1.4. Syndrom smuty

swoistego centrum świata, axis mundi, poprzez przekonanie o własnej jedyności, wyjątkowości. Jednocześnie jednak przekonanie to pozbawione jest wewnętrznej pewności, trwałego spokoju, charakterystycznego dla mentalności przynależnej chociażby Państwu Środka. Świat zewnętrzny postrzegany jest jako zagrożenie, ale też jako środowisko, które należy przekonać o własnej wyższości. Stąd też stricte monocentryczna doktryna nieustannie zmaga się ze świadomością braku uznania ze strony otoczenia międzynarodowego.

Upadek dynastii Rurykowiczów, w pewnej mierze spowodowany osobistym radykalizmem Iwana Groźnego, prowadzi Moskwę ku Wielkiej Smucie (ros. Смутное время), która stanowi potwierdzenie grozy owego otoczenia. Za początek tego okresu przyjmuje się zwykle śmierć ostatniego cara z dynastii Rurykowiczów – Fiodora I, syna Iwana Groźnego, w 1598 roku, po której Sobór Ziemski wybrał na cara Borysa Godunowa. Godunow mimo niewątpliwych talentów politycznych był oskarżany o celowe spowodowanie śmierci najmłodszego syna Iwana – carewicza Dymitra – w Ugliczu. Carowi Borysowi Fiodorowiczowi nie sprzyjała też sytuacja ekonomiczna, głównie klęska głodu. Spowodowało to liczne zamieszki i, co najważniejsze, interwencję polską, zorganizowaną przez wojewodę sandomierskiego Jerzego Mniszcha, który zamierzał zyskać wielkie wpływy na wschodzie poprzez wydanie swej córki Maryny za samozwańca (prawdopodobnie był nim zbiegły mnich Grigorij Otrepiew) podającego się za cudownie ocalonego Dymitra Iwanowicza. Realizację zamierzeń najeźdźców ułatwiła niespodziewana śmierć Borysa Godunowa 13 kwietnia 1605 roku. Na tron powołano jego syna, Fiodora II, jednak trapieni głodem i wprowadzeni w błąd mieszkańcy państwa moskiewskiego w znacznym stopniu ułatwili zwycięstwo interwentom, którzy dwa miesiące po śmierci Godunowa zdobyli Moskwę i zgładzili młodego Fiodora wraz z jego matką.

Po koronacji fałszywego Dymitra z czasem zaczęło narastać niezadowolenie społeczne, które doprowadziło do zabicia Samozwańca i powołania na tron Wasyla Szujskiego. Również on nie sprostał buntom społecznym, co spowodowało pojawienie się drugiego samozwańca, w którym Maryna rozpoznała cudownie ocalonego po raz wtóry Dymitra. Ponieważ Szujski szukał pomocy w Szwecji, doszło do kolejnej interwencji, tym razem zdecydowanie zbrojnej: polskie wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego zdobyły Moskwę, co ponownie wywołało odruch niezadowolenia. Powstanie ludowe poprowadzone przez kupca z Niżnego Nowogrodu Kuźmę Minina i księcia Dymitra Pożarskiego w 1612 roku doprowadziło do usunięcia polskiej załogi z Kremla i wyboru przez Sobór Ziemski nowego