen
12.5
x10*9/L
4.5 - 11
8.38
x10*9/L
1.5 - 7.1
Aanvragende arts: Specialisme: Groepspraktijk:
Naam huisarts Adres huisarts Tel. huisarts Ongekend /
Het nieuwe zorgverlenersportaal is een zelf ontwikkeld centraal platform waarmee de bestaande medische systemen in het Jessa Ziekenhuis op een gebruiksvriendelijke en beveiligde manier open-
Hemoglobine (g/dL) 20
gesteld worden voor zorgverleners. Via een beveiligde netwerkverbinding krijgen ze binnen enkele seconden toegang tot verslagen,
15
de resultaten van laboratoriumonderzoeken en de beelden van ra-
150 - 400 10
diologische onderzoeken.
WBC Formule absoluut Neutrofielen Eosinofielen
0.32
x10*9/L
Basofielen
0.14
x10*9/L
0 - 0.16
Lymfocyten
2.76
x10*9/L
0.65 - 2.8
Monocyten
0.72
x10*9/L
0 - 0.51
5
0 - 0.42
0
12
NAAM PATIENT | vrouwelijk | geboortedatum MR LUMBALE WERVELZUIL 5-AUG-2014 13:20
12
12
13
13
13
13
14
14
14
Berichtenpagina Eén van de praktische toepassingen van het zorgverlenersportaal is
1 van 5
de berichtenpagina. Via deze pagina krijgen verwijzers alle verslagen van consultaties, labo- en radiologieonderzoeken en opnameen ontslagbrieven van hun patiënten van de laatste 30 dagen in een soort e-mailoverzicht. Door op de link in het overzicht te klikken, kan de verwijzer het volledige verslag inkijken. Na 30 dagen
1 600 000
4 000 000
Het aantal verslagen dat via het zorgverlenersportaal beschikbaar is
Het aantal beschikbare labo-onderzoeken
7 DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL
JESSA VAN START archiveert het systeem de berichten automatisch. Het archief blijft raadpleegbaar.
15 minuten tot 10 jaar oude info Het zorgverlenersportaal wil kort op de bal spelen. Concreet betekent dit dat verslagen van bijvoorbeeld radiologische onderzoeken al een kwartiertje nadat ze door de radioloog opgemaakt zijn voor de verwijzer beschikbaar zijn. Maar ook bepaalde oudere informatie is gemakkelijk te raadplegen. Zo gaan de medische beelden van patiënten tot 10 jaar terug. Nog een leuk extraatje: het zorgverlenersportaal toont telkens de foto van de patiënt en van de arts in het ziekenhuis die het verslag opgemaakt heeft.
Toegang De afgelopen weken voerde het Jessa Ziekenhuis een campagne om het zorgverlenersportaal bij huisartsen bekend te maken. Wenst u ook gebruik te maken van het nieuwe Jessa zorgverlenersportaal? Dan kan u zich registreren via www.jessazh.be/aanvraagzorgverlenersportaal. U ontvangt dan een mail met verdere instructies om van start te kunnen gaan. Er hoeft geen bijkomende software gedownload te worden op uw computer.
SCHITTEREND SYSTEEM, VERBETERING MET 100% TEN OPZICHTE VAN HET VORIGE SYSTEEM. ALLE FUNCTIES DIE JE MAG VERWACHTEN, ZITTEN ERIN. NOG GEEN TWEE SECONDEN WACHTTIJD OM GEGEVENS OP TE ROEPEN.
500 000
9 000 000
3 200 000
Het aantal unieke patiënten waarvan het medisch dossier via het zorgverlenersportaal beschikbaar is
Het aantal unieke documenten dat geraadpleegd kan worden
Het aantal beschikbare medische beelden
8 DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL
NIEUW DIGITAAL ZORGVERLENERSPORTAAL
ALLES WERKT HEEL GOED, SNEL, OVERZICHTELIJK. EEN PLEZIER OM MEE TE WERKEN! DE FOTO’S ZIJN EEN PLUSPUNT.
ZEER POSITIEVE REACTIES De afgelopen maanden liet het Jessa Ziekenhuis het nieuwe digitaal zorgverlenersportaal uittesten door een 40-tal huisartsen. De reacties waren allemaal bijzonder lovend. Een kort overzicht: DR. PHILIP POELMANS:
“ Dit systeem is snel, overzichtelijk en het werkt zeer intuïtief, echt geniaal. Ik gebruik het zorgverlenersportaal van Jessa naast mijn eigen elektronisch dossier en switch constant. In het weekend kijk ik altijd even of er patiënten van mij op spoed zijn geweest. Eigenlijk ken ik geen enkel systeem dat zo gebruiksvriendelijk is.” DR. DIRK PEETERS:
“ Dit systeem werkt perfect en heel intuïtief. Het bekijken van de beelden gaat heel snel en de foto’s van de radiologen zijn vlot toegankelijk. Voor mij is dit een zeer volledig systeem dat gezien zijn snelheid een meerwaarde betekent in de huisartsenpraktijk.” DR. ETIENNE PLEES:
“ Gewoonweg prachtig! Wat een snelheid! Je krijgt niet alleen verslagen en bloeduitslagen in een seconde, maar zelfs CT-beelden. Zeer handig en gebruiksvriendelijk, dit wijst zichzelf uit. Dit product gaan ikzelf en mijn 6 collegae van onze groepspraktijk zeker veel gebruiken.” DR. XAVIER VERNYNS:
“ Zeer aangenaam om mee te werken, zeker in vergelijking met het vroegere systeem dat erg tijdrovend was. Het nieuwe portaal opent snel en je hebt meteen een overzicht: verslagen van alle recente onderzoeken maar ook van het verleden, een overzicht van de
SCHITTERENDE PORTAALSITE: EENVOUDIG, OVERZICHTELIJK EN GEMAKKELIJK IN GEBRUIK.
gehospitaliseerde patiënten, zicht op welke patiënten de spoeddienst bezocht hebben met de verslagen hiervan en heel gemakkelijk te raadplegen beeldvorming. Ik zet het portaal ’s morgens open en ‘refresh’ enkele keren per dag. Zo kan ik alles op de voet volgen. Mijn zoon Sander gebruikt het systeem ook en is even enthousiast als ikzelf. Dit portaal is zeer bruikbaar in de praktijk, biedt een grote meerwaarde en is enorm fijn om mee te werken.”
9 COLUMN
DAG
Collega’s
O
p 1 september heeft medisch directeur dr. Frank Weekers onze organisatie verlaten om een nieuwe uitdaging aan te gaan. Frank heeft een aan-
zienlijke bijdrage geleverd aan de verbetering van de kwaliteit en veiligheid van de zorg, de uitbouw van medische diensten en de samenwerking met huisartsen en andere zorg- en studie-instellingen. Langs deze weg wil ik hem hiervoor danken en hem heel veel succes toewensen in zijn nieuwe job. Vermits de column dit keer in mijn handen ligt, wil ik graag een persoonlijke ervaring delen. De vriend van mijn dochter is voetballer in de ‘premier league’ van de provincie Vlaams-Brabant. Vorig seizoen werd hij verkocht aan een ploeg in hogere klasse. Droomt mijn dochter van een nieuwe Ronaldo? Misschien, al moet ik opletten wat ik hier vertel. Dit magazine ligt immers thuis bij de wekelijkse lectuur op de salontafel, omdat we er nu eenmaal fier op zijn. Terug naar de voetballer. Zondag kreeg hij een aardige tik tegen de enkel. Het gevolg: een zwelling, dolor, rubor en calor. Meteen maar richting huisarts en dan voor een RX en een echografie naar een deskundige radioloog. Een uurtje later heeft de huisarts de beelden en het protocol al via het Jessa zorgverlenersportaal ter beschikking. De behandeling kan starten. Huisarts tevreden, dochter en vriend tevreden en algemeen directeur van dit ziekenhuis tevreden. De radioloog? Die heeft intussen zijn volgende onderzoeken al afgewerkt en op het portaal beschikbaar gesteld. Hij kan met een gerust gemoed, zonder een hoop ‘te moeten protocoleren’, na een drukke dagtaak een terrasje gaan doen. Het nieuwe ‘Jessa Zorgverlenersportaal’ (zie pagina 6) betekent een volgende stap naar een vlotte en veilige digitale communicatie met de verwijzer, maar later ook
DR. YVES BREYSEM:
met de patiënt, de thuisverzorger enz. We bieden onze verwijzers hiermee een zeer
ONS ZORGVERLENERSPORTAAL
voor hun rekening hebben genomen.
gebruiksvriendelijk informatiekanaal aan voor de onderzoeksresultaten van het ziekenhuis. De eerste reacties zijn alvast bijzonder positief! Een pluim voor onze IT-medewerkers en de begeleidingsgroep (artsen) die het ontwerp van dit portaal
IS EEN VOLGENDE STAP NAAR EEN VLOTTE EN VEILIGE DIGITALE
Maar ook op andere vlakken zitten we niet stil. Verschillende medische diensten
COMMUNICATIE MET ONZE
in ons ziekenhuis breiden hun expertise volop uit, waarvan meerdere met een we-
VERWIJZERS.
tenschappelijke toetsing die tot over de grenzen reikt. Jessa groeit qua patiëntencontacten in hospitalisatie en daghospitalisatie. Ons revalidatiecentrum in Herkde-Stad viert zijn tienjarig bestaan en binnenkort neemt onze hematologieafdeling haar intrek op een totaal vernieuwde afdeling. En last but nog least bereiden we ons voor op een derde accreditatieronde waarbij onze kwaliteit van zorg opnieuw onder de loep komt te liggen. Veel werk aan de winkel, maar we gaan ervoor!
10 RUBRIEK
Kleuren op vernieuwde helpen mensen met
O
p maandag 23 juni 2014 opende het Jessa Ziekenhuis
op campus Salvator de vernieuw-
de afdeling psychogeriatrie. Deze dienst is gespecialiseerd in de behandeling van patiënten ouder dan 65 jaar met cognitieve stoornissen zoals dementie. Om de dementerende patiënten zo weinig mogelijk te verwarren, werd – op basis van wetenschappelijke studies – gekozen voor een ongewone inrichting: een fel kleurenpallet met contrasten, gekleurde WC-brillen, de als boekenkast bestickerde uitgang en een hoog ‘huiskamergehalte’ zodat de patiënten zich er veilig en thuis voelen. “Het concept werkt”, vertelt hoofdverpleegkundige Nathalie Nelles. “Onze patiënten waren vanaf de eerste dag rustiger.”
ALS PERSONEN MET DEMENTIE EEN DEUR ZIEN, WORDEN ZE ERDOOR AANGETROKKEN. ONZE UITGANG ZIET ER DAAROM UIT ALS EEN BOEKENKAST.
11 VERNIEUWDE AFDELING PSYCHOGERIATRIE
afdeling psychogeriatrie dementie beter functioneren Door de veroudering van de bevolking neemt de dementieproblematiek en het aantal oudere mensen met ernstige geheugen- en gedragsproblemen toe. Op een acute afdeling worden deze patiënten door anderen vaak als storend ervaren en is het moeilijk om een gerichte diagnose en behandeling te voorzien. Op de aparte afdeling psychogeriatrie is dat wel mogelijk en is de aanpak volledig afgestemd op deze specifieke problematiek. De afdeling telt 20 bedden.
Verwarring beperken Nu de afdeling psychogeriatrie naar een vernieuwde locatie verhuisd is, is deze meteen ook ‘dementievriendelijk’ ingericht. “Personen met dementie hebben behoefte aan een omgeving die de verwarring beperkt en die hen helpt in hun zelfredzaamheid en correct functioneren. Een aangepaste omgeving kan henzelf, mantelzorgers en hulpverleners helpen om de communicatie en interactie te verbeteren”, vertelt Nathalie Nelles.
Observaties in ‘huiskamer’ Voor de inrichting baseerde het ziekenhuis zich op wetenschappelijke studies. “De patiëntenkamers – het slaapgedeelte – hebben we bewust klinisch wit gehouden met weinig meubilair, terwijl het gemeenschappelijke leefgedeelte een huiselijk gevoel
12
geeft met hout, gekleurde zetels en dimbaar licht. Door het
dimmen, krijgen ze het gevoel dat het avond is.”
contrast met de neutrale slaapgang verblijven onze patiënten nu spontaan veel meer in het leefgedeelte. En dat is net de bedoeling. Door elkaars gezelschap voelen ze zich veiliger - wat voor
Boekenkast
hen heel belangrijk is - en wij als zorgverstrekker kunnen beter
De patiënten op psychogeriatrie kunnen vrij op de afdeling
gedragsobservaties doen. Die gedragsobservaties spelen een
rondwandelen. Zonder assistentie geraken ze niet van de gesloten
sleutelrol bij het stellen van de diagnose en bij de behandeling.”
afdeling. “Maar als mensen met dementie een deur zien, worden ze daardoor aangetrokken”, vertelt Nathalie. “Om te vermijden dat ze hulpeloos aan de klink gaan morrelen, hebben we de uitgang
Gekleurde WC-bril
het uitzicht gegeven van een grote, ordelijke boekenkast. Nu pas-
Het kleurengebruik is niet alleen atypisch voor een ziekenhuis, het
seren ze daar ettelijke keren per dag zonder zich ervan bewust te
is ook functioneel. Zo kreeg bijvoorbeeld de WC-bril een kleurtje
zijn dat de uitgang erachter schuilt. Dit alles zorgt ervoor dat onze
mee. “Door de gekleurde WC-bril herkennen onze patiënten het
patiënten rustiger zijn.”
toilet, terwijl dat bij een witte bril op een wit toilet vaak niet het geval is. En als iemand op de gang dringend naar het toilet moet, weet hij nu meteen waar hij moet zijn als we zeggen: de grote
Beren
groene deur.” Ook de deuren, ramen en plinten zijn in een andere
Personen met dementie hebben de gewoonte om overal dingen
kleur dan de muur om verwarring zoveel mogelijk te beperken.
mee te nemen. “Dat betekent ook dat ze spullen van andere
“Het dimbare licht is dan weer belangrijk omdat personen met
patiënten meenemen als die niet achter slot en grendel zitten.
dementie vaak geen tijdsbesef meer hebben. Door de lichten te
Daarom zijn de kasten op de kamers afgesloten. Daarnaast zijn we
13
nu net gestart met een klein testprojectje”, aldus Nathalie. “We heb-
Klanttevredenheid
ben op de afdeling een grote mand met beren gezet en dat blijkt
De afdeling psychogeriatrie in Jessa bestaat intussen twee jaar.
prima te werken. Je vindt nu overal beren, maar de patiënten blijven
Tijd voor een doorlichting, vond hoofdverpleegkundige Nathalie.
veel meer van elkaars spullen af.”
