Dziady by Karol Karol

Yasuko Shibata Jarosław Ławski

Dariusz Skórczewski

Monika Rudaś-Grodzka Sebastian Duda

Katarzyna Kozyra Krzysztof Rutkowski Paweł Wodziński

Przemysław Nowakowski

Renate Jett Grzegorz Kwiatkowski Alfred Gall

Wojciech Stamm Michał Kuziak

Literacje

{ Liter&acje ISSN 1730-8623

11 zł

tym 0% VAT

№ 001 (20) 2011

Manifest LiteRacji pierwszej polskiej BOYówki kulturalnej LiteRacje to kwartalnik naukowo-artystycznym, który łączy perspektywy różnych środowisk: naukowych, artystycznych,

literackich, filozoficznych, itp.

W naszym piśmie chcemy prowadzić otwarty dialog z grupami ludzi, dla których twórczość oznacza żywe słowo, a myślenie pozostaje nieobciążone balastem hermetycznych, naukowych pojęć i snobizmów współczesnej humanistyki. Chcemy dać impuls do dyskusji o sprawach ważnych i bieżących, a zaczepionych w tym, co było i w tym, co być może. Słowem w samej tkance życia. Chcemy, aby LiteRacje stały się tyglem, w którym ludzie, ich talenty i pasje mieszają się i stanowią nową jakość, budują nowe sensy kulturalnej debaty.

Do współtworzenia takiej wybuchowej mieszanki zapraszamy każdego, kogo interesują zmagania z materią słowa i tym wszystkim, co ono ze sobą niesie. Jesteście na To gotowi? …

Zatem BANG ! BANG i do BOY-u!

& Literacje

Literacje

{ Liter&acje № 001 (20) 2011

01. Mickiewicz. Dziady -wstęp ��Paweł Wodziński (s. 7) 02. Mesjanizm, czyli polska niewinność �� Sebastian Duda (s. 9)

03. Mickiewicza naszego powszedniego…? . �� Dariusz Skórczewski (s. 13)

04. „ Teatr sam w sobie nie jest w stanie uzdrowić duszy narodu”- wywiad z austryjacką Aktorką i pieśniarką Renate Jett (wersja polska i niemiecka) �� Aneta Lukas (s. 18)

05. D ziady Adama Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej. Rekonesans �� Alfred Gall (s. 37)

06. Bohater narodowy i mesjanizm ��

Monika Rudaś-Grodzka (s. 46)

07. Wywiad z psycholog Joanną Wituszyńską �� Aleksandra Kutz (s. 50)

08. Dziady – ciąg dalszy nastąpił . �� Krzysztof Rutkowski (s. 54)

09. K u pamięci Babci, która obcowała z żywymi i zmarłymi i żyła na ulicy Mickiewicza 11 �� Wojciech Stamm (s. 59)

BOYówka kulturalna

10. dziadu. serial telewizyjny odcinek iv ��

& Literacje

�� Przemysław Nowakowski (s. 60)

11. Niekanoniczna polskość Chopina �� Yasuko Shibata (s. 63)

12. W iersze ��Grzegorz Kwiatkowski (s. 66) 13. Mesjanizm. Przeklęte dziedzictwo…? �� Michał Kuziak (s. 68)

14. Polskie kolory w tle… wywiad z Katarzyną Kozyrą �� Aneta Lukas (s. 74)

15. Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie �� Jarosław Ławski (s. 78)

16. Abstrakty w Języku angielskim . ��(s. 94) 17. Abstrakty w języku niemieckim . ��(s. 96)

Literacje

& Literacje

D r u k : Z a k ł a dy g r f ic z n e „TAU RUS ” s ta n i s ł aw rosz kow s k i s p. z o.o k a z i m i e rów, u l . z a s taw i e 12 , 0 5 - 0 74 h a l i nów

WYDAWCA: Stowarzyszenie liteRacje im. tadeusza boya-żeleńskiego

www.literacje.pl

Adres redakcji: literacje@gmail.com

Plastyk z domu kultury „NADZIEJA”: Bogusław Kalwala

Paulina Podgórska, Agnieszka Skuczyńska, Natalia Śliwowska, Michał Świechowski, Karolina Szczypek, Sonia Tulczyńska

Współpraca: Denis Brzeziński, Beata Burzyńska, Bożena Burzyńska, Michał Czernow, Karolina Lichocińska, Maria Migdał,

TŁumaczenia: Aneta Lukas (Język niemiecki),Marta Kowalczyk (Język angielski)

Korekta: Magdalena Cabaj, Joanna Cieloch, Małgorzata Kosmala, Anna Malinowska, Karolina Norkiewicz, Irmina Zolnik

Konsultacja programowa: dr hab. Roman Krzywy, profesor ILP UW

Sekretarz redakcji: Małgorzata Kosmala

Redakcja: Aneta Lukas, Aleksandra Kutz, Bogusław Kalwala, Radosław F. Muniak, Piotr S. Ślusarczyk, Małgorzata Kosmala

Redaktorzy prowadzący numer Wokół Dziadów Adama Mickiewicza: Michał Kuziak, Iwona E. Rusek

zastępca Naczelnej: Radosław F. Muniak

Naczelna: Iwona E. Rusek

01≈

Mickiewicz. Dziady Paweł Wodziński

Przez prawie dwie dekady wydawało się, że dramat romantyczny – a Dziady Mickiewicza w szczególności – jest zjawiskiem całkowicie zdezaktualizowanym. Teatralne wystawienia należały do rzadkości; nawet jeśli teksty romantyczne pojawiały się na scenach, towarzyszyło im raczej powątpiewanie, niż zrozumienie. Oznaki ożywienia pojawiły się w ciągu ostatnich dwóch, trzech lat. Na polskich scenach zagrano, choć nie bez oporów, kilka przedstawień opartych na tekstach romantycznych lub bezpośrednio nimi inspirowanych. Ale dopiero po wydarzeniach związanych z katastrofą smoleńską tematyka ta wróciła na dobre. Dziś nikt już nie kwestionuje sensu wystawiania dramatów Mickiewicza, Słowackiego czy Krasińskiego, a znając oryginalność myśli polskiego teatru nie wątpię, że pojawią się one teraz w każdym teatrze. Powrót tekstów romantycznych na sceny wiąże się oczywiście z faktem, iż ludzie teatru, widzowie, a także wiele osób z różnych dziedzin życia publicznego zauważyło siłę gestów i symboli wyrosłych na gruncie romantycznej literatury, nieprzerwane trwanie obrazów i klisz romantycznych, matryc, które niezmiennie wpływają na postrzeganie naszej sfery symbolicznej i proces budowania nowych projektów tożsamościowych. Wydarzenia związane z katastrofą lotniczą pod Smoleńskiem, pomogły również zobaczyć ludzi, dla których pojęcia ukształtowane w przeszłości, takie jak: ojczyzna, naród, Bóg, kościół są wciąż ważne i aktualne, i dla których romantyczny mesjanizm stanowi podstawowy kod tożsamościowy. Wzrost zainteresowania dramatem romantycznym daje szansę teatrowi na rozpoczęcie poważnej debaty na temat wpływu, jaki romantyzm wciąż wywiera na życie publiczne w Polsce, stwarza także unikalną możliwość skutecznej rewizji polskiego romantyzmu. Reaktywacja dziewiętnastowiecznych klisz i symboli, wzmocnienie ich w przestrzeni politycznej i społecznej, manipulacja dokonywana przez polityków,

kościół katolicki, a także przez rynek i media, środowiska tworzące, na bazie owych symboli, nowe wersje starych mitologii, domagają się analizy i krytyki, a sztuka i teatr pod tym względem mają szczególne możliwości. Po raz pierwszy od dziesięcioleci mogą spojrzeć na dziedzictwo kultury polskiej i na romantyzm bez egzaltacji, w sposób wolny i krytyczny. Ta zmiana perspektywy pozwala zobaczyć w Dziadach Mickiewicza nie tyle wielki tekst literacki i teatralny, wiernie i realistycznie oddający doświadczenie polskie początku XIX wieku, ile projekt kulturowy, tożsamościowy, społeczny i polityczny, który jak każdy projekt totalny, mający ambicje tworzenia i określania świadomości zbiorowej, nie jest i nigdy nie był neutralny w swoich intencjach. Przyglądając się mu z nowych pozycji, mamy szansę dostrzec, że opiera się on na mitologizacji, heroizacji, sakralizacji polskiego doświadczenia, manipulacji, dzięki którym można było nie tylko skutecznie zbudować silną wspólnotę, ale także utrwalić wyidealizowany, nieprawdziwy wizerunek samych siebie. W tekście Mickiewicza możemy zobaczyć także projekt emancypacyjny i antykolonialny, który daje głos mieszkańcom kulturowych peryferii, Słowianom i Polakom oraz próbuje wpisać ich narrację w główny dyskurs europejski i tym samym wzmocnić przekonanie, że kultura, z której wyrastają ma moc i pozytywną wartość (o waloryzacji kulturowego braku w twórczości Mickiewicza pisał Michał Kuziak, zwracając uwagę, iż w latach 30. XIX wieku w myśleniu autora Dziadów dokonał się zwrot, rozczarowanie nowoczesną kulturą doprowadziło go do zbudowania nowego projektu tożsamościowego, opartego na wartościach duchowych i moralnych, wspartego resentymentem, w którym brak kulturowy jest zaletą, a nie mankamentem do nadrobienia). Jednocześnie możemy ujrzeć, jak ważną rolę w strategii Mickiewicza (i w naszym życiu społecznym przez ostatnie 200 lat) odgrywało poczucie urazy, resentymentu, na którym zbudowano mesjanistyczny projekt -silnie związany z kategorią ofiarnego cierpienia.

Literacje

esjanizm, czyli polska niewinność &

Przyjęło się w Polsce utożsamiać mesjanizm z nierozsądnym kultem zbiorowego cierpienia. W założeniu cierpienie to nosi oczywiście w sobie (bliżej nieokreślony) cel zbawczy, jednak jego wartość niekoniecznie musi się zawierać w takim celu. 8

& Literacje

Sebastian Duda

Polski mesjasz nie potrzebuje wcale historycznych triumfów. Jego misja spełnia się hic et nunc i nader często się zdarza, że ze śmierci, a nie z życia czerpie on swoją podstawową podnietę (zgodnie z wieczystą nad Wisłą formułą: „dziś twój triumf albo zgon” – w świecie polskiej wyobraźni alternatywa to zresztą raczej hipotetyczna). Wyznawcy polskiej „religii narodowej” zwykle podchodzą bowiem z dystansem do apokaliptycznych wizji chrześcijaństwa. Te anielskie trąby, Pomazaniec-Baranek siedzący na tronie, Nowe Jeruzalem – kto poza dewotami mógłby kierować uwagę ku tak mglistemu horyzontowi? Zżyma się na to prof. Andrzej Walicki – jeden z najwybitniejszych badaczy polskich i europejskich ruchów mesjanistycznych, dla którego mesjanizm bez wymiaru triumfalistycznego jest pojęciem pustym. Mickiewicz – w wykładach paryskich – mówił przecież o Chrystusie z mieczem w dłoni i wyrzekał na cierpiętnicze upodobania współczesnych. Jednakowoż nie prelekcje z Collège de France miały zaważyć na polskiej wyobraźni, lecz III część Dziadów oraz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Z wiadomym skutkiem. Od połowy wieku XIX kult cierpienia stał się istotą religii narodowej. Już przed powstaniem styczniowym pa-

02≈

Literacje

Mesjanizm, czyli polska niewinność 10

02≈ nie z dobrych domów (wcale liczne) bardzo chciały dla ojczyzny bóle znosić i dla niej umierać. Jak było potem, wiadomo. Nawet w czasie sławnego strajku w gdańskiej stoczni w roku 1980 robotnicy słyszeć mogli z megafonów całe fragmenty Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego. I można rzec, iż jak niegdyś chrześcijańska wiara rodziła się ze słuchania słów Pisma, tak polska Solidarność powstała z ponownego przejęcia się Mickiewiczowskimi frazami: „I umęczono naród polski, i złożono w grobie, a królowie wykrzyknęli: »Zabiliśmy i pochowaliśmy Wolność«. […]Bo naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi, to jest z życia publicznego, do otchłani, to jest do życia domowego ludów cierpiących niewolę w kraju i za krajem, aby widzieć cierpienia ich. A trzeciego dnia dusza wróci do ciała, i naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli. […]A jako za zmartwychwstaniem CHRYSTUSA ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak za zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w Chrześcijaństwie wojny”1. Tzw. „pokojowa rewolucja Solidarności” u podstaw swych miała zatem wiarę w odkupieńczy sens zbiorowego cierpienia, w którym klęski uznawało się za niezbywalną część przedustawnego porządku. Dziwić to nie powinno. Istnienie takiego porządku (przynajmniej w odniesieniu do relacji narodu polskiego z innymi narodami) jest w Polsce powszechnie przyjmowanym pewnikiem od lat co najmniej dwustu. W rezultacie we wszelkiego rodzaju katastrofach dotykających polską zbiorowość widzi się u nas nieuchronne wypełnienie się dziejowej konieczności. Mniejsza już o to, czy ich powodem są obce inwazje, stany wojenne obwieszczane przez rodzimych satrapów czy nawet mgły pod Smoleńskiem (aczkolwiek i w mgłach, jak ostatnio się dowiedzieliśmy, objawić się mogą knowania wrogiego mocarstwa). Znajdowanie upodobania w cierpieniu przedstawicielom narodów postronnych może zdawać się absurdalne. Zbiorowy masochizm w tzw. krajach normalniejszych niż Polska nie uchodzi przecież za cnotę. Mało kto w świecie jest zatem w stanie zrozumieć hołdy regularnie składane przez Polaków swoim narodowym martyrologiom – hołubienie przez

& Literacje

nas klęsk i „moralnych zwycięstw”. Cóż w końcu pociągającego może być w wiecznym statusie ofiary? Nieudacznictwo na usługach Pani Historii nie przynosi przecież wymiernych (przynajmniej w doczesnym porządku) korzyści. Jednak wbrew temu, co myślą owi wyznawcy „zdrowego rozsądku”, gra toczy się o wyższą stawkę niż zysk będący wynikiem trywialnych, politycznych kalkulacji. Polacy w swoich historycznych cierpieniach znajdują bowiem oparcie dla czegoś, co w pewnym sensie jest bezcenne – dla poczucia niczym nieskalanej niewinności własnej. Jeśli bowiem Polska jest „Chrystusem Narodów”, odnosić się do niej muszą te same przymioty, którymi chrześcijanie od początku istnienia Kościoła opisywali swojego Zbawiciela: świętość, niewinność, nieskalanie, oddzielenie od grzeszników, wywyższenie ponad niebiosa (por. Hbr 7,26). Zatem Polacy – jako reprezentanci Polski w świecie – tych wszystkich ponętnych właściwości mają być mniej czy bardziej doskonałym uobecnieniem. Polska niewinność jest oczywiście związana z nieszczęściem obcej inwazji: bezbronni członkowie „starego, wielkiego narodu” (tak o Polakach mówił Marks) zostają podbici przez zorganizowaną, zewnętrzną siłę. Nieszczęśnicy ci (choć zapewniają, że „co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy”) odwołują się raz po raz do „świata”, który jednak na wzór Piłata wciąż umywa ręce. Dlaczego ktoś, kto nieustannie przegrywa, miałby zasługiwać na względy? Ano właśnie dlatego, że pośród grzesznego świata jest niewinnie krzywdzoną ofiarą – brzmi odpowiedź. Przy czym to, że dzięki owemu zbiorowemu sacrificium powinno dokonać się przy okazji moralne odrodzenie świata, dla Polaków clou całej sprawy nie stanowi. Na pierwszym planie pozostaje zawsze obrona własnej bezgrzeszności, która wyraża się najdobitniej w wiecznym żądaniu zadośćuczynienia, zapłaty w przeszłości, a w teraźniejszości (a pewnie i w przyszłości) doznawane cierpienia. Z tego też powodu mesjanizm polski jest dość niebezpieczną chrześcijańską herezją. Czyż Paweł Apostoł nie nauczał, że „wszyscy zgrzeszyli i pozbawieni są chwały Bożej” (Rz 3,23)? Z jakiego powodu doznający politycznej przemocy Polacy mieliby być spod tego prawa wyłączeni? Ich cierpienie jest co najwyżej dowodem

mia. […] W oczach Dostojewskiego Polacy jak gdyby uchylają się od istotnego męczeństwa i dlatego właśnie powinni być zdemaskowani. Polacy reprezentują dla niego najbardziej niebezpieczną, bo schodzącą na same dno katorgi, próbę racjonalnego czy mistycznego wytłumaczenia męki potępionych, która w całej twórczości Dostojewskiego ma nosić zasadniczo charakter n i c z y m niewytłumaczony, apelujący do nas swym wiekuistym, niemożliwym do stłumienia protestem”2. Stempowskiemu wtóruje Czesław Miłosz: „Polacy wściekali Dostojewskiego przez swoją niewinność. Czy człowiek może uważać się za niewinnego, jeśli przez samo życie jest pogrążony w grzechu? Kryminaliści, z którymi Dostojewski siedział na katordze, przyjmowali karę jako im należną. Również on sam przyznawał, że zawinił wobec władzy. Polacy na Syberii gardzili kryminalistami i w swoim przekonaniu byli męczennikami świętej sprawy, skazanymi przez obcy rząd, który sądzić ich nie miał prawa”3. Mesjaniści odżegnują się od przynależności do grzesznej ludzkości, bo świętymi i nieskalanymi ma czynić ich ponoć „Sprawa”, której życie poświęcili. A dla „Sprawy”, jak wiadomo, można zrobić wiele. Dostojewski ma niewzruszoną pewność, iż ten, kto nie widzi w sobie grzesznika, jest obłudny. Polacy w jego powieściach – ci wszyscy fałszywi magnaci, hrabiowie, cierpiętnicy – są takiej hipokryzji personifikacjami. To grzesznicy, którzy wpadli w pułapkę własnej niewinności, bo uwierzyli objawieniu zawartemu w Widzeniu księdza Piotra z III części Dziadów. Szczegółowa znajomość tego tekstu była przy tym pożądana, ale niekonieczna. Wystarczyło uwierzyć w Polskę i z pomocą tej wiary próbować świat tłumaczyć, a także zmieniać lub konserwować – w zależności od aktualnych mód i indywidualnych zapatrywań. Melanż religii i nacjonalizmu począł władać zbiorową wyobraźnią Polaków. I nadaje jej ton po dziś dzień. Czy jednak Polacy w swych mesjanistycznych perwersjach są znów aż tak wyjątkowi? Ich przenikliwy krytyk Dostojewski sam przecież nie był od nich wolny. Głębie prawosławnej duchowości konkurują w nim nieustannie z jakąś nową religią, która nie może obyć się bez związku z ideą narodowości. Miłosz bezli-

beznadziejnej kondycji człowieka po Upadku. Jednym z wielu dowodów i… niczym więcej. Małoż to na świecie nieszczęścia, by wciąż podnosić własne bóle do rangi wyjątkowego, „chrystusowego” wybrania? Chrystianizm polega w końcu na wyznaniu winy i przyjęciu darmowej łaski Boga, która z jakimikolwiek ludzkimi zasługami nic wspólnego nie ma. Przeciw złu doświadczanemu wolno – jak Hiob – protestować, ale widzieć w cierpieniu tym zasługę, która ma nas wywyższyć przed tronem Bożym, jest raczej w najwyższym stopniu nieprzystojne. Jeśli zatem ktoś wyznaje swoją niewinność i czyni się posiadaczem łaski, zwodzi tylko siebie i „nie ma w nim prawdy” (por. 1J 1,8). Dobrze wiedział o tym np. Fiodor Dostojewski i dlatego polscy mesjaniści tak bardzo go irytowali. Ludzie „z Podziemia” w jego powieściach spotykają się z „Polaczkami”, którzy nie bez przyczyny przedstawiani są jako nosiciele fałszu. Wbrew pozorom mniej ma to chyba wspólnego z wiarą autora Biesów w rosyjski imperializm. Bardziej w tym wypadku działało zgorszenie moralne, które swoimi mesjanistycznymi postawami powodowali u Dostojewskiego dumni reprezentanci „Chrystusa Narodów”, gardzący nie tylko wielkoruskim despotyzmem, ale i całą condition humaine à la russe. Tak jakby w swym człowieczeństwie istotnie czymś się od Rosjan różnili. Pisał o tym Jerzy Stempowski w słynnym szkicu Polacy w powieściach Dostojewskiego: „Podobnie jak postacie zasadnicze Dostojewskiego jego Polacy zbudowani są z dwóch przeciwstawiających się sobie części. Jedna z nich składa się z drażliwego poczucia miłości własnej i honoru, nieco formalnej troski patriotycznej, mistycznej wiary w swą wartość, namaszczenia i przywiązania do uroczystych form życia. Druga składa się ze zręczności rzezimieszków chwytających każdą okazję z zupełnego braku skrupułów i ambicji. [...] Im straszliwsza była męka Polaków na katordze, im bardziej niepocieszone zdawało się być ich cierpienie, im podobniejsi zewnętrznie stawali się do potępionych bez ratunku – tym bardziej w oczach Dostojewskiego, w myśl jego założeń moralisty, stawali się fałszywymi potępieńcami, bezprawnie apelującymi do tej wielkiej litości, jakiej żądał on dla swych bohaterów z Podzie-

02≈

Literacje

& 11

Mesjanizm, czyli polska niewinność

tośnie odsłania owe szpetne rysy dostojewszczyzny i celnie porównuje z dobrze nam znanym Mickiewiczowskim archetypem: „Szatow w Biesach oświadcza: »Wierzę w Rosję, wierzę w jej prawosławie… Wierzę w ciało Chrystusowe… Wierzę, że nowe przyjście nastąpi w Rosji…«, ale zapytany, czy wierzy w Boga, odpowiada: »Ja… ja będę wierzyć w Boga«. Tylko »będę«. Niemniej Szatow zostaje przez Dostojewskiego zbawiony, na zasadzie nieco naciąganego sylogizmu: kto kocha naród rosyjski, posiada cnotę Caritas, czyli tym samym jest już zdolny kochać bliźniego swego i przebaczać mu winy, tak jak Szatow przebacza żonie. Zbliżone rozumowanie tu i ówdzie przegląda w tekście Dziadów i kulminuje w Widzeniu Księdza Piotra. Od nieszczęścia inwazji może łatwo pomieszać się w głowie, ale szanując czyjś gniew sprawiedliwy, nie nabywamy jeszcze prawa do powstrzymywania się od krytycznej oceny. Ciało zbiorowe rozpięte na krzyżu i odkupiające grzechy ludzkości? A któż to jest »wskrzesiciel narodu«, »namiestnik«, »nad ludy i nad króle podniesiony« dlatego, że swój naród kocha?”4. No właśnie. Być może „Czterdzieści i Cztery” jest tylko strażnikiem naszego „narodowego pamiątek Kościoła” – pamięci o doświadczonych cierpieniach, o umarłych, z którymi, wedle słów Marii Janion, powinniśmy się i dziś udawać na spotkanie Europy. Ale trudno też zaprzeczyć, że „Czterdzieści i Cztery” pozostaje w polskiej wyobraźni naczelnym herezjarchą, któremu hołd oddają nad Wisłą doświadczający wciąż wyimaginowanych czy rzeczywistych cierpień wyznawcy bezgrzesznej niewinności własnej. Taki herezjarcha (nawet jeśli „z matki obcej” zrodzony) atrakcyjniejszy bywa nie tylko od chrześcijańskiego Boga, lecz również od ateistycznej nicości. Ostatecznie jakaś (przedustawna) sprawiedliwość na tym świecie być musi. Po naszej stronie.

