Kracht in de wijk

februari 2014

Kracht in de wijk Bewonersinitiatieven in ontwikkeling

Wijkonderneming De Uitdaging Win-win voor wijk en ondernemers Bewonersbedrijf Crabbehoeve Voor alle partijen een leerschool Wijkcentrum De Nieuwe Banier Groeit in de Agniesebuurt Aan de slag met bewonersinitiatieven Luisteren en ruimte bieden

Met 3 video’s Het bewonersbedrijf in 3 minuten

Er komt steeds meer ruimte voor bewonersinitiatieven in de wijk. Overal in Nederland worden plannen gemaakt om initiatieven te realiseren die de leefomgeving in de buurt verbeteren. Burgers nemen hierin vaak het voortouw en diverse andere partijen zijn betrokken: gemeenten, woningcorporaties, zorg- en welzijnsorganisaties en andere partners.

Een mooi idee en enthousiasme zijn een goed begin, maar het concreet maken hiervan vergt inspanning en samenwerking. Daarbij is het constant zoeken naar creatieve oplossingen voor obstakels en dilemma’s. Niet alleen voor de initiatiefnemers, maar ook voor betrokken partijen. Wie neemt de leiding? Hoe vind ik draagvlak? Welke financieringsmogelijkheden zijn er? Hoe blijft de ‘boel draaiende’? Duidelijk wordt dat door kennis te delen veel inzichtelijk gemaakt kan worden. Ook al is elk idee, elke groep bewoners en elke buurt uniek; het wiel hoeft niet steeds helemaal opnieuw uitgevonden te worden.

Dit magazine belicht drie bewonersinitiatieven in Zuid-Holland die zich elk in een andere ontwikkelingsfase bevinden en elk met andere dilemma’s te maken hebben. Bewonersbedrijf Crabbehoeve in Dordrecht treft voorbereidingen om te beginnen met de renovatie van een ontmoetingscentrum met een omliggende sier- en moestuin. In De Nieuwe Banier in Rotterdam worden sinds een paar maanden volop activiteiten georganiseerd voor de buurt. In Leiden heeft het initiatief De Uitdaging de ontwerptekeningen voor een theehuis gereed en is men in gesprek met partners die het project kunnen ondersteunen.

Maak kennis met de inspirerende mensen die vanuit verschillende disciplines betrokken zijn bij bewonersinitiatieven!

Marleen Okma Suzan Mannens

2

De Uitdaging in de Tuin van Noord Een maatschappelijke en zakelijke win-winsituatie

4

De Nieuwe Banier groeit in de buurt ‘Deze kar trekken we samen met de buurtbewoners’

6

Crabbehoeve is voor alle partijen een leerschool

8

De houding van de gemeente maakt het verschil Aan de slag met bewonersinitiatieven Luisteren en ruimte bieden

Inhoud

10

3

Definitief ontwerp theepaviljoen De Uitdaging. Bron: GAAGA

De Uitdaging in de Tuin van Noord Een maatschappelijke en zakelijke win-winsituatie

Bewonersinitiatief De Uitdaging is in veel opzichten een ambitieus en spannend experiment. Om in Leiden een paviljoen met horeca, een buurtmuseum en andere faciliteiten te realiseren is draagvlak essentieel; bij bewoners, de gemeente en bij samenwerkingspartners. Aan betrokkenheid geen gebrek; zeker als duidelijk wordt dat het initiatief zowel maatschappelijk als zakelijk een win-winsituatie oplevert.

De plannen voor een bewonersinitiatief

‘wijkonderneming’. Samen met partners

in de wijk Leiden-Noord zijn uitge-

zijn plannen opgesteld om De Uitdaging

groeid van een eenvoudig idee tot een

tot een verbindend én zelfvoorzienend

ambitieus project waarbij enthousiaste

centrum voor de wijk te maken.

buurtbewoners en diverse organisaties actief zijn. De Uitdaging wordt een multifunctionele ontmoetingsruimte in stadspark de Tuin van Noord in Leiden-Noord. Het maatschappelijke doel is mensen verbinden maar ook het zakelijke doel is belangrijk voor deze