“We hebben vooral gekeken op welke vlakken we nog kunnen verbeteren en hoe we ons nog beter kunnen organiseren. Deze ‘ideale werkwijze’ is intussen in een zorgpad gegoten. Onze doel-
Omgaan met problematiek
stellingen hierbij zijn onder meer dat patiënten en hun familie van
Nathalie Nelles: “Op psychogeriatrie organiseren we de zorg vol-
opname tot ontslag weten wat ze op de afdeling psychogeriatrie
ledig vanuit de patiënt in plaats van te vertrekken vanuit een vaste
kunnen verwachten en dat ze het verblijf op onze afdeling als
structuur. Nu we een aparte afdeling zijn, kunnen we nog veel meer
veilig ervaren. Familieleden mogen ook gerust eens op voorhand
‘out of the box’ denken om de patiënt zoveel mogelijk op maat van
op onze afdeling komen kijken. Op dit ogenblik werken we nog
zijn noden en behoeften te behandelen. Onze behandeling gaat uit
aan een kleine brochure voor verwijzers. Die kunnen ze later dan
van de beleving van de patiënt: wat wordt met dit gedrag zonder
bij een doorverwijzing hanteren om te weten welke informatie
woorden gezegd, hoe voelt de patiënt zich, wat heeft hij in het ver-
ons kan helpen bij de behandeling van de patiënt. Een goede
leden meegemaakt, hoe is de gezinssituatie, enz. De betrokkenheid
informatie is voor ons de eerste stap in het proces van diagnose
van de familie hierbij is erg belangrijk. Ze krijgen van ons begelei-
en behandeling.”
ding en tips over hoe om te gaan met de ziekte en met het gedrag van hun familielid. Patiënten verblijven hier gemiddeld een maand: twee weken voor diagnose en twee weken om de juiste behande-
ONZE PATIËNTEN VERBLIJVEN NU SPONTAAN VEEL
ling op te starten. Daarna gaan ze terug naar huis of het rusthuis.”
MEER IN HET GEMEENSCHAPPELIJKE LEEFGEDEELTE.
HOOFDVERPLEEGKUNDIGE NATHALIE NELLES
NOG MINDER RISICO OP BESCHADIGING STEMBANDZENUW
DIENST NKO NEEMT VERNIEUWENDE
S
inds kort neemt de dienst NKO van het Jessa Ziekenhuis een extra maatregel om het risico op beschadiging van de stemband-
zenuw tijdens schildklieringrepen nog verder te verminderen. De chirurg krijgt hierbij via een automatisch monitoringsysteem signalen als de stembandzenuw ‘at risk’ is. “Vroeger konden we via een manuele stimulatie nagaan waar de stembandzenuw zich bevond en of deze beschadigd was. Nu krijgen we preventief signalen als er een beschadiging dreigt te gebeuren. Een zeer patiëntveilige techniek die we in de toekomst bij alle schildklieroperaties willen gebruiken”, vertelt NKO-arts dr. Kristof Deben. Voorlopig is de nieuwe techniek nog maar in enkele Belgische centra - voornamelijk in universitaire ziekenhuizen – in gebruik en wordt hij daar vaak nog niet standaard toegepast.
Een operatie aan de schildklier brengt een
stroomstootjes door de gehele zenuwlus
risico mee op stembandparalyse met tijde-
gestuurd worden. Zo wordt er continu
lijke of blijvende heesheid en in ernstige
geregistreerd of de zenuwlus intact is.
gevallen kortademigheid tot gevolg. “Bij
Zodra de stembandzenuw ‘at risk’ is - er
ervaren chirurgen is dat risico zeker niet
aan wordt getrokken of gemanipuleerd
groot, maar het bestaat wel”, benadrukt
- toont de monitor rode alarmsignalen.
dr. Deben. “De zenuw die de stembanden
Deze signalen zijn een verwittiging
bedient, de nervus recurrens, loopt immers
vooraleer er definitieve schade optreedt.
vlak onder de schildklier door en is daar-
Je wordt als chirurg dus meteen gewaar-
door potentieel bij iedere schildklier-
schuwd extra voorzichtig te zijn en je
ingreep ‘at risk’ zoals we dat zeggen.”
chirurgische tactiek aan te passen om geen ernstige schade te veroorzaken.”
Preventieve signalen Om eventuele beschadiging te voorkomen
Verfijnde techniek
werkt het Jessateam sinds kort met een
Voorheen gebruikte het Jessateam al
continu monitoringsysteem dat ervoor
diverse jaren een voorloper van deze
zorgt dat de kans op stembandbescha-
techniek. Dr. Deben: “Bij ons vorige sys-
diging bijzonder klein wordt. “Bij deze
teem, dat intussen in meerdere ziekenhui-
nieuwe techniek plaats je als chirurg een
zen in gebruik is, konden we via manuele
APS (Automatic Periodic Stimulation)
stimulatie de stembandzenuw tijdens
elektrode via een clip op de nervus vagus
de operatie opsporen. We gebruikten
(zie figuur). Deze clip zorgt ervoor dat
hiervoor een speciale beademingstube
er gedurende de hele operatie kleine
met een elektrode die tegen de stemban-
14 SCHILDKLIERCHIRURGIE
TECHNIEK BIJ SCHILDKLIERINGREPEN IN GEBRUIK den aanzit. Hiermee konden we tijdens de
Alle ingrepen
ingreep enerzijds de zenuw identificeren,
“Vooral bij revisiechirurgie of bij grote
bijvoorbeeld in geval van verlittekening
duikende schildklieren is het potentiële
na vorige ingrepen. En anderzijds konden
risico op stembandzenuwbeschadiging
we de functionele integriteit van de
iets groter”, legt dr. Deben uit die
zenuw testen. We controleerden dus met
wekelijks schildklieroperaties uitvoert.
andere woorden of de zenuw nog werkte.
“Daarom biedt de nieuwe maatregel van
Het testen gebeurde manueel met een
continue monitoring zeker bij dergelijke
soort stroompennetje of stimulator. Ook
moeilijkere ingrepen een meerwaarde.
aan het einde van iedere operatie testten
Maar eigenlijk wil ik deze maatregel in
we peroperatief steeds of de stemband-
de toekomst voor alle schildklieropera-
zenuwen nog intact waren. Omdat ge-
ties toepassen. Soms zie je immers pas
kend is dat dit systeem soms een normaal
tijdens de operatie dat het om moeilijke
signaal geeft terwijl de stembandzenuw
chirurgie gaat. Deze techniek zorgt voor
toch beschadigd blijkt te zijn (afhankelijk
een betere patiëntveiligheid en is daarom
van de plaats van stimulatie en de plaats
voor mij de aangewezen werkwijze bij
van letsel), hebben we deze maatregel in
alle schildklieringrepen.”
de loop van de jaren verder verfijnd.
Geen garantie
De nieuwe techniek: continue automa-
Een verfijning van de techniek van
tische monitoring met APS elektrode
manuele stimulatie sluit valsnormale sig-
ter hoogte van de nervus vagus, aan
nalen uit omdat er aan het begin van de
het begin van de stembandzenuwlus,
zenuwlus gestimuleerd wordt, ter hoogte
om zenuwbeschadiging te voorkomen.
van de nervus vagus. Maar de chirurg kan
Zodra de stembandzenuw ‘at risk’ is,
op die manier nog altijd onvoldoende de
geeft de monitor preventief rode alarm-
functionele integriteit van de stemband-
signalen.
zenuw garanderen tijdens het uitvoeren van een noodzakelijk risicovol heelkundige handeling. Dr. Deben: “We kunnen immers pas na de handeling manueel stimuleren en de functionele integri-
NERVUS VAGUS
LARYNX
teit beoordelen. Mogelijk zijn er dan al onomkeerbare gevolgen veroorzaakt. Daarom hebben we nu de vernieuwende
Clip met APS-elektrode
TRACHEA
techniek van continue monitoring in gebruik genomen. Hiermee doen we aan preventie van stembandzenuwschade in plaats van vaststelling van de schade na
MEER INFORMATIE NERVUS RECURRENS
een bepaalde handeling.”
15 SCHILDKLIERCHIRURGIE
DR. KRISTOF DEBEN
e-mail: kristof.deben@jessazh.be tel 011 30 90 81 (secretariaat)
16 SYMPOSIUM CARDIOCHIRURGIE
Uit het TVL-nieuws:
“Topchirurg zet Hasselt op kaart met hartoperatie”
M
et deze headline leidde TV Limburg één van zijn nieuwsitems in op 15 juni 2014. Aanleiding was het tweede symposium rond minimaal invasieve technieken dat de dienst cardiochirurgie van het Jessa Ziekenhuis organiseerde. Tijdens het symposium voerde hartchirurg dr. Alaadin Yilmaz in het operatiekwartier van campus Virga Jesse een endoscopische kransslagaderbypass uit (Endo-ACAB) die live te volgen was door het ruim 200-koppige publiek in de Oude Gevangenis in Hasselt. Het hele gebeuren werd gevolgd door TV Limburg en het Belang van Limburg.
Zelf techniek verfijnd Dr. Yilmaz hoorde tijdens een congres in 2007 voor het eerst over de mogelijkheid van een minimaal invasieve kransslagaderbypass en verfijnde zelf de Endo-ACAB-techniek (Endoscopic Atraumatic Coronary Artery Bypass). Hetzelfde jaar nog voerde hij zijn eerste hartoperatie uit via deze techniek. Hij is de enige in ons land die de operatie op deze manier uitvoert. Op dit ogenblik worden in het Jessa Ziekenhuis al één op drie bypassoperaties volgens de nieuwe techniek uitgevoerd. Het is de bedoeling dit verder geleidelijk uit te breiden. Streefdoel is de Endo-ACAB techniek in de toekomst standaard toe te passen bij bypassoperaties.
Sterke voordelen voor patiënt Het grote voordeel bij een minimaal invasieve kransslagaderbypass is dat het borstbeen van de patiënt niet moet doorgezaagd worden en de ribbenkast niet geopend. De hele operatie verloopt via drie gaatjes en een kleine incisie. Voor de patiënt betekent dit onder meer minimale pijn na de operatie, minder bloedverlies, een beter esthetisch resultaat, een kortere hospitalisatie en een veel sneller herstel. Zo kan de patiënt vaak al na een aantal dagen terug gaan werken in plaats van maanden te moeten revalideren.
Internationaal expert Dr. Yilmaz staat internationaal bekend als een expert op het vlak van minimaal invasieve operaties. Tijdens het eerste symposium minimaal invasieve technieken van de dienst cardiochirurgie vorig jaar voerde hij een minimaal invasieve aortaklepvervanging uit. Het Jessa Ziekenhuis is één van de eerste centra in België dat het volledige gamma van minimaal invasieve hartoperaties aanbiedt.
17 RUBRIEK
18 PROTHESECENTRUM
“REVALIDEREN IN GROEP WERKT STIMULEREND” VIJF JAAR PROTHESECENTRUM
V
ijf jaar geleden startte campus Salvator, onder impuls van or-
vergrijzing en het feit dat mensen zo lang
thopedist dr. Jan Malcorps en in samenwerking met dr. Bruno
mogelijk actief willen blijven, neemt het
Willems, dr. Dirk Jorissen en dr. Johan Bogaert, een prothesecentrum op volgens de principes van ‘joint care’. Ze wilden hiermee de aan-
pak voor totale knie- en heupprothesen drastisch herbekijken. “Het streefdoel was om met een multidisciplinair, sterk geïntegreerd team
aanbod van patiënten alsmaar toe.” Daarnaast hebben patiënten tegenwoordig ook hogere verwachtingen over een snel herstel. “Gelukkig beschikken we over een sterk team”, aldus dr. Malcorps.
de kwaliteit van de revalidatie bij knie- en heupprothesen naar een hoger niveau te tillen”, blikt dr. Malcorps terug. Vijf jaar later is het prothesecentrum sterk gegroeid en blijkt het opzet geslaagd: de art-
Geïntegreerde zorg
sen zijn gesubspecialiseerd en werken met zeer vernieuwende tech-
Dat team bestaat uit orthopedisten,
nieken, de revalidatie van de patiënten verloopt sneller en beter en de patiënttevredenheid is hoog. Jessalinea sprak met enkele pioniers van het prothesecentrum.
revalidatieartsen, verpleegkundigen, kinesitherapeuten, ergotherapeuten, wondverpleegkundigen, geriatrisch liaisonverpleegkundigen, sociaal assistenten en pastoraal medewerkers. Hoofdverpleegkundige Danny Senden:
Dr. Malcorps haalde jaren geleden zijn
Ons volledig team van orthopedisch
“Dat we beroep kunnen doen op een
inspiratie voor het prothesecentrum in
chirurgen in Jessa werkt intussen volgens
gespecialiseerde wondkliniek is een extra
het Stedelijk Ziekenhuis van Roeselare
dezelfde standaard care.” “Werken
pluspunt. Ook de nauwe samenwerking
- waar toen al een joint care programma
volgens een gestroomlijnd proces waarbij
met ons revalidatiecentrum in Herk-
liep - en implementeerde de basisprinci-
alle zorgactoren betrokken zijn, zorgt
de-Stad biedt zeker een meerwaarde.”
pes in zijn praktijk op campus St.-Ursula.
voor een vlotter herstel met kortere
“Vooral alleenstaanden zijn bezorgd dat
“Concreet betekent ‘joint care’ dat op één
verblijfsduur”, legt dr. Jorissen uit. “Dat
ze na hun ontslag niet voldoende mobiel
afdeling alle zorg geïntegreerd verloopt.
is ook nodig want door de toenemende
zullen zijn om het thuis alleen te redden.
