1.6. Imperium Wschodnie

W kategoriach koncepcji polityki zagranicznej za pierwszą prawdziwie sprzeczną z europejskimi celami Romanowów można jednak uznać dopiero doktrynę Imperium Wschodniego wysuniętą przez Fiodora Tiutczewa (1803–1873), znanego poetę i publicystę. Tiutczew był doktrynerem zdecydowanie konserwatywnym, który w swych artykułach i traktatach dokonuje krytyki zaistniałych w różnych państwach rozwiązań liberalnych. Jednocześnie roztacza mesjańską wizję Rosji w ówczesnej sytuacji międzynarodowej.

Doktryna Tiutczewa opiera się na dwóch filarach konceptualnych. Jeden z nich odnosi się do powołania państwa jako takiego, które, w jego przekonaniu, nie może nigdy być tworem świeckim. Państwo rzeczywiste jest zawsze religijne, opiera się na konkretnej dogmatyce i duchowości. Jeśli dochodzi do sekularyzacji, oznacza to de facto walkę z religijnym rdzeniem państwa, której szatańskim i ostatecznym narzędziem jest Rewolucja, destrukcyjna siła ludzkości66 .

Filar drugi odnosi się ściśle do sceny międzynarodowej w ujęciu historycznym: to idea translatio imperii, czyli transgresja prowadzonego przez Boga jedynego światowego imperium w czasie i przestrzeni. W dziejach świata istniało tylko kilka uniwersalnych imperiów, z których ostatnim było państwo bizantyjskie. Jak twierdzi Tiutczew, cesarstwo Karola Wielkiego i królów niemieckich nie posiadały, jako twory uzurpatorskie, legitymacji do odgrywania roli, jaką sobie przypisywały. W kolejnych wiekach natomiast doszło do całkowitego odejścia Zachodu od zasad religijnego imperium, pozostał on pod wpływem zwycięskiej Rewolucji, tracąc zupełnie prawo do reprezentowania przeznaczenia ludzkości. W nowoczesnym świecie pozostały tylko dwie siły: Rosja (jedyne prawowite cesarstwo chrześcijańskie) i Rewolucja. W świetle zaistniałych procesów oczywista jest nienawiść do tej pierwszej ze strony europejskich sąsiadów67 .

Model pozycji Rosji na arenie międzynarodowej przedstawiony został przez Tiutczewa zarówno w jego traktatach i artykułach, jak i w słynnym wierszu Rosyjska geografia (Русская география)68. W klasyfikacji Wadima Cymburskiego Tiutczewowska wizja obejmuje trzy wersje Rosji: Rosja-1, czyli imperium w aktualnych granicach; Rosja-2, powiększona głównie o kraje

66 Тютчев Ф.И., Римский вопрос, Журнальный зал, „Вестник Европы” 2003, nr 10, s. 2–3, 6, http://magaziness.ru/vestnik/2003/10/rtut18.html (dostęp: 29.01.2015). 67 Тютчев Ф.И., Россия и Революция, перевод Б.Н. Тарасова, [w:] idem, Полное собрание сочинений и писем в 6 т., т. 3: Публицистические произведения, РАН. Институтт мировой литературы им. М. Горького, Издательский Центр «Классика», Москва 2003, s. 144, 156. 68 Тютчев Ф.И., Русская география, http://www.stihi-xix-xx-vekov.ru/tutchev271.html (dostęp: 29.01.2015).

Europy Wschodniej i Środkowej; opisana w Rosyjskiej geografii Rosja-3, obejmująca niemal cały matecznik eurazjatycki z wyjątkiem Chin. Podporządkowanie sobie Austrii i Niemiec było w tym świetle wręcz obowiązkiem69 .

Państwa i narody, które nie rozumieją lub świadomie sprzeciwiają się prowidencjalnej misji Rosji, są przez Tiutczewa postrzegane jako przeszkoda wymagająca radykalnych działań. Szczególną uwagę w swych pismach Tiutczew poświęcił Polsce, którą traktuje najpierw jako konieczną dla pomyślnej realizacji misji imperium ofiarę z Ifigenii, a w późniejszym okresie jako „Judasza Słowiańszczyzny”, z którym należy się bezwzględnie rozprawić70. Koncepcja Tiutczewa okazała się zatem w pełni uniwersalistyczna, podobnie jak idee Piotra Wielkiego i jego drużyny. Jedynie wnioski tego uniwersalizmu były biegunowo odmienne: o ile Romanowowie, przynajmniej aż do Aleksandra II, próbowali wpisać się w europejski nurt upowszechniania cywilizacji prawno-technicznej, o tyle Tiutczew proponuje „inną Europę”, Imperium Wschodu, przed którym stoi zadanie jeszcze donioślejsze, opatrzone sankcją boską.

Indywidualną ideologię poety można byłoby pominąć w rozważaniach o wzorcach polityki zagranicznej, skoro koncepcja ta pozostała tylko na papierze. Rzecz jednak w tym, że twórczość poetycka Tiutczewa wraz z jej imperialną wymową była znana szerokim kręgom społecznym. Niektóre zaś stwierdzenia przybrały charakter wręcz kultowy, stając się modelem politycznego myślenia o państwie rosyjskim w kontekście międzynarodowym. Wydaje się, że najważniejsze z nich mówi o tym, że Rosji nie da się pojąć rozumem, potrzebna jest do tego wiara71. Połączone z myśleniem imperialnym powodowało niebezpieczne dla otoczenia międzynarodowego skutki.

Reasumując, jako najważniejsze wyznaczniki Tiutczewowskiego modelu polityki zagranicznej wskazać można przede wszystkim:

a) przekonanie o mesjańskiej wizji Rosji, a co za tym idzie, ideologizację stosunków międzynarodowych; b) konieczność walki z międzynarodową Rewolucją, której domeną stały się państwa europejskiego Zachodu; c) usprawiedliwiony boską misją imperializm prowadzący do ciągłego zwiększania terytorium państwa.

69 Цымбурский В.Л., Тютчев как геополитик, „Общественные Науки и Cовременность” 1995, nr 6, s. 86–98. 70 Por. Głębocki H., Kresy imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI wiek), Wydawnictwo Arcana, Kraków 2006, s. 142–144. 71 Тютчев Ф.И., Умом Pоссии не понять, http://www.fedor-tutchev.ru/poezia365.html (dostęp: 29.01.2015).