{

Sebastian Duda

A. Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, [w:] Dzieła [Wydanie Jubileuszowe], pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1955, s. 17. 2. J. Stempowski, Polacy w powieściach Dostojewskiego, [w:] Idem Eseje, Kraków 1984, s. 237, 247. 3. Źródła leżą w zachodniej Europie. Wywiad Zbigniewa Podgórca z Czesławem Miłoszem, [w:] Czesław Miłosz, Rosja, Warszawa 2010, s. 156. 4. Cz. Miłosz, Dostojewski i Mickiewicz (fragment Ziemi Ulro), [w:] Rosja,Warszawa 2010, s. 97-98.

& Literacje

naszego powszedniego…? Mickiewicza

Sebastian Duda (ur. w 1975 r.); filozof, religioznawca, teolog związany z Katolickim Uniwersytetem w Lowanium w Belgii. Wykładowca na Gender Studies w IBL PAN w Warszawie. W pracach naukowych zajmował się dotąd głównie fenomenologicznymi ujęciami przebaczenia i pojednania. Eseista, tłumacz, redaktor „Przeglądu Powszechnego”. Współautor pięciu książek. Publikował m.in. w „Znaku”, „Więzi”, „Teatrze”, „W drodze”, „Tygodniku Powszechnym”, „Polityce”, „Newsweeku”, „Rzeczpospolitej”, „Gazecie Wyborczej”. Mieszka w Warszawie.

Być może zabrzmi to prowokująco, choć nie ma nic wspólnego z żadną kampanią antymickiewiczowską: nasz Wieszcz narodowy, ten, który – jak pisał Gombrowicz – „wykuł kształt polskiego ducha”, wpędza nas w swoistą schizofrenię. Nie on sam właściwie, a sposób, w jaki go czytamy, to, jak do niego przystępujemy.

Dariusz Skórczewski

Kto wie, czy spośród przyczyn owego szczególnego samopoczucia pod wpływem lektury Mickiewicza nie należy przyznać palmy pierwszeństwa naszej specyficznej, stadnej skłonności do wznoszenia sobie posągowych autorytetów. Czy nie jest bowiem tak, że odkąd staną one już na postumencie, nie tylko mamy wrażenie, że nie wypada się im krytycznie przyglądać, lecz sama myśl o tym wydaje się nam bluźnierstwem, a jej wyraziciela naraża na zarzut dopuszczenia się najwyższego świętokradztwa? Otóż w podróż po spuściźnie, jaką Wieszcz nam po sobie zostawił – jeżeli trzymać się klasycznego toposu lektury jako wędrówki – możemy wyruszyć jedną z dwóch „tras”: historycznoliteracką (z jej uproszczoną i uładzoną, niekiedy wręcz karykaturalną, szkolną wersją) – lub drugą, którą z braku lepszego określenia nazwę tu „krytyczną”. Na pierwszej nie sposób się zgubić, oczywiście pod warunkiem, że przemierza się ją zgodnie ze stosownym „kodeksem”. Znaczą ją kamienie milowe mickiewiczologii – prace autorstwa polonistycznych sław: profesorów Juliusza Kleinera, Stanisława Pigonia, Konrada Górskiego, Wacława Borowego, Czesława Zgorzelskiego, a także ich uczniów i spadkobierców, nie zawsze pokornych wobec mistrzów, i niekoniecznie czytających Mickiewicza z bezwzględnym namaszczeniem. Na drodze tej panują surowe reguły filologicznej skrupulatności, naukowej rzetelności i dokładności, a rozświetlają ją nie tylko sporadycznie rozmieszczone „latarnie” (niespodziewane odkrycia biograficzne i tekstologiczne), lecz tak-

03≈

Literacje

& 13

Mickiewicza naszego powszedniego…? 14

03≈ że sugestie i pomysły interpretacyjne, otwierające – z rzadka, co prawda – nowe perspektywy odczytań. Te ostatnie nie są jednak domeną nieskrępowanej swobody. Przeciwnie, obwarowane ograniczeniami historycznoliterackiej interpretacji, nie pozwalają badaczowi zbytnio odsunąć się od kontekstu epoki. Możliwości lektury zostają tym samym zamknięte w ściśle wytyczonych granicach, których przekroczenie grozi ryzykiem „wypadnięcia z toru” – niebezpieczeństwem „użycia” tekstu, manipulacji, nadinterpretacji. Słowem: nielojalnością wobec Mickiewiczowskiego universum poetyckiego. Trasa druga wiąże się z ryzykiem innego rodzaju. Poruszanie się nią wymaga czujności, postawy sprawdzającej, podejrzliwej nawet. Postawa ta nie odnosi się jednak (na ogół) do odczytań dzieła mistrza Adama przez historyków literatury ani wysuwanych na gruncie nauki ocen. Są one raczej zdobyczami i zasługami, osiągniętymi dzięki fortunnemu przemierzeniu trasy pierwszej, a ich podważanie jest najzupełniej zbędne. Podejrzliwość nakierowana jest tu przede wszystkim na społeczne rezultaty lektury dzieła poety. Pytania, jakie płyną z tak zdefiniowanego stanowiska, są pytaniami o konsekwencje uczestnictwa Mickiewiczowskich idei w procesie kształtowania się zbiorowej mentalności kolejnych pokoleń Polaków; o wpływ, jaki na nasze życie, nie tylko intelektualne, wywarła – wciąż wywiera? – wykładana w jego dziełach „filozofia”, jego Weltanschauung. Taki tryb lektury wypowiedzi Wieszcza, zarówno tych stricte artystycznych, jak i dyskursywnych (vide prelekcje paryskie) siłą rzeczy nie może poprzestać na ustaleniach dotyczących „życia i twórczości”, uzyskanych za pomocą najbardziej nawet precyzyjnych i subtelnych metod historycznoliterackiej analizy. Tych dwóch stylów odbioru nie sposób ze sobą pogodzić, a z upływem czasu okazuje się, że wyznaczone nimi trajektorie lekturowych spotkań z Mickiewiczem oddalają się od siebie coraz bardziej, co może rodzić frustrację. W rezultacie jego opus funkcjonuje u nas jakby w dwóch przestrzeniach, dwóch światach, rządzących się odmiennymi prawidłami i dysponujących w znacznej mierze rozbieżnymi kryteriami wartości. Z jednej strony, wciąż fascynuje i urzeka jako niezrównana w sugestywności wyrazu i maestrii językowej ars po-

& Literacje

etica. Z drugiej, kryje w sobie, subtelnie wplecioną w poetycką tkankę, ofertę intelektualną – zestaw (kłębowisko?) myśli, poglądów, przekonań i rozpoznań autora, formułowanych w określonym idiomie i przedkładanych pierwotnie publiczności w określonym kontekście, który w taki czy inny sposób sytuuje się wobec naszej obecnej sytuacji jako czytelników. Problem tkwi w tym, że zbyt łatwo i zbyt często niekwestionowaną wartość pierwszego wymiaru twórczości poety przenosi się na tę drugą perspektywę. Stąd wspomniane poczucie schizofrenii, dziwnego rozdwojenia, jakiego doświadczamy, gdy zagłębiamy się dziś w takie teksty, jak Dziadów cz. III, Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod czy choćby – Oda do młodości lub Romantyczność. Zdaje się u nas obowiązywać swego rodzaju „sprzedaż wiązana”: jakość Mickiewiczowskiego wiersza, sugestywność poetyckich przedstawień i potęga artystycznej artykulacji narzucają czytelnikom, bezbronnym wobec tych potężnych instrumentów oddziaływania, powinność – lub nawet wręcz przymus – akceptacji Mickiewiczowskich idei, Mickiewiczowskiej ideologii i historiozofii, a także – etyki i geopolityki. Odczucie to dobrze wyraził Czesław Miłosz, pisząc o III części Dziadów, iż „najpiękniejsza, jaką napisano po polsku, poezja chwyta nas i nie puszcza, jakże więc przeciwko niej brykać rozumowi?”1. Różnica dotyczy zatem tego, czym Mickiewiczowska spuścizna jest dzisiaj dla nas. Dla tych, którzy poruszają się pierwszą drogą, stanowi ona cały świat: jest tym, co dane i co nie podlega dyskusji, a jedynie skłania do dalszej, wszechstronnej, czasem nawet ekscytującej i obfitującej w tajemnice, eksploracji. Dla tych, których marszruta przebiega drugim ze wskazanych szlaków, a więc dla czytelników uwikłanych w swoją teraźniejszość i odczuwających cały dramatyzm tego uwikłania, poszukujących w narodowej kulturze i tekstach z przeszłości odniesień do aktualnych trosk i dylematów, twórczość Wieszcza brzmi jako głos w dyskusji – jeden z wielu w rozległej polifonii dyskursu publicznego, nawet gdy uznać jego absolutną specyfikę podyktowaną wyrafinowaną formą artystyczną. Można go konfrontować z innymi głosami: Słowackiego, Krasińskiego, Norwida, porównując racje, ważąc

tować jego pisma jako głos, którego argumentów oraz racji, choć trzeba je rozumieć, nie wolno nam uznawać za ostateczną wyrocznię ani prawdę objawioną; głos, z którym można – i wręcz należy – się spierać. Postulat taki ze współczesnej perspektywy wydaje się uzasadniony. Tylko tak bowiem możemy podjąć dyskusję z niektórymi formułowanymi przez pisarza tezami i ideami społecznymi, politycznymi, religijnymi, filozoficznymi i historiozoficznymi, które – bezkrytycznie przyjmowane i nieświadomie wyznawane, owinięte w niezwykle przekonującą retorykę jego poezji – rujnują nasze zdrowie psychiczne jako zbiorowości i nie pozwalają nam dorosnąć do poziomu ugruntowanych w filozofii i myśli społecznej organizmów narodowych. Czy poezja Mickiewicza, na czele z narodowym arcydramatem i narodową epopeją, ma nadal – jak to robiła od dziesięcioleci, ba! od przeszło stulecia! – szpuntować nasze myślenie o Polsce i Polakach, więżąc je w kanonicznych, niedopuszczających żadnego kontrapunktu, odczytaniach? Czy młodzież, bezbronna wobec zniewalającej mocy poetyckiego idiomu autora Ballad i romansów, będzie wciąż pobierała lekcję intelektualnej mielizny, iż „czucie i wiara” to wartości cenniejsze niż „szkiełko i oko”, i na tym fundamencie budowała mądre i nowoczesne społeczeństwo? Czy należymy do kolejnej generacji Polaków, która – zagubiona w nierozumianej przez siebie teraźniejszości i sparaliżowana niemożnością działania – celebrować będzie mesjanizm, chwytając się rozpaczliwie Mickiewiczowskiego kodu niczym ostatniej deski ratunku w czasie, gdy jako zbiorowość musimy w innym raczej stylu stawiać czoła wyzwaniom Anno Domini 2011? Czy oferowane przez poetę pozorne alternatywy dalej przyjmowane będą z całkowitą powagą jako przepis na poważną refleksję filozoficzną i etyczną, a w ślad za nią – na życie wspólnoty? Słowem: czy szukając uzasadnienia dla własnych cierpień, dawniejszych i obecnych, dla własnej nieporadności i bierności, wciąż karmić się będziemy „koniecznymi fikcjami” w rodzaju wspomnianej pseudochrześcijańskiej religii politycznej, zamiast mocno zaznaczyć swoją podmiotowość wobec innych państw, narodów i organizmów politycznych? Dość tych pytań. Powtórzę: to nie atak na

argumenty, zestawiając diagnozy i proponowane rozwiązania. Można podjąć z tym głosem dyskusję. Można wreszcie poddać gruntownej analizie jego „widmo”, docierające do nas, współczesnych odbiorców, nie bezpośrednio, a za pośrednictwem fal historii – fal, na których „parametry” wpłynęła zarówno jego pierwotna „charakterystyka” (czystość i siła brzmienia, ton), jak i „tło” złożone z innych „dźwięków”. Ciekawą analizę „spektrum” jednej z większych takich „fal” dał Kazimierz Chłędowski: Ów „mesjanizm” narodu polskiego, to jeden z najszkodliwszych wymysłów naszej romantycznej szkoły; poeci wmówili w naród, że Pan Bóg go inną miarą mierzy aniżeli Niemców, Francuzów lub Hiszpanów, i kazali mu zawsze liczyć na pieczone gołąbki, spadające do gąbki. Idee takie powiększały lenistwo narodowe, robiły z nas naród marzycieli, nie ufający własnej sile, własnej pracy, ale spodziewający się, ze Opatrzność Polaków wynagrodzi2 . Nie od rzeczy zatem byłoby przeformułować nasz styl odbioru Mickiewicza. To chyba jedyny sposób na wyleczenie się ze wspomnianej schizofrenii. Jeżeli zgodzimy się co do tego, że kowieński nauczyciel, późniejszy emigrant i wykładowca w Paryżu, wyniósł polską poezję na wyżyny dostępne przed nim chyba tylko ziemianinowi z Czarnolasu, to winniśmy zadać sobie zasadnicze pytanie: jak dziś będziemy traktowali jego twórczość? Czy wyłącznie jako depozyt, którego mamy pieczołowicie strzec, dbając o to, by nie uronić nic ze świętych i nieomylnych słów Wieszcza? Czy też – jako jeden z wielu głosów w dyskusji o polskim losie i polskiej tożsamości, toczącej się od końca XVIII w. aż dotąd w naszej literaturze? Dlaczego zresztą ograniczać się do zaklętego kręgu polskości? Może czas postawić również bardziej uniwersalne pytania: o to, co ma nam do powiedzenia i czego uczy nas Mickiewicz–uczestnik powszechnej debaty, która zasilała i zarazem czerpała impulsy z dyskursu modernizującej się Europy: debaty o człowieku i społeczeństwie, o ludzkiej naturze i kulturze, o cywilizacji i metafizyce? Jak na tle innych artykulacji wypada głos i myśl pisarza, którego dzieła i idee były chlebem powszednim tylu pokoleń Polaków? Nie redukować Mickiewicza do wielkiej figury w panteonie naszej literatury, lecz trak-

03≈

Literacje

& 15

Mickiewicza naszego powszedniego…?

Wieszcza. Jeżeli Mickiewicz ma nam jeszcze cokolwiek powiedzieć jako autor tekstów, które nie są zamknięte w muzealnym archiwum, nie stawiajmy go na cokole w wieńcu nieomylności. Słuchajmy uważnie jego wypowiedzi, lecz nie róbmy tego „na kolanach”. Nie „zmarmurzajmy” go, ale dyskutujmy z nim. Prześwietlajmy na wskroś Mickiewiczowskie idee, bo w nich dają o sobie znać nasze intelektualne słabości i słabostki, a także znajdują artykulację centralne problemy i aporie naszego dyskursu tożsamościowego, z którymi – po części przynajmniej – mierzymy się również w obecnym stuleciu. Róbmy to wszystko z uwalniającą świadomością, że prócz wielu arcytrafnych diagnoz Wieszczowi zdarzało się błądzić i że rozpoznanie tych błędów oraz zmierzenie się z nimi stanowi jeden z warunków nabycia przez Polaków tej samodzielności ludzi „duchowo wolnych”, o którą upominał się niegdyś Gombrowicz. Nie zapominajmy przy tym, że rozsiane po pismach Mickiewicza pomyłkowe rozpoznania i fałszywe recepty (np. „wallenrodyczna zdrada” jako panaceum na zniewolenie czy krytykowana przez Norwida afirmacja mentalności bohaterów Pana Tadeusza, którzy „jedzą, piją, grzyby zbierają i czekają, aż Francuzi przyjdą zrobić im Ojczyznę”3), a także budowane przez niego tu i ówdzie ślepe arterie myśli nie były niewinnymi lapsusami, lecz wydawały owoce (wedle niektórych zatrute), tym bardziej więc wymagają czujnej, kontrapunktowej lektury. Lektura taka mogłaby wyzwolić nas, jako zbiorowość, z myślenia Mickiewiczem, a oddzieliwszy artyzm jego poezji od problematyczności wielu głoszonych przezeń idei, pozwoliłaby – być może – przywrócić sylwetce poety właściwe proporcje, których zachwianie tak mocno odcisnęło się na polskim pojmowaniu siebie oraz świata.

{

Dariusz Skórczewski

1. Cz. Miłosz, W wielkim księstwie Sillicianii, [w:] Szukanie ojczyzny, Kraków 1992, s. 103. 2. K. Chłędowski, Pamiętniki, t. 1: Galicja (1848-1880), wyd. 2 uzup., oprac. A. Kot, Kraków 1957, s. 132-133. 3. C. Norwid, Z listu do Józefa Ignacego Kraszewskiego [538], [w:] Pisma wszystkie, Warszawa 1971, oprac. J. W. Gomulicki, t. 9: Listy, s. 223. Pigoń, rozpatrując Norwidowe „złośliwości” pod adresem poematu, twierdził, że „zarzut bierności, postawiony szlachcie zaściankowej” tłumaczy się „tylko pasją zirytowanego korespondenta” (Pigoń, Pan Tadeusz. Wzrost, wielkość i sława. Studium literackie, wyd. 2, Warszawa 2001, s. 323).

& Literacje

Dariusz Skórczewski: dr, adiunkt w Katedrze Teorii i Antropologii Literatury KUL, autor książek: Aby rozpoznać siebie. Rzecz o Andrzeju Kijowskim krytyku literackim i publicyście (1996) i Spory o krytykę literacką w dwudziestoleciu międzywojennym (2002), współredaktor The Task of Interpretation. Hermeneutics, Psychoanalysis and Literary Studies (2009). W latach 2001-2004 wykładał w Rice University w Houston, a w latach 20062007 w University of Illinois w Chicago, USA. Publikuje m.in. w „Tekstach Drugich”, „Pamiętniku Literackim” i „Porównaniach”. Zajmuje się badaniami nad krytyką literacką oraz teorią postkolonialną. Współpracuje z pismami „Sarmatian Review” i „Postcolonial Europe”.

01≈

Literacje

& 17

04≈

Aneta Lukas: Niejednokrotnie podkreśla-

natomiast obecną ojczyną z wyboru stała się dla Pani Szwajcaria...

ła już Pani swoje krytyczne nastawienie do swojej ojczyzny, co miałoby wynikać z faktu, iż kraj ten, według Pani, zdystansował się do ważnych wydarzeń historycznych wypierając, a nawet zaprzeczając potwornościom, które rozegrały się jeszcze tak niedawno, bo w narodowosocjalistycznej Austrii. Niewłaściwe rozprawienie się z rodzimą historią, jej nagminne zakłamywanie wyzwoliły w aspekcie ogólnospołecznym groźne zjawisko zwane przez Panią „fenomen chorej duszy narodu austriackiego”. Czy był to jedyny powód, który skłonił Panią do opuszczenia Austrii? W tym kontekście należy napomknąć, że prawie od dekady współpracuje Pani z polskim reżyserem teatralnym Krzysztofem Warlikowskim, że przez lata mieszkała pani w Niemczech,

R. J.: Ma pani rację, często publicznie podkreślam moje krytyczne nastawienie wobec, niszczącego ducha Austriaków, powszechnego zakłamania, dotyczącego w szczególności niedawnej historii. Zresztą, stanowi to najczęściej sedno stawianych mi tutaj - na obczyźnie - pytań. Przypominanie o tym uważam tym bardziej za moją powinność, gdyż niestety odnoszę wrażenie, że dla większości moich rodaków temat ten wydaje się mało istotny, wręcz obojętny... &

•

Teatr sam w sobie nie jest w stanie uzdrowić duszy narodu...