RU
19 PROTHESECENTRUM
UBRIEK
ENKELE PIONIERS VAN HET PROTHESECENTRUM: KRISTA JANS, DR. JAN MALCORPS, DANNY SENDEN, PATRICK VANLUYDT, DR. DIRK JORISSEN EN NATHALIE MILLEN
Voor hen is het een hele geruststelling
knie zo goed benadert als de Journey
of Visionaire – Smith & Nephew). Aan
dat ze eventueel op onze revalidatie-
prothese.” Maar ook de Genesis II oxinium
de hand van 3D-printing wordt dan een
campus verder kunnen revalideren, maar
knieprothese, die door dr. Willems en dr.
mal gemaakt. Deze helpt om de prothese
in de praktijk is dat meestal niet nodig”,
Vanlommel geplaatst wordt, heeft zijn
tijdens de operatie te plaatsen. De ope-
aldus dr. Malcorps.
deugdelijkheid al sterk bewezen en dit
ratie is hierdoor minder invasief en de
gedurende 20 jaar.
accuraatheid bij de plaatsing van de knie is groter. Uniek is dat het ziekenhuis nu
Internationaal referentiecentrum
Dr. Jorissen en zijn collega’s die gespe-
de kosten draagt voor deze techniek. De
Het team van orthopedisten heeft zich
cialiseerd zijn in heupchirurgie, zijn dan
patiënt hoeft hiervoor dus niet extra te
de afgelopen jaren sterk gesubspecia-
weer bijzonder bekwaam in heupchirur-
betalen.” Uiteraard kan de maatbepaling
liseerd en de artsen beschikken binnen
gie via de direct anterieure toegangsweg
van de knie ook nog steeds peroperatief
hun domein over een grote expertise.
en gebruiken deze toegangsweg meestal
gebeuren, en dit zowel bij de prothesen
Voor sommige domeinen geldt het
ook bij heupfracturen die een prothese
Genesis II als Journey II.
prothesecentrum als internationaal
krijgen. Ook voor deze techniek, die
referentiecentrum. “Als internationaal
zorgt voor een minimaal spiertrauma, is
referentiechirurg voor Journey kniepro-
het prothesecentrum een internationaal
Informeren en revalideren in groep
thesen krijg ik regelmatig buitenlandse
referentiecentrum.
Patiënten die voor een heup- of kniepro-
artsen uit alle hoeken van de wereld op
these naar het prothesecentrum komen,
studiebezoek”, vertelt dr. Malcorps. “Ik
krijgen uitgebreide informatie op de
gebruik de Journey II BCS prothese al
Vernieuwende 3D-printing
raadpleging maar ook via een infosessie
sinds 2007 en heb met meer dan 1500
Dr. Malcorps: “Een tweede vrij recente
die ze samen met lotgenoten kunnen
geplaatste prothesen intussen heel wat
vernieuwing op het vlak van kniepro-
bijwonen. “Ook de revalidatie achteraf
ervaring. Deze prothese is uniek omdat
thesechirurgie is dat we op voorhand de
in het ziekenhuis verloopt samen met
geen enkele prothese de natuurlijke
maat nemen van de knie van de patiënt
lotgenoten”, vertelt kinesitherapeut
anatomie en biomechanica van een
(PSI = Patiënt Specifiek Instrumentarium
Patrick Vanluydt. “Revalideren in groep
20 PROTHESECENTRUM
VIJF JAAR PROTHESECENTRUM
werkt stimulerend. Als mensen zien wat
een thuiskinesist terecht of ambulant op
moet kunnen functioneren. Moet hij zich-
hun lotgenoten kunnen, willen ze zelf
één van de drie campussen van het Jessa
zelf kunnen aankleden en wassen? Zijn
ook vooruitgang boeken. We proberen
Ziekenhuis.
er trappen in de woning? Aan de hand van de thuissituatie geef ik zoveel moge-
de revalidatie zoveel mogelijk in een
lijk tips, die ze ook op papier meekrijgen.
gemoedelijke ‘sportclubsfeer’ te laten verlopen. Mensen appreciëren dat.
Op mensenmaat
Ook de infosessies over hulpmiddelen
Het gebeurt regelmatig dat ze enkele
“Alhoewel we in groep revalideren, blijft
passen hierin.”
maanden na hun revalidatie nog eens
de begeleiding heel persoonlijk”, vertelt
binnenspringen.” Naast de revalidatie in
kinesiste Krista Jans. “Onze patiënten
groep beschikt iedere patiënt tijdens het
hebben dagelijks contact met de arts,
Toegankelijk team
ziekenhuisverblijf over een eigen Kinetec,
kinesist en ergotherapeut. De dag van
Die zorg op mensenmaat wordt ook na
een buig- en strekapparaat, op de kamer.
opname gaan we bij onze patiënten kij-
het ziekenhuisverblijf doorgetrokken. Dr.
Ook op zaterdagen en feestdagen wordt
ken wat ze vóór de operatie kunnen, hoe
Jorissen: “Onze patiënten weten dat ze al-
er een volwaardig revalidatieprogramma
ze functioneren. Zo weten we waar we
tijd op de verpleegafdeling of bij de kine-
afgewerkt. Voor verdere revalidatie na de
na de operatie gericht naar toe moeten
sist kunnen binnenspringen als ze vragen
ziekenhuisopname kunnen patiënten bij
werken.” Ergotherapeute Nathalie Millen
hebben. Op die manier kan je ongerust-
heeft hierin een specifieke taak. “Ik kijk
heid vaak snel wegnemen. Bovendien
vooral hoe de patiënt in zijn thuissituatie
geven we als arts ons gsm-nummer aan
WERKEN VOLGENS EEN GESTROOMLIJND PROCES WAARBIJ ALLE ZORGACTOREN BETROKKEN ZIJN, ZORGT VOOR EEN VLOTTER HERSTEL MET KORTERE VERBLIJFSDUUR.
97,1% van de patiënten in het prothese-
96,5% is tevreden of zeer
centrum is tevreden (18%) of zeer tevreden (79,1%) over de manier waarop ze door het verpleegkundig personeel worden behandeld.
tevreden over de aandacht die het verpleegkundig personeel aan hen besteedde
21 PROTHESECENTRUM
TEAM ORTHOPEDISTEN JESSA ZIEKENHUIS -
DR. JOHAN BOGAERT
heup, knie en sportletsels
-
DR. GERRIT DE WACHTER
hand, elleboog en trauma
-
DR. CARL DIERICKX
schouder, elleboog en trauma
-
DR. DIRK JORISSEN
heup en trauma
-
DR. JAN MALCORPS
knie, sportletsels en voet
-
DR. WILFRIED SCHOLLEN
heup, knie en trauma
-
DR. ANNY STEENWERCKX
voet en enkel
-
DR. MICHAEL VANINBROUKX
schouder en trauma
-
DR. DIRK VANLOMMEL
knie en trauma
-
DR. BRUNO WILLEMS
knie en sportletsels
DE STERKE PUNTEN VAN HET PROTHESECENTRUM - Geïntegreerde zorg vanuit een multidisciplinair team - Grote expertise en subspecialisatie van de artsen met gebruik van vernieuwende technieken zoals Journey prothese (Jessa is internationaal referentiecentrum), heupchirurgie via direct anterieure toegangsweg (Jessa is internationaal referentiecentrum) en het gebruik van 3D-printing voor het maken van patiëntspecifieke mallen van de knie - Goede informatieverstrekking voor patiënten, zowel tijdens de consultaties als via infosessies in groep - Revalidatie in groep maar met een persoonlijke begeleiding - Grote toegankelijkheid artsen en team - Grote aandacht voor kwaliteitsvolle en veilige zorg, zowel preoperatief als tijdens de opname.
WE KRIJGEN REGELMATIG BUITENLANDSE ARTSEN UIT ALLE HOEKEN VAN DE WERELD OP STUDIEBEZOEK.
weten, staat er in geregistreerd.”
de patiënt. En voor doorverwijzingen van
derzoek. We kijken of de bloedverdunners
patiënten waar zich problemen stellen,
moeten aangepast worden en soms ge-
houd ik bijvoorbeeld consultatieblokken
beurt de MRSA-screening al op voorhand
vrij zodat deze mensen snel geholpen
zodat er indien nodig al een behandeling
Voorwaarden voor hoge kwaliteit
kunnen worden.”
kan opstarten.” Ook een goede huidvoor-
Onder meer door de ‘joined care’ kan het
bereiding de avond voor en de ochtend
prothesecentrum continu een hoog niveau
van de operatie staan op het programma.
van kwaliteit garanderen. Dr. Jorissen: “In-
Veilige zorg
“Om het herstel zo vlot en veilig mogelijk
ternationaal gelden drie voorwaarden voor
Veiligheid van zorg loopt als een rode
te laten verlopen zijn er voor knie- en
een succesvolle, veilige en kwaliteitsvolle
draad doorheen het hele traject en start
heupprothesechirurgie sterk vergelijk-
prothesechirurgie: een chirurg met erva-
al preoperatief. Dr. Malcorps: “De patiënt
bare klinische paden uitgewerkt”, vertelt
ring (meer dan 100 ingrepen per jaar), een
krijgt een bundel met vragenlijsten mee
Danny Senden. “En we werken met een
gespecialiseerd centrum (principes van
die de huisarts samen met de patiënt kan
volledig elektronisch patiëntendossier.
joint care) en de keuze voor de juiste, kwa-
invullen. Zo zijn we op de hoogte van alle
Ook dat draagt bij tot een kwaliteits-
liteitsvolle prothese. Met ons prothesecen-
mogelijke relevante informatie of risico’s
volle en veilige geïntegreerde zorg. Het
trum voldoen we ruimschoots aan deze
die zich kunnen voordoen. Iedere patiënt
elektronisch dossier is toegankelijk voor
drie voorwaarden.” Het prothesecentrum
krijgt preoperatief ook een aantal onder-
alle betrokken zorgverstrekkers en alles
voerde vorig jaar zo’n 500 heupprothesen
zoeken waaronder een cardiologisch on-
wat je als zorgverstrekker moet doen of
en 580 knieprothesen uit.
81,5% is tevreden of zeer tevreden over de aandacht die de specialist aan hen besteedde
95,9%
is tevreden of zeer tevreden over het onthaal in het prothesecentrum
88,7% is tevreden
100% zou het Jessa Ziekenhuis – op
of zeer tevreden over de uitleg die ze over hun nazorg kregen
basis van hun verblijf in het prothesecentrum – aan familie of vrienden aanbevelen.
NIEUWE ARTSEN-SPECIALISTEN IN OPLEIDING 2014-2015
O
p 1 augustus 2014 zijn een aantal artsen-
(neurologie), dr. Eva De Caluwé (cardiologie), dr. Daan Raats (inwen-
specialisten in opleiding (ASO’s) een oplei-
dige ziekten), dr. Bram Byloos (acute geneeskunde), dr. Christophe Orye (urologie), dr. Nele Czech (inwendige ziekten)
dingsjaar in het Jessa Ziekenhuis gestart. Het gaat om 37 specialisten in opleiding die voor hun verde-
Rij 3: dr. Inge Indesteege (medische beeldvorming), dr. Roos Gijbels
re opleiding zijn toegewezen aan de erkende sta-
(acute geneeskunde), dr. Nathalie Deferm (heelkunde), dr. Senne
geplaatsen binnen het Jessa Ziekenhuis. In totaal
Knaepen (gynaecologie), dr. Nikkie Schils (inwendige ziekten),
heeft het Jessa Ziekenhuis 42 artsen-specialisten
dr. Magda Bialecka (gynaecologie), dr. Elisabeth Stragier (gastro-
in opleiding vanuit KULeuven en UAntwerpen.
enterologie), dr. Julie Van Dievel (oncologie), dr. Griet Deslypere (pneumologie), dr. Gerd Vercruysse (orthopedie) Ontbreken op de foto: ASO’s die later starten Dr. Anneleen Neuts (anesthesie), dr. Kristof Kempeneers (fysische
Van links naar rechts:
geneeskunde en revalidatie), apr. dr. Mathieu Cauchie (klinische
Rij 1: dr. Ines Frederix (cardiologie), dr. Katleen Verboven (radio-
biologie), dr. Riccardo Leto (urgentiegeneeskunde)
therapie), dr. Eva Boonen (anesthesie), dr. Nikolaas Verbeke (anesthesie), dr. Joeri Eyckmans (anesthesie), dr. Liesbeth Vandersteen
Ontbreken op de foto: ASO’s die hun opleiding reeds startten in 2013
(anesthesie), dr. Valerie Verhulst (urgentiegeneeskunde), dr. Ciska
Dr. Jan Breuls (acute geneeskunde), dr. Xandrine Vanderspikken
Langmans (inwendige ziekten) , apr. dr. Sophie Van Aelst (klinische
(acute geneeskunde), dr. Jan Van der Mullen (urgentiegeneeskun-
biologie), dr. Deepanjali Custers (kindergeneeskunde), dr. Tinneke
de), dr. Michiel Brands (anesthesie), dr. Eveline Claes (anesthesie),
Stals (kindergeneeskunde), dr. Sara Lecoutere (kindergeneeskunde),
dr. Tyler Heijnen (anesthesie), dr. Lore Schreurs (gynaecologie),
dr. Sophie Verelst (kindergeneeskunde)
dr. Christophe D’Hondt (heelkunde), dr. Marie Vannijvel (heelkunde), dr. Ellen Deleus (abdominale heelkunde), dr. Valerie Waelbers
Rij 2: dr. Kris Jourand (heelkunde), dr. Charlotte Colpaert (NKO),
(heelkunde), dr. Anthony De Smet (heelkunde), dr. Silvie Nickmans
apr. dr. Bart Peeters (klinische biologie), dr. Sébastien Deferm (in-
(klinische biologie), dr. Jurgen Bielen (medische beeldvorming),
wendige ziekten), dr. Bruno Schoenmaekers (urgentiegeneeskun-
dr. Kristof Van den Eynde (medische beeldvorming), dr. Charlotte
de), dr. Siel Olbrecht (gynaecologie), dr. Esther Passchyn (gynae-
Billiet (radiotherapie), dr. Katrien Gijsbers (urgentiegeneeskunde),
cologie), dr. Silvie Aendekerk (gynaecologie), dr. Joanne Terbeek
dr. Erwin Denies (urologie), dr. Dries Mortier (urologie)
22 NIEUWS
23 RUBRIEK
DANKZIJ AUDIQUEEN KUNNEN WE VEEL EFFICIËNTER WERKEN
Project Audiqueen genomineerd voor eHEALTH AWARD
E
en jury van experten uit de gezondheidssector heeft het pro-
geregistreerde data is bijzonder belangrijk.