4

Fonds 1818 Fonds 1818 is één van de partners die vanaf een vroeg stadium betrokken is bij het initiatief. Als maatschappelijk fonds financieren zij jaarlijks diverse projecten in Zuid-Holland. In 2010 heeft Fonds 1818 een werkgroep in Leiden-Noord gevraagd met ideeën te komen voor een bewonersinitiatief voor

deze wijk die sociaal wel wat ondersteuning kon gebruiken. Het idee dat werd geopperd was de bouw van een paviljoen in de Tuin van Noord, centraal gelegen in de wijk. Het bestuur van Fonds 1818 en projectadviseur Rien van der Velden reageerden enthousiast en stelden 250.000 euro beschikbaar; een gedeelte wordt gebruikt voor de realisatie van het gebouw, een ander deel wordt gebruikt voor de opbouw van een buurtmuseum en activiteiten om de wijk en vooral jeugd en jongeren te mobiliseren voor het initiatief.

Draagvlak Kunnen steunen op een zo breed mogelijk draagvlak is een voorwaarde voor het welslagen van het initiatief.

Rien van der Velden: ‘De Uitdaging is een duurzaam initiatief, gericht op de versterking van de sociale samenhang. Draagvlak in de buurt is dus een absolute voorwaarde. Bewoners gaan ook een nadrukkelijke rol spelen, zowel in de voorbereiding, de realisatie als de exploitatie. Maar er is ook commitment nodig van de gemeente en diverse betrokken organisaties.’ Om de activiteiten in gang te zetten stelde Fonds

‘We wilden de communicatie op gang

Toekomst

brengen en de partners overtuigen dat

Om de toekomst van De Uitdaging verder

deelname aan het project voor alle par-

te bestendigen is het belangrijk dat het

tijen een win-winsituatie kan opleveren.

initiatief in een rechtspersoon wordt

Je moet gezamenlijke doelen formuleren

gevat. Trees van der Gun (JSO adviseur)

die maatschappelijke effecten teweeg-

heeft geadviseerd een stichtingsvorm te

brengen maar ook zakelijk interessant

gebruiken en daarnaast een vereniging:

zijn.’

‘De stichting maakt bijvoorbeeld winst

1818 Vincent Kokke aan als projectleider. Hij ging meteen in Leiden-Noord op zoek naar enthousiasme, talent en expertise.

uit de horeca; die winst kan overgedraZorgorganisaties

gen worden aan de vereniging zodat de

Twee organisaties die interesse hebben

bewoners ook echt kunnen bepalen waar

getoond zijn lokale zorgorganisaties

de winst in geïnvesteerd wordt.’ De leiding

Gemiva en ’s-Heeren Loo. Het plan is dat

wordt gevormd door een bestuur waarin

mensen met een verstandelijke beperk-

voornamelijk bewoners zitting zullen

ing de horecafunctie van het theehuis

nemen. Op termijn wordt alles

gaan runnen en het onderhoud van het

statutair geborgd. ‘We werken toe naar

omliggende groen op zich gaan nemen,

een netwerk-organisatie van mensen die

waar mogelijk in samenwerking met

dingen doen op basis van hun talent en

vrijwilligers uit de buurt. Op deze manier

expertise’, aldus Vincent Kokke. ‘Om dit

heeft De Uitdaging niet alleen een directe

proces te ondersteunen wordt een op-

Theehuis

band met de samenleving, maar biedt

bouwwerker door JSO getraind volgens de

Buurtbewoner Arie Bergsma voelde zich

het ook de mogelijkheid voor mensen

methodiek Placemaking. Op die manier

direct aangesproken door het sociale

met een beperking om werkervaring op

kom je tot co-creatie met de bewoners.’

aspect van het initiatief. Hij is architect en

te doen. In lunchcafé “Deksels” in Leiden

eigenaar van architectenbureau GAAGA

is een soortgelijke constructie recentelijk

Zoals de plannen nu liggen, wordt in het

en kon zijn expertise uitstekend inzetten.

succesvol opgestart. Frans van Kouwen,

voorjaar van 2014 begonnen met de

‘Met het budget en de beschikbare vier-

manager dagbesteding bij ´s-Heeren Loo

bouw van het paviljoen en in de zomer

kante meters voor ogen zijn we met een

zorggroep: ‘Voor onze cliënten biedt De

hopen ze de deuren te kunnen openen.