•

Renate Jett

Aneta Lukas

Renate Jett, austriacka aktorka, pieśniarka i reżyserka, która charyzmatycznymi kreacjami scenicznymi i hipnotyzującym głosem od kilku lat urzeka polską publiczność w spektaklach Krzysztofa Warlikowskiego, opowiada kwartalnikowi „LiteRacje”, dlaczego zaangażowała się w teatr podejmujący tematykę Holokaustu, na czym polega fenomen tzw. chorej austriackiej duszy, jaki ma to związek z ukształtowaną przez romantyczne mity polską mentalnością, i czy interdyscyplinarne medium, jakim jest teatr mógłby w tym kontekście odegrać rolę o charakterze ogólno-naprawczym...

•

rozmawia:

A. L.: Co dokładnie zatem generuje wspoPL

& Literacje

•

Aneta Lukas: Sie erwähnen, dass sie ein kri-

Das ist meine Aufgabe hier. In Österreich ist das weniger bekannt und ich glaube, es ist dem Österreicher an und für sich, egal.

tisches Verhältnis zu Österreich haben, weil dieses Land sich aus der Geschichte sozusagen verabschiedet hat, indem es Tatsachen leugnet, bzw. verschweigt, die sich im besonderen auf die Nazizeit beziehen... Sie schließen daraus einen Zusammenhang zur ‚kranken’ Seele Österreichs....War dies die Ursache, dass Sie sich entschlossen haben, außerhalb ihrer Heimat zu arbeiten und auch zu leben? Zu erwähnen ist hier, dass Sie seit fast 10 Jahren mit dem polnischen Regisseur Krzysztof Warlikowski zusammenarbeiten und, dass Sie seit einigen Jahren in der Schweiz wohnen, davor in Deutschland...

•

Das Theater hat nicht die Kraft die Seele eines Volkes zu heilen...

A. L.: Was erzeugt dieses gesellschaftliche

Phänomen, das Sie hier als kranke Seele der Nation definieren?

•

Aneta Lukas

Renate Jett, österreichische Schauspielerin und Sängerin mit ausdrucksstarker Stimme, gepaart mit hypnotischem Charisma und einer eindeutigen Bühnenpräsenz in Krzysztof Warlikowski’s Aufführungen, erzählt Magazin „LiteRacje“, warum sie sich in Stücken, die den Holocaust thematisieren, engagiert, an was die österreichische Seele krankt, welchen Zusammenhang es mit der polnischen, durch die nationalen Mythen geprägten Mentalität gibt, und ob das Theater als interdisziplinäres Medium etwas verändern kann...

•

wywiad INTERVIEW

{

von:

R. J.: Das sind bekannte Tatschen mas-

senpsychologischer Natur, die österreichische Seele, bewusste Menschen ausgenommen, krankt immer noch an einigem. Unter anderem sind es Lügen, die eine Seele bedrücken und erdrücken und wenn eine Volks-Seele lügt oder belogen wird, dann wird eben die Volks-Seele krank. Eine der Lügen, die in der Schule

Renate Jett: Das erwähne ich seit Jahren, weil ich meistens danach gefragt werde.

04≈

Literacje

& 19

04≈ mniany fenomen chorej duszy narodu?

•

R. J.: Das mit ‚ausserheimatisch’ hat sich so ergeben, ein natürlicher Prozess. Da es keinen Platz in der ‚künstlerischen’ Landschaft Österreichs für mich gab, habe ich ihn dann auch nicht mehr gesucht.

Wissen gebracht, es hat uns zutiefst manipuliert über die 6 Jahrzehnte, die es ca. existiert. Wir sind zu wandelnden Werbeträgern geworden. Und wir sollen alles glauben was in den Medien steht. Es geht um Angst. Wer Angst hat, ist lenkbar.

A. L.: … Was paradoxerweise fürs polnische Theater einen Gewinn bedeutet... Warlikowski schätzt Sie.

•

• •

te Prinzip - war das also der Grund, dass Sie sozusagen ‚ausserheimatisch’ geworden sind?

A. L.: Vor Gefahren des Massenkonsums, des

kommerziellen Fernsehens, den Symbolen des ‚gegenwärtigen Faschismus’, hat Pier Paolo Pasolini schon in den 60er Jahren gewarnt. Der versteckte Faschismus scheint gefährlicher als der offensichtliche der 30er Jahre, weil er attrakiv und ideologiefrei erscheint...

•

R. J.: Das Fernsehen hat uns nicht mehr

•

R. J.: Die waren nie weg, das muss man einfach wissen. Viele Nazis in ganz Europa sind stillschweigend in die ’neuen’ politischen Systeme übergegangen. Das hat jetzt einfach eine andere Farbe, läuft unter dem Deckmantel ‚Demokratie’, wenn man aber genauer hinsieht, dann haben sich die Freiheiten nur scheinbar vergrößert. Ja, man kann alles kaufen und sich so das Gefühl von Freiheit überstülpen, aber wo hat das bis

A. L.: In diesem Kontext - das missbrauch-

•

unten und oben, gut und böse, richtig und falsch usw... So ist es aber nicht.

•

R. J.: Wydaje mi się, iż był to dość natural-

A. L.: Was meinen Sie ist der Grund dafür...?

dziej nawet z nadużyciem zasady Hegla niż z czystą jej interpretacją. Co jeszcze stało się powodem dobrowolnej emigracji, czy jak to Pani wcześniej ujęła „bezpaństwowości”?

A. L.: Pani dywagacje trafnie nawiązują tu do spostrzeżeń Piera Paolo Pasolini’ego, który już w latach

A. L.: Das stimmt, die Freiheit des Bürgers wird paradoxerweise mit der Freiheit des Konsumenten verwechselt...

A. L.: W tym kontekście mamy tu do czynienia bar-

•

jetzt hingeführt?

R. J.: .....z.B. gibt- es Ehrengräber in Österreich für Altnazis, Nationalratspräsident, ein sich extrem ins rechte Eck neigendes Mitglied einer rechtspopulistischen Partei, Torten die heute irgendwo in Österreich gebacken werden mit eindeutigen Verzierungen Ubergriffe von Neonazis, die für Straftaten nicht oder nur ein bisschen bestraft werden und vieles mehr, die Liste wäre doch um einiges länger, leider, es ist komplex. Da ist etwas gründlich schief gelaufen in der Vergangenheitsbewältigung, oder ist/war das Absicht?

gelehrt wurde, ob das heute noch so schamlos praktiziert wird, weiß ich nicht, ich hoffe nicht, war das Märchen mit der Annexion Österreichs, das war ein klarer Anschluss, die meisten wollten ihn, den Anschluss und den Hitler.

A. L.: Wie zeigt sich das in der heutigen Realität?

już do rangi światowej...mało tego, z moich obserwacji wynika, iż ta cała socjotechniczna spirala nieustannie jest nakręcana przez globalne mocarstwa. A może w ten sposób interpretuje się obecnie zasadę hegeliańską: dobry i zły; właściwy i fałszywy itd.

R. J.: Podobna rzecz dotyczy telewizji, która od przeszło sześciu dekad bardziej ogłupia i manipuluje, niż wzbogaca wiedzę oglądających ją mas. Ludzie stali się nieświadomymi niewolnikami reklam telewizyjnych. W ten dość podstępny sposób generuje się w podświadomości mas - strach? Tak, tak… strach. Bo chyba łatwiej steruje się ludźmi zniewolonymi właśnie strachem...

R. J.: Sądzę, że należy sobie tutaj uzmysłowić prozaiczny, ale bardzo niepokojący fakt, iż nazizm czy neonazizm, tak naprawdę, jest nadal wszechobec-

R. J.: Niestety, problem ten obecnie urósł

z wolnością obywatela...

•

A. L.: Jakie są tego przyczyny?

60. ostrzegał społeczeństwo włoskie przed niebezpieczeństwami jakie niosą ze sobą bezrefleksyjna, masowa konsumpcja, a także ogłupiająca społeczeństwo telewizja komercyjna, które to według niego stanowiły symbole współczesnego faszyzmu, nota bene bardziej groźnego w skutkach, niż ten propagowany w latach 30., gdyż jego zakamuflowana, ozuta z wszelkiej politycznej ideologii (i przez to bardzo atrakcyjna) medialna forma w podstępny i błyskawiczny sposób potrafiła zniewolić zmanipulowane masy.

A. L.: ... mylimy wolność konsumenta

•

giej wojny światowej, prezydent rady narodowej, to członek prawicowo-populistycznej formacji politycznej, neonaziści niejednokrotnie w bardzo pobłażliwy sposób traktowani są przez system sprawiedliwości. Niemożliwym jest przytoczenie wszystkich przykładów a propos, ich lista niestety jest bardzo długa. Austriakom wciąż nie udało się rozprawić z nieszczęsną historią. Niewykluczonym jest jednak, iż oddolnie, celowo i całkiem świadomie uciekano i nadal ucieka się przed tym, bardzo nieprzyjemnym dla większości, choć w sensie narodowo-społecznym, jakże zbawiennym procesem.

•

& Literacje

R. J.: Do dziś otacza się czcią miejsca pochówku nazistów z czasów dru-

•

A. L.: Jak „choroba austriackiej duszy” przekłada się na realia, na codzienność?

•

{

Renate Jett

•

mieszkająca w Szwajcarii austriacka aktorka i pieśniarka, jedna z najbardziej charyzmatycznych aktorek w zespole Krzysztofa Warlikowskiego. W Polsce stworzyła wiele wybitnych kreacji, m.in. Kalibana w Burzy Szekspira (za tę rolę dostała Nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza), Meszulacha w Dybuku wg An-skiego i Hanny Krall. Uznanie krytyków zyskała też za songi śpiewane w spektaklach Oczyszczeni, (A)pollonia i Tramwaj. Nagrała płytę wspólnie z Pawłem Mykietynem, a także przygotowała autorski projekt Jett Live. Od lat z sukcesem reżyseruje. Powierzono jej m.in. reżyserię Romea i Julii Szekspira w Maputo w Mozambiku, The Man Who P. Brooka i Bachantek Eurypidesa, oba spektakle w Grecji. Przez lata była asystentką legendarnego dramaturga i reżysera Georga Taboriego. Ostatnio zagrała w filmie Italiani w reżyserii Ł. Barczyka. We wrześniu 2011r. w Teatrze Nowym w Warszawie odbędzie się premiera reżyserowanego przez nią spektaklu Kosmos.

R. J.: Są to fakty natury ogólnospołecznej.Stanowią je publicznie propagowane kłamstwa, prowadzące do chorobliwego wyniszczenia ducha narodu. Jako przykład mogę tu przytoczyć oficjalnie akceptowany system nauczania w austriackich szkołach, w których po dzień dzisiejszy zniekształca się historię propagując „bajkową wersję wydarzeń” dotyczących aneksji Austrii do III Rzeszy. Tak naprawdę, większość Austriaków bez jakichkolwiek obiekcji życzyła sobie zarówno tej aneksji, tak jak i samego Hitlera.

ny i nota bene mocno skolerowany z politycznymi systemami demokratycznej Europy, tyle tylko, że objawia się to już w innej, bo bardziej zakamuflowanej formie. Pozornie wydaje się nam, że demokracja zagwarantowała nam wszystkie przywileje wolności obywatelskiej. Podświadomie wywodzimy je przede wszystkim z faktu, że, jak nigdy dotychczas mamy do wyboru tysiące towarów, które w każdej chwili i w każdej ilości możemy nabyć, kupić, konsumować.

R. J.: Krzysztof hat zwei Stücke am Stut-

tgart Staatstheater inszeniert, ich spielte in einem, Kaliban, seine Idee war, ein verbranntes Kind. Ganz einbandagiert. Von Kopf bis Fuß, und dazu wurde ich zum Jungen. Ich habe mich dagegen nicht gewehrt, ich ging mit seinen Gedanken und Visionen mit, ohne sie zu bewerten. Es hat mich zutiefst getroffen.

R. J.: Das Problem ist ein weltweites und,

so wie ich es sehe, initiiert von den Mächtigen, hält das hegelianische Prinzip am Leben,

04≈

Literacje

& 21

R. J.: Ma pani rację, współpraca z Warlikowskim daje mi możliwość

•

A. L.: Könnte es sein, dass die ‚Hassliebe’ zur eigenen Heimat, sie zum Warli-

kowski Theater hingezogen hat? Es ist hier zu erwähnen, dass sein Theater eine merkwürdige Widerspiegelung dieser emotionalen Ambivalenz darstellt ... &

R. J.: Ja, in der Arbeit mit Warlikowski war und ist es mir möglich

A. L.: Haben Sie also Warlikowski schnell Vertrauen geschenkt? Polnischer

A. L.: W tym kontekście nawiążę do naszych wcześniejszych rozmów, kiedy to wspomniała mi Pani

PL D

sem Stück um Liebe bzw. Sehnsucht nach Liebe geht. Das war mir vorher überhaupt nicht klar. Ich ‚durfte’ es nicht sehen. Heute sehe ich es nochmal anders.

Regisseur... polnisches Theater ... vor zehn Jahren war er noch nicht so bekannt wie jetzt? Warum er? &

R. J.: Weil er etwas in mir berührte, das

ich zum Ausdruck bringen wollte und durch die Arbeit mit ihm war das möglich. Als Krzysztof mich dann fragte, ob ich nach Polen kommen würde, um mit ihm an ‚Oczyszczeni’ zu arbeiten, wusste ich von Polen fast nichts, wenn ich ganz ehrlich bin, außer, klar... Papst, Jaruzelski (übrigens der einzige der mir aus der kommunistischen Zeit als Kind ein Begriff ist, ich erinnere mich an seine dunkle Brille vom Fernseher) Warschau, Ghetto, Konzentrationslager, Danzig, Solidarnosc, Walesa... Alles hinter dem ‚Eisernen Vorhang’ war weiter weg in unseren Köpfen als Alaska. Zumindest in meinem. Das war für mich gar kein Thema, ob er bekannt war oder nicht, auch habe ich zuerst gesagt, oh Gott, nein, dieses Stück, so brutal und krank und Sarah Kane hat Selbstmord verübt, also es gab haufenweise Gründe es nicht zu tun. Erst durch die Arbeit mit Warlikowski habe ich begriffen wie sehr es in die-

A. L.: Erwin Ringel, Seelendoktor der Nation, hat der österreichischen Gesellschaft unter anderem aufgezeigt, dass der Mangel an einer liebevollen und nährenden Erziehung die Ursache für einen hohen Anteil an Selbstmorden und Selbstmordversuchen im Lande sei. In diesem Kontext, erlaube ich mir hinzuzufügen, dass Sie als 13-jähriges Mädchen Selbstmord verüben wollten…

•

mich bewusster zu meiner und auch zur Vergangenheit der Generation meiner Eltern zu verhalten. Das ist ja nicht nur ein ‚österreichisches’ Problem. Das Problem hat was mit der abendländischen - um das mal ganz außerhalb von irgendwelchen politischen und wirtschaftlichen Strömungen zu setzen - Kultur zu tun. Zu Warlikowski’s Arbeit hat mich unser Verständnis von Theaterarbeit geführt. Es hat sich so ergeben. Zu Österreich empfinde ich weder Hass noch Liebe. Mit Österreich verbinden mich mein Vater, mein Bruder und Familie und ein paar Freunde. Ich fahre gerne mit dem Auto durch die schöne Landschaft. Ansonsten - nichts mehr.

drzemiące we mnie siły, które następnie mogłam wyzwolić, najpierw we wspólnej pracy nad rolą, a potem już na samej scenie. I kiedy zaproponował mi pracę nad rolą w Oczyszczonych, właśnie

•

Aus den unterschiedlichsten Gründen. Da ist jemand, der keine Angst vor meinem Schmerz hat, der genauso besessen ist wie ich, in die Tiefe zu gehen, in die Dunkelheit, in das Fremde, auf den Grund. Außerdem war er der Arbeit Tabori’s am nächsten gekommen. Mit dem Unterschied, dass meine Geschichte für Tabori nicht von solcher Wichtigkeit war. Er hatte ja schon viele Stücke mit Kindern der ‚Schuldigen’ gemacht. Da war für mich nicht so viel Platz für eine solche Ent-faltung.

R. J.: Warlikowski wiedział jak poruszyć

•

w teatr Warlikowskiego była „Miłość-Nienawiść” do własnej ojczyzny? Należy podkreślić tu, że niezaprzeczalnie właśnie jego teatr stanowi odbicie tej swoistej ambiwalencji emocjonalnej.

A. L.: Bez wahania zaufała Pani polskiemu reżyserowi, który 10 lat temu nie był jeszcze dość dobrze rozpoznawalny na europejskiej scenie teatralnej?

•

A. L.: A może dodatkowym powodem, który utwierdził Pani zaangażowanie

•

stwowym Teatrze w Sztutgarcie. Grałam w jednej z nich Kalibana, poparzonego chłopca, zabandażowanego od stóp do głowy. Bez jakichkolwiek wewnętrznych oporów dałam się „wtłoczyć” w jego wizję tej właśnie roli. Osobiście poruszył mnie fakt, iż nie wystraszył się eksponowanego przeze mnie bólu, czy obsesyjnego poszukiwania mrocznych i nieznanych zakamarków ludzkiej psychiki. Krzysztof jakby przejął miejsce Tabori’ego, z którym do tej pory współpracowałam, jednakże różnica między nimi polegała na tym, że Tabori nie był tak dogłębnie zainteresowany motywami, jakie mną sterowały podczas kreowania wizji konkretnej roli. Był już przyzwyczajony do współpracy z dziećmi tak zwanej „generacji winnych”. Zdałam sobie wtedy sprawę, iż zabrakło tam dla mnie dalszych możliwości rozwoju.

•

{

R. J.: Krzysztofa poznałam, kiedy wystawiał swoje dwie sztuki w Pań-

•

& Literacje

A. L.: ...z korzyścią dla polskiej sceny teatralnej. Krzysztof Warlikowski docenił Pani talent.

•

już w samej Polsce, przyznam się, iż miałam wtedy mocno ograniczone i schematyczne wyobrażenie o tym kraju, który dotąd postrzegałam wyłącznie poprzez pryzmat „słów-haseł”: papieża, Jaruzelskiego, getta warszawskiego, obozów koncentracyjnych, Gdańska, Solidarności, Wałęsy. Niestety, wszystko, co kiedyś znajdowało się za tzw. żelazną kurtyną było dla mnie bardziej odległe i obce niż sama Alaska. I nie miało to dla mnie żadnego znaczenia, czy był on reżyserem znanym, czy mniej lub bardziej rozpoznawalnym. Początkowo byłam dość sceptycznie nastawiona do współpracy, bo sztuka wydawała mi się dość brutalna, wręcz chora, a sama autorka Sarah Kane zaraz po jej napisaniu popełniła samobójstwo... piętrzyło się zatem wystarczająco wiele powodów, aby tę propozycję po prostu odrzucić. Jednakże podjęłam ryzyko i dopiero podczas prób zdałam sobie sprawę, iż tak na prawdę sztuka ta traktuje o trudnej miłości, a dokładniej o tęsknocie za nią. Nie zrozumiałam tego wcześniej, miałam jeszcze wtedy emocjonalne „klapki na oczach”.

bardziej świadomego zwrócenia się w stronę przeszłości, a w szczególności tej dotyczącej pokolenia moich rodziców. Z Krzysztofem zgadzamy się także co do wizji pracy nad kreacją sceniczną w teatrze. Owa emocjonalna ambiwalencja, o którą Pani pyta, dotyczy w dzisiejszych czasach nie tylko tzw. austriackości, ale tak na prawdę stanowi obecnie wyznacznik kulturowy świata zachodniego. Jeśli chodzi o mój kraj, to przyznam się, iż nie odczuwam tej ambiwalencji w tak emocjonalnie jaskrawy sposób, bo mój stosunek do Austrii nie jest naznaczony miłością, ani też nienawiścią. W kraju tym mieszka mój ojciec, brat, przyjaciele. Mile wspominam podgórskie krajobrazy. Poza tym - nic więcej.

•

Schauspielerin, Saengerin, Regisseurin, Goldschmiedin.geboren in Oesterreich. Sie hat in Los Angeles und in Wien studiert.In den 80er Jahren hat sie mit George Tabori im Theather Der Kreis in Wien und in den 90er Jahren mit Martin Kusej zusammengearbeitet.Seit 2000 Zusammenarbeit mit Krzysztof Warlikowski :z.B.Gesaeubert / Sarah Kane; Der Sturm / Shakespeare / Kaliban; Ein Sommernachtstraum / Shakespeare; Dibbuk / Shimon Anski / Hannah Krall / Meschulach; Apollonia; Un Tramway nach Tennessee Williams. Schauspielerin des Jahres in Polen 2002/03 fuer Kaliban in Der Sturm von W. Shakespeare, Regie K. Warlikowski. 1996 bis 2002 Dozentin an der Staatlichen Hochschule fuer Musik und Darstellende Kunst in Stuttgart. Regie:z.B.Geschlossene Gesellschaft / J.-P. Sartre Stuttgart; Romeo und Julia / Shakespeare, Maputo Mozambique; The Man Who / P. Brook und Marie-HÈlËne Estienne Nominierung fuer Beste Regie Athen 2005;Die Bakchen / Euripides Athen; naechstes Projekt -KOSMOS* Teatr Nowy Warschau September 2011.

ny proces, po prostu, zabrakło dla mnie miejsca w „artystycznym” krajobrazie Austrii. Zatem konsekwentnie już go tam nie poszukiwałam.