ject Audiqueen, waar de NKO-dienst van het Jessa Ziekenhuis
Het opzoeken van gegevens en dossiers,
van in het begin aan meegewerkt heeft, genomineerd voor het ‘beste innovatieproject ter ondersteuning van de medische praktijk’. Audi-
queen is een softwaresysteem waarmee NKO-artsen heel vlot alle gegevens van hun onderzoeken kunnen opslaan en beheren.
het ophalen van dossiers uit het archief, het inscannen van de resultaten, het terug klasseren van nieuwe gegevens om vervolgens opnieuw te moeten beginnen… Dat kan nu progressief worden geëlimineerd. Ten slotte is er ook de opdracht voor een dienst in een ziekenhuis als het onze
Dr. Tony Cox (diensthoofd NKO/ORL):
omvattend elektronisch patiëntendossier
om mee te werken aan wetenschappelijk
“We zijn zeer blij met deze nominatie
(EPD) is onbegonnen werk gezien het groot
onderzoek. Audiqueen zal ons toelaten om
voor de eHealth Awards, maar we zijn
aantal verschillende specialiteiten en sub-
ook data voor wetenschappelijke doelein-
nog meer tevreden met de inhoud
specialiteiten met diverse opvattingen en
den te extraheren.”
van het hele Audiqueen-project. NKO
wensen. We geloven dan ook sterk in het
is een vrij complexe specialiteit met
ontwikkelen van een eigen programma bin-
een uitgebreid arsenaal aan testen en
nen een specialiteit als de onze. Uiteraard
Hoe is Audiqueen tot stand gekomen?
toestellen: audiometers, tympanometers,
dient dit programma wel compatibel te zijn
Dr. Cox: “Via een unieke samenwerking
rhino(mano)-meters, audiovisuele gege-
met de bestaande algemene Elektronische
tussen een aantal informatici en een aantal
vens uit endoscopie, stroboscopie… Al die
Patiëntendossieren.”
mensen in het zorgveld die op zoek waren naar innovatieve manieren om de noden
resultaten verwerken en opslaan leidt tot
op de NKO-dienst op te lossen. Otoconsult,
heel veel papierwerk met het risico dat dossiers onoverzichtelijk kunnen worden.
Wat zijn de concrete gevolgen in de
opgericht door softwareontwikkelaars, is
NKO-artsen hebben nood aan een aan
praktijk?
de spin-off die hieruit ontstond. Zij hebben
onze specialiteit aangepast elektronisch
Dr. Cox: “We kunnen de zorgvuldigheid
deze samenwerking geconcretiseerd in
programma dat het papieren dossier pro-
verhogen door het programma volgens
een softwaresysteem: Audiqueen. Ik wil
gressief overbodig maakt. Dit programma
duidelijke procedures te laten verlopen,
hier ook graag een grote pluim geven aan
is het best af in handen van een onafhan-
opgesteld volgens de patiëntenflow op
de ICT-dienst van ons ziekenhuis, onder
kelijk ontwikkelaar, waardoor het relatief
de dienst. Nieuwe verpleegkundigen,
meer Jan Janssen om één persoon van de
snel en flexibel kan inspelen op de steeds
assistenten in opleiding en paramedici kun-
verschillende enthousiaste medewerkers
evoluerende noden van onze - qua me-
nen het programma snel hanteren dankzij
te vermelden en onze ICT-directeur Hilde
tingen en testen toch relatief complexe
de intuïtieve interface. Dat is van groot
Goossens. Zij hebben het ons mogelijk ge-
- specialiteit. Dezelfde dynamiek vragen
belang in een ziekenhuisomgeving. Ook de
maakt om van in het begin mee te werken
aan de ontwikkelaars van een alles
beschikbaarheid en bereikbaarheid van de
aan het Audiqueen-project.”
23 NIEUWS
24 RADIOLOGIE
DR. CARLO THYWISSEN, RADIOLOOG:
DE ENE PUNCTIE IS DE ANDERE NIET
S
7vragen over
teeds vaker worden letsels gevisualiseerd waarbij een histologische diagnose wenselijk is. “De aard van het letsel en de ma-
nier waarop het letsel het best zichtbaar is, bepaalt welke techniek van borstpunctie we hiervoor toepassen. De ene punctie is de andere niet”, vertelt radioloog dr. Carlo Thywissen. In 7 antwoorden zet hij de belangrijkste feiten over terminologie en de juiste methodiek van borstpuncties op een rijtje.
1
Welke zijn de verschillende technieken voor borstpuncties?
Dr. Carlo Thywissen: “We onderscheiden
2
Hoe verloopt een FNAC? “Bij een FNAC (Fine Needle Aspi-
ration Cytology) prikken we onder echo-
drie hoofdtechnieken: een FNAC, een
grafische geleiding met een dunne naald
CORE-biopsie en een vacuüm geassisteer-
(20G) voor aspiratie van celmateriaal. Het
de biopsie.
kan bijvoorbeeld gaan om het aanprikken van een cystisch letsel, het leegprikken
- De FNAC is een ‘fijne naald aspiratie
van een cyste of het aanprikken van een
cytologie’. We zuigen met andere woor-
verdachte lymfenodulus. De FNAC ge-
den celmateriaal op via een fijne naald.
beurt zonder lokale verdoving.”
- Onder CORE-biopsie verstaan we een true cut biopsie onder echogeleiding. Dit betekent dat we effectief een weefselcilinder met een holle naald uitsnijden. - In de vacuüm geassisteerde biopsie
3
Waarin verschilt een COREbiopsie van een FNAC?
“Bij een CORE-biopsie gebruiken we een
onderscheiden we drie ‘subtechnieken’:
dikkere naald (14-16G) waarmee we on-
a) Een vacuüm geassisteerde biopsie
der echogeleiding een weefselcilinder
onder echogeleiding b) een stereotactische biopsiename op RX of mammotomie c) een stereotactische biopsiename op MRI.”
kunnen nemen uit een vastweefsel letsel. Bij deze biopsie krijgen we dus veel meer weefsel dan bij een FNAC. Dit is vaak nodig om een aantal specifieke testen op het weefsel te kunnen uitvoeren zoals
25 RADIOLOGIE
borstpuncties bijvoorbeeld het bepalen van hormoon-
maar enkel zichtbaar is op een mammo-
procedure ligt de patiënte op de buik in het
receptor gevoeligheid. Vooraleer we de
grafie, zoals bijvoorbeeld een haard van
MR-toestel, waarbij de borst door een ope-
naald inbrengen wordt er een kleine in-
microcalcificaties of een zone van distor-
ning in de antenne via laterale of mediale
snede in de huid gemaakt. Daarom spui-
sie. Deze letsels kunnen we lokaliseren
weg wordt aangeprikt. De verdere proce-
ten we vooraf een lokaal anestheticum
onder stereotaxie door middel van rönt-
dure verloopt op een vergelijkbare manier
in. Voor een CORE-biopsie moet het letsel
genstralen waarna we ze kunnen aanprik-
met de stereotactische biopsiename met
echografisch goed zichtbaar zijn zodat we
ken. Dit gebeurt onder lokale verdoving op
vacuümnaald. Ook hier is uiteraard een
het met zekerheid onder echogeleiding
een speciale onderzoekstafel. De patiënte
goede lokale verdoving nodig. Bovendien
kunnen aanprikken. We nemen minstens
ligt hierbij op de buik. De borst wordt door
vereist dit onderzoek een goede algemene
twee stalen uit elk letsel. Zo is er zeker
een opening in het tafelblad langs bene-
toestand van de patiënte en mogen er
voldoende materiaal voor microscopisch
den benaderd. Eens de naald op de juiste
geen contra-indicaties zijn voor een MR
onderzoek.”
positie is geplaatst, nemen we 6 tot 12
onderzoek zoals een pacemaker, een pijn-
biopten met een biopsienaald die op een
pomp of een cochleair implantaat. Ook pa-
vacuümsysteem is aangesloten. Deze pro-
tiënten met een belangrijke claustrofobie
cedure vraagt ongeveer 45 minuten en is
kunnen dit onderzoek niet ondergaan.”
4
dus tijdrovender dan een biopsie onder
Wanneer wordt een vacuüm geassisteerde biopsie onder echogeleiding uitgevoerd?
“Soms kunnen we een klein letsel volledig
echo.”
7
Moeten patiënten stoppen met bloedverdunners vóór een borstpunctie?
zone kunnen we deze techniek toepassen.
6
“Inderdaad, in zeldzame gevallen gebeurt
bloedverdunnende medicatie stoppen ten
Een goede lokale verdoving is hierbij es-
het dat een letsel niet zichtbaar is op
minste zes dagen vóór de punctie. Dit is
sentieel. Net zoals bij een CORE-biopsie
echografie of mammografie, maar toeval-
nodig omwille van het risico op een lokale
moet het letsel goed zichtbaar zijn onder
lig wordt ontdekt op een MRmammogra-
bloeding. Voor een FNAC heeft het al dan
echografie.”
fie. Indien er voor het klinisch beleid een
niet nemen van bloedverdunnende medi-
noodzaak is om de histologie van dit let-
catie geen belang.”
wegnemen met een dikkere naald onder vacuüm. Ook wanneer het nodig is meerdere biopsies te nemen in een uitgebreide
Een stereotactische biopsiename op MRI is eerder zeldzaam?
“We vragen inderdaad dat patiënten voor alle borstpuncties behalve de FNAC hun
sel te kennen, kunnen we een MR-geleide
5
biopsie uitvoeren. Dit gebeurt enkel na uitvoerig overleg met de betrokken artsen,
Wanneer en hoe gebeurt een mammotomie?
en enkel indien een andere techniek niet in aanmerking komt. De procedure duurt on-
“Soms is er een verdacht letsel dat niet
geveer een uur en de patiënte moet zeer
op een echografie wordt teruggevonden
goed stil kunnen blijven liggen. Tijdens de
MEER INFORMATIE DR. CARLO THYWISSEN
carlo.thywissen@jessazh.be tel. 011 33 55 66
“GOED INFORMEREN ZONDER NODELOOS TE ALARMEREN”
CMV TIJDENS DE ZWANGER
D
e specialismen klinische biologie, verloskunde en kindergeneeskunde van het Jessa Ziekenhuis
werkten de afgelopen maanden een aantal onderlinge werkafspraken uit over de aanpak van CMV-infecties (cytomegalovirus) tijdens de zwangerschap. Deze afspraken situeren zich onder meer op het vlak van screening naar het virus, eenvormige informatieverstrekking naar de toekomstige ouders – met sensibilisatie rond preventiemaatregelen - en een zo goed mogelijke medische opvolging van moeder en kind. Een CMV-infectie tijdens de zwangerschap is de meest voorkomende oorzaak van aangeboren afwijkingen bij baby’s. 26 CMV-INFECTIES
27 RUBRIEK
SCHAP
Waarom dit project?
Hoe kunnen zwangere vrouwen een
Dr. Nathalie Storme, gynaecologe in
CMV-besmetting voorkomen?
opleiding: “CMV is de meest voorkomende
Dr. Magerman: “Zwangere vrouwen die in
congenitale infectie. De meeste infecties
het verleden nog geen besmetting heb-
verlopen zonder of met milde symptomen.
ben doorgemaakt – dit betekent een ne-
Je kan deze infectie voor het eerst door-
gatief resultaat bij de screening – raden
maken, maar een herinfectie – die meestal
we aan om in het contact met hun kind
minder ernstige gevolgen heeft voor de
en partner een aantal maatregelen goed
baby – is ook mogelijk. Als de infectie
na te leven. Het gaat dan vooral om:
wordt vastgesteld, zijn er geen behande-
- Een goede handhygiëne na een luier-
lingsmogelijkheden. Omdat er nationaal of internationaal geen duidelijke richtlijnen bestaan rond de aanpak van deze
DR. NATHALIE STORME
kinderen
problematiek, vonden de drie betrokken
- Niet drinken uit het glas van hun kind
specialismen klinische biologie, gynaeco-
- Geen kusjes op de mond
logie en kindergeneeskunde het zinvol om
- Niet de fopspeen van het kind in de
hiervoor een protocol uit te werken dat we
DR. KOEN MAGERMAN
wissel - Een goede algemene hygiëne bij hun
binnen Jessa willen toepassen en waarin bepaald staat hoe we met deze problematiek omgaan.”
mond nemen - Naar de partner toe: bescherming bij seksueel contact als er een vermoeden is dat de partner CMV-positief is. We werken nu aan een patiëntenfolder
Dr. Koen Magerman, klinisch bioloog en
met uitleg: wat is CMV, wat als je de
arts-ziekenhuishygiënist: “Bij moeders die
infectie reeds hebt doorgemaakt, maar
nog geen besmetting hebben opgelopen
vooral ook wat kan je preventief doen
willen we bijvoorbeeld duidelijke tips
als je de infectie nog niet hebt gehad. De
aanreiken hoe ze een besmetting kunnen
jonge koppels krijgen deze folder samen
voorkomen. Een goede voorlichting naar de
met de nodige mondelinge uitleg bij de
jonge ouders toe is een belangrijke pijler
gynaecoloog.”
binnen dit project. Al blijft het steeds een delicate evenwichtsoefening om goed te informeren maar jonge ouders niet node-
Wat zijn de risico’s voor het kind als
loos te alarmeren. Het protocol, dat in het
de moeder een CMV-infectie door-
najaar op papier gezet wordt, moet ervoor
maakt tijdens de zwangerschap?
zorgen dat moeder en kind de best moge-
Dr. Peter Aerssens, kinderarts: “De in-
lijke begeleiding en opvolging krijgen.”
fectie wordt gelukkig niet altijd overgedragen op het kind. De meeste kinderen
DR. PETER AERSSENS
ervaren geen problemen, maar een klein Hoe kan je een CMV-besmetting oplo-
percentage ontwikkelt wel ernstige
pen?