groep mensen aan de slag gegaan om

Uitdaging een mooie kans om werkervar-

In veel opzichten is het bewonersinitiatief

een gebouw te ontwerpen waar ieder-

ing op te doen. De cliënten maken zo echt

een ambitieus en spannend experiment,

een zich in kon vinden.’ Het uiteindelijke

onderdeel uit van de buurt. Het is goed

maar met enthousiasme én lef gaan

ontwerp is een theehuis geworden met

voor hun gevoel van eigenwaarde.’

bewoners deze Uitdaging aan, samen met hun zakelijke partners.

drie vleugels waarin horeca, een buurtmuseum en vergaderfaciliteiten worden gevestigd. Het wordt een duurzaam

De Uitdaging in 3 minuten

gebouw dat bovendien demontabel is.

Partners Eén van de uitdagingen waar De Uitdaging voor staat is het generen van eigen inkomsten. Fonds 1818 en de gemeente

afspelen

verwachten dat de wijkonderneming op termijn de eigen broek kan ophouden.

Hiervoor zijn samenwerkingspartners nodig die zich voor langere tijd aan de exploitatie van het initiatief willen committeren. Vincent Kokke bracht diverse geïnteresseerde organisaties samen.

5

Het Repair Café van De Nieuwe Banier

De Nieuwe Banier groeit in de buurt ‘Deze kar trekken we samen met de buurtbewoners’

Toen de voormalige drukkerij aan de Banierstraat in Rotterdam-Noord leeg kwam te staan zag de deelgemeente direct een kans liggen voor een wijkcentrum in de Agniesebuurt. Wijkbewoners hadden al eerder aangegeven dat ze een buurtcentrum misten; een plek waar bewoners samen kunnen komen. Eind 2012 startte Mieke Sandifort (JSO) als kwartiermaker en procesbegeleider in De Nieuwe Banier en in februari 2013 gingen de deuren al open.

Sinds de opening in september 2013 heeft De Nieuwe Banier haar plek in de Agniesebuurt in Rotterdam-Noord veroverd. Het multifunctionele wijkcentrum organiseert maandelijks tientallen activiteiten voor, door en met bewoners. De ingrediënten voor het succes: enthousiasme van de bewoners, creatieve oplossingen en praktische ondersteuning.

Open deuren ‘Het is allemaal heel organisch begonnen in februari vorig jaar. Het gebouw staat midden in de wijk en we wilden direct de wijkbewoners betrekken. De Nieuwe Banier is echt ontstaan vanuit ontmoetingen’, legt Mieke uit. Renate Belfor, die als JSO adviseur betrokken is bij het initiatief, is het met haar eens. ‘Als de ruimte toch al beschikbaar is, zet de deuren meteen open en laat bewoners en geïnteresseerden niet wachten. Ga meteen aan de slag, anders gaat het vuurtje uit.’

6

Exploitatieplan In eerste instantie waren de bewoners wat huiverig, vertelt Mieke. ‘Ze waren bang dat de plannen al helemaal vast lagen. Daarnaast was er de angst dat het de bewoners ‘later weer uit handen genomen zou worden’. Ongegronde angst zo blijkt. Mieke, in hart en nieren een Rotterdamse, maakte gebruik van haar uitgebreide netwerk en ging in gesprek met de buurtbewoners en wijkorganisaties op. Met deze input stelde ze een exploitatieplan op waarmee de continuïteit van het initiatief werd bestendigd.

Activiteiten Dat de “huiskamer van de Agniesebuurt” haar plek heeft veroverd blijkt uit de vele activiteiten die maandelijks voor en door de buurt worden georganiseerd. Er is de Cultuurmix, waar presentaties worden gegeven door bands, kunstenaars en vormgevers, er is de Kinderbibliotheek die twee keer

in de week open is en die voorleesmiddagen organiseert, er zijn dansgroepen, jeugdtheater, fitness, koken en natuurlijk de huiskamer die altijd open is.