•

Renate Jett

01≈ 04

R. J.: Ich war 12. Der Selbstmordgedan-

ke hat mich ca. 35 Jahre begleitet… hab nochmals nachgerechnet.‘(A)pollonia‘ war vor 2 Jahren... eigentlich sind es noch mehr, aber 35 Jahre reichen wirklich!!! Vielleicht nicht jeden Tag, aber meistens, das ging von flüchtig daran denken, weil keinen Ausweg sehend, bis die Tat in jeder Einzelheit durchdenkend bei einer tiefen Depression. Eigentlich ein Wunder, dass ich meinen eigenen Selbstmord über-

04≈

Literacje

& 23

04≈

czającym Panią chłodem emocjonalnym, co z czasem miało się przełożyć na poszukiwanie sensu życia w sztuce aktorskiej? &

R. J.: Aktorstwo to nie zasługa Ringel’a, a bardziej spełnienie marzenia z dzieciństwa. Mimo, iż nie pochodzę z rodziny kultywującej jakiekolwiek

lebt habe und vor einiger Zeit hat er sich ganz aus meinem Leben verabschiedet, er fehlt mir nicht mehr. Aus der Gegend aus der ich stamme, sind bestimmt ca. 50 junge Menschen, die ich zum Teil näher kannte, an Selbstmord, Unfällen durch Alkohol und Drogen, sprich Überdosen, die ich auch als Selbstmord werte, und an Aids gestorben. Man muss ihnen ein Denkmal setzen, gestorben an der Kälte die sie umgab. Ich lebe noch. Das ist mein größter Erfolg.

•

ein Traum von klein auf. Woher der gekommen ist, weiss ich nicht. Meine Familie hat nichts mit Kunst zu tun. Auf der psychischen Ebene haben mir vor allem die Bücher von Alice Miller-Rostowska geholfen ‚Das Drama des begabten Kindes’, ‚Am Anfang war Erziehung’, ‚Abbruch der Schweigemauer’, ihr letztes, ‚Die Revolte des Körpers’, u.v.m. ich empfehle sehr, diese zu lesen. Sie war polnische Jüdin, die ins Schweizer Exil gegangen ist. Letztes Jahr ist sie verstorben. Sie war eine große Lehrerin von mir.

•

A. L.: ...und welche Rolle spielt hier die Musik?... Sie haben die Liedtexte für ‚(A)pollonia‘ selbst geschrieben, die Musik haben sie zusammen mit Pawel Mykietyn

•

A. L.: Przysłuchując się Pani, zdałam sobie sprawę z podobieństw, jakie zachodzą pomiędzy życiem Pani i Thomasa Bernharda, którego zresztą niedoszłe osiemdziesiąte urodziny świętowano także tu w Warszawie, w Forum Kultury Austriackej. Jako kilkunastoletniego chłopca prześladowały go myśli samobójcze, cierpiał z powodu tzw. „zimnego chowu”, którego

bin ich sehr froh. Auch bin ich dankbar, dass ich das in Worte und Musik umsetzten kann, das ist ein Geschenk. Gegengift, hm, ich will eigentlich gar kein Gift mehr nehmen.

und Musikern ihrer Band komponiert. Wenn man Sie da singen hört, spürt man viele Schmerzen, Trauer, Einsamkeit, aber auch Gleichgültigkeit mitschwingen. Sie singen über ein Mädchen, das auf den Tod wartet… ‚Wer bleibt, um mich sterben zu sehen’ Bei einem früheren Gespräch, als ich Sie nach Ursachen dieser zwar hypnotischen Trauer, aber (immerhin) doch Trauer in Ihrem Gesang gefragt habe, haben sie George Tabori zitiert: ‚Make your private shit to public gold’ Können diese, oft psychedelischen Lieder auch als Gegengift für Ihre, in Ihrer Kindheit erfahrenen, emotionalen Wunden betrachtet werden?

A. L.: Mir fällt auf, dass Sie und Thomas Bern-

hard einige Gemeinsamkeiten haben, unter anderem wollte er sich als Kind auch das Leben nehmen, er hatte sehr unter der strengen Erziehung gelitten, besonders in der Schule, er hat sich auch nicht wohl gefühlt in seiner Heimat . &

R. J.: (lacht) Das freut mich, die Gemeinsamkeit mit Bernhard, der Selbstmord. Der hat auch ‚seine private Scheiße zu öffentlichem Gold gemacht’. Super.

R. J.: Ja, wie gesagt, der Selbstmordgedanke war der ständige Tod, also wollte jemand mit mir zusammen sein, musste er mir ständig beim Sterben zusehen. Das ist heute zum Glück nicht mehr so. Die letzte große Depression, darunter verstehe ich wochenlanges am Boden kriechen, hatte ich bei den Proben zu ‚(A)pollonia‘. Ist ja was Schönes dabei herausgekommen ... ich weiß, ich klinge zynisch und vielleicht etwas bitter, aber nein, ich kann das jetzt mit Abstand betrachten. Darüber

A. L.: In diesem Kontext erlaube ich mir die

Frage zu stellen, ob ihnen als Kind Elternliebe erspart geblieben ist? Wo kommt eigentlich das Muster der ‚harten’ Erziehung in der österreichischen Gesellschaft her.

•

A. L.: ...A jaką rolę w zmierzaniu się z deficytem uczuć odegrała muzyka? Wspomnę tu, iż napisała Pani teksty piosenek do spektaklu (A)pollonia, muzykę skomponowała wspólnie z Pawłem Mykietynem i muzykami grającego z Wami bandu. Śpiewa Pani tak, jakby wołała o pomoc, szukając zarazem widzów swego cierpienia i samotności: „Kto zostanie, by patrzeć, jak umieram?” - pyta dziewczyna zobojętniale czekająca na śmierć - Wcześniej pytałam Panią o źródła obecnego w tych songach, wprawdzie bardzo hipnotyzującego, ale jednak zawsze smutku. Odpowiadając zacytowała mi pani Georg’a Tabori’ego: „Make your private shit to public gold” .Czy zatem ta muzyczna psychode-

•

& Literacje

R. J.: Ringel hat mit meiner Schauspielerei nichts zu tun. Das war

•

„Kälte“ der Umgebung zu überwinden, so dass Sie einen Lebenssinn in Form der Schauspielkunst finden konnten?

•

wywiad INTERVIEW

A. L.: Waren es die Bücher von Erwin Ringel, die Ihnen geholfen haben, die

R. J.: Tak jak już wcześniej powiedziałam, przez lata prześladowały mnie myśli samobójcze, ta śmierć ciągle gdzieś wokół mnie czyhała i jeśli ktoś wtedy decydował się być razem ze mną, zmuszony był niestety przyglądać się mojemu „procesowi umierania”. Ostatni raz zmierzałam się z głęboką depresją podczas prób do (A)pollonii i może zabrzmi cynicznie, co teraz powiem, ale dzięki temu udało mi się stworzyć całkiem udaną kreację sceniczną. Teraz jestem w stanie mówić o tym z dystansem. I nie ukrywam, że cieszy mnie fakt, iż teraz potrafię wyrazić to zarówno poprzez pryzmat słów jak i muzyki... Natomiast co do antidotum…hmmm...już go nie potrzebuję.

•

A. L.: Czy to właśnie książki Erwin’a Ringel’a pomogły Pani zmierzyć się z ota-

lia to swoiste antidotum na zadane w dzieciństwie rany emocjonalne?

•

{

R. J.: Miałam wtedy 12 lat... myśli samobójcze prześladowały mnie przez około 35 lat. Może nie każdego dnia myślałam o odebraniu sobie życia, ale nawiedzały mnie najczęściej w stanach głębokiej depresji, z którą musiałam zmagać się przez dłuższy czas… 35 lat wystarczy!!! I chyba jest cudem, iż to wszystko przetrwałam, dzięki bogu już mnie od kilku lat nie nachodzą, a ja też za nimi nie tęsknię. W miejscowości, z której pochodzę około 50 osób, które znałam ze swej młodości umarło śmiercią tragiczną. Popełniano samobójstwa, umierano na skutek przedawkowania narkotyków, alkoholu co także zaliczam na poczet śmierci samobójczej - umierano na Aids. Były to bezsprzecznie ofiary emocjonalnego chłodu, który otaczał ich już od najwcześniejszych lat dzieciństwa, a potem i młodości. Sądzę, iż ludziom tym należy postawić pomnik. Fakt, że nadal żyję, postrzegam w tym kontekście_ za mój największy sukces życiowy.

•

Renate Jett

•

tradycje artystyczne, to jednak zawsze ciągnęło mnie w stronę sztuki, w stronę aktorstwa. Natomiast, jeśli chodzi o płaszczyznę psychologiczną, to nie tyle książki Ringel’a, co raczej publikacje Alicji Miller-Rostowskiej (Przerwany mur milczenia, Rewolucja ciał), mieszkającej na emigracji polskiej Żydówki, tak na prawdę pomogły mi w młodości zmierzyć się z trudami życia emocjonalnego. Była dla mnie ważną przewodniczką po meandrach ludzkiej psychiki, niestety od roku już nie żyje.

•

o ważnej dla społeczeństwa austriackiego postaci, chodzi mi tu o Erwina Ringel’a, zwanego potocznie „lekarzem austriackiej duszy”. Wykazał on w licznych publikacjach, iż tzw. „zimny chów”, brak okazywanej dzieciom w czasie dorastania miłości stanowi przyczynę licznie odnotowywanych w Austrii prób samobójczych... pozwolę sobie tu na dygresję, iż takową podjęła Pani już jako trzynastoletnia dziewczynka...

R. J.: Die ‚harte’ Erziehung oder ‚Schwarze Pädagogik’ nahm ihren Anfang 18. und 19.

04≈

Literacje

& 25

04≈

a może jeszcze nadal praktykowany jest w społeczeństwie austriackim? Zdaje się, że jest Pani jedną z wielu ofiar owej metody wychowawczej.

•

{ wywiad INTERVIEW

A. L.: Na płaszczyźnie psychologicznej klu-

czową rolę w pani życiu odegrał Ringel i Miller-Rostwoska, a kto zatem na płaszczyźnie zawodowo-artystycznej? Jaką rolę w procesie artystycznego samopoznania odegrał światowej sławy reżyser Georg Tabori, z którym współpracowała Pani we Wiedniu, w teatrze „der Kreis”?

nie okrzepły wszelkie systemy świata nowożytnego, które w nadanej wtedy formie funkcjonują po dzień dzisiejszy. Był to czas ostatecznego kształtowania się ideologii, metod wychowawczych, systemów finansowo-bankowych. To czas Rewolucji

PL D

zu untermauern, was für eine Führungselite wichtig ist zum Machterhalt. Jede Epoche hatte ihre Philosophen. Wirklich interessant sind diejenigen, die am Rand stehen, standen, die nicht vom ‚mainstream’ erfasst werden und der jeweiligen Politik ihre Berechtigung ‚verschreiben’. Aber meist ist auch die Opposition Teil des Systems. Wenn kein Feind vorhanden, dann kreiert man einen, um ein Feindbild zu erschaffen, gegen das man kämpfen kann, um an der Macht zu bleiben. Das funktioniert im Grossen wie im Kleinen. Wie der Staat so die Familie.

A. L.: Könnte es sein, dass dem unbewusst

übernommene Einflüsse Hegel’scher Philosophie zugrunde liegen, die die Selbstdisziplin der Nation hervorheben, der Nation, die dem Staat untergeordnet sein muss, um dem universellen Weltgeist gerecht zu werden? Nur solche Nationen, nach Hegel, können sich als Auserwählte für eine weltweite universelle Aufgabenerfüllung - also Verbreitung der Idee des universellen Weltgeistes unter anderen Völkern - verpflichtet fühlen. &

R. J.: Hegel lebte in einer Zeit, in der vie-

le gesellschaftliche Systeme der westlichen Welt, sprich Europa und Nordamerika installiert und/oder verfestigt wurden, die zum großen Teil heute noch funktionieren. Ideologien, Religionen, Aufklärung, Erziehung, Banken und Geldsysteme. Es war die Zeit der französischen Revolution, die ‚Schwarze Pädagogik’ fing um diesen Dreh an zu wirken... usw. Hegel war Teil dieser Maschinerie. Seine Erkenntnisse und Philosophien wurden und werden heute noch benutzt, um philosophisch

A. L.: Auf der psychologischen Ebene haben

Ihnen Ringel und Miller-Rostowska mitgeholfen. Und wer auf der künstlerischen Ebene? Welche Rolle hat in diesem ‚künstlerischen Selbsterkenntnis-Prozess’ die Zusammenarbeit mit dem weltberühmten Regisseur George Tabori am Wiener Theater ‚Der Kreis’ gespielt?

•

& Literacje

Jahrhundert und ist/war nicht ein rein österreichisch/ungarisches Problem. Die Friedrichs von Preussen waren dieser Art der Erziehung auch sehr zugetan. Hier zwei Zitate: „Diese ersten Jahre haben unter anderem auch den Vorteil, dass man da Gewalt und Zwang brauchen kann. Die Kinder vergessen mit den Jahren alles, was ihnen in der ersten Kindheit begegnet ist. Kann man da den Kindern den Willen nehmen, so erinnern sie sich hiernach niemals mehr, dass sie einen Willen gehabt ha=ben.“ „Unter der ‚Schwarzen Pädagogik‘ verstehe ich eine Erziehung, die darauf ausgerichtet ist, den Willen des Kindes zu brechen, es mit Hilfe der offenen oder verborgenen Machtausübung, Manipulation und Erpressung zum gehorsamen Untertan zu machen“. Meine Eltern sind ein Produkt ihrer Erziehung. Ich habe meine Eltern, zumindest meine Mutter darauf angesprochen. Sie sagte, aber wir wussten es doch nicht anders. Heute verstehe ich sie. Das Wort ‚erspart’ geblieben, hahaha, das trifft es, Liebe ist mir erspart geblieben, sie haben gespart mit ihrer Liebe, weil sie selbst keine für sich hatten. Der gute alte Mangel. Der Mangel ist die Grundlage des Kapitalismus. ‚Der Mangel geht shoppen’. Grundbedürfnisse wurden sehr wohl erfüllt. Auch natürlich für die Nachbarn, sieht ja nicht gut aus, wenn ein Kind schlampig ist, oder zu mager. Zärtlichkeit gab es keine. Ich kenne viele, die sich nicht erinnern können, gestreichelt worden zu sein. Meine Eltern sind das übrigens auch nicht und deren Eltern auch nicht, da scheint eine andere Methode dahinter zu stecken, eine ältere.

R. J.: Hegel żył w czasach, kiedy ostatecz-

•

dziło się już w XVIII. wieku i nota bene stanowiło problem nie tylko austriacko-węgierski. Duży wkład w propagowanie tego zjawiska wniósł Fryderyk I Pruski. Tu posilę się dość ważnymi w tej kwestii cytatami: „Zaletą pierwszych lat dziecka jest między innymi fakt, iż można stosować wobec niego przymus i przemoc. Z czasem dzieci zapominają, co przytrafiło się im w dzieciństwie. Odbierając dzieciom prawo do samostanowienia, czyni się je bezwolnymi w życiu dorosłym.” „Zjawisko „czarnej pedagogiki” definiuje się jako taki rodzaj wychowania, który ukierunkowany jest na złamanie woli dziecka, które za sprawą manipulacji, czy wymuszenia doprowadzone zostanie do bezwzględnego posłuszeństwa”. Moi rodzice stanowili produkt właśnie takiego wychowania. Nie byli w stanie okazać miłości własnym dzieciom, gdyż sami jej nie otrzymali. Nieumiejętność okazywania uczuć własnemu dziecku, to niestety wszechobecnie napotykany „deficyt”.

A. L.: A może do ukształtowania się tej metody przyczyniły się nieświadomie przejęte przez społeczeństwo elementy z filozofii Hegla, gdzie na piedestale stało państwo, a naród musiał wykazać na tyle samodyscypliny, aby się temu państwu służalczo podporządkować. A wszystko to w tym celu, aby sprostać uniwersalnemu duchowi świata. Bo według Hegla tylko subordynowane nacje mogły czuć się jako wyróżnione do propagowania owego uniwersalnego ducha pomiędzy innym narodami...

•

Renate Jett

R. J.: Zjawisko tzw. „zimnego chowu”, czy „czarnej pedagogiki” naro-

•

A. L.: Jakie są źródła tzw. „zimnego chowu” jaki przez lata praktykowany był,

•

R. J.: (Śmiech) rzeczywiście, cieszy mnie to porównanie ... i ta próba samobójcza. Okazuje się, iż on także żył w myśl zasady „Make your private shit to public gold”. Trafne spostrzeżenie! Super!

•

Francuskiej... wspomniana przeze mnie metoda wychowawcza zwana „czarną pedagogika” także stanowiła część składową ideologicznej maszynerii tamtych czasów, podobnie jaki i filozofia Hegla. A jego spostrzeżenia zostały wykorzystywane przede wszystkim przez elity polityczne, które posiłkowały się wykreowaną przez niego otoczką ideologiczną, aby jak najdłużej utrzymać się przy władzy. Nawet opozycja stała się częścią składową tego systemu, gdyż jej brak działał na niekorzyść elit rządzących. Należało zatem wroga wykreować, walczyć z nim i w ten oto sposób podtrzymywać w oczach mas legitymację do sprawowania władzy. W niezmienionej formie funkcjonuje to mniej więcej do dziś... A jakie państwo, taka i rodzina...

A deficyt stanowi podstawę systemu kapitalistycznego. „Deficyt namiętnie chodzi na zakupy”. Podstawowe potrzeby dziecka są zaspokojone, jednakże brak mu rodzicielskiej czułości. Nie okazywali mi tego moi rodzice, a im ich rodzice, bo wychowani zostali właśnie według wspomnianej tu starej metody.

•

w szczególności doświadczył w szkole gimnazjalnej, on także, podobnie do Pani, czuł się dyskomfortowo w swojej ojczyźnie.

R. J.: Es gibt ein Vor und Nach Tabori für

mich als Schauspielerin und Mensch. Durch die Arbeit mit ihm wurde ich meines Selbst

04≈

Literacje

& 27

04≈

{

•

A. L.: Rozmawiała Pani z rodzicami o ludobójstwie, jakie rozegrało się podczas drugiej wojny światowej? Przykładowo w Niemczech był to ulubiony temat debat podejmowany przez przedstawicieli zbuntowanej generacji 68’. Jak wyglądało to w Austrii? &

R. J.: Jako nastolatka wykłócałam się z oj-

•

Renate Jett wywiad INTERVIEW & Literacje

dzo radykalnie, co powiem, ale w umysłach ludzi schemat narodowo-socjalistycznego porządku zastąpiony został przez jego schemat katolicki. I to tak całkiem bez publicznego zastanowienia się nad niedawną historią, poszło całkiem gładko.

A. L.: Dieses Schuldtrauma spürt man (immer

PL D

te nicht mehr machen. Er war 17 als er 1945 an die russische Front geschickt wurde, die ja eigentlich schon in Deutschland war. Seine Traumatisierung wurde mir erst vor einiger Zeit bewusst. Heute erzählt er mir über das was er erlebt hat, wir können ruhig miteinander reden, es ist so etwas wie Vertrauen gewachsen. Er ist jetzt 83. Es gab den wunderbaren Axel Corti, Regisseur und Autor. Er hatte eine Radiosendung als ich ein Kind war, die hieß ‚Der Schalldämpfer’ die dauerte nur ein paar Minuten, zwischen Musiksendungen, er wollte damit einen ‚Kassiber unter die Leute schmuggeln’... Er hat auch zu meinem Bewusstwerdungsprozess beigetragen. Dieser Axel Corti hat über den Holocaust gesprochen, im Schauspielhaus in Wien, das war in den 80er Jahren, über die Deportationen aus Wien in die Konzentrationslager, ich erinnere mich nicht an viel, aber was ich nicht vergessen kann - aus Wien waren die Juden nach 2 Jahren weg, hat er erzählt, Berlin hat das bis zum Ende des Krieges nicht geschafft. Der österreichische Antisemitismus ist einer von der schlimmsten Sorte. Wenn man da überhaupt Unterschiede machen kann.

noch), wenn man sie singen hört… Thomas Bernhard hat in seinen „Autobiographischen Schriften“ geschrieben, dass der Nationalsozialismus, gleich nach dem Krieg durch den institutionellen Katholizismus ersetzt wurde.... einfach so… ohne Zwischenfragen… ohne Auseinandersetzung mit der Nazizeit... &

R. J.: Ja, das kann man schon so radikal

sagen, der Katholizismus hat die Nazirolle in den Köpfen der Menschen übernommen. Keine Zwischenfragen, kein Innehalten, das ging nahtlos über. &

A. L.: Haben Sie mit ihren Großeltern, bzw. El-

tern über den Holocaust gesprochen, was gang und gäbe in den 60er und 70er z.B. in Deutschland (bei der „revolutionären Generation”) war? Wie sah es in Österreich aus?