afwijkingen bij de geboorte. Dat kan gaan
Dr. Storme: “Vooral moeders met jonge
om:
kinderen hebben een verhoogd risico op
- Een grotere lever en milt, geelzucht en
besmetting omdat kleine kinderen het virus vaak meedragen zonder symptomen te vertonen. De overdracht van CMV gebeurt via lichaamsvochten: speeksel, urine,
bloedingen - Neurologische problemen : stuipen, slecht drinken en een te klein hoofd - De gevolgen op langere termijn
sperma, bloed, … Jonge ouders lopen bij de
kunnen gaan van gehoor- of gezichts-
verzorging van hun jonge kind dus zeker
problemen tot mentale beperking en
een verhoogd risico. De partners kunnen
hersenverlamming.
elkaar bovendien besmetten via seksueel
Het risico op een ernstige afwijking bij
contact.”
het kind is het grootst als de moeder
28 CMV-INFECTIES
tijdens het eerste trimester van haar
lijkheden. Zo kan de gynaecoloog bij een
ontwikkeling, gehoor en zicht. Voor kinder-
zwangerschap een besmetting oploopt.”
besmetting vroeg in de zwangerschap de
artsen bestaan er op dit vlak wel richtlijnen
mogelijkheid van een vruchtwaterpunctie
in Vlaanderen.”
met het zwangere koppel bespreken en Wanneer screenen op CMV?
kan zo nodig een zwangerschapsonderbre-
Dr. Magermans: “Hiertegenover staat dat
“Dr. Storme: “Ook op dit vlak zijn er geen
king overwogen worden. Zowel de gynae-
we zeker geen onrust willen zaaien bij
duidelijke richtlijnen. De eerste screening
coloog als de kinderarts volgen moeder en
het zwangere koppel. Ons uitgangspunt
gebeurt echter best nog vóór de zwan-
kind ook heel nauw op.”
is: aandacht hebben voor CMV-opvolging
gerschap – bijvoorbeeld als blijkt dat de
en patiënten informeren, maar zonder hen
vrouw een kinderwens heeft – of zo snel
Dr. Aerssens: “Als kinderarts onderzoeken
onnodig ongerust te maken. Er is immers
mogelijk tijdens de zwangerschap. Bij
we in deze situatie bij de geboorte meteen
maar een klein percentage van de baby’s
negatief resultaat gebeurt er een tweede
of het kind een CMV-infectie heeft door-
die gevolgen ervaren. De afspraken die we
screening gelijktijdig met de suikertest.
gemaakt en of het symptomen vertoont.
hierover in huis hebben gemaakt, worden
Zo weten we of de moeder vroeg in haar
Omdat sommige symptomen pas later ver-
in het najaar in een protocol gegoten zodat
zwangerschap een besmetting heeft
schijnen, blijven we deze kinderen tijdens
we jonge moeders met een CMV-infectie
opgelopen.”
hun eerste levensjaren extra opvolgen,
en hun baby zo goed mogelijk kunnen
bijvoorbeeld op vlak van verstandelijke
beschermen en opvolgen.”
Dr. Magerman: “Net omdat een besmetting tijdens de zwangerschap het grootste risico oplevert, is het belangrijk dat de eerste screening zo snel mogelijk gebeurt. Zo kunnen we nagaan of de besmetting is opgetreden voor het begin van de zwangerschap. Als de eerste screening pas laat in de zwangerschap kan gebeuren en een positief resultaat geeft, gaan we aan de hand van een aviditeitstest na wanneer de besmetting heeft plaatsgevonden.”
HUISARTS ALS BELANGRIJKE PARTNER Vaak komen zwangere vrouwen pas een eerste keer bij de gynaecoloog als ze al 9 tot 12 weken zwanger zijn. De gynaecoloog kan de CMV-bepaling dan niet vóór of heel vroeg in de zwangerschap laten doen. Huisartsen hebben een nauwer contact met hun patiënten en kunnen daardoor vaak beter anticiperen op deze problematiek, zowel op vlak van de CMV-bepaling als op vlak van sensibilisatie om CMV-
Waarom screenen als er geen behandeling mogelijk is?
besmetting te voorkomen. Dit is vooral belangrijk bij vrouwen met een actieve kinderwens.
Dr. Magerman: “Dat is inderdaad een delicate evenwichtsoefening. De VVOG (Vlaamse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie) raadt aan om niet systematisch een serologische opvolging
ENKELE CIJFERS
te doen, maar wel bij risicopatiënten. In
- 1 tot 7% van de zwangere vrouwen die voorheen nooit een CMV-
principe zijn dat alle patiënten die nega-
besmetting heeft gehad, loopt tijdens de eerste zwangerschap
tief zijn bij de eerste test. Bij negatieve patiënten ligt de meerwaarde van de screening vooral in het feit dat we hen heel gerichte tips kunnen meegeven om
besmetting op in geïndustrialiseerde landen - 30 tot 40% van hen geeft de besmetting door naar de foetus - 1 op 100 tot 150 levend geboren kinderen heeft een congenitale CMV-infectie doorgemaakt
negatief te blijven.”
- 13% van de besmette kinderen vertoont symptomen bij de ge-
Dr. Storme: “Maar ook als blijkt dat de
- 13,5% van de besmette kinderen is bij de geboorte asymptoma-
boorte zwangere de infectie tijdens de zwanger-
tisch, maar ontwikkelt in de eerste levensjaren blijvende sequellen.
schap doormaakt, is het goed om dit te
Bron: Clinical Microbiology Reviews, Journals.ASM.org, The ‘Silent’ Global
weten, al zijn er geen behandelmoge-
Burden of Congenital Cytomegalovirus.
29 CMV-INFECTIES
30 RUBRIEK
Ultramoderne operatiezaal in
B
egin juli heeft campus Virga Jesse een ‘hybride operatiezaal’ in gebruik genomen. Deze hoogtechnologische ruimte bevat de meest geavanceerde apparatuur o.a. op het vlak van medische beeldvorming. Meerdere specialismen zullen hun endoprocedures in de ultramoderne operatiezaal uitvoeren. Dr. Jos Vandekerkhof (diensthoofd vaatheelkunde): “De hybride zaal zal twee dagen per week gebruikt worden door de vasculair chirurgen en twee dagen per week door de cardiologen. De vijfde dag is voorzien voor de radiologen. Het grootste voordeel is dat we kunnen opereren met de meest geavanceerde beeldvorming. Door de aanwezigheid van hoogtechnologische low dose beeldvorming kunnen we nog meer gedetailleerd werken onder RX-beeldvorming. In vergelijking met de procedures via C-boog zijn langere scopietijden mogelijk – belangrijk bij complexe ingrepen – met een beduidend betere beeldkwaliteit. De radiologen zullen met deze apparatuur voornamelijk embolisaties uitvoeren terwijl de zaal ook over alle infrastructuur beschikt om interventionele cardiologie en electrofysiologie mogelijk te maken. Ook onze groep met vijf vasculair chirurgen, een van de grootste diensten in Vlaanderen, is zeer tevreden met deze operatiezaal. Door een sterk stijgend aantal endoprocedures is deze hoogtechnologische zaal voor ons een absolute en welgekomen must.”
31 RUBRIEK
gebruik
JESSA GEBRUIKT EXTREEM
B
egin dit jaar kocht het Jessa Ziekenhuis twee low
dose CT-scanners aan (zie Jessa-
linea nr. 13). Deze bieden een optimale beeldkwaliteit en dit met een zeer lage stralingsdosis. “Intussen hebben we gewerkt aan een protocol om de dosis bij een standaard CTthorax nog verder te verminderen”, vertelt radioloog dr. Anne-Sophie Vliegen. “Daarnaast onderzoeken we de mogelijkheid om in bepaalde gevallen en in de juiste oncologische setting een ultra low dose CT-scan uit te voeren voor de detectie van longmetastasen. Studies wijzen uit dat een ultra low dose CT-thorax een veel betere en snellere detectie van longmetastasen mogelijk maakt dan een RX-thorax.” DR. ANNE-SOPHIE VLIEGEN:
DOSISPROTECTIE IS TERECHT EEN BELANGRIJK TOPIC. 32 RADIOLOGIE
LAGE STRALINGSDOSIS BIJ CT-THORAX Medische beeldvormingstechnieken die gebruik maken van ionise-
Betere detectie longmetastasen
rende stralen zijn onmisbaar voor de moderne geneeskunde maar
Maar ook op vlak van de CT-thorax wil de dienst radiologie nog een
ze zijn jammer genoeg niet zonder risico. Ongeveer de helft van de
stap vooruit zetten. “Voor het opsporen van longmetastasen zouden
totale hoeveelheid ioniserende straling waar de gemiddelde Belg
we heel graag een ultra low dose CT-thorax willen introduceren.
tijdens zijn of haar leven aan blootstaat, is afkomstig van medische
Op dit ogenblik is een RX-thorax face/profiel hiervoor meestal het
beeldvormingsonderzoeken. “Het is dan ook terecht dat dosisprotec-
standaard onderzoek. Studies tonen echter aan dat je met een RX-
tie vandaag de dag een belangrijk topic is”, stelt dr. Vliegen. “Dankzij
thorax metastasen kan missen terwijl een CT-thorax accurater is en
onze Aquilion one vision CT-scanner hebben we de mogelijkheid om
met grotere zekerheid longmetastasen kan aantonen of uitsluiten.
standaard een zeer lage stralingsdosis te gebruiken. Die mogelijk-
Bovendien kan bij een beter ‘baseline onderzoek’ de interpretatie
heid hebben we nu optimaal op punt gezet.”
van follow up onderzoeken eenvoudiger gebeuren en kunnen bepaalde andere – soms vrij dure en niet altijd heel accurate - onderzoeken uitgesteld worden. Daarom onderzoeken we de mogelijkheid
131 mGy.cm of 1,5 mSv
om in bepaalde gevallen en in de juiste oncologische setting een
Dr. Vliegen testte hiervoor aan de hand van een aantal CT-onder-
ultra low dose CT-thorax uit te voeren in plaats van een RX-thorax
zoeken hoe laag de stralingsdosis kan gaan terwijl er toch een
face/profiel. Hiervoor is verder overleg met alle betrokken specialis-
heel goede beeldkwaliteit behouden blijft. “Het FANC, het Federaal
men nodig.”
Agentschap voor Nucleaire Controle, heeft diagnostische referentieniveaus opgesteld (DRN) voor gestandaardiseerde onderzoeken en standaardpatiënten. Deze zouden voor gangbare procedures
Lage straling
niet zonder rechtvaardiging overschreden mogen worden. Voor een
En hoe zit het dan met de straling van deze ultra low dose CT-tho-
CT-thorax bedraagt het 25ste percentiel 185 mGy.cm en het 75e
rax in vergelijking met een klassieke thorax? “De gemiddelde dosis
percentiel 375 mGy.cm. Diagnostische referentieniveaus zijn geen
van een RX-thorax face/profiel bedraagt ongeveer 0,1 mSv. Op onze
dosislimieten maar een hulpmiddel voor de optimalisering. Een
CT-scanner kunnen we een ultra low dose CT-thorax uitvoeren aan
dosis die rond het 25e percentiel van de verdeling ligt, is dus een
een dosis van 0,2 mSv (15 mGy.cm). Dat is vergelijkbaar met de
indicator van ‘goede praktijk’. Vroeger zaten we voor een standaard
stralingsblootstelling die je oploopt bij een transatlantische vlucht.
thoraxonderzoek aan een gemiddelde DLP (dose length product)
De straling ligt dus wel iets hoger dan bij een RX-thorax, maar blijft
van 200 mGy.cm of 2.85 mSv, wat al heel laag was. Met de nieuwe
extreem laag en de diagnostische resultaten zijn veel beter dan bij
scanner en het nieuwe protocol is dat nu 131 mGy.cm of 1,5 mSv.
een RX-thorax.”
We scoren hiermee ruim onder het 25e percentiel van 185 mGy.cm, en dit zonder enig kwaliteitsverlies. Diagnostisch is er dus voor de radioloog geen enkel verschil. Collega-radiologen onderzoeken nu
Longkankerscreening
hoe we ook voor andere onderzoeken de – al zeer lage – stralingsdo-
Het USPSTF, de Amerikaanse organisatie die aanbevelingen
sis nog verder kunnen verminderen.”
ontwikkelt in de gezondheidszorg, gaf onlangs positief advies om
33 RADIOLOGIE
ENKELE FACTS AND FIGURES - In 2011 werd in België bij 5 578 mannen en 2 339 vrouwen longkanker vastgesteld. Longkanker is de eerste oorzaak van kankersterfte bij mannen en de tweede bij vrouwen. http://www.kankerregister.org/ Statistics. - Vroegtijdige detectie van longkanker is zeer belangrijk. De vijfjaarsoverleving in stadium I bedraagt 51,6% bij mannen en 65,5% bij vrouwen. In stadium IV is dat slechts 2,3% bij mannen en 4,9% bij vrouwen. - In Jessa gebeurt een CT-thorax aan een stralingsdosis van ongeveer 131 mGy.cm. Dit is aanzienlijk minder dan de referentieniveaus van het FANC, zelfs veel lager dan het 25e percentiel (185 mGy.cm).
in Amerika een longkankerscreeningsprogramma op te starten.
De RX-thorax kan geen focale longletsels aantonen,
Studies hebben uitgewezen dat jaarlijkse screening met low dose
terwijl de CT-thorax toch twee duidelijk voor metastase
CT effectief werkt om longkankers in een vroegtijdig stadium
verdachte letsels aantoont.
op te sporen en zo de mortaliteit te doen dalen. Dr. Vliegen: “In
RX THORAX
België wachten we nog op de resultaten van de Nelson studie, die verwacht worden in 2015-2016. Deze studie gaat niet alleen de daling in mortaliteit na maar ook de kosteneffectiviteit. Met behulp van onze nieuwe CT-scanner en onze (ultra) lage dosis CT-protocols zijn we nu al klaar om in Jessa een longkankerscreeningsprogramma op te starten. Uiteraard zijn hiervoor eerst nationale richtlijnen nodig zoals ‘wie screenen, wanneer, hoe vaak, aan welke dosis, … In het belang van de patiënt hopen we dat er ook in België snel werk
CT THORAX
gemaakt wordt van een longkankerscreening. Al is zo’n screening uiteraard geen alternatief voor rookstop. Rookstop blijft de beste manier om het risico op longkanker sterk te beperken.”