Oplossingen Doordat middelen beperkt zijn, is het vaak zoeken naar de juiste vorm en invulling van een activiteit. Maar dit stimuleert ook het vermogen van vrijwilligers om in oplossingen te denken. Buurtbewoner Ariane Lelieveld is bestuurslid en daarnaast actief voor het Repair Café dat eens per maand in De Nieuwe Banier geopend is. Mensen uit de wijk repareren hier spullen van andere wijkbewoners of knappen oude spullen op. ‘We hebben geen geld om gereedschap te kopen, dus nemen de reparateurs voorlopig hun eigen gereedschap mee’, aldus Ariane. ‘Zonder geld gaat het allemaal langzamer dan ik zou willen, maar het is een geweldig initiatief met heel enthousiaste mensen.’

De Nieuwe Banier in 3 minuten

afspelen

Wijkeconomie De Nieuwe Banier draagt ook bij aan het verbeteren van de wijkeconomie. Zo verzorgen wijkbewoners zelf de catering en daar verdienen ze ook wat mee. Ook wordt gekeken naar samenwerking met buurtbewoners die vanuit het wijkcentrum bijvoorbeeld een schoonmaak- of strijkservice willen opzetten. Er is ruimte voor ZZP’ers, taallessen en nog veel meer.

Kar Een buurtonderneming is een gezamenlijke operatie die voortdurend om inspanning vraagt. Ariane Lelieveld: ‘Als bestuur vind ik het één van onze taken de visie op het bewonersbedrijf uit te dragen. Deze kar trekken we samen met de buurtbewoners. We moeten elkaar nog beter leren kennen en samen uitvinden hoe we alles draaiende kunnen houden. Ik voel me bij dit alles geen vrijwilliger, maar iemand die samen met andere actieve bewoners zorg wil dragen voor een fijne leefomgeving.’

Groeiproces De officiële opening van De Nieuwe Banier werd vorig jaar september uitgebreid gevierd. ‘Alles wat we al bereikt hadden, wilden we vieren met de wijkbewoners’, zegt Mieke. Over de toekomst is ze duidelijk: ‘De consolidatie van een bewonersonderneming in de buurt is een groeiproces, maar de wijk en het bewonersbestuur bepalen hoe ze het willen hebben’.

7

Schets gebouw en tuin Crabbehoeve (Bron: Crabbehoeve)

Crabbehoeve is voor alle partijen een leerschool De houding van de gemeente maakt het verschil

Voor het realiseren van bewonersbedrijf Crabbehoeve in de wijk Crabbehof is meer nodig dan een enthousiaste club wijkbewoners.

Vooral in de beginfase is medewerking en ondersteuning van de gemeente erg belangrijk. Gaandeweg krijgen de plannen vorm en komen de bewoners steeds verder en beter in de lead.

‘Het is een kwestie van balans vinden’, aldus Mariska Wagner, medewerker van het stimuleringsprogramma in de wijk. ‘Bewoners moeten ook zelfvertrouwen krijgen en zaken zelf uitvinden.

Daar hebben ze tijd voor nodig. Je wilt het niet uit hun handen trekken maar uiteindelijk wel de juiste hoeveelheid steun bieden.´

8

Bewonersbedrijf In oktober 2012 ging het balletje rollen.

Voordat het gebouw van de speeltuinvereniging gesloopt zou worden, wilde de gemeente Dordrecht eerst checken of bewoners van de voormalige “vogelaarwijk” Crabbehof interesse hadden om daar een bewonersbedrijf te realiseren. ‘Crabbehof is een wijk waar veel kracht en energie in zit’, vindt Jos Engelen, gebiedsmanager in DordrechtWest. ‘Er zijn wel wat buurtactiviteiten

maar de bewoners missen een plek om zelf iets voor elkaar te krijgen. We wilden ze daarom deze mogelijkheid bieden.’

Strakke regels, hoge kosten Het gebouw was echter zodanig vervallen dat een investering van vijftigduizend euro nodig was om alles in orde te krijgen. ‘Strakke regels en hoge kosten, dat is het eerste waar wij en de bewoners tegenaan liepen,’ vertelt Mariska. Ze is met de gemeente om

de tafel gegaan om dit te bespreken.

‘Wij wilden de bewoners daar niet mee laten worstelen en hebben het hun uit handen genomen’. De wethouder erkende het probleem maar regels, zoals veiligheidseisen, moeten nu eenmaal gehandhaafd worden. Om de kosten omlaag te brengen en financiering te vinden hebben de gebiedsmanager en het stimuleringsprogramma intensief samengewerkt. Er kwam geld beschikbaar van de gemeente Dordrecht uit onder meer de “Wijkwensenpot” en met de hulp van JSO worden momenteel ook aan-

Crabbehoeve in 3 minuten

afspelen

vullende financieringsmogelijkheden zoals crowdfunding verkend.