•

R. J.: Zgadza się, zabrzmi to może bar-

•

A. L.: Dość wyraźnie słyszalna jest ona nadal w śpiewanych przez Panią songach. Thomas Bernhard napisał w Autobigrafiach, iż w powojennej Austrii narodowy socjalizm został automatycznie zastąpiony instytucjonalnym katolicyzmem,... tak bez jakichkolwiek dyskusji nad niedawną historią, bez rozprawienia się z potwornościami czasów wojny...

•

bewusst. Es war eine Art Gefühls-Wäsche. In der Arbeit mit Tabori kam das erste Mal zum Vorschein, dass ich mich sehr gut als jemand eigne, der durchlässig ist für Schmerz. Da ist etwas in mir, das fing so mit Ende 20 an, eine Seite von mir war noch Kind, als würde ein Schleier darüber liegen. Schwer Worte dafür zu finden. Meine Erklärung aus heutiger Sicht und nach einigen Therapien ist, dass es Missbrauch war. Wir sind eine missbrauchte Gesellschaft, dadurch der Mangel usw... Tabori brachte uns auf seine ‚magische’ Art bei, wie man die eigene Geschichte mit dem Inhalt eines Stückes zusammenfügt, einem Text, einer Rolle. Verlinken würde man in moderner Computersprache sagen. Und angefangen zu funktionieren hat es in dem Stück ‚Schuldig Geboren’ (‚Born Guilty‘), Tabori hat unser/mein unbewusstes Schuldtrauma in einem Stück verarbeitet. Ich würde sagen, das war mein ‚outcoming’ als Schauspielerin im ‚Holocaust Theater’, wie sie es nennen. Von den Gräueln, die dem jüdischen Volk und auch andere Volksgruppen angetan wurden, wusste ich nicht viel bevor ich mit Tabori arbeitete. Ich fragte meinen Vater mit 12, was er im Krieg getan hat, ich wollte wissen, ob er Menschen getötet hat. Von Konzentrationslagern war damals in der Kleinstadt keine Rede. Schuld war ich schon davor. Kleine Anekdote .... unsere Nachbarn haben die Polizei zu mir und meinen Eltern geschickt, weil sie sicher waren, ich hätte ihr Radio gestohlen, herauskam, es war der Untermieter. Ich war damals 4 Jahre alt. Noch heute, wenn etwas fehlt, kommt kurz der Gedanke auf, das war ich. Klarer Fall von Schuldtrauma.

cem na te tematy. Z perspektywy czasu widzę, iż rozmawiałam zbyt emocjonalnie, zbyt gwałtownie. Dopiero niedawno zdałam sobie sprawę, iż on nadal naznaczony jest traumą wojenną. Jako siedemnastolatek został wysłany na radziecki front. I dopiero obecnie stać go na ostrożne przerywanie muru milczenia. Z wiekiem nabiera zaufania, aby się bardziej przede mną otworzyć. Skończył niedawno 83 lata. Natomiast ową lukę milczenia umiejętnie wypełnił w tamtych czasach reżyser Axel Corti, który swego czasu prowadził arcyinteresującą audycję radiową pod nazwą Tłumik. Potrafił „przeszmuglować” w eter wiele oficjalnie zatajanych faktów z czasów narodowego socjalizmu. Później, bo już w latach osiemdziesiątych, w Schauspielhaus w Wiedniu dowiedziałam się od niego, iż Wiedeń potrzebował niespełna tylko dwóch lat, aby deportować z miasta wszystkich Żydów, Berlinowi nie udało się to aż do końca wojny. Antysemityzm w wydaniu austriackim jest chyba najgorszym jego rodzajem, jeśli w ogóle można to w ten sposób różnicować. I tu nawiązałabym jeszcze do tego, o czym wspomniałam już wcześniej, a mianowicie, dlaczego społeczeństwo austriackie tak „gładko” i bezrefleksyjnie

•

w moim życiu zawodowym jak i osobistym. Uświadomił mi, kim tak na prawdę jestem, miałam wtedy sposobność przyjrzenia się z bliska meandrom własnej psychiki, własnym emocjom. Podczas pracy z nim odkryłam, jak bardzo przeszyta jestem bólem. Potem z czasem, po licznych terapiach, kiedy dobiegałam już trzydziestki okazało się, iż przyczyną takiego stanu była trauma z czasów dzieciństwa. Tak, tak, stanowimy społeczeństwo, które w perfidny sposób było w dzieciństwie wykorzystywane, stąd ten wszechobecny w nas DEFICYT. Tabori w sposób magiczny nauczył nas wszystkich, w jaki sposób zintegrować traumatyczne doświadczenia życia osobistego z graną rolą. Potrafił nas umiejętnie ukierunkować, naprowadzić na właściwe artystyczne tory wykorzystując ten paradoksalnie drzemiący w nas potencjał, jakim był nasz „ból”. Początkiem mojego zaangażowania w teatr podejmujący tematykę Holokaustu był spektakl Born guilty (Urodzeni winnymi), gdzie Tabori umiejętnie wykorzystał nieświadomie zalegające w naszej psychice poczucie winy. Do czasu współpracy z Taborim nie miałam pojęcia o wszystkich potwornościach, jakie dokonane zostały podczas II Wojny Światowej, zarówno wobec nacji żydowskiej, jak i innych narodów. Mając 12 lat zapytałam ojca, jak zachowywał się podczas wojny, co wtedy robił, ciekawa byłam, czy zabijał ludzi. W małym miasteczku, z którego pochodzę przemilczano nawet fakt istnienia obozów koncentracyjnych. I odkąd pamiętam, nieustannie wtłaczano we mnie poczucie winy. Przytoczę tu anegdotę, nasi sąsiedzi wezwali policję, z podejrzeniem, iż to ja ukradłam należące do nich radio. Okazało się , iż winnymi byli tu nasi podjemcy... co ciekawe, miałam wtedy tylko cztery lata. Nawet obecnie, kiedy coś wydarzy się niezgodnie z planem, automatycznie nachodzi

mnie myśl, iż z pewnością to moja wina. To taka nawracająca trauma...

•

R. J.: Spotkanie i praca z Taborim stanowiły ważną cezurę zarówno

R. J.: Mit meinem Vater habe ich früher hauptsächlich über die nationalsozialistische Vergangenheit gestritten. Achtungslos habe ich ihn als 17-jährige angeschrieen, würde ich heu-

04≈

Literacje

& 29

04≈

Das andere, und darum sagte ich vorher, während und nach der Nazizeit kein Unterschied, der Entnazifizierungsprozess musste in Österreich abgebrochen werden, weil es keinen Staat gegeben hätte, es waren einfach zu viele Nazis in Österreich und da schließt sich die Klammer zu Lüge. Das muss man sich mal vorstellen!

& Literacje

betreffende Tabus brechen, die vor allem durch nationale Mythen wie den Messianismus - Polen als Christ der Nationen, also Opfer… nie Täter - in der polnischen Mentalität fest verwurzelt sind. Die Infizierung der polnischen Bevölkerung durch romantische Mythen hat zur Folge, dass auch die sogenannte ‚polnische Seele’ krank ist, d.h. fremdenfeindlich, nationalistisch, intolerant... Zu erwähnen sind auch die anhaltende Homophobie, versteckter Antisemitismus… Flucht vor Schuldbekenntnis… ‚Jeden Tag findet Holocaust statt’, wie uns Warlikowski in ‚(A)pollonia‘ ausdrücklich vermittelt. In diesem Kontext möchte ich Sie fragen, welche Mechanismen die österreichische, hier schon angedeutete Flucht vor Schuldbekenntnissen, hervorgerufen hat? Die Volksmythen, die missbrauchten Philosophien von Hegel und Nietzsche, die sich der Nationalsozialismus einverleibt hat?

•

wywiad INTERVIEW

•

A. L.: Sie spielen und singen in Warlikowski’s Aufführungen, die uns Polen

R. J.: Gibt es österreichische Mythen? Da muss ich jetzt grad über-

legen, weil ich aus dem Teil Österreichs stamme, der gar nicht zu Österreich gehören will, eigentlich ist Vorarlberg der Christus der Nationen... (lacht)... und nicht Polen... Mythen, es gibt den Mythos, dass Österreich ehemals ein riesiges Reich war, die Habsburger regierten die halbe Welt.

wiem szczerze, iż pochodzę z tej części kraju, która raczej nie chce należeć do Austrii. Czy zatem Voralberg jest Chrystusem narodów (śmiech)... a nie Polska??? Co do mitów to bezsprzecznie mamy takowe. Austro-Węgry były kiedyś wielkim mocarstwem, a Habsburgowie sprawowali władzę niemalże nad połową świata. I nagle to wielkie mocarstwo skurczyło się do rozmiarów niebotycznie małego państwa. Oczywistą konsekwencją tego jest zaburzone ego narodu, który nadal marzy o tym, aby stanowić cześć wielkiego, silnego mocarstwa.Tak naprawdę, to po raz pierwszy jestem pytana o sprawy dotyczące polskiej historii, czy o kwestie związane z tzw. poczuciem narodowej winy. W końcu jestem „Obca”. Do tej pory przyzwyczajona byłam do pytań a propos historii Austrii, bo to z mojego kraju, tak jak i z Niemiec, czy z Ukrainy pochodzi największa liczba zbrodniarzy wojennych. Człowiek zadaje sobie pytanie o przyczyny, dlaczego tak się stało? Gdzie leżą źródła tej perfidnej brutalności? Jaki wpływ wywarły tu propagowane latami przez instytucje kościelne metody wychowawcze? W czyim interesie było „łamanie i zabijanie” wol-

•

A. L.: A jak postrzega Pani z perspektywy tych kilku lat „polską duszę”? Czym różni się od tej austriackiej? &

R. J.: Z tego, co w międzyczasie zauważy-

łam, Polska osadzona była w zupełnie innym, bardziej złożonym kontekście historycznym. Polska stała się ofiarą nazistów, podczas wojny zakazana była nauka języka polskiego, zamknięto wszystkie wyższe uczelnie, oficjalnie można było uczyć się jedynie „języka niemieckiego”. Wymagana była bezwarunkowa subordynacja, mniejszości narodowe, homoseksualiści, czy inaczej myślący narażeni byli na bestialskie traktowanie ze strony narodowosocjalistycznych psychopatów. Warszawa została zrównana z ziemią. Potem przyszły czasy komunizmu, który ukrócił wolność słowa i, tym samym, nieuchronnie degenerował kondycję duszy narodu polskiego, co przyczyniło się do zwątpienia i zatracenia znacznej dozy narodowej samoświadomości. Tworzenie i kultywowanie mitów, a także rola samej

PL D

Und dieses Riesenreich schrumpfte zu einem ganz kleinen Land. Das arbeitet am Volks-Ego. Deshalb wahrscheinlich der Wunsch in ein riesiges, tausendjähriges Reich einverleibt zu werden, um diesen Makel schnell wieder loszuwerden. Das ist, wie wenn ein Multimilliardär alles verliert und in einer Einzimmerwohnung leben muss, das zieht unweigerlich psychische Störungen nach sich. Es ist das erste Mal, dass in einem Interview mit mir die polnische Geschichte und Schuld zur Sprache kommt. Mir, einer ‚Fremden’ gegenüber, jestem obcy. Es waren immer Fragen und Versicherungen über Österreich, das ist ganz schlimm, nicht? Ja, es stimmt, aus Österreich kamen eine Vielzahl der brutalsten KZ Schergen, auch aus Deutschland und der Ukraine und anderen Ländern, und man fragt sich warum. Diese perfide Brutalität, woher kommt die? Wo ist der Ursprung eines solchen Verhaltens? Wieviel hat die Kirche durch die Jahrhunderte mit den Erziehungsmethoden zu tun? In wessen Interesse kann es sein, dass der Wille eines Kindes sehr früh ‚gebrochen’ wird. Fragen über Fragen.

•

nej woli wśród dzieci i młodzieży? Pytanie za pytaniem...

A. L.: Haben Sie inzwischen die Charakte-

rzüge der polnischen Seele erfahren ? Worin bestehen hier die Unterschiede zur österreichischen Seele..?

•

{

Renate Jett

•

A. L.: Występuje Pani w spektaklach Krzysztofa Warlikowskiego, których głównym celem było przełamywanie różnorakich tabu od lat mocno zakorzenionych w polskiej mentalności. Zainfekowano nas nimi szczególnie w epoce romantyzmu, a z ich ciężarem mozolnie zmagamy sie do dnia dzisiejszego. Najważniejszym z nich był mit mesjanizmu, który przedstawia Polaków i Polskę jako wiecznie cierpiącego Chrystusa narodów. W tym kontekście przedstawiani jesteśmy bardzo tendencyjnie, bo jedynie jako ofiara.Stąd można posilić się ma konkluzję, iż „polska dusza” także w swoisty sposób choruje... a odzwierciedla to ogólna nieufność do wszystkiego, co inne, niestereotypowe, obce, nieznane, niepolskie. Przykładem może być tu zakamuflowany antysemityzm, homofobia, ucieczka przed przejęciem na siebie jakiejkolwiek winy... „Każdego dnia odbywa się Holokaust”, jak daje nam do zrozumienia Warlikowski w (A)pollonii... W tym kontekście chciałabym Panią ponownie zapytać o źródła wspomnianej choroby, na jaką cierpi austriacka dusza, a przede wszystkim o powody ucieczki narodu austriackiego przed odpowiedzialnością za czyny? Czy przyczyniły się do tego mity narodowe, a może w sposób zdeformowany przejęta przez ideologów narodowego socjalizmu filozofia Hegla i Nietzschego?

R. J.: Czy istnieją mity austriackie? Po-

•

przeskoczyło z narodowego socjalizmu w nową powojenną rzeczywistość. Otóż przeprowadzenie denazyfikacji w tamtych czasach było wręcz niemożliwe do urzeczywistnienia, gdyż w powojennej Austrii wielu jej obywateli było nazistami. Denazyfikacja i procesy rozliczeniowe prowadziłyby nieuchronnie do zaniku austriackiej państwowości. To syndrom zamkniętego kręgu, który systematycznie musiał generować kłamstwo za kłamstwem. Niewyobrażalne, a jednak realne!

R. J.: In Polen war die Lage ja eine völlig andere. Viel komplexer. Polen selbst war Opfer der Nazis, die polnische Bevölkerung durfte ihre eigene Sprache nicht wirklich lernen, sich nicht fortbilden, musste ‚deutsch’ lernen, sich völlig diesem Wahnsinn unterordnen, der jüdische Teil der Bevölkerung, Roma und Sinti, Homosexuelle und auch ‚anders denkende und handelnde’ Polen waren der vollkommenen Willkür dieser Psychopathen ausgesetzt und wurden zum grössten Teil vernichtet, die Stadt Warschau von den Nazis eigentlich komplett zerstört. Danach der Kommunismus, der keine Aufarbeitung zugelassen hat und die Seelen noch tiefer verletzte, um gar nicht von der länger zurückliegenden Vergangenheit zu sprechen, die es Polen kaum ermöglichte, eine selbstbewusste und anerkannte Nation zu sein. Die Bildung der Mythen war wahrscheinlich die einzige Hilfe, neben der Religion, eine Identi-

04≈

Literacje

& 31

04≈

tät zu erlangen und ich lerne zu verstehen, warum ein Volk eher verschlossen ist, sich auf die eigene Sprache zurückzieht, auf eine Art hermetisch unbewusst die eigene Volks-Seele schützt. Obwohl sich das in den letzten 10 Jahren die ich oft hier bin schon verändert und geöffnet hat. Inwieweit Polen Schuld hatten an der Vernichtung von Menschen, das liegt nicht an mir es zu beurteilen, ich weiss, dass es Polen gab, die unter Lebensgefahr versuchten Menschen zu retten und viele haben deswegen überlebt. Es gibt immer beides und ganz viel dazwischen.

•

und rund um mich war so eine Art kalte Leere, bin ich am Gehsteig gegangen, gegen Abend, die Straßenlaternen waren schon an. Und wenn ich unter den Lampen durchging war mein Schatten zuerst vor mir und dann - schwups war er hinter mir. Und ich dachte ganz fest, am Theater, da sind keine bösen Menschen, da lieben sich alle, das ist der einzige Ort an dem alles gut ist. Da will ich sein. Dem ist nicht so. Das Theatersystem ist ein Brennglas der jeweiligen Gesellschaft mit allen menschlichen Zügen. Das ist der Zweck von Theater, den Ist-Zustand aufzuzeigen, zu verdichten. Der gequälten menschlichen Kreatur einen Spiegel vorzuhalten. Allerdings entsteht dadurch nicht wirklich Veränderung einer Gesellschaft. In manchen Zusehern passiert etwas, sie werden berührt, sie nehmen sich selbst

•

A. L.: A czy udział w polskim teatrze, zaangażowanym często w tematykę Holokaustu stanowi w Pani przypadku akt nieświadomego odkupienia winy? Pochodzi Pani przecież z kraju, który aktywnie uczestniczył w ludobójstwie podczas drugie wojny światowej? &

R. J.: Z pewnością tak jest... kolektywne odkupienie winy… Ja zawsze traktowałam to jako akt zadośćuczynienia w formie bezinteresownego działania. I tak właśnie pojmuję moje zaangażowanie w polskim teatrze, łącznie z próbami opanowania języka polskiego, którego uczę się fonetycznie, kiedy każdorazowo przygotowuję się

PL D

ri habe ich jede Rolle als Teil meines Lebens und meiner Geschichte empfunden. Das Mädchen in Schuldig Geboren.... die Figur in Cleansed.... Geierwally, Meschulach, Kaliban und viele mehr. Alle waren wichtig... Natürlich ist es nur wenigen Regisseuren gegeben, diese Tiefen zu erreichen. Ich habe die letzten Jahre in den inneren Prozessen meiner Rollen verbracht. Ein persönliches und glückliches Leben habe ich mir nicht erlaubt.

•

in ihrer Realität wahr und verändern im besten Fall etwas grundsätzliches in ihrem Leben. Was ganze gesellschaftliche Systeme betrifft, hat das Theater nicht die Kraft diese zu ändern, da es selbst Teil des Systems ist. Da müssen andere Kräfte frei werden, um die Seele eines Volkes zu heilen... A. L.: Zum ersten Mal habe ich Sie live 2009, im Teatr Współczesny in Wrocław in ‚Cleansed’ während des Theater - Festivals ‚World as a place of Truth’ singen gehört und gesehen... Einerseits war da ein atemberaubendes, hypnotisches Gefühl, andererseits fühlte ich mich irgendwie beunruhigt, schuldig... Ihr Gesang hat sehr tiefe Emotionen in mir geweckt…Sie haben einen hautnahen Kontakt zum Publikum hergestellt... Nehmen sie manchmal emotionalen Abstand zu ihren Rollen? Welche Kreationen waren für Sie die emotionalsten, die wichtigsten?

A. L.: Könnte es sein, dass ihr Mitwirken im so-genannten ‚Holocaust Theater’ hier in Polen, auch eine Form von unbewusster Schulderlösung ist? Unbewusst, weil Sie aus einem Land kommen, das am Holocaust teilgenommen hat?

•

& Literacje

R. J.: Als ich ein Kind war, mit dem Traum Schauspielerin zu werden,

R. J.: ...piękna nazwa: … Świat Miejscem Prawdy... Kiedy zaczynam dystansować się do roli to niestety, staję się wtedy mniej sugestywna. Od czasów mojej współpracy z Tabo-

•

A. L.: Kann die kranke Volks-Seele durch künstlerische Mittel, die uns z.B. das Theater bietet, geheilt werden?

•

wywiad INTERVIEW

obejrzenia i usłyszenia Pani na żywo w 2009 roku, było to w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu, kiedy to w ramach międzynarodowego festiwalu teatralnego Świat miejscem prawdy wystawiony został spektakl Oczyszczeni. Z jednej strony, słuchałam Pani jak zahipnotyzowana, wręcz oniemiała, natomiast z drugiej strony, śpiew ten wzbudził we mnie wewnętrzne zaniepokojenie, a nawet i swoiste poczucie winy. Bezsprzecznie nawiązała Pani wtedy bardzo emocjonalnie bliski kontakt z publicznością...Czy zatem kreując rolę w jakimś stopniu się Pani do niej dystansuje? A jeśli nie, to w które kreacje sceniczne włożyła Pani jak najwięcej swoich emocji?

•

R. J.: Będąc małą dziewczynką marzyłam o tym, aby zostać aktorką, gdyż idealizowałam teatr jako miejsce pozbawione zła i emocjonalnego chłodu. Jednakże to nie do końca tak wygląda, gdyż tak naprawdę teatr stanowi przysłowiową „soczewkę”, czy odbicie całego społeczeństwa, łącznie ze wszystkimi jego przywarami. Celem teatru jest ukazanie skompresowanej, ale zawsze otaczającej nas rzeczywistości. Stanowi jak gdyby jej krzywe odbicie lustrzane. Jednakże to nie język teatru przyczynia się do wszelakich zmian społecznych. Bo tu bardziej jego indywidualni odbiorcy decydują, czy chcą, na skutek wywartego przez teatr wpływu zmienić coś w swoim życiu prywat-

A. L.: Po raz pierwszy miałam sposobność

•

rim traktuję każdą kreację jako nieodłączną część mojego życia osobistego. Najważniejsze role... wszystkie były ważne, bo i dziewczynka w Born gulity, rola w Oczyszczonych... rola Geierwally, Meszulach, Kalibana, a także wiele innych. Oczywiście, tylko nielicznym reżyserom udaje się wydobyć z kreacji scenicznej tkwiącą w aktorze psychologiczną głębię. Ostatnimi czasy żyłam wyłącznie „zawieszona” w moich rolach. Tym samym nie pozwalałam sobie na szczęśliwe życie osobiste.