CT THORAX 1. Routine chest computed tomography as a preoperative work-up for primary colorectal cancer: is there any benefit in short-term outcome? J Korean Surg Soc. 2011 May;80(5):327-33. doi: 10.4174/jkss.2011.80.5.327. Epub 2011 May 6. 2. Pulmonary staging in colorectal cancer--is computerised tomography the answer? McIntosh J1, Sylvester PA, Virjee J, Callaway M, Thomas MG. Ann R Coll Surg Engl. 2005 Sep;87(5):331-3. 3. Role of chest CT scanning in the management of patients presenting with head and neck cancer. Houghton DJ1, Hughes ML, Garvey C, Beasley NJ, Hamilton JW, Gerlinger I, Jones AS. Head Neck. 1998 Oct;20(7):614-8. 4. Clinical usefulness of chest radiography in detection of pulmonary metastases after curative resection for colorectal cancer. Lee WS, Yun SH, Chun HK, Lee WY, Yun H. World J Surg. 2007;31:1502–1506 5. Pulmonary staging in colorectal cancer: a review. Parnaby CN1, Bailey W, Balasingam A, Beckert L, Eglinton T, Fife J, Frizelle FA, Jeffery M, Watson AJ. Colorectal Dis. 2012 Jun;14(6):660-70.
MEER INFORMATIE DR. ANNE-SOPHIE VLIEGEN
e-mail: anne-sophie.vliegen@jessazh.be, tel. 011 33 55 66
34 RADIOLOGIE
Jessa Ziekenhuis en UHasselt zetten nieuwe stap in herstel verloren hartspierweefsel Bij een hartinfarct loopt het hartspierweefsel onherstelbare
verantwoordelijk zijn voor het herstel van het verloren hartspier-
schade op. Wetenschappers wereldwijd zoeken naar manieren om
weefsel. Dat is het onderwerp van het doctoraat van Severina Wind-
verloren hartspierweefsel te herstellen. In haar doctoraatsonder-
molders. Samen met onderzoekers van het Jessa Ziekenhuis, de
zoek heeft Severina Windmolders een nieuwe stap gezet. Zij heeft
UHasselt en de UGent heeft ze nu een eiwit, PDGF-AA, geïdentifi-
een eiwit geïdentificeerd dat dit herstel versnelt. Dinsdag 1 juli
ceerd dat in belangrijke mate verantwoordelijk is voor een versneld
2014 verdedigde ze haar doctoraat aan de UHasselt.
herstel van hartspierweefsel na een hartinfarct.
In 2013 zijn onderzoekers van het Jessa Ziekenhuis, in samenwerking met de UHasselt, er in geslaagd om uit het menselijk hart een
Nieuwe behandelingsmogelijkheden
nieuw type hartstamcel te isoleren. Het uiteindelijke doel is om na
Deze bevindingen, samen met het eerder beschreven nieuw type
een hartinfarct de groei van nieuw hartspierweefsel te bevorde-
hartstamcel, dragen ongetwijfeld bij tot een beter inzicht hoe
ren. Bij een hartinfarct ontstaat littekenweefsel en dat zorgt voor
hartspierweefsel kan hersteld worden en dus tot nieuwe behande-
een vermindering van de pompfunctie van het hart met hartfalen
lingsmogelijkheden voor patiënten met een hartinfarct.
als gevolg. Het doctoraat van Severina Windmolders en het onderzoek van In het verleden onderzochten wetenschappers het nut van been-
het Jessa Ziekenhuis kaderen binnen de cluster cardiologie van
mergstamcellen in het herstel van afgestorven hartspierweef-
het Limburg Clinical Research Program (LCRP), een initiatief van de
sel. In 2006 al werd in het Jessa Ziekenhuis een klinische studie
UHasselt, het Jessa Ziekenhuis en het Ziekenhuis Oost-Limburg.
afgerond waarbij beenmergstamcellen rechtstreeks in het hart
Promotor en co-promotoren van dit doctoraat: prof. dr. Jean-Luc
werden ingespoten. Op basis van die studieresultaten groeide de
Rummens (Jessa Ziekenhuis/UHasselt), prof. dr. Karen Hensen (Jessa
hypothese dat beenmergstamcellen niet zelf verantwoordelijk zijn
Ziekenhuis/UHasselt) en prof. dr. Marc Hendrikx (Jessa Ziekenhuis/
voor het herstel maar dat ze mogelijk stoffen afscheiden die mede
UHasselt).
35 NIEUWS
36 REVALIDATIE GERIATRISCHE PATIENTEN
Jessa wint Flanders’ Care Label
“Familie actief betrekken
H
et Jessa Ziekenhuis heeft een Flanders’
ziekenhuis aan haar revalidatie begon, ben ik mee geweest naar de
Care Label gekregen voor het betrek-
oefensessies”, zegt dochter Reinhilde. “De ergotherapeute en de
ken van de mantelzorgers bij de revalidatie van geriatrische patiënten. Familie of vrienden kunnen
kinesiste hebben mij onder meer geleerd waar ik op moet letten als mijn moeder rechtstaat en haar rollator vastneemt. Om haar zestigjarige huwelijk te vieren, mocht ze één dag naar huis. Maar om thuis
op de afdeling geriatrie terecht voor praktische
van haar living naar het toilet te wandelen moet ze een helling
oefensessies om de overgang naar de thuissituatie
nemen. Die helling hebben we op voorhand samen ingeoefend in
vlotter te laten verlopen.
het ziekenhuis. Zo was ze perfect voorbereid. Ook op het trapje aan de voordeur heb ik samen met de begeleiders in het ziekenhuis geoefend. Ik ben heel tevreden over deze manier van werken. De hele familie was hierdoor gerustgesteld dat het allemaal zou lukken.”
Een voorbeeld uit de praktijk. Maria is 88 jaar en verblijft in het Jessa Ziekenhuis na een herseninfarct. Vanaf haar eerste dag op geriatrie begeleidt een multidisciplinair team van artsen, ergothe-
Dagelijkse ondersteuning
rapeuten, kinesisten en sociaal assistenten haar bij haar revalidatie.
“In het begin hadden we maar één vast wekelijks overlegmoment
Haar herseninfarct zorgde voor een verlamming van de linkerkant
met de mantelzorgers, maar door het succes van dit initiatief zijn
van haar lichaam. Ondertussen kan Maria zelfstandig stappen met
we al gauw overgeschakeld om deze ondersteuning elke dag aan
een rollator, maar door haar ziektebeeld verliest ze regelmatig haar
te bieden,” zegt Mirella Specogna. “Dankzij affiches op de kamers
evenwicht. Daarom stapt ze beter onder toezicht. Opvallend is dat
en op de gang is het project beter gekend bij de patiënten en hun
het ziekenhuis Reinhilde, Maria’s dochter, actief betrekt bij deze
mantelzorgers en wordt de drempel om contact met ons op te
revalidatieoefeningen.
nemen lager. Ook de rest van het geriatrisch team is alerter om familie sneller te betrekken bij ons initiatief. Na elk mantelzorgproject maakt de kinesiste of de ergotherapeute een kort verslag. Zo
Samen inoefenen
blijven alle leden van het team op de hoogte van de resultaten van
“We betrekken de familie inderdaad actief bij revalidatie van oude-
elk interventiemoment.”
ren. Vanuit onze ervaring kunnen we de mantelzorgers een heel eind op weg helpen om de patiënt een vlotte omschakeling te laten
Voor dit project kreeg ons ziekenhuis het Flanders’ Care Label
maken naar de thuissituatie”, legt ergotherapeute Mirella Specogna
‘Slimmer zorgen voor morgen’. Het project wordt hiermee erkend
uit. “Vanaf het moment dat mijn moeder tijdens haar verblijf in het
als inspirerend om de kwaliteit van zorg te verbeteren.
37 RUBRIEK
DOCHTER REINHILDE:
IK BEN HEEL TEVREDEN OVER DEZE MANIER VAN WERKEN. DE HELE FAMILIE WAS GERUSTGESTELD DAT HET ALLEMAAL ZOU LUKKEN.
bij revalidatie ouderen”
38 PSYCHIATRIE
NETWERKING OP DE PSYCHIATRISCHE AFDELING
WE WILLEN ONZE PATIËNTEN NOG
T
wee jaar geleden gingen de diensten psychiatrie
Medisch diensthoofd psychiatrie dr. Sven
van het Jessa Ziekenhuis (Hasselt) en het St.-Fran-
Estercam is zowel in Jessa als in St.-
ciskusziekenhuis (Heusden) een nauwe samenwerking aan. Nu functioneren ze als een goed op elkaar afgestemd team waarbij ieder zijn eigenheid behouden heeft. Daarnaast werkt de psychiatrische dienst ook actief aan het uitbou-
Franciskus actief. “We werken niet volledig identiek op de beide psychiatrische afdelingen, maar proberen wel zoveel mogelijk goede dingen van elkaar over te nemen en naar de eigen campus te vertalen. Denk
wen van een goed netwerk met andere partners in de gees-
bijvoorbeeld maar aan de afstemming van
telijke gezondheidszorg. Het doel: een nog betere behande-
onze klinische paden. Onze nauwe samen-
ling en doorverwijzing van patiënten.
werking zorgt voor een betere werking en tijdswinst voor de beide partners en een betere service voor onze patiënten. Door onze associatie beschikken we nu over bedden op twee campussen waardoor we heel snel op een opnamevraag kunnen ingaan.”
Bijscholing op maat Intussen namen de beide psychiatrische afdelingen ook het initiatief om gezamenlijke bijscholingsdagen voor hun medewerkers in het leven te roepen. “Vóór de invulling van elke bijscholingsdag vragen we onze medewerkers waar zij eventueel hiaten in hun kennis of beroepsbekwaamheid ervaren. Op basis daarvan bepalen we de onderwerpen. Dit gebeurt tijdens een clusteroverleg door de zorgmanagers en hoofdverpleegkundigen van beide afdelingen en mezelf. Voor lesgevers doen we vooral een beroep op mensen uit ons netwerk die in deze onderwerpen expert zijn. We merken dat ze snel en spontaan op onze vraag ingaan.” De bijscholingsdagen zijn in eerste instantie bedoeld voor alle verpleegkundigen. “Maar ook onze ergotherapeuten en psychologen zijn er DR. SVEN ESTERCAM EN HOOFDVERPLEEGKUNDIGE FREDERIC ULBURGHS
meer dan welkom”, aldus hoofdverpleegkundige Frederic Ulburghs. “Naast bijscholing zien we dit ook als teambuilding tussen beide teams.”
39 PSYCHIATRIE
GERICHTER KUNNEN DOORVERWIJZEN Juiste patiënt op juiste plek
kunnen patiënten die bij ons een traject
Reling (Regionaal Limburgs Initiatief
Andere belangrijke pijlers op het vlak van
achter de rug hebben mogelijk enkele
Geestelijke Gezondheidszorg), dat
netwerking zijn de contacten met ambu-
fasen in het psychiatrisch ziekenhuis over-
ambulante teams inzet om psychia-
lante partners zoals CAD (Centrum voor
slaan. Daarnaast is het voor psychiatrische
trische patiënten in hun thuissituatie
Alcohol & andere Drugproblemen), CGG
ziekenhuizen interessant als wij al een
te begeleiden. Het Jessa Ziekenhuis
(Centrum Geestelijke Gezondheidszorg) en
aantal onderzoeken op vlak van lichame-
trok toen hard mee aan de kar, onder
ambulante therapeuten enerzijds, en met
lijke aandoeningen zoals bloednames, EKG
meer door het voorzitterschap van
psychiatrische ziekenhuizen anderzijds.
of RX-thorax laten doen terwijl de patiënt
de werkgroep ‘Mobiel team’ Reling op
“Onlangs hebben we een werkbezoek
nog bij ons in het ziekenhuis ligt. Wij
zich te nemen. Ook nu is er een goede
gebracht aan de psychiatrische ziekenhui-
beschikken in huis over al deze mogelijk-
samenwerking met Reling. “Ondanks de
zen Asster en MC St.-Jozef Munsterbilzen”,
heden. In een psychiatrisch ziekenhuis is
stijgende beddendruk proberen we bij
blikt Frederic terug. “Dat zijn de instel-
dat niet het geval.”
aanvragen van Reling binnen de
lingen waar we vooral naar doorverwij-
24 uur een opname te regelen”, vertelt
zen als onze patiënten een langere en
dr. Estercam. “Door de samenwerking
intensievere behandeling nodig hebben.”
Daklozen
tussen Hasselt en Heusden kunnen
Tijdens het werkbezoek kwamen heel wat
Een heel ander gegeven waarmee de
we nu beschikken over 72 bedden en
thema’s aan bod. “Hoe ervaren zij de infor-
psychiatrische afdeling in Jessa steeds
lukt dit wel. We merken trouwens dat
matie die wij geven bij doorverwijzing van
meer geconfronteerd wordt, zijn daklozen
door de samenwerking met Heusden
patiënten? Gaat het om problematieken
met een psychiatrische problematiek.
de regio van waaruit mensen verwezen
waarmee zij gericht aan de slag kunnen?
“Wekelijks krijgen we toch wel 1 tot
worden, groter is geworden. Afstand
Hoe kunnen we de informatieoverdracht
2 patiënten doorverwezen vanuit het
blijkt bij een acuut probleem niet zo
optimaliseren en intakeprocedures
daklozencentrum SONAR hier in Hasselt”,
belangrijk te zijn. Heel veel patiënten
afstemmen? Hoe kunnen we de behande-
vertelt dr. Estercam. “De bedoeling is deze
voelen zich op de beide campussen
ling beter op elkaar afstemmen?” somt
mensen te screenen om te kijken wat
goed geholpen.”