Crabbehoeve Inmiddels is een actieve groep van twintig bewoners samen met Mariska bij het project betrokken. Onder de noemer ‘Crabbehoeve’ worden plannen gemaakt voor het realiseren van een ontmoetingsruimte met daarbij een moes- en siertuin. Het doel is om de wijk op te fleuren en daarnaast de sociale redzaamheid van bewoners versterken. De betrokken bewoners hebben wel voorwaarden gesteld. Zo zal Crabbehoeve zelf inkomsten moeten generen maar dat mag niet ten koste gaan van andere ondernemers en banen in de wijk. Ook staat duurzaamheid hoog op de prioriteitenlijst en verzamelen de bewoners tweedehands bouwmaterialen en planten om het pand te renoveren en de tuin in te richten.

Dilemma’s Om de verschillende gebiedsmanagers uit Dordrecht zo goed mogelijk voor te bereiden op het begeleiden van deze en andere bewonersinitiatieven en -bedrijven, kregen ze een workshop van JSO. Dilemma’s en oplossingen werden besproken. Een van die dilemma’s was

‘wat doen we als het fout gaat?’ en ook ‘wie is er dan aansprakelijk?’. ‘Vooral bij de gemeente speelt die zorg’, vertelt Marleen Okma, adviseur JSO. ‘Het is een prangend dilemma waar we heel open over hebben gesproken. Conclusie was dat er in praktijk helemaal niet zoveel mis hoeft te gaan als vooraf wordt gedacht. De gebiedsmanagers concludeerden dat je als gemeente ruimte moet creëren om initiatieven te laten groeien en ook om daarbij eventuele fouten te kunnen laten gebeuren. Daarvoor kun je bijvoorbeeld een zogenaamd reparatiebudget op de begroting instellen.’

Behoefte De houding van de gemeente maakt het verschil. ‘De gemeente moet bewonersinitiatieven voorzichtig behandelen‘, vindt Marleen. ‘Het moet in hun eigen tempo gaan. Het opzetten van een bewonersbedrijf is voor alle partijen een leerschool.

Ambtenaren kunnen ervoor zorgen dat het vonkje niet uit gaat bij de wijkbewoners.

Het werkt enorm demotiverend als je als bewoner meteen geconfronteerd wordt met allerlei regels en procedures. Zet als gemeente eerst je haalbaarheidsbril af en luister goed waar bewoners behoefte aan hebben. Ambtenaren kennen de regels en kunnen de bewoners vanuit hun expertise en netwerk bijstaan om de weg vrij te maken of de ruimte in de regels te ontdekken.‘ Beweging Het project blijft continu in beweging. De grond om het gebouw is inmiddels groenrijp gemaakt. De bewoners zijn druk in de weer met het oprichten van een stichting.

Ondertussen staat gebiedsmanager Jos Engelen in de startblokken om bewoners waar mogelijk te ondersteunen wanneer zij dat wensen. ‘Ik hoop dat Crabbehoeve een belangrijk “gebeuren” in de wijk wordt, van en door bewoners. Het zou geweldig zijn als Crabbehoeve rendabel is, zodat de inkomsten terug de wijk in kunnen vloeien. Hoe zelfstandiger het project loopt des te kleiner de rol van de gemeente hoeft te zijn.’

9

JSO-IVN bijeenkomst met actieve bewoners uit regio Drechtsteden, november 2013

Aan de slag met bewonersinitiatieven Luisteren en ruimte bieden

Overal in Nederland ontplooien actieve bewoners initiatieven en zoeken ze manieren om hun leefomgeving te verbeteren. JSO ondersteunt gemeenten, maatschappelijke partners en actieve bewoners in de verschillende stadia van bewonersinitiatieven en adviseert bij de dilemma’s waar ze mee te maken krijgen.