•

uzdrowienia chorej duszy narodu?

nym. Teatr sam w sobie nie jest wstanie uzdrowić duszy narodu. Wynika to z faktu, iż sam stanowi część składową systemu społecznego. I, aby w pełni uskutecznić ten zamiar należy wdrożyć całkiem inne środki przekazu.

•

{

A. L.: Czy środki artystyczne, jakie oferuje nam teatr, mogłyby się przyczynić do

•

Renate Jett

religii, stanowiły prawdopodobnie jedyną sposobność, aby przetrwać i zachować własną tożsamość. Mając to na względzie, rozumiem już, dlaczego naród ten skory był do zamykania się w dość hermetycznym świecie własnego języka, co prawdopodobnie w sposób nieświadomy chroniło właśnie duszę narodu. Jednakże w ciągu tych 10 lat, od kiedy mam możliwość częstego przybywania w Polsce, widzę postępujące zmiany w polskiej mentalności, która staje się bardziej otwarta i mniej hermetyczna, jak miało to miejsce jeszcze kilka lat wcześniej. I nie mi tu oceniać, w jakim stopniu Polacy ponoszą winę w zagładzie innych ludzi. Z tego co wiem, wielu Polaków pod groźbą utraty życia próbowało ratować bliźnich, wielu dzięki takim bohaterskim czynom przeżyło okropieństwa wojny. Ale zawsze, jak to w życiu: „każdy kij ma dwa końce”.

R. J.: Ja, dem ist bestimmt so. ... Kol-

lektiv... Erlösung... Ich empfand es lange als ‚etwas zurückgeben’ in dem ich hierher kam und auch die polnische Sprache phonetisch in meinen Kopf transferierte und versuchte sie zu lernen, zu sprechen. Durch die isolierten Rollen habe ich mich lange innerlich geweigert,

R. J.: ... ein wunderschöner Titel ...

World as a Place of Truth... Ich fange an, emotionalen Abstand zu gewinnen, bin deshalb vielleicht nicht mehr eine so ‚willig Leidende’. Seit der Arbeit mit Tabo-

04≈

Literacje

& 33

04≈

•

kowski), która wcześniej morduje z innym kochankiem (Poniedziałek) własnego męża (Schweiberer). Na ekranie widzowie śledzą toczący się w psychice matki psychologiczny proces-najpierw dopadają Teresę wyrzuty sumienia, potem podejmuje nieudaną próbę samobójczą. Te dwa motywy powróciły jak bumerang Czy był to zabieg świadomie przez Panią współzaaranżowany? &

•

A. L.: Czy marzenie o zostaniu aktorką było

w Pani przypadku tym jedynym ?

R. J.: Jak najbardziej. Moja profesja dostarcza mi wiele adrenaliny. I jestem dumna z tej czteroletniej dziewczynki, która marzyła o zostaniu aktorką, bo tak na prawdę w pełni zrealizowała swoje dziecięce zamiary. Jest obsadzana w ciekawych rolach, ma możliwość robienia kariery

A. L.: A może uchyli Pani rąbka tajemnicy i powie coś więcej o planowanym projekcie teatralnym? &

R. J.: Powiem hasłowo: Bóg, wszechświat, człowiek, święta trójca...(śmiech) &

•

A. L.: Wären Sie manchmal lieber etwas ande-

res als Künstlerin?

•

versucht zu denken, er sei jüdisch. Vor allem weil er sich mit der jüdischen Geschichte Polens auseinandersetzt. Sein Großvater war ein Waise und wusste nicht woher er kam, weil er zu jung war. In seiner Familie wurde immer wieder nach einer Antwort auf diese Frage gesucht. Sie ist nach wie vor offen. über dieses Familien-Thema hat Krzysztof in einem Interview für eine französische Zeitung gesprochen. So entstehen Legenden.

A. L.: Ich habe am Wochenende im Kino den Film ‚Italiani‘ gesehen. Sie spielen mit Warlikowski, Poniedziałek, Schweiberer. Das Warlikowski Theaterteam ist auf die Idee gekommen einen Film zu drehen…. der von ‚Hamlet‘, ‚Theorem‘ von Pasolini, ‚Götterdämmerung‘ von Visconti inspiriert wurde...

A. L.: Sie spielen da Teresa, die Mutter und

später auch die Geliebte von Hamlet (Warlikowski), die vorher zusammen mit ihrem ersten Geliebten (Poniedziałek) den Ehemann (Thomas Schweiberer) umgebracht hat. Man sieht einen psychologischen Prozess, der sich in ihnen abspielt, der zum Schuldbekenntnis und zum Selbstmordversuch führt… Diese zwei Motive kommen in Ihrer Schauspielkunst immer wieder vor … ist dies bewusst???

R. J.: Ich habe Warlikowski nach seiner Herkunft befragt. Man ist

beite, was und warum. Das sind zwei verschiedene Vorgänge. Die zwei Motive sind hochdramatisch und halten mit noch ein paar anderen das Theater am Leben... Shakespeare, Sarah Kane, die alten Griechen usw. oft geht es in den Stücken um dramatische, psychologische Vorgänge in Familienstrukturen. Die Themen sind so alt wie die Menschheit.

Barczyk. Krzysztof hat mich angerufen, ob ich in die Toscana kommen kann, ich war gerade mit Proben in Basel beschäftigt und konnte 10 Tage frei nehmen. Die Inspiration kam hauptsächlich von dem Ort – und natürlich von der Geschichte. Aber klar, die Filme sind ja weltberühmt und Teil des kollektiven Kunstverständnisses. Hamlet kennt auch jedes Kind.

R. J.: Ach, ich finde das Künstler-Da-Sein schon sehr anregend. Und es ist wunderbar was aus diesem kleinen Mädchen, das mit 4 Jahren den Traum hatte, Schauspielerin zu werden, geworden ist. Und was für schöne Rollen ich gespielt habe und spiele, die wunderbare Möglichkeit hier in Polen eine Karriere zu machen. Die Musik und das Reisen, innerlich und äußerlich.

R. J.: Wäre mir das immer bewusst gewesen, hätte ich es nicht machen können - und nicht machen müssen... Ich funktioniere als Schauspielerin ähnlich wie ein Medium. Ein Medium ist durchlässig, ohne zu beurteilen. Natürlich bin ich mir bewusst mit wem ich ar-

•

A. L.: Bewundernswert ist, dass Sie es zumindest versuchen... Nicht ohne Be-

•

wywiad INTERVIEW

R. J.: Udało się Pani poniekąd zgadnąć, przyszedł czas na reżyserię. Pracuję aktualnie nad nowym projektem w Teatrze Nowym w Warszawie. Premierę planujemy na wrzesień. A dokąd później poprowadzi mnie los? Tego nie wiem, gdyż tak daleko w przyszłość nigdy nie zwykłam planować. Po prostu: „Life unfolds in front of me”. Jednakże szósty zmysł podpowiada mi, iż dziać się będzie wiele.

•

polnisch von jestem jestes usw -? tak być?zu lernen. Ich hoffe noch immer auf die kindliche Art, irgendwann ist es einfach da... (lacht)... Die Sprache von Anfang an zu lernen ist mir nicht möglich gewesen, mit dem Monolog aus Oczyszczeni, den Shakespeare Texten, die ich als Kaliban zu bewältigen hatte, zusammen mit den anderen ca. 5 Monologen die gleichzeitig in meinem Hirn loderten. Ich bin ein Mensch. Keine Gigantin.

R. J.: Der Film war, so wie ich es verstanden habe, die Idee von Lukasz

& Literacje

iż trudno mi jest przewidzieć, czym nas Pani wkrótce zaskoczy: nową kreacją aktorską, kompozycją muzyczną, reżyserią... Mogłaby Pani opowiedzieć o swych planach na niedaleką przyszłość?

deutung scheint in dem oben erwähnten Kontext die Tatsache zu sein, dass Warlikowski’s Großvater ein jüdischer Waise war.

A. L.: Droga Renate Jett, przyznam się szczerze,

•

{

A. L.: Gra tam Pani Teresę, matkę, a potem także i kochankę Hamleta (Warli-

•

Renate Jett

kowski zadzwonił do mnie, czy nie przyjechałabym na kilka dni do Toskanii. I tak się stało. Inspiracją całego przedsięwzięcia była tu przede wszystkim malownicza okolica i powiązana z nią niedawna historia. Tak, film jest interpretacyjnym odbiciem znanych dzieł sztuki.

grałabym tej roli. Jako aktorka funkcjonuję na podobnych zasadach co medium, czyli jestem otwarta na nowe wyzwania i staram się od początku zbytnio ich nie oceniać, nie analizować... Oczywiście jestem świadoma, z kim i nad czym będę pracować, ale jest to już zupełnie odmienna kwestia. Te dwa motywy, o których tu Pani wspomina, tak naprawdę, od wieków podtrzymują teatr przy życiu…(śmiech)… Shakespeare, Sarah Kane, klasycy greccy, oni wszyscy analizowali strukturę związków rodzinnych właśnie poprzez pryzmat teatru. Poruszali zawsze te same, stare jak zresztą sama ludzkość, tematy...

•

R. J.: Pomysłodawcą filmu był tu sam reżyser, Łukasz Barczyk. Warli-

w Polsce, podróżuje, komponuje...

•

A. L.: Godne podziwu jest to, iż przynajmniej Pani próbuje. Ostatnio miałam sposobność obejrzeć w kinie nowy film Łukasza Barczyka Italiani. Zagrała tam Pani obok Warlikowskiego, Poniedziałka, Schweiberera... Czyli zaprzyjaźniony teatralny team wpadł na pomysł, aby nakręcić film w słonecznej Toskanii, inspirowany zresztą Hamletem Shakespeare’a, Theorem’atem Pasoliniego, Zmierzchem Bogów Viscontiego...

R. J.: Gdyby była tego świadoma, to nie za-

•

do konkretnych ról, czyli bardziej sposobem „dziecka” (śmiech), ale i tak mam nadzieję, iż uda mi się go wkrótce nauczyć. Zatem to nie jest typowy proces nauki języka obcego od podstaw. Mogę tyle udźwignąć, ile normalny człowiek potrafi. Nie jestem tytanem.

A. L.: Liebe Renate Jett, bei den allermeisten

Künstlern hat man eine Ahnung, was sie in den nächsten Jahren machen werden. Bei Ihnen ist das nicht so

04≈

Literacje

& 35

•

01≈ 04 A. L.: O czym marzy Renate Jett?

•

R. J.: O miłości, o bogactwie, świadomości. I to dla wszystkich... O ży-

ciu wśród natury, najlepiej nad wodą. O życiu wiecznym, podróżach intergalaktycznych... I o wszystkim tym, o czym zwykle człowiek marzy…

•

A. L.: Zatem życzę spełnienia wszystkich tych marzeń i dziękuje Pani za roz-

mowę

•

R. J.: Dziękuję Pani

PL D

klar. Wir können uns eine Menge vorstellen: Sängerin oder Schauspielerin, Regisseurin oder... womit überraschen sie uns bald? &

R. J.: Wie Sie schon erwähnen ‚spiele’ ich als nächstes eine Regisseurin. Das Projekt wird im September am Nowy Teatr in Warschau uraufgeführt. Wohin mich mein Lebensweg dann führen wird, kann ich nicht sagen, ich habe nie wirklich vorausgeplant, mein Leben ‚unfolds in front of me’. Mein Gefühl sagt mir, dass es spannend wird.

•

A. L.: Würden Sie vielleicht ein Geheimnis lüften, was das Projekt im Teatr

Nowy anbelangt?

•

R. J.: Liebe. Reichtum. Bewusstsein. Für Alle. Wohnen in der Natur, am liebsten an einem Wasser. Ewiges Leben. Intergalaktische Reisen. Und was man sonst noch so alles träumt...... &

•

A. L.: Ich drücke die Daumen für die Erfüllung Ihrer Wünsche und bedanke mich bei Ihnen für das Gespräch.

•

R. J.: Ich danke Ihnen.

& Literacje

R. J.: Gott, Universum, der Mensch. Die heilige Dreifaltigkeit. Sozusagen... (lacht)... A.L.: Wovon träumt Renate Jett?

•

wywiad INTERVIEW

Adama Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej.

Rekonesans

•

{

Renate Jett

Z niemieckiego tłumaczyła Aneta Lukas

Dziady

Polska w czasie zab0rów – kontekst post kolonialny

Alfred Gall

Utrata państwowości odegrała wielką rolę w ciągle ponawianym poszukiwaniu swego miejsca pośród innych narodów europejskich, a więc również w kolejnych próbach zakotwiczenia tego kraju w obrębie historii Europy. Literatura polska, zwłaszcza w okresie romantyzmu, dołoży wszelkich starań, aby wykreować wyobrażoną tożsamość narodową wspólnoty pozbawionej państwa i przez to uzasadnić równoprawne, wręcz zaszczytne, miejsce Polski w gronie narodów europejskich. Stosunek kultury polskiej do Europy można, aczkolwiek z pewnym uproszczeniem, określić jako drażliwy, pełen resentymentów wynikających z poczucia, że Polska niesłusznie została zepchnięta na margines, i to nie tylko przez politykę mocarstw zaborczych, lecz także przez – jak uważano – obojętność pozostałych państw. Romantycy bezustannie przypominają z jednej strony o konieczności samookreślenia kultury polskiej w obliczu zagrażającej utraty tożsamości narodowej; z drugiej – zamierzają przekonać pozostałe narody o niemożności uzyskania sprawiedliwości, wolności i pokoju w Europie bez niepodległej Polski. Niemałą rolę odgrywa w tym kontekście uzasadnianie historiozoficzne tezy o zbawczej misji dziejowej Polski, bez której realizacja tych celów będzie tylko czczym marzeniem.

Pod koniec XVIII wieku Rosja, Prusy i Austria doprowadziły do rozbioru Polski. Wynikające z rozbiorów skutki wywarły oczywiście decydujący wpływ na kulturę polską. 05≈

Literacje

& 37

Dziady Adama Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej. Rekonesans 38

05≈ Wymiar sakralny rozmaitych odmian mesjanizmu ma uzasadnić głębszy sens procesu dziejowego, w którym zwłaszcza Polska, ze względu na brak państwowości, zajmuje najważniejsze miejsce. Walka o niepodległość – za pomocą spisków i powstań – określa przede wszystkim stosunek Polaków do zaborców, a zwłaszcza do Prus – i później Rzeszy Niemieckiej – oraz Rosji rzutował na kulturę i jej próby odnajdywania własnego miejsca poza zasięgiem hegemonii zaborców. Ta sytuacja wywarła szczególny wpływ na literaturę polską, która właśnie w epoce romantyzmu dąży do autentyczności narodowej w obliczu procesów zaborczego skolonizowania. Każda literatura europejska powstaje tymczasem w kontakcie z innymi literaturami – żadna z nich nie istnieje jako całość zamknięta. Dodatkowo, odniesienia do innych kultur zwracają uwagę na wymiar diachroniczny (przez odwołania do tradycji) oraz synchroniczny (stosunek do literatur współczesnych). W okresie romantyzmu podobna problematyka zarysowuje się w postaci dotkliwej ambiwalencji. Z jednej strony literatura jest pojmowana jako wyraz ducha narodu – a więc jako zjawisko oryginalne – z drugiej zaś obejmuje ona wymiary odsyłające do innych kultur. Wyłanianie się literatury narodowej wyraźnie wskazuje na pewien paradoks: proces jej określania dokonuje się jako swoiste rozgraniczenie między własną a inną (obcą) literaturą, przy czym odgraniczone i wręcz odrzucone kultury powracają w tej oto „własnej” literaturze w postaci natarczywych fantazmatów, co podważa próbę konstytuowania zamkniętego pola literatury narodowej. Samookreślenie literatury narodowej podlega presji prześladowczych wizji współistnienia tej inności, wobec której dąży się do uzyskania niepodlegającej żadnemu zewnętrznemu wpływowi odrębności. Na polu ustalenia kultury narodowej toczy się więc ciągła walka o nieskazitelną tożsamość, jednocześnie jednak nieprzerwanie odradza się lęk przed skażenie innością. I to powoduje, że inność jest obecna w tym zmaganiu, tym bardziej, im mocniej dąży się do niepokalanej tożsamości narodowej. Z całą jaskrawością widać podobne sprzężenie zwrotne w literaturze okresu romantyzmu, w którym teksty literackie pełnią funkcję pola walki o tożsamość narodową, a zwalczana, i nie zawsze uświadomiona inność wpisana jest w struktury poszczególnych utworów.

& Literacje

Julia Kristeva wprowadziła w trochę innym kontekście pojęcie „abjection” (Julia Kristeva: Pouvoirs de l’horreur. Essai sur l’abjection, Paris 1980), aby uwydatnić szczególne znaczenie przebywającego na pograniczu świadomości i nieświadomości obszaru obejmującego wszystko, co jest odrzucone, a mimo to ciągle powraca, przeraża i odrzuca a w końcu – przez swoją natarczywą obecność – podważa samoistność oraz autentyczność podmiotu (także zbiorowego, jakim jest naród). Pojawiające się w tekstach kultury podobne fantazmaty przypominają Freudowskie „niesamowite”, które nawiedza wszelkie dążenia do wyparcia inności i objawia się ono w literaturze we wciąż powracających i odpowiednio zwalczanych „lękach przed wpływem” (Harold Bloom). Niemała zasługa studiów postkolonialnych polega na tym, że otworzyły możliwość skrupulatnego opisania zjawisk, wynikających z podobnych sprzężeń zwrotnych, jako przejaw hybrydyczności kultury (Homi K. Bhabha). Warto więc nawiązać do terminów postkolonializmu, by ujawnić i opisać wymiar hybrydyczności również w Dziadach Mickiewicza.

ziady i hybryyczD ność – literatura i fantazmaty inności W sprzężeniu zwrotnym, między dążeniem do nieskażonej samoistności, a powrotem fantazmatów inności, sytuuje się również polska literatura romantyczna. Dramat Dziady powstaje w procesie wypierania wpływu literatury oraz kultury obcej, którą uosabiają w tym przypadku przede wszystkim Niemcy i Rosja. W Dziadach te inne kultury są traktowane jako obce oraz zagrażające ukonstytuowaniu tożsamości narodowej. A jednak to, co tłumione, nadal tkwi i powraca w tekście. Można więc określić Dziady jako przestrzeń dramatyczną, w której Mickiewicz dokłada wszelkich starań, aby odsunąć wciąż powracającą inność i określić nieskażoną polskość. Lecz mimo wszystkich starań to, co tłumione, pozostaje częścią składową (aczkolwiek ukrytą) dramatu. Nieujawniona i w przeważającej większości przypadków nieuświadomiona hybrydyczność tworzy kanwę arcydramatu narodowego,

w zamieszczonych w nich wolnych przekładach z poezji Goethego oraz Schillera: „Posępność i wszelkie wrażenia, które autor zamięszał, mogłyby być wydane bez niemczyzny” (1827 r., w „Gazecie Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”). Mickiewicz sam żartobliwie przyznał się w liście do Franciszka Malewskiego do swojej germanomanii w okresie lat od 1819 do 1822. Fascynację literaturą niemiecką, którą Mickiewicz zajmował się w okresie wileńskim, robiąc przekłady między innymi z Schillera i Goethego, wyraźnie widać np. w IV cz. Dziadów. Wielokrotnie zwracano uwagę na to, że Gustaw jest postacią ukształtowaną na wzór Wertera ze słynnej powieści Goethego, i to w podwójnym sensie: z jednej strony Gustaw jest nieszczęśliwym kochankiem, który popełnił samobójstwo, z drugiej – jest jak Werter, zaciętym i rozpaczliwym czytelnikiem „książek zbójeckich”, który dochodzi do coraz głębszego przekonania, że nie ma w tym świecie miejsca dla jednostki dążącej do pełnej samorealizacji. Poczucie, że „nasze biedne istnienie” (słowa Wertera „unsere arme Existenz”) odznacza się samotnością społeczną, klęską miłosną i brakiem podstawy metafizycznej, męczy i Gustawa i Wertera. W IV cz. dramatu mamy do czynienia z bezpośrednimi nawiązaniami do literatury niemieckiej. Mickiewicz wskazuje w przypisach do tekstu na źródła, z których czerpał. W rozmowie z księdzem Pustelnik (Gustaw) śpiewa przerobiony przez Mickiewicza fragment wiersza „Młodożeniec nad potokiem” („Der Jüngling am Bache“) Schillera (Dziady, cz. IV, w. 55–58). W innym miejscu Gustaw odwołuje się do „Amalii”, jednego z liryków Schillera (Dziady, cz. IV, w. 310–321, 328–331). Mickiewicz dokonuje wszelako świadomego odstąpienia od oryginału przez zmianę podmiotu mówiącego, który u Schillera ma płeć kobiecą, w Dziadach natomiast męską. Uderza zatem fakt, że tożsamość bohatera IV cz. Dziadów jest wykreowana na podstawie literatury niemieckiej (Cierpienia młodego Wertera), a prócz tego Mickiewicz całkiem świadomie włożył do ust Gustawa słowa Schillera. Jest rzeczą znamienną, że Gustaw, który ucieleśnia cechy niemieckości, zjawia się jako upiór, a więc w postaci odrażającego potwora istniejącego na pograniczu życia i śmierci. Zepchnięta na margines istota (upiór) uosabia niemieckość, której Mickiewicz chce

w którym ogniskuje się lęk przed wpływem hegemonii kulturalnej (Antonio Gramsci) mocarstw zaborczych, a zwłaszcza kultury niemieckiej. Dramat Dziady tkwi w sieci ukrytych w tekście odniesień międzykulturowych, a również w wysoce zhierarchizowanym kontekście, wyłaniającym się z presji zaborców i ich systemu uprzedzeń. W swoim dramacie Mickiewicz podejmuje walkę z uciążliwą hegemonią kulturową mocarstw zaborczych. Tekst jest pod tym kątem polem napięć, w którym objawia się swego rodzaju intertekstualność agonistyczna, polegająca na tym, że Mickiewicz cytuje fragmenty z literatury niemieckiej, aby zmagać się z nią i stworzyć własny model literatury i kultury narodowej na podstawie wyparcia niemieckości. Dramat Dziady funkcjonuje więc w „semiosferze” (Jurij M. Łotman), w której chodzi o określenie semantyczne tożsamości (narodowej i indywidualnej) – hybrydyczność jest przy tym traktowana jako zagrożenie polskości. W Dziadach ogniskuje się tym samym sprzężenie zwrotne między próbą odsunięcia inności i wciąż powracającymi jej fantazmatami. Mimo wszelkich starań Mickiewicza Dziady wyraźnie pokazują, że tożsamość narodowa jest do głębi skażona hybrydycznością. Tekst nie jawi się zatem jako zwarta tkaniną, ale jako pole bitwy, zmiennych napięć oraz zwalczających się sił. Dramat stanowi właściwie tego skutek – jest „maszynerią wytwarzającą sens” (Gilles Deleuze) w walce o tożsamość narodową. Wyobrażony w Dziadach naród oraz wyobrażona tożsamość – narodowa i indywidualna – ujawniają podwójny (napędzający zresztą maszynerię Dziadów) strach: lękowi przed wpływem inności towarzyszy przecież lęk o samo istnienie wspólnoty narodowej. Można na podstawie lektury Dziadów ustalić, w jaki sposób Mickiewicz zmaga się z tym podwójnym lękiem, który zarysowuje się ze szczególną wyrazistością w stosunku do niemieckości.