Frederic op. “En ook: welke programma’s
het psychiatrisch probleem is. We hebben
bieden zij aan?” vult dr. Estercam aan.
afspraken met SONAR over een snelle
“Door de programma’s van de diverse psy-
opname zodat deze mensen niet te lang
Betere service huisartsen
chiatrische ziekenhuizen grondig te leren
hoeven te wachten, maar ook over een
Naast een goede netwerking binnen
kennen, kunnen we onze patiënten im-
duidelijk afgelijnde opnametermijn en een
de geestelijke gezondheidszorg wil
mers nog gerichter doorverwijzen. Daarom
vlot ontslag waarbij ze meteen naar het
de psychiatrische afdeling ook een
willen we ook de andere psychiatrische
thuislozencentrum terug kunnen.” Twee-
goede service naar huisartsen bieden.
ziekenhuizen in Limburg en bijvoorbeeld
wekelijks is er een overleg met SONAR en
“Vroeger stuurden we bij ontslag van
Diest bezoeken. Door een goede onderlin-
het OCMW. Frederic: “Daar bespreken we
een patiënt alleen een ontslagbrief
ge vertrouwensrelatie, kunnen we ervoor
alle cliënten met psychiatrische problemen
naar de huisarts. Omdat het vaak enige
zorgen dat de juiste patiënt steeds op de
en bekijken we hoe we de problemen
tijd duurt eer deze de huisarts bereikt,
juiste plek terechtkomt.”
samen het beste kunnen aanpakken.
verwittigen we de huisarts nu bij ieder
Naast een snelle opname is dat een extra
ontslag ook telefonisch. Dit gebeurt
service die we bieden.”
de dag van het ontslag of uiterlijk de maandag na het weekend. Tijdens dat
Optimale service
telefoontje wordt de patiënt kort be-
“Een goede vertrouwensrelatie kan er ook voor zorgen dat we de behandeling van
Reling
sproken. Zo is de huisarts meteen op de
de patiënt beter kunnen afstemmen. Zo
Enkele jaren geleden startte het project
hoogte van de laatste ontwikkelingen.”
40 NIEUWE ARTSEN
NIEUWE
artsen PROF. DR. HEIN HEIDBUCHEL CARDIOLOGIE Prof. dr. Hein Heidbuchel studeerde af aan de KULeuven in 1986 en specialiseerde zich nadien in de cardiologie en aritmologie. Hij legde een doctoraat af als Geaggregeerde voor het Hoger Onderwijs na onderzoek in de cellulaire elektrofysiologie (ionenkanalen). Nadien bekwaamde hij zich verder in de interventionele elektrofysiologie met onder meer twee jaar werk als NIH- en Fogarty-fellow in het wereldberoemde lab van prof. dr. W. Jackman in de Verenigde Staten. Hij verwierf ook een diploma voor aanvullende studies in de Gezondheidseconomie en Ziekenhuismanagement. Sinds 1994 werkte dr. Heidbuchel als staflid in de UZ Leuven waar hij een dienst met internationale uitstraling uitbouwde. Hij was ook Buitengewoon Hoogleraar aan de KULeuven. In zijn onderzoek legde hij zich toe op mechanismen en behandeling van voorkamerfibrillatie, op 3D-visualisatietechnieken voor ablatie van ritmestoornissen en op aritmieën bij atleten waarbij hij als eerste de invloed van duursport als oorzakelijke factor van rechter ventrikel aritmieën beschreef. In totaal publiceerde hij meer dan 175 artikels in internationaal peer-reviewed tijdschriften en is hij auteur van meer dan 20 hoofdstukken in boeken. Bovendien maakte hij deel uit of was eerste auteur van internationale richtlijnen met betrekking tot de behandeling van voorkamerfibrillatie (VKF), het gebruik van nieuwe orale anticoagulantia (NOAC) in de cardiologie, radioprotectie bij cathlab ingrepen en sporten met ritmestoornissen. Hij bekleedde verschillende leidinggevende functies binnen de European Society of Cardiology. Dr. Heidbuchel kiest voor het Jessa Ziekenhuis waar hij zich verder zal toeleggen op de uitbouw van hoogstaande en performante ablatietherapie, sportcardiologische aritmieën en de ontwikkeling van een intra- en extramuraal VKF adviescentrum. Hij zal hiervoor samenwerken met het bestaande team aritmologen van het Hartcentrum Hasselt, dat deels door hem werd opgeleid. Dit team bestaat nu uit vijf cardiologen. Vier van hen zijn actief in het Jessa Ziekenhuis: dr. Johan Vijgen (kliniekhoofd elektrofysiologie), dr. Dagmara Dilling-Boer, dr. Pieter Koopman en prof. dr. Hein Heidbuchel. Dr. Joris Schurmans is actief in het St.-Franciskusziekenhuis in Heusden-Zolder. In de volgende editie van Jessalinea stellen we het team van aritmologen graag uitgebreider voor.
41 NIEUWE ARTSEN
DR. THOMAS MUYLDERMANS PLASTISCHE, RECONSTRUCTIEVE EN ESTHETISCHE HEELKUNDE
DR. YASMINE HOYDONCKX ANESTHESIOLOGIE
DR. ANNELIES SCHURMANS OFTALMOLOGIE
Dr. Thomas Muyldermans studeerde
Dr. Yasmine Hoydonckx studeerde ge-
Dr. Annelies Schurmans studeerde ge-
geneeskunde aan het Limburgs Univer-
neeskunde aan de KULeuven en behaalde
neeskunde aan de KULeuven en haalde
sitair Centrum en aan de KULeuven en
haar diploma in 2007. Aansluitend spe-
haar diploma in juni 2004.
behaalde zijn doctoraatsdiploma in 2008.
cialiseerde ze zich in de anesthesie aan
Hij volbracht zijn truncus communis jaren
de KULeuven, onder leiding van prof. Van
Gedurende haar opleiding oftalmologie
algemene heelkunde onder toezicht van
de Velde.
werkte zij in Leuven (UZ St. Raphaël) en
prof. dr. Broos. Vervolgens specialiseerde
Engeland (Torquay, Torbay Hospital). Tij-
hij zich in de plastische, reconstructieve,
Vervolgens doorliep zij meerdere fel-
dens haar opleiding ontwikkelde ze een
esthetische heelkunde en handchirurgie
lowships in het kader van haar opleiding
specifieke interesse in cataractchirurgie
in AZG Kortrijk en UZ Leuven met prof. dr.
in de chronische pijntherapie, in zowel UZ
en extraoculaire pathologie. In 2008 pro-
Vranckx als coördinerend stagemeester.
Leuven als AZ Nikolaas. Tevens volgde
moveerde dr. Schurmans als fellow of the
Dr. Thomas Muyldermans breidde zijn op-
zij een observership echogeleide loco-
European Board of Ophthalmology.
leiding uit door een jaar als senior regis-
regionale technieken in de universiteit
trar te werken in CMDHB Auckland Univer-
van Toronto (Toronto Western Hospital).
Sinds januari 2014 is zij deeltijds werk-
sity Hospital, New Zealand, onder leiding
In 2014 promoveerde dr. Hoydonckx als
zaam op de dienst oftalmologie van het
van mr. Beagley en mr. Kenealy.
‘Fellow of Interventional Pain Practice’ in
Jessa Ziekenhuis, campus Salvator. Zij zal
de gerenommeerde organisatie ‘World In-
zich naast de algemene oogziekten vooral
stitute of Pain’.
toeleggen op cataractheelkunde en oog-
In 2014 werd hij Fellow van het Collegium Chirurgicum Plasticum met grote onder-
lidchirurgie.
scheiding. Dr. Muyldermans zal zich naast
Sinds 1 augustus 2014 is zij werkzaam op
de algemene plastische, reconstructieve,
de dienst anesthesiologie van het Jessa
esthetische heelkunde en handchirurgie
Ziekenhuis.
meer specifiek toeleggen op de reconstructieve
microchirurgische
borstchi-
rurgie. In dit kader maakt hij, samen met de andere leden van de dienst plastische heelkunde, deel uit van het multidisciplinaire borstcentrum van het Jessa Ziekenhuis. Sinds augustus vervoegt hij de dienst plastische heelkunde van het Jessa Ziekenhuis en werkt hij in associatieverband met dr. Franz Van Genechten.
TALK TO THE BRAIN, not to the arm
O
p woensdag 11 juni 2014 bracht de Amerikaanse professor
Professor Catherine Lang van de
Catherine Lang een bezoek aan campus Sint-Ursula van het
Washington University in Saint-Louis
Jessa Ziekenhuis. Lang is experte in het onderzoek en de behandeling van de CVA-patiënt. Hoofdtherapeut revalidatie Marc Michielsen stelde haar het ‘Herks Organigram’ voor, een in het revalidatiecentrum
was in België als extern jurylid voor een proefschrift aan de UHasselt. Ze nam de tijd om af te zakken naar Sint-Ursula om kennis te maken met de manier waarop
ontwikkelde leidraad voor de behandeling van de bovenste lidmaat
arm- en handrevalidatie in Herk-de-Stad
na niet-aangeboren hersenletsel (NAH). Professor Lang reageerde en-
wordt aangepakt.
thousiast. Vanaf dag één Marc Michielsen (hoofdtherapeut revalidatie): “We wilden heel graag het ‘Herks organigram’ aan haar voorstellen en daar met haar over discussiëren. Het diagram werd ontwikkeld door de therapeuten van campus St.-Ursula en door Elke Janssens in primeur gepresenteerd op ons symposium vorig jaar. De basis van het Herks organigram is dat PETER FEYS (UHASSELT), MARC MICHIELSEN EN PROF. DR. CATHERINE LANG
we vanaf dag één bezig zijn met arm- en
42 REVALIDATIE
PROF. DR. CATHERINE LANG:
WE GEBRUIKEN DUIDELIJK DEZELFDE IDEEËN VOOR TAAKSPECIFIEKE TRAINING ALS HIER IN HERK-DE-STAD.
MARC MICHIELSEN:
ONZE PATIËNTEN KRIJGEN GRIJP- EN REIKOPDRACHTEN VOOR DE HERSENEN.
handrevalidatie na CVA. Patiënten geven
de corticale organisatie en diversiteit van
Dezelfde ideeën
zelf aan dat ze na een CVA zo snel mogelijk
functie is het moeilijker een spastische of
Catherine Lang: “We gebruiken duidelijk
opnieuw willen stappen en zich kunnen be-
hypotone arm te revalideren. Een snelle
dezelfde ideeën voor deze taakspecifieke
helpen. Wij starten onmiddellijk maar zeer
aanvang van arm- en handrevalidatie is
training. De patiënt denkt dat hij een
gecontroleerd met arm- en handrevalidatie,
volgens ons noodzakelijk om naast deze
bepaalde activiteit doet, maar we hebben
nét om er voor te zorgen dat die patiënten
primaire stoornis ook het risico op secun-
de nodige voorwaarden gecreëerd om de
zichzelf kunnen behelpen.”
daire learned non-use te verkleinen.
functionele bewegingen te promoten. Dat is de uitdaging voor de therapeut. Het brein van de patiënt kent geen
Prof. dr. Catherine Lang: “Dat volg ik. De vergelijking tussen armen en benen is ver-
Grijp- en reikopdrachten
hoeken van 90 of 180 graden, het kent
warrend voor mensen. Benen heb je nodig
Talk to the brain, not to the arm. Dat is
enkel activiteiten. Je moet creatief zijn
om op te steunen en lijken vaak essentië-
een ander fundament van het Herks or-
om hem de beweging te laten maken die
ler, maar de functie is totaal anders.”
ganigram. We geven patiënten activitei-
jij wilt dat hij maakt, een beweging die
ten in plaats van functionele opdrachten.
hem betrekt bij de activiteit.
Marc Michielsen: “Een been op zich revali-
Je zou tegen een patiënt kunnen zeggen:
De hersenen werken inderdaad op een
deert ook gemakkelijker. Het ontwikkelen
‘Strek je elleboog van 90 naar 180
niveau van activiteiten en niet op een
van handigheid is corticaal georgani-
graden’. Puur functioneel is dat exact wat
niveau van functionele structuren. Fijn
seerd, terwijl de steunfunctie lager in
we willen, maar dat werkt niet zo goed.
om te zien dat jullie daar in het Herks
het centrale zenuwstelsel opgeslagen is.
In plaats daarvan geven we grijp- en reik-
organigram rond werken.”
Op een spastisch been kan je staan, de
opdrachten voor de hersenen. We praten
revalidatie daarvan loopt veel sneller. Door
tegen het brein en niet tegen de arm.”
43 REVALIDATIE
44 RUBRIEK
Gehaakte inktvisjes
45 NEONATOLOGIE
voorkomen dat couveusebaby’s draadjes lostrekken
O
p de neonatale zorgeenheid krijgen te vroeg geboren baby’s sinds kort een bijzonder kameraadje in hun couveuse: een met de hand gehaakt inktvisje. “De pasgeboren baby’s grijpen naar de tentakels van de inktvis in plaats van naar de draadjes en slangetjes,” legt zorgcoördinator Veronique Chef uit. “Het idee is in Denemarken ontstaan toen een moeder er voor haar prematuur geboren kindje een inktvisje haakte en is via Zweden en Nederland naar België overgewaaid.” Het Jessa Ziekenhuis legde begin mei de eerste inktvisjes in de couveuses. Positief onthaald De pasgeboren baby’s grijpen inderdaad gemakkelijker naar de tentakels van de inktvisjes dan naar de draadjes en slangetjes. Veronique Chef: “Er wordt ook gezegd dat ze rustiger worden door de aanwezigheid van de inktvisjes. De hartslag zou dalen en het zuurstofgehalte in hun bloed stijgen, maar dat is nog niet wetenschappelijk bewezen. Ook de ouders reageren heel positief. Zodra kindjes van de couveuse naar een bedje verhuizen, ligt er geen inktvisje meer bij hen omwille van wiegendoodpreventie. Ouders en kindje krijgen het inktvisje wel mee naar huis.”
Veilig De inktvisjes worden gehaakt door vrijwillige haaksters. Voor het Jessa Ziekenhuis zijn Sonja Proesmans en Mik Suetens de ambassadrices die alles in goede banen leiden. “De knuffeltjes worden twee keer gewassen op 60° en getest op veiligheid vooraleer ze op de neonatale afdeling terecht komen. Zo mag het katoen bijvoorbeeld niet pluizen en mag er geen vulling naar buiten komen. Het initiatief kan alleszins op heel wat belangstelling rekenen. Toen het Jessa Ziekenhuis in mei via facebook een oproep lanceerde aan mensen die inktvisjes willen haken, volgden er in een mum van tijd 170 reacties en 1 700 likes. Eind mei hadden al 83 000 mensen het facebookbericht gelezen.
MEER INFORMATIE www.kleine-inktvisjes.eu of via inktvisjeshasselt@gmail.com
VERBUM WETENSCHAPPELIJKE PUBLICATIES GEREALISEERD VANUIT DE AFDELING KINDER- EN JEUGDGENEESKUNDE 2013
DERGENEESKUNDE. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:175-181.