Ruimte bieden Zo willen gemeenten meer overlaten aan bewoners en een beroep doen op hun kennis en medeverantwoordelijkheid. Toch is dat makkelijker gezegd dan gedaan. Want wanneer moet je ‘op je handen gaan zitten’ en hoe kun je burgers juist even een duwtje in de rug

10

geven? Hoe kun je regels en bureaucratie loslaten en ruimte bieden, waardoor je meer met burgers kunt bereiken? JSO organiseert voor diverse gemeenten verdiepingsbijeenkomsten over de kunst van het luisteren, het omzetten van bezwaren in oplossingen en loslaten van regels.

Luisteren naar burgers ‘Een burger heeft vaak veel mentale en fysieke obstakels overwonnen voordat hij met zijn idee bij de gemeente of woningcorporatie durft aan te kloppen’, aldus Suzan Mannens, adviseur bij JSO. ’Dat verdient respect. We adviseren ambtenaren daarom om onbevangen

met een burger in gesprek te gaan over het idee. Tijdens één van de bijeenkomsten deed ook een actieve bewoner een nadrukkelijk appel op de gemeente om vooral ruimte te geven en te luisteren naar bewoners.’

Initiatieven opsporen Tegelijkertijd bestaan er al veel meer ideeën en initiatieven onder bewoners dan op het eerste oog zichtbaar is. Deze bewoners kloppen niet altijd aan bij gemeenten en of instanties en blijven daardoor soms buiten bereik van beschikbare ondersteuning en bruik-

Vervolgens kunnen gemeenten en

bare kennis en expertise. Om ook deze actieve bewoners in beeld te brengen ontwikkelde JSO de Initiatievenscan.

Deze scan leidt tot een gestructureerd overzicht van bewonersinitiatieven per wijk, buurt of regio.

organisaties deze initiatieven een stapje verder helpen door dienstverlening aan bewonersinitiatieven te verbeteren, door initiatieven met elkaar in contact te brengen en door dwarsverbanden te organiseren.

Verdiepingsbijeenkomst voor gebiedsmanagers in Dordrecht, juni 2013

‘De Initiatievenscan kan uitgroeien tot een interactief platform.’

Interactief platform ’De verkregen data kan bijvoorbeeld op een digitale kaart en website geplaatst worden, en daarmee uitgroeien tot een interactief platform voor en door bewoners’, vertelt Marleen Okma, adviseur bij JSO. ‘Zo’n platform kan zorgen voor kruisbestuiving. Het delen van kennis en expertise kan initiatieven versnellen of versterken. Door het netwerk komen mensen met elkaar in aanraking, ze leren van elkaar en nieuwe initiatieven kunnen ontstaan.’

Rotterdam Initiatievenscan: actieve bewoners in beeld

11

Meer weten?

Op zoek naar randvoorwaarden en instrumenten waarmee burgerinitiatieven in uw gemeente kunnen bloeien? Nieuwsgierig naar goede voorbeelden en valkuilen elders? Neem contact op met: Marleen Okma, adviseur m.okma@jso.nl, 0182 547 767 Suzan Mannens, adviseur s.mannens@jso.nl, 0182 547 725

JSO helpt bij: • Het in beeld brengen van relevante participatie

methoden waarmee gemeenten en organisaties

burgers optimaal kunnen betrekken en/of ruimte

kunnen bieden om zelf verantwoordelijkheid te

nemen.

• Het inzichtelijk maken van kennis en vaardigheden

die de professional nodig heeft om burgerkracht en

co-creatie te faciliteren bij duurzame initiatieven

• Het presenteren van succes- en faalfactoren van

Colofon

gebiedsgericht werken aan de hand van ver-

nieuwende praktijkvoorbeelden.

Redactie Niels Huizinga Tekst Caroline Broeijer, Marleen Okma, Suzan Mannens Vormgeving Jaco Taal (www.wasgoedonline.com) Video, fotografie en interviews Issa Shaker, Femke Noordink Met dank aan: Arie Bergsma, Rien van der Velden, Vincent Kokke, Frans van Kouwen, Mariska Wagner, Jos Engelen, Mieke Sandifort, Ariane Lelieveld, Marleen Okma, Trees van der Gun, Renate Belfor, Suzan Mannens en alle actieve bewoners die hebben meegewerkt.

JSO. Omdat iedereen telt Nieuwe Gouwe Westzijde 1, 2802 AN Gouda Postbus 540, 2800 AM Gouda T 0182 547 888 - F 0182 547 889 - E info@jso.nl - www.jso.nl