iemieckość N Dziadów: Goethe, Schiller i fantazmaty inności Kazimierz Brodziński zarzucił Mickiewiczowi przesadne umiłowanie literatury niemieckiej, przejawiające się w Dziadach, szczególnie

05≈

Literacje

& 39

Dziady Adama Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej. Rekonesans 40

05≈ się pozbyć przez stworzenie arcydramatu narodowego. Z tej przyczyny Gustaw stanowi etap w rozwoju bohatera romantycznego, w którym powinien przezwyciężyć swoją rozpacz życiową i przez to też wpisaną w swoją tożsamość niemieckość. To właśnie w tej niemieckości objawia się dodatkowy wymiar wampiryzmu, w którym gromadzi się wszystko, co ma być odrzucone w dążeniu do autentycznego istnienia. Zachodząca w III cz. Dziadów metamorfoza bohatera potwierdza, że poprzednia tożsamość nieszczęśliwego kochanka oraz rozpaczającej w obliczu Boga i społeczeństwa jednostki została zastąpiona nową tożsamością – Konrada, odnajdującego cel swojego życia w działalności na rzecz wolności narodu. Metamorfoza ta wskazuje również na próbę usunięcia niemieckości, reprezentowanej przez postać Gustawa w kształcie wampirycznym, na próbę pozbycia się zwalczanego fantazmatu innej kultury. Jest rzeczą znamienną, że niemieckość powraca w III cz. Dziadów, tym razem jednak Mickiewicz rezygnuje z zaznaczenia odpowiednich źródeł. Nasuwa się wniosek, że w III cz. dramatu niemieckość zjawia się już nie w postaci zwalczanej i przezwyciężonej przez metamorfozę innej kultury, ale raczej jako niechciany gość, prawie jako upiór. Odrzucona literatura niemiecka, uosabiająca hegemonię kulturową jednego z zaborców, wpisuje się w tekst III cz. Dziadów. Wyparcie innej kultury okazuje się jednoznaczne z jej wpisaniem w wyobrażoną tożsamość. Ciągle więc powraca kultura niemiecka, z którą zmaga się Mickiewicz w swoim dążeniu do określenia nowej tożsamości bohatera romantycznego i narodu polskiego. Ślady podobnego traktowania literatury niemieckiej pojawiają się wyraźnie w improwizacji Konrada i odnoszą się do Fausta Goethego. Uważna lektura „Wielkiej Improwizacji” ujawnia wpisaną w tekst obecność niemieckości, która istnieje w nim jako horyzont odniesień. W liście do A. E. Odyńca (28 IX 1835) Mickiewicz wspomina, że przełożył prolog Fausta. Podczas wizyty u Goethego w 1829 r. Mickiewicz zobaczył także inscenizację dramatu w Weimarze. O tej inscenizacji poeta polski rozmawiał z A. E. Odyńcem, który szczegółowo relacjonuje (jak zresztą też C. F. Zelter) w swoich listach spotkanie z Goethem oraz wizytę w teatrze. Faust (i spotkanie osobiste z poetą niemieckim) niewątpliwie odcisnął piętno na twórczości Mickiewi-

& Literacje

cza, który destyluje swój dramat również z książek, przerabianych w praktyce literackiej. W improwizacji Konrad wyraźnie nawiązuje do Goethego, który we wstępie do Fausta włożył do ust dyrektora teatru oświadczenie, że w dramacie będzie się toczyła akcja obejmująca całość kosmosu („Vom Himmel, durch

die Welt, zur Hölle!”; w przekładzie polskim, na podstawie późniejszego tłumaczenia Alfonsa Walickiego (Wilno, 1844): „Przez świat do piekła spuścisz się z nieba”). Konrad podejmuje podobny wątek w swojej wizji otwartej czasoprzestrzeni, w której ma działać siła natchnionego poety: „Zrzucę ciało i tylko jak duch wezmę pióra Potrzeba mi lotu, Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu, Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura.” (Dziady, cz. III, scena II, w. 91 i n.) Motyw pychy jednostki, hybris, człowieka rzucającego wyzwanie Bogu, wyraźnie słychać w obydwu dramatach. Faust porównuje swoją moc z wszechmocą Boga („Hier ist es Zeit, durch Thaten zu beweisen, / Daß Mannes-Würde nicht der Götterhöhe weicht […]” (Faust, w. 712 i n.)). „Byś pokazał światu czynem, / Że męska moc i bogów nie ustąpi chwale […]”); a w słowach Konrada pobrzmiewa Faustowska pewność co do niepodważalnej godności człowieka, który swoim działaniem dąży do przewartościowania dotychczasowego porządku aksjologicznego. Okazuje się, że w wyobraźni Konrada porządek ten wypłynął tylko z obojętnej wobec losu ludzkiego woli Boga: „Jam się twórcą urodził: Stamtąd przyszły siły moje, Skąd do Ciebie przyszły Twoje [...]” . (Dzi a dy, c z . III , sc. 2 , w. 127-129)

„Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył, I większe niżli Ty zrobiłbym dziwo, Zanuciłbym pieśń szczęśliwą!”. (w.167-169) „Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz, Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz”.

czywistości, lecz także o moc działania. I Faust, i Konrad zmierzają do tego, aby zmienić bieg rzeczy i stworzyć zupełnie nową rzeczywistość, która będzie opierała się na autentycznych wartościach wypracowanych i zagwarantowanych przez wyjątkową jednostkę. W Fauście temat działania ujawnia się przy tłumaczeniu początku Ewangelii wg. św. Jana, kiedy to Faust rozważa różne możliwości interpretacji znaczenia sformułowania „Na początku było Słowo” i sądzi, że „słowo” nie wystarczy, aby uwydatnić i pojąć najgłębszy sens tego, co było według ewangelisty na początku. Dochodzi tym sposobem do wniosku, że najlepszym rozwiązaniem kwestii będzie formuła „im Anfang war die That!” („na początku było dzieło.”), przy czym „That” oznacza czyn (działalność) oraz dzieło (wynik działalności, tzn. dzieło). W tym duchu wyobraża sobie Konrad najwyższą potęgę słowa, które ma zbawić cały świat. Słowo, o którym marzy Konrad w swojej ekstazie, odnosi się do procesu stworzenia całkowicie nowego porządku, obejmuje więc, jak u Goethego, wymiar działania:

nd was der ganzen Menschheit zugetheilt ist, U Will ich in meinem innern Selbst genießen, Mit meinem Geist das Höchst’ und Tiefste greifen, Ihr Wohl und Weh auf meinen Busen häufen, Und so mein eigen Selbst zu ihrem Selbst erweitern Und, wie sie selbst, am End’ auch ich zerscheitern […]“ . (Faust, w. 1770 i n.)

Wypowiedź Konrada, który opisuje siebie jako ucieleśnienie całego narodu, zawiera zbieżne z niemieckim dramatem słownictwo, z zastrzeżeniem jednak, że skupia się na narodzie polskim. Zachodzi więc znamienna przemiana, która polega na tym, że Mickiewicz w Dziadach odnosi się wyłącznie do ojczyzny i Polaków, podczas gdy Faust Goethego ma na myśli całą ludzkość: „Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony; Ciałem połknąłem jej duszę, Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon – bo za milijony Kocham i cierpię katusze. Patrzę na ojczyznę biedną, Jak syn na ojca wplecionego w koło; Czuję całego cierpienia narodu, Jak matka czuje w łonie bole swego płodu.”

„Pieśń to wielka, pieśń-tworzenie. Taka pieśń jest siła, dzielność, Taka pieśń jest nieśmiertelność!” (Dzi a dy, c z . III , sce na II , w. 51 i n.)

Samoubóstwienie jednostki w obliczu Boga oraz samoidentyfikacja ze wspólnotą narodową ukształtują świadomości Fausta i Konrada. Obaj bohaterowie wyolbrzymiają swoje „ja” do rangi podmiotu absolutnego, który przemawia do ludzkości. Faust:

(Dzi a dy, c z . III , sce na II , w. 257 i n.)

Kluczowe wypowiedzi Konrada z improwizacji można więc odczytać jako odpowiedź na Fausta Goethego. W ukazanych miejscach Mickiewicz wpisuje Dziady w sieć semantyczną Fausta. W odróżnieniu od IV cz. dramatu, w której poeta zaznacza odpowiednie źródła, w III cz. rezygnuje ze wskazania określonych miejsc odesłań, i to całkiem słusznie, gdyż nie można ustalić przecież konkretnych cytatów; mamy tu raczej do czynienia z przerobieniem modelu bohatera z Fausta Goethego. „Wielka Improwizacja” tkwi więc w sieci tekstualnej, która odsyła do Fausta i jest raczej podobna do patchworku, aniżeli do zwartej i zamkniętej w sobie tkaniny. Wytworzeniu sensu w Dziadach cz. III towarzyszy więc wpisana w tekst parafraza Fausta. Zamierzona w IV cz. dramatu próba przezwyciężenia niemieckości prowadzi w III cz. do ponownego starcia z ową niemieckością. Powracająca niemieckość podwa-

„Łono, w którym chęć wiedzy już się nie panoszy, Niech odtąd w siebie wchłania bólów krocie. „Co dano całej ludzkości w udziale, Sam jeden chcę w jestestwie swoim przeżyć, Duchem Najwyższe i Najgłębsze zmierzyć. Jej ból i rozkosz w piersi mej zestrzelę, Ku łonu jej rozszerzę głębię mego łona, Aby w końcu tak samo rozbić się jak ona […].

(w. 186 i n.)

Mimo dość powszechnej opinii, nie chodzi Faustowi wyłącznie o poznanie istoty rze-

ein Busen, der vom Wissensdrang geheilt ist, M Soll keinen Schmerzen künftig sich verschließen,

05≈

Literacje

& 41

ża staranie o określenie zwartej, samoistnej tożsamości bohatera w Dziadach cz. III i niejako nasuwa porównanie z upiorem, który zjawia się bez ustanku i nie daje się wyprzeć. Z punktu widzenia studiów postkolonialnych podobną konstrukcję tekstualną określić można mianem „appropriation” („przywłaszczenie”; zob.: Bill Ashcroft, Gareth Griffiths, Helen Tiffin: Post-Colonial Studies. The Key Concepts, London – New York 2005). „Przywłaszczenie” w sensie postkolonialnym oznacza proces, w którym kultura opanowana przez mocarstwa kolonialne używa pewnych określonych motywów i fragmentów, które pochodzą z kultury hegemonicznej. Dotyczy to zarówno języka, literatury, pojęć, sposobów myślenia, jak i też wyobraźni czy kultury w ogóle, a więc, jednym słowem – całości zjawisk związanych z hegemonią kulturową, przeciw której walczy naród podbity, używając przy tym do osiągnięcia własnych celów konkretnych zjawisk z kultury hegemona. Pod tym względem pojęcie „przywłaszczenia” można również zastosować w stosunku do Polski w okresie zaborów, ze szczególnym uwzględnieniem Dziadów Mickiewicza. Przykład tego dramatu pokazuje, że poeta wyobrażał sobie tożsamość Polaków – przynajmniej w jednym z jej wymiarów – również w zmaganiu z literaturą niemiecką. Tekstualna podstawa tożsamości okazuje się skutkiem tej hybrydyczności. „Przywłaszczenie” objawia nadal istniejące połączenie ze zwalczaną niemieckością, która powraca i rozsadza od wewnątrz dążenie do samoistności. W tej perspektywie „Wielka Improwizacja” staje się polem bitwy przeplatających się sił, które Mickiewicz stara się opanować i zorganizować w dramacie, przypominającym w swoim hybrydycznym funkcjonowaniu maszynerię, do której pisarz podłącza inne teksty oraz inną wyobraźnię, aby w ten sposób stworzyć własny model wspólnoty narodowej. Jest faktem znamiennym, że i w tym przypadku Mickiewicz dąży do przezwyciężenia modelu bohatera, bo ostatecznie i Konrad musi zejść ze sceny, a jego miejsce zajmuje skromny i małomówny Pielgrzym. W tej zmianie przejawia się kolejne przekroczenie modelu tożsamości bohatera romantycznego – i w efekcie ponowna próba przezwyciężenia niemieckości. Niemniej jednak uderza to, że ów Pielgrzym usytuowany jest w Ustępie w kontekście rosyjskim, w którym mowa o innym państwie zaborczym. Bohater nadal

& Literacje

tkwi w relacjach, w których odbija się położenie Polski pod zaborami, i walczy o swoją tożsamość narodową przeciw presji, którą wywiera mocarstwo zaborcze – czyli tym razem imperium rosyjskie.

ziady: przywłaszD czenie literatury niemieckiej i niewymazywalna hybrydyczność Mickiewicz tworzy w Dziadach model bohatera narodowego przez odwołanie się do wzorców niemieckich (przede wszystkim Schillera i Goethego), które wpisuje w swój tekst. Agonistyczna intertekstualność Mickiewicza polega nie na wpływie innych tekstów, z których poeta czerpałby tylko niektóre cytaty, lecz raczej na przerobieniu określonych wątków, pochodzących z przywołanych tekstów. W takim ujęciu intertekstualności, zamiast źródła, do którego poeta chciałby dotrzeć, otrzymujemy relacje sił przeplatających się w tekście. Mickiewicz raczej eksperymentuje ze znakami lub z semantyką, wynikającą z wyobraźni poetów niemieckich, i wykorzystuje je w swojej próbie określenia modelu bohatera romantycznego, który mógłby uosabiać tożsamość narodową i poprzez to uzasadnić system wartości dla wspólnoty. Można wywnioskować, że wyobrażony bohater powstaje w Dziadach jako wynik „przywłaszczenia” („appropriation”) modelu literackiego o niemiecki rodowodzie. Wpisana w dramat niemieckość pełni nie tylko funkcję horyzontu odniesień literackich, lecz także wskazuje na hegemonię kulturową obcej mocy, przeciw której – w ujęciu postkolonialnym – dokonuje się swego rodzaju „przywłaszczenie” subwersywne. Analiza intertekstualna nie stanowi w tym kontekście banalnej „wpływologii”, która atomizuje teksty, ale ujawnia, że Dziady są polem walki o tożsamość indywidualną oraz narodową, polem przenikających i zwalczających się sił. A walka toczy się w tekście, który nie jest zamkniętą strukturą, lecz który pozostaje zanurzony w innych tekstach i otaczającej go rzeczywistości politycznej nacechowanej próbą zaborczego skolonizowania. Dramat Mickiewicza ze swoją intertekstualną fakturą służy praktyce i przestrzeni pozatekstualnej, w których

chodzi o ustanowienie tożsamości w obliczu innej, wywierającej represje kultury hegemonicznej. „Lęk przed wpływem” (Bloom) objawia więc w Dziadach wymiar polityczno-kulturowy, gdyż przerobienie fragmentów z innych tekstów stanowi kanwę dla wyobrażenia tożsamości narodowej. Pod tym kątem pisanie jest rodzajem samousytuowania się wobec przejawiających się wpływów literatury i kultury niemieckiej. Mickiewicz całkiem świadomie podejmuje walkę o tożsamość kultury polskiej i dąży do wymazania śladów, które mogłyby wskazać na związek rodzimej literatury z niemieckością. U poety na pierwszy plan wysuwa się przekonanie o swojskości oraz samoistności literatury polskiej. Według słów A. E. Odyńca Mickiewicz miał mówić o autentycznym doświadczaniu prawdy oraz rzeczywistości poprzez literaturę i o wyzwoleniu literatury polskiej spod ciężaru tradycji, w tym też tradycji obcej. Literatura narodowa miała utrzymać się w samoistnej, nieskażonej żadnymi zewnętrznymi wpływami postaci. Mickiewicz miał podkreślić, między innymi, niezależność literatury polskiej od niemieckiej: „[…] poezya nasza wyrodziła się naprzód, nie z estetycznych teoryi, nie z książek, nie z naśladowania Niemców albo Anglików, ale wprost z życia, z prawdy, z miłości […].” (z listu A. E. Odyńca do Juliana Korsaka, z 11 IX 1829). Praktyka literacka Mickiewicza pokazuje wszakże obraz zupełnie odmienny: nie ma w niej bowiem autentycznego doświadczania rzeczywistości, dokonującego się bez żadnego zapośredniczenia, a wyobrażona samoistność okazuje się fikcją, gdyż Dziady są mimo wszystko tekstem hybrydycznym. Hybrydyczność wynika z wpisanej w tekst niemieckości, która, mimo wszelkich starań autora, ciągle powraca. W sprzężeniu zwrotnym pomiędzy dążeniem do nieskażonej niczym samoistności i tożsamości narodowej, a wciąż powracającą (aczkolwiek odrzuconą i tłumioną) obecnością innej kultury, ujawnia się hybrydyczność, której nie da się przezwyciężyć. Nawiązanie do literatury niemieckiej stanowi jedną z wielu płaszczyzn dramatu. Gustaw i Konrad w ogóle odznaczają się swego rodzaju intertekstualną tożsamością, na którą składa się wiele postaci literatury i tradycji (Adam, Prometeusz, Hiob itd.). W perspektywie postkolonialnej warto jednak zwrócić uwagę na to, że tożsamość bohatera, jak zresztą i całego dramatu, polega na przywłaszczeniu wątków pochodzących z innej kultury, wobec której Mickiewicz dąży do samoidentyfikacji polskości. Dziady zachowują więc – mimo wszelkich starań twórcy – stały, aczkolwiek niezupełnie i nie zawsze uświadomiony, kontakt ze zwalczaną niemieckością. Poprzez podobne sprzężenie z literaturą niemiecką dramat objawia niewymazywalną hybrydyczność – i przez to nieusuwalny wymiar międzynarodowości oraz międzykulturowości. Właśnie w takim przywłaszczeniu wzorców obcych tkwi oryginalność praktyki literackiej Mickiewicza – według Lenartowicza twórcy polskiego „Anti-Wertera” i „Anti-Fausta” – w genialnym arcydramacie Dziady.

Alfred Gall

{

Dziady Adama Mickiewicza w perspektywie postkolonialnej. Rekonesans 42

05≈

Alfred Gall, dr, profesor slawistyki i kierownik Mainzer Polonicum (Johannes Gutenberg-Universität Mainz), autor książek: Hermetische Romantik: Die religiöse Lyrik und Versepik F.N. Glinkas aus systemtheoretischer Sicht (2001) i Performativer Humanismus. Die Auseinandersetzung mit Philosophie in der literarischen Praxis von Witold Gombrowicz (2007); współredaktor tomu Romantik und Geschichte. Polnisches Paradigma, deutsch-polnische Perspektiven (2007).