Braeckman T, Van Herck K, Heylen E, Zeller M, Azou M, Capiau H, De Koster J, Maernoudt A, Raes M, Verdonck L, Verghote M, Vergison A, Matthijnssens J, Van Ranst M, Van Damme P. DOELTREFFENDHEID VAN ROTAVIRUSVACCINATIE IN BELGIË: CASE-CONTROLE STUDIE (2008-2010). Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:162-164.
De Greef E, Hoffman I, D’Haens G, Van Biervliet S, Smets F, Scaillon M, Dewit O, Peeters H, Paquot I, Alliet Ph, Arts W, Hauser B, Vermeire S, Van Gossum A, Rahier J, Etienne I, Louis E, Coche J, Mahachie John, J, Van Steen K, Veerman G. SAFETY AND COST OF INFLIXIMAB FOR THE TREATMENT OF BELGIAN PEDIATRIC PATIENTS WITH CROHN’S DISEASE. Acta Gastroenterol Belg 2012;75:425-431.
Jarosz C, Raes M, Gillis P. UITGESPROKEN VERMOEIDHEID EN GEDRAGSVERANDERING MET WOEDEAANVALLEN: AYPISCHE PRESENTATIE VAN EEN ERNSTIGE ONDERLIGGENDE AANDOENING. Tijdschr Geneesk 2013;69:706-710.
Alliet Ph, Desimpelaere J, Hauser B, Janssens E, Khamis J, Lewin M, De Greef E, Smets F, Paquot I, Veereman G, Souverijns G and the Belgian IBD working group of BeSPGHAN. MR ENTEROGRAPHY IN CHILDREN WITH CROHN DISEASE: RESULTS FROM THE BELGIAN PEDIATRIC CROHN REGISTRY (BELCRO). Acta Gastroenterol Belg 2013;76:45-48.
Janssens E, Hoffman I, Alliet Ph, Van Hoyweghen E. DAYTIME INCONTINENCE: A POSSIBLE SIDE EFFECT OF PRUCALOPRIDE. ACTA GASTROENTEROLOGICA BELGICA. ABSTRACTBOOK 6TH EUROPEAN GASTROINTESTINAL MOTILITY MEETING. 2013;62,P54.
Degreef E, Maus B, Hoffman I, Smets F, Vanbiervliet S, Scaillon M, Hauser B, Paquot I, Alliet Ph, Arts W, Dewit O, Peeters H, Baert F, Dhaens G, et al. PEDIATRIC CROHN’S DISEASE: A DIFFERENT APPROACH BETWEEN PEDIATRIC AND ADULT GASTROENTEROLOGISTS? Acta Gastroenterol Belg 2013;76:I29.
Huysentruyt K, Alliet P, Muyshont L, Devreker T, Bontems P, Vandenplas Y. HOSPITAL-RELATED UNDERNUTRITION IN CHILDREN: STILL AN OFTEN UNRECOGNIZED AND UNDERTREATED PROBLEM. Acta Paediatrica 2013;102:e460-e466.
Alliet Ph, Van Winckel M, Janssens E, Smets F, Devreker T, Werkstetter K, Koletzko S and the ProCeDE working group. CLINICAL PRESENTATION OF UNSELECTED NEWLY DIAGNOSED COELIAC DISEASE PATIENTS – DATA FROM THE EUROPEAN MULTI-CENTER PROCEDE STUDY AND ITS BELGIAN COHORT. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:64.
Huysentruyt K, Alliet P, Muyshont L, Rossignol R, Devreker T, Bontems P, Dejonckheere J, Vandenplas Y, De Schepper J. THE STRONGKIDS NUTRITIONAL SCREENING TOOL IN HOSPITALIZED CHILDREN: A VALIDATION STUDY. Nutrition 2013;29:1356-1361. Buyck D, Aerssens P, Werckx W. Gratifying movements, a benign cause of paroxysmal movents. POSTER PRESENTATION AT EUROPEAN PAEDIATRIC NEUROLOGY SCOCIETY CONGRESS. European Journal of Paediatric Neurology 2013; 7S,s105.
Vanmoer G, Jansens E, Alliet Ph. HELICOBACTER PYLORI INFECTION IN THE PEDIATRIC POPULATION: A 12 YEAR SINGLE CENTER EXPERIENCE. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:62.
Potoms M, Aerssens P, Werckx W. Paroxysmal kinesigenic dyskinesia, an uncommon movement disorder. POSTER PRESENTATION AT EUROPEAN PAEDIATRIC NEUROLOGY SCOCIETY CONGRESS. European Journal of Paediatric Neurology 2013;17S,s110.
Van Hoyweghen E, Lannoo E, Van Dyck M, Vande Walle J. CHARACTERISTICS OF A NAIVE ENURESIS POPULATION. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:87. Buyck C, Hoebeke P, Van Hoyweghen E. A GIRL WITH A BIFID CLITORIS AND DAYTIME URINARY INCONTINENCE. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:88.
Potoms M, Aerssens P, Termote B, Werckx W. FRONTONASAL DYSPLASIA AND PERIVENTRICULAR HETEROTOPIA: A VERY RARE CONGENITAL MALFORMATION. Poster presentation at European Paediatric Neurology Scociety Congress. European Journal of Paediatric Neurology 2013;17S,s113.
Potoms M, Aerssens P. ACUTE NEONATAL SIALADENITIS OF THE RIGHT SUBMANDIBULAR GLAND: A CASE REPORT. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:73.
Massa G, Bervoets L. THE DISTINCTION OF METABOLICALLY ‘HEALTHY’ FROM METABOLICALLY ‘UNHEALTHY’ OBESE CHILDREN AND ADOLESCENTS. Horm Res Paediatr 2013;80[Suppl 1]; Abstract P2-d1-779,p 243.
Potoms M, Werckx W, Aerssens P. FRONTONASAL DYSPLASIA: A VERY RARE CONGENITAL MALFORMATION. Tijdschr Belg Kinderarts 2013;15:92.
Massa G, De Baere E, Mortier G. DIVERGENT RESPONSE TO GROWTH HORMONE THERAPY IN 2 SIBLINGS WITH SHOX HAPLOINSUFFI-
Alliet Ph. SAMENVATTING VERSLAGEN BELGISCHE ACADEMIE KIN-
46 VERBUM
(DM) TREATED WITH CONTINUOUS SUBCUTANEOUS INSULIN INFUSION (CSII). Pediatric Diabetes 2013;14(Suppl 18); abstract P241, p 143.
CIENCY. Horm Res Paediatr 2013;80[Suppl 1];Abstract P3-d3-1310,p 400.
Thomas M, François I, De Waele K, Beauloye V, France A, Brachet C, Lebrethon M-C, Gies I, Thiry-Counson G, Beckers D, Massa G, Verlinde F, De Schepper J. PUBERTAL HEIGHT GAIN AND ADULT HEIGHT IN PRE- AND PUBERTAL SHORT SGA PATIENTS TREATED WITH GH. Horm Res Paediatr 2013;80[Suppl 1]; Abstract P1-d2-401;2013:p125.
Vanoppen A, Vos E, Massa G. INTERACTIEF LEREN OVER DIABETES MET DE DIABEETWETER. Vlaams tijdschrift voor Diabetologie. 2013;2:21-23. Standaert B, Gomez J, Raes M, Debrus S, Velazquez FR, Postma M. IMPACT OF ROTAVIRUS VACCINATION ON HOSPITALIZATIONS IN BELGIUM: COMPARING MODEL PREDICTIONS WITH OBSERVED DATA. PLoS ONE 2013;8:e53864.
Zegers D, Beckers S, Hendrickx R, Van Camp JK, de Craemer V, Verrijken A, Van Hoorenbeeck K, Verhulst SL, Rooman RP, Desager KN, Massa G, Van Gaal LF, Van Hul W. MUTATION SCREEN OF THE SIM1 GENE IN PEDIATRIC PATIENTS WITH EARLY-ONSET OBESITY. Int J Obes(Lond).2013Oct7. doi:10.1038/ijo.2013.188. [Epub ahead of print] PubMed PMID: 24097297.
Tuerlinckx D, Smet J, De Schutter I, Jamart J, Vergison A, Raes M, Smeesters PR, Verhaegen J, Surmont F, Malfroot A, Mascart F. EVALUATION OF A WHO-VALIDATED SEROTYPE-SEPCIFIC SEROLOGICAL ASSAY FOR THEN DIAGNOSIS OF PNEUMOCOCCAL ETIOLOGY IN CHILDREN WITH COMMUNIT-ACQUIRED PNEUMONIA. Pediatr Infect Dis J 2013;32:e277-284.
Van Camp JK, Zegers D, Verhulst SL, Van Hoorenbeeck K, Massa G, Verrijken A, Desager KN, Van Gaal LF, Van Hul W, Beckers S. NO IMPORTANT ROLE FOR GENETIC VARIATION IN THE CHIBBY GENE IN MONOGENIC AND COMPLEX OBESITY. Mol Biol Rep.2013Jul;40(7):4491-8.
Alwan A, Strens D, Raes M, Standaert B. IMPROVEMENT IN HOSPITAL QUALITY OF CARE AFTER THE INTRODUCTION OF ROTAVIRUS VACCINATION: A PILOT STUDY IN BELGIUM. Abstract Poster No 504. 31th Annuaal Meeting of the European Society for Paediatric Infectious Diseases – ESPID, Milan, Italy – May 28- June 1, 2013.
Zegers D, Hendrickx R, Verrijken A, Van Hoorenbeeck K, Van Camp JK, de Craemer V, Rooman RP, Desager KN, Massa G, Van Gaal LF, Van Hul W, Beckers S. SCREENING FOR GENETIC VARIANTS IN BDNF THAT CONTRIBUTE TO CHILDHOOD OBESITY. Pediatr Obes 2013 Jan 16. doi: 10.1111/j.2047-6310.2012.00131.x. [Epub ahead of print] PubMed PMID: 23325614.
Raes M, Strens D, Standaert B. FIFTH YEAR POST-ROTAVIRUS VACCINATION IN BELGIUM: DECREASE OF ROTAVIRUSS-POSITIVE STOOL SAMPLES IN HOSPITALIZED CHILDREN. Abstract Poster No 889. 31th Annuaal Meeting of the European Society for Paediatric Infectious Diseases – ESPID, Milan, Italy – May 28- June 1, 2013.
Zegers D, Beckers S, Hendrickx R, Van Camp JK, Van Hoorenbeeck K, Desager KN, Massa G, Van Gaal LF, Van Hul W. PREVALENCE OF RARE MC3R VARIANTS IN OBESE CASES AND LEAN CONTROLS. Endocrine 2013 Oct;44(2):386-90.
Zedda L, Galli G, Vertruyen A, Raes M, Jansen W, Clouting H, Del Giudice G, Beatty M, Forleo E, Castellino F. CELL-MEDIATED AND ANTIBODY RESPONSES TO MF 59-ADJUVATED AND NON-ADJUVATED SEASONAL INFLUENZA VACCINES IN CHILDREN UNDER THREE YEARS OF AGE. Abstract Poster No 4778. Options for the Control of Influenza VIII conference – Cape Town, South Africa – September 5-10, 2013.
Van Camp JK, Zegers D, Verhulst SL, Van Hoorenbeeck K, Massa G, Verrijken A, Desager KN, Van Gaal LF, Van Hul W, Beckers S. MUTATION ANALYSIS OF WNT10B IN OBESE CHILDREN, ADOLESCENTS AND ADULTS. Endocrine 2013 Aug;44(1):107-13. Viaene AS, Faust K, Massa G. PARENTING STRESS OF PARENTS OF YOUNG CHILDREN WITH TYPE 1 DIABETES MELLITUS IS RELATED TO FEAR OF HYPOGLYCAEMIA BUT DOES NOT SEEM TO INFLUENCE HBA1C LEVELS. Pediatric Diabetes 2013;14(Suppl 18); abstract P56, p 71.
Raes M. SOS ALLERGIEËN. CM Moment; 2013: 5-7. Raes M. ASTMA BIJ KINDEREN: 101 VRAGEN EN ANTWOORDEN. Antwerps Farmaceutisch Tijdschrift 2013;7:6-10. Marc Raes, editor in chief, ASTMA BIJ KINDEREN – L’ASTHME CHEZ LES ENFANTS. Thirth edition, Acco Leuven/ Den Haag, 2013.
Vanoppen A, De Belder L, Massa G. SPORTS PARTICIPATION IN CHILDREN AND ADOLESCENTS WITH TYPE 1 DIABETES MELLITUS (DM). Pediatric Diabetes 2013;14(Suppl 18); abstract P164, p 113.
Massa G, Achten W. Vanoppen A. VERWIJS KINDEREN MET OVERGEWICHT SNELLER DOOR. Artsenkrant n°2326. Vrijdag 10 juli 2013.
Gys I, Op ’t Eyndt A, Wauben K, Vanoppen A, Massa G. NEEDLE DETACHMENT FROM THE SURE-T® INFUSION SET AS CAUSE OF HYPERGLYCEMIA IN 2 YOUNG CHILDREN WITH DIABETES MELLITUS
47 VERBUM
SYMPOSIA
2014
SYMPOSIUM ELECTROFYSIOLOGIE: SNAPSHOTS UIT DE HASSELTSE RITMOLOGIE DATUM: zaterdag 13 september 2014 LOCATIE: Kinepolis Hasselt SYMPOSIUM JESSA UIT VOLLE BORST, EEN KWESTIE VAN VOLHOUDEN! DATUM: zaterdag 20 september 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt
SYMPOSIUM KINDERGENEESKUNDE OVER DE GRENZEN HEEN ACADEMISCHE ZITTING PENSIOEN DR. PHILIPPE GILLIS
DATUM: zaterdag 18 oktober 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM LOC: 22E REGIONAAL LOC-SYMPOSIUM DATUM: zaterdag 15 november 2014 LOCATIE: UHasselt, campus Diepenbeek
SYMPOSIUM INFECTIEPREVENTIE VAN DE KWETSBARE PATIENT DATUM: zaterdag 24 november 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM WECO: OBESITAS EN OMGEVING DATUM: zaterdag 29 november 2014 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM CARDIO 2015 DATUM: zaterdag 13 december 2014 LOCATIE: UHasselt, Oude Gevangenis
Dit is een voorlopige lijst van symposia. Voor een up-to-date overzicht kan u terecht op www.jessazh.be/symposia.