Literacje

& 43

Bohater

narodowy i mesjanizm

Kiedy w Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej, w klasztorze księży Bazylianów przerobionym na więzienie, rodzi się nowy bohater narodowy, oczekujemy, że dokona on wielkich czynów. Na rozmach jego przeznaczenia wskazują jego wzloty prometejskie, bunt przeciwko Bogu i światu, nakaz i pragnienie zemsty na wrogach Ojczyzny, ale ostatecznie żegnamy go jako człowieka złamanego pokorą, niemal dewota, o czym świadczy scena spotkania z księdzem Piotrem. 46

& Literacje

Monika Rudaś-Grodzka

Konrad nie jest więc ani zbuntowanym bojownikiem, ani zbawcą, który ma nadejść. Nawet rola „Jana Chrzciciela” przypada nie jemu, ale ks. Piotrowi. Czytelnika lubującego się w gwałtownych krwawych romantycznych jatkach, sycącego swoją wyobraźnię pełnymi napięć, nierozstrzygalnymi konfliktami ukorzenie się Konrada wprawia w zdumienie. Każe się zastanowić nad kondycją polskiego bohatera romantycznego. Niezwykle krótka, ale bardzo mocna scena kończąca Dziady, w której spotykają się, a właściwie mijają się na schodach Konrad i ksiądz Piotr, wprowadza stan oczekiwania, bezwarunkowego zawierzenia przyszłości. Błaganie o „jedno słowo” wyjaśnienia zapowiada charakterystyczny klimat dla polskiego mesjanizmu. Jeśli nawet dramat czyni z Konrada figurę polskiego mesjanizmu, należy pamiętać, jest on również identyfikowany z wzorem polskiego patriotyzmu, odwołującego się do tyrteizmu, konieczności podejmowania kolejnych powstań w imię miłości do ojczyzny. Wydaje się, że jego ostateczna zgoda złożenia z siebie ofiary, będąca ustępstwem z heroizmu tyrtejskiego i, co się z tym wiąże, poczucia swojej wyjątkowości, wymyka się jako logiczna kolejność historii Konrada z wyobraźni społecznej, w ramach której, te dwie sprzeczne postawy: buntowniczy patriotyzm i mesjanistyczna pokora nie znoszą się, ale funkcjonują obok siebie na trudno uchwytnych zasadach. Prowadzą nie tak, jak chcieliby filozofowie do Aufhebung, czy coincidentia oppositorum, ale do polskiej paranoi, ujawniającej się co jakiś czas i dającej coraz to ciekawsze symptomy tej, jak się wydaje, nieuleczalnej choroby. Paradoksalnie bardziej wyrazistszą postacią niż Konrad jest pojawiający się w Widzeniu ks. Piotra tajemniczy obrońca, wskrzesiciel ojczyzny. Odnajdujemy w nim wszystkie atrybuty, które zostały niejako „odebrane” Konradowi – to owa tajemnicza postać ma stać się prawdziwym bohaterem gdyż „krew jego dawne bohatery”, a także zbawicielem Polski. Konrad wydaje się nieledwie jego cieniem, i trudno wywnioskować (jeśli nie on ma być przywódcą), jaką pełni rolę w projekcie narodowym. Możemy jedynie przy-

06≈

Wacław Kubacki w swojej klasycznej pochodzącej sprzed 60 lat monografii o Dziadach cz. III – Arcydramat Mickiewicza. W Prologu anioł stróż strzeże więźnia jako dziecięcia, egzorcyzmy są powtórnym chrztem. Prześladowanie młodzieży uniwersyteckiej przedstawione jest jako rzeź niewiniątek. W Widzeniu księdza Piotra padają znane wszystkim pokoleniom Polaków słowa: „Tyran wstał!- Herod! – Panie, cała Polska młoda Wydana w ręce Heroda.” (Dziady część III. Scena V. Widzenie księdza Piotra, 5-6 ). Ksiądz Piotr przedstawiony jest też jako dziecina, jego duszę aniołowie zanoszą przed oblicze Pana i sadzają na jego kolanach. Aniołowie czuwają nad Ewą jak nad dzieckiem. Nowosilcow zaś przeobraża się w bajkowego pożeracza dzieci – Croquemitain, a Bajkow przemienia się w jakiegoś strasznego potwora. Obsesyjnie powracające sceny dziecięce każą nam spojrzeć na bohatera inaczej niż każe tradycja historycznoliteracka. Można odnieść wrażenie, że główny bohater chociaż jest młodzieńcem, byłym kochankiem Maryli, a teraz kochankiem Ojczyzny, żyje wśród obrazów z czasów niemowlęctwa, które zmuszają go do ciągłego powrotu do początków życia. W sensie symbolicznym ponowne narodziny czynią go dzieckiem bożym, ale tym samym ewokują one obrazy i fantazje innego rodzaju. Kochanek Ojczyzny okazuje się jej dzieckiem. Historia Hamleta powtarza się, a z nią lęki, obsesje, i … uczucie nienawiści do matki. I dlatego na tę historię polityczną zamykającą się do tej pory w sferze symboliczno-religijnej warto popatrzeć przez pryzmat analizy psychoanalitycznej. Jeśli uznamy, za J. Lacanem i S. Żiżkiem, że instancją nadrzędną jest imię Ojca, to zrozumiemy, jak bardzo skomplikowana jest relacja Konrada z matką, i w jaki sposób ona określa jego los. W polskiej tradycji historycznej Ojczyzna jest jednocześnie ojcem i matką, co dodatkowo wzmacnia źródłosłów słowa wskazujący ma jego męskość i żeńską końcówkę fleksyjną; jej wyobrażony status wyraża się poprzez śmierć ojca, co umożliwia symboliczną identyfikację Konrada, a także ujawnia się jako fantazmat matki-ojczyzny niszczącej jego podmiotowość. Polską historię Hamleta znamy bardzo dobrze, duch Ojca objawia swojemu synowi misję zemsty na wrogu. Konrad gotowy jest jej dokonać, świadczą o tym pieśni zemsty śpiewane w więzieniu przez niego i współtowarzyszy. Zemsta okazuje się niemożliwa, ponieważ warunkiem jej wykonania jest mord na matce. Niemożność wykonania rozkazu ojca i przekroczenia zakazu zabicia matki sytuuje go w sferze liminalnej, stąd liczne obrazy czyśćca w Dziadach cz. III. Konrad stale znajduje się „pomię-

puszczać, że będzie jednym z wielu, czekających na Męża Opatrznościowego. Na naszych oczach w dramacie rozgrywa się ostatnia przemiana bohatera romantycznego i jednocześnie jesteśmy świadkami narodzin podmiotu zbiorowego, za jaki Mickiewicz uważał polski naród. Konrad jako tradycyjny romantyczny bohater po prostu zanika, jego kontury rozmywają się, tracą swoją wyrazistość, ponieważ staje się tylko częścią ciała zbiorowego. W tym akcie anihilacji należy szukać idei ofiarowania, ofiary totalnej i ostatecznej w wydaniu polskim. By lepiej zrozumieć trudny poród polskiego mesjanizmu, warto przyjrzeć się drodze, jaką przebył Konrad od momentu ponownych narodzin i konstruowania własnej tożsamości do narodzin tożsamości zbiorowej pozbawiającej go wszystkich cech jednostkowych. Między tymi dwoma momentami zwrotnymi rozgrywa się swoiście rozumiana polska bajka biograficzna – Familienroman, a konkretnie opowieść Konrada o matce. Jak wiemy, sprawą zasadniczą są jego powtórne narodziny. Kontekst religijno-symboliczny jest oczywisty, chociaż wbrew zasadom obowiązującym w tego typu rytuałach bohater dokonuje samodzielnie unicestwienia i samowskrzeszenia. Dopiero później pojawia się ojciec duchowy, który dokonuje egzorcyzmów i nowego chrztu. Nie jest to jednakże akt bluźnierczy czy samowolny, gdyż od początku towarzyszą mu aniołowie, a więc rozumiemy, że otoczony jest opieką i otrzymuje na to zgodę sił wyższych. Czas przemiany jest też szczególny, święty – noc Bożego Narodzenia. W taką magiczną noc otwartą na kontakty z nadprzyrodzonymi mocami umiera Gustaw i rodzi się jako Konrad. We wszystkich religiach dobrowolna symboliczna śmierć i odrodzenie, będące ramami dla wszystkich rytów inicjacyjnych, czyniły z wtajemniczanego dziecko, tak też dzieje się z Konradem. Za sprawą Księdza Piotra, który wypędza z niego diabła i chrzci go, staje się on dziecięciem bożym. W sferze realnej wykładnia polityczna dramatu zatrzymuje czas na roku 1823, zamiast o klęsce powstania snuje się opowieść o cierpieniu i niewinnej ofierze dzieci. Zamiast na pole walki czytelnicy wprowadzeni są do więzienia, w którym panuje atmosfera przyjaźni i braterskiego wsparcia. Więźniów łączy nie tylko przyszły los, ale także wspomnienie filomackich ideałów. Młodzieniec – Bohater, który teoretycznie mógłby wziąć udział w powstaniu, niestety nie może do niego przystąpić, gdyż wcześniej został już aresztowany, skazany i wywieziony. Jednakże w sferze symboliczno-fantazmatycznej dramat nie wychodzi poza świat fantazji dziecięcych. Zwrócił na to uwagę już

06≈

Literacje

& 47

dzy”, co również wskazuje na jego nieokreślony status, na jego chwiejność – najpierw widzimy go między aniołem a szatanem, między księdzem a młodymi mścicielami. Po wydobyciu się bohatera z otchłani czyśćcowej poczucie winy popycha Konrada w ramiona matki-ojczyzny. Sterroryzowany jej wszechogarniającą miłością ostatecznie uniemożliwiającą mu spełnienie aktu indywiduacji, czyli wypełnienia losu bohatera narodowego posłusznego rozkazom ojca, bohater romantyczny stanie się kochającym i uległym wobec jej żądań synem. Tkliwe uczucie, jakie będzie do niej żywić, skrywa nienawiść i różne podejrzenia co do jej pragnień, żądań czy życzeń. Niemożność uwolnienia się od matki wywołuje zaburzenia emocjonalne, prowadzi do zachwiania statusu ontycznego, a ostatecznie do zatracenia cech jednostkowych. Nic dziwnego, że po akcie pokornego samoofiarowania Konrad zaczyna istnieć tylko jako część ciała zbiorowego, oczekującego na nadejście nowego czasu. Kondycja polskiego Hamleta zamknięta w tym rodzinno-politycznym resentymencie, spowoduje że będzie on (i jego następcy) uciekać w coraz to nowe fantazje, takie jak mesjanizm, masochizm czy narcyzm. Wyparta nienawiść do matki przekształci się w poczucie długu wobec niej, który nigdy nie zostanie spłacony. Istnieje więc paralelność miedzy stanem ciągłego zadłużenia a mesjanistycznym oczekiwaniem nadejścia nowych czasów i zbawieniem Polski i świata. Niemożliwe do pozbycia się negatywne uczucia wobec matki realizują się w retoryce tego, co Freud nazywał romansem rodzinnym – Familienroman, fikcyjną opowieścią, którą dziecko snuje na temat siebie i swoich rodziców. Dziecko, czując się niekochane, często poniżane wyobraża sobie nową sytuację rodziną, innego siebie, innych rodziców. W zależności od rodzaju fantazji są oni dobrzy albo bardzo źli i okrutni. Biograficzna bajka ma być pocieszeniem dla niewytłumaczalnego poczucia bycia nieszczęśliwym i wstydu nieodpowiedniego urodzenia. Marzenie dziecka kieruje się w stronę takiej rzeczywistości, która będzie odpowiadać jego pragnieniom, stąd liczne sposoby jej przekształcania w wyobraźni. Freud jednocześnie dowodził, iż pragnienie to występuje w większym stopniu u chłopców niż u dziewcząt. W sferze politycznej należy go więc szukać w narracjach charakterystycznych dla continuum homospołecznego, takiego typu jako wspólnota więźniów politycznych „opisana” przez Mickiewicza w Dziadach. Familienroman należy więc traktować jako źródło wielu metafor, obrazów kreujących życie polityczne. Francoise Verges udowodniła w swojej książce Monsters and rewolutinaries, Colonial family romance and metissage, że działania polityczne podszyte są

& Literacje

podświadomymi wyobrażeniami porządku rodzinnego. W szeregu dziecięcych opowieści naszego romantyzmu pojawia się obraz Ojczyzny-Matki gwałconej albo umarłej, albo składanej do grobu. Jest ona ofiarą, wywołującą najgłębsze uczucia litości, miłości i pragnienie samopoświęcenia. Co istotne, ten obraz w zależności od kontekstu polityczno-historycznego budzi jednocześnie masochistyczne uczucia pokory wobec wyroków boskich oraz uczucia gniewu czy pragnienia zemsty. Przedromantyczne i romantyczne wyobrażenie Ojczyzny, jak już wcześniej zostało wspomniane, jest jednocześnie matką oraz ojcem i tworzy obrazy wyimaginowanej pary rodzicielskiej, które często ulegają rozszczepieniu. W złych czasach, pod zaborami Rosji, Prus i Austrii zostaje tylko matka, która w jakiś tajemniczy sposób pochłonęła albo ukrywa w sobie ojca. Matka patriarchalno-narodowa jako rodzic idealny i samowystarczalny, negując możliwość alternatywnej rzeczywistości, dominuje w życiu społecznym i prywatnym. Nie ma więc ucieczki od matki. Tak rozumiana władza matczyna, tyranizująca kolejne pokolenia Polaków wyjaśnia brak silnego ojca w naszej kulturze, który został przez nią unicestwiony. Jakikolwiek bunt przeciwko niej jest miażdżony w zarodku, każda forma oporu, odbierana jest jako niewdzięczność a w najcięższych wypadkach jako zdrada najwyższych ideałów. Jej synom pozostaje dochowanie wierności aż po grób. W rzeczywistości im większa jest idealizacja matki, tym większa jest wyparta nienawiść do niej. W dramacie Mickiewicza dokonuje się proces przetwarzania – introjekcji – uwewnętrznienia Matki Wyobrażonej narodu polskiego, której władza okazuje się po dziś dzień nieograniczona. Jest matką kastrującą i jednocześnie umarłą. Na samym początku, w pierwszych słowach dramatu pojawia się matka Gustawa, czuła, czuwająca, kochająca: „Niedobre, nieczułe dziecię! Ziemskiej matki twej zasługi Prośby jej na tamtym świecie Strzegły długo wiek twój młody” (Dziady część III. Prolog,1-4). Matka zostaje przedstawiona już jako umarła, a dzieckiem na jej prośbę opiekuje się anioł. Wskazuje to na złożony i ambiwalentny stosunek Mickiewicza do figury matki, która ulega wielokrotnym przeobrażeniom w dramacie. Klucza do zrozumienia tego ambiwalentnego sposobu jej przedstawiania dostarcza teoria rozwoju dziecka Melanii Klein, która w Zawiści i wdzięczności zauważa, że zawiść jest najpotężniejszym czynnikiem, kształtującym relację z matką. Matka jest pierwszym obiektem wzbudzającym w dziecku miłość

a także zawiść, kiedy jej brak, lub nie zaspokaja pragnień. Pierwszym obiektem, który budzi zawiść i miłość niemowlęcia jest pierś. W życiu prenatalnym niemowlę fizycznie jest częścią matki i to doznanie pierwotne będzie ujawniać się w poczuciu, że istnieje na zewnątrz „ciało”, które zapewni opiekę i ochronę. I to ciało-pierś na powrót brane jest przez niemowlę do środka, następuje więc złączenie jak w życiu płodowym, tylko że dziecko ma teraz matkę w sobie a nie na odwrót. Pierś odbierana jest jako niewyczerpane źródło pożywienia, życia oraz miłości, a ponieważ dziecko nie posiada na stałe piersi, ciągle odczuwa jej brak, nasila to jego urazę czy nienawiść i uważa, że matka zachowuje dla siebie to, co najlepsze, i nie chce się tym dzielić. Mechanizm negatywnych uczuć, emocji rządzi również sferą fantazji narodowych, które powstały wraz z utratą ojczyzny i poczuciem jej braku. Proces idealizacji ojczyzny-matki możemy śledzić od samego początku dramatu. W ramach konwencji Familienroman następuje przemiana – dobra matka w niebie, ustępuje miejsca Matce tyrance Ojczyźnie, jej zapowiedzią jest Rollisonowa, wampir i ofiara. Budzi ona ambiwalentne uczucie, gdyż, co prawda posiada cechy kochającej matki, ale niepokój budzi jej zachłanność i krwiożerczość przejawiająca się w żądaniu roztoczenia nad nią opieki ze strony syna. Następuje zamiana relacji: matka ma być utrzymywana i żywiona przez dziecko, będące głównym źródłem jej utrzymania (wyobrażoną piersią), które ona traci, co wywołuje jej wściekłość i szaleństwo. Czując krew swojego syna – jej pożywienie, wykrzykuje: „tu czuję - krew tę samą, tu krew syna mego” (Dziady część III. Scena VIII. Bal, 530) i rzuca się na swoją ofiarę. „Ja cię tu rozedrę, jak mój Jaś na sztuki. – […] Me dziecię, mój jedynak! Mój ojciec-żywiciel” (Dziady część III. Scena VIII. Bal,519 i 521) Zachłanność przypisana jest matce nie dziecku, to matka-ojczyzna kieruje się gwałtownym i nienasyconym dążeniem, wykraczającym poza jej potrzeby i możliwości jej synów. Na poziomie nieświadomym zachłanność zmierza przede wszystkim do tego, by całkowicie pożreć pierś, można powiedzieć, że w narodowej fantazji celem działań wyobrażonej ojczyzny-matki jest niszcząca introjekcja synów, pozbawiająca ich tożsamości. W naszym kodzie narodowym ta fantazja ujawnia się jako żądanie ofiary. Frejend mówi w scenie więziennej: „Taki jak ja, ojczyźnie tylko śmiercią służy” (Dziady część III. Scena pierwsza, 165). W mesjanistycznym porządku dominującym w utworze Mickiewicza ofiara krwawa jest odrzucona na rzecz niewinnej, dziecinnej, spełnionej przez cały narodowy podmiot zbiorowy. Dlatego też w ciele tajemniczego gościa, przybyłego na obrządek dziadów, w którym rozpoznajemy i nie rozpoznajemy Konrada, ponieważ nie jest on już sobą, ale wyobrażeniem całego narodu, widzimy ran wiele i tysiące wbitych mieczów. „Pierś miał zbroczoną posoką. Bo w tej piersi jest ran wiele Straszne on cierpi katusze, Tysiąc mieczów miał on w ciele” (Dziady część III. Scena IX. Noc Dziadów,180-183) Jedynym śladem, wstydliwą raną po jego poprzednim prywatnym życiu jest mała ranka ledwo widoczna na czole. „Jedną ranę miał na czole. Jedną tylko i niewielką zda się być czarną kropelką” (Dziady część III. Scena IX. Noc Dziadów,188-190). Konrad znika z naszych oczu, ale pozostaje długi cień – Matki-Ojczyzny, który ogromnieje i ogarnia wszystkich Polaków, wszystkich kochających i nienawidzących synów, z pokorą czekających na wypełnienie się czasów, gotowych do złożenia najwyższej ofiary ze swojego życia.

Monika Rudaś-Grodzka

{

Bohater narodowy i mesjanizm 48

06≈

Monika Rudaś-Grodzka: adiunkt IBL PAN. Historyczka idei, historyczka literatury XIX i XX w. Obecnie zajmuje się również problematyką gender i queer, jest kierowniczką studiów podyplomowych Gender Studies IBL PAN. Wykłada ma Podyplomowych Studiach Filologii Polskiej IBL PAN.

Literacje

& 49

J. W.: Każdy człowiek powinien indywidualnie na to spojrzeć. Na wła-

•

ry miłości jest walczący z Bogiem Gustaw, czyli Pustelnik. „Kto miłości nie zazna, ten żyje szczęśliwy, i noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy.” Czy to cierpienie nie wzmacnia też czasem naszego Ego?

na to zgodnie z wartościami, które wyznaje. Na pewno jest tak, że jeżeli człowiek żyje pełnią życia, to śmierć jest mniej przerażająca. Ponieważ nie ma takiego poczucia, że czegoś nie zrobił, bo nie starczyło czasu albo odkładał coś na później, taki człowiek w godzinie śmierci nie będzie myślał: „nie powiedziałem komuś ,że go kocham, nie spędziłem czasu z dziećmi, bo byłem zaganiany, przecież nie zdążyłem!”

J. W.: Cierpienie może być ucieczką przed doświadczeniem życia. Jest takie powiedzenie: „Lepiej znane piekło niż nieznane niebo”. Tkwimy w cierpieniu, bo ze złudnego poczucia bezpieczeństwa trudno jest zrezygnować i zdecydować się na życiową odmianę, ponieważ nie wiadomo, co nas czeka. &

•

J. W.: Każdy powinien sobie odpowiedzieć

A. K.: Zosia kolejna niespełniona postać:

„Kto nie dotknął ziemi ni razu, Ten nigdy nie może być w niebie”

•

A. K.: Możliwe jest uporanie się z poczuciem

żalu, którego zaznali bohaterowie Dziadów?

J. W.: W ogóle myślę, że to dobrze, by człowiek był zakorzeniony w życiu. Często na zajęciach z rodzicami powtarzam, że rodzicielstwo polega na dawaniu dziecku korzeni (by rosło), a następnie skrzydeł (by wzbiło się w powietrze). Wtedy znamy swoje mocne i słabe strony. Nie żyjemy ułudami, złudzeniami, ale mamy marzenia i je spełniamy, czerpiemy radość ze związków jakie tworzymy z ludźmi.

J. W.: Trzeba go przeżyć, a nie uciekać przed

nim. Kiedyś usłyszałam: „poczuj żal, powiedz, że coś się skończyło, że czegoś nie było i żyj dalej.”

•

A. K.: Dzięki temu mamy miejsce na nowe,

prawda?

J. W.: Tak!

A. K.: Społeczeństwo polskie tak obciążone mesjanizmem może (sobie samo) utrudniać odnalezienie tożsamości?

•

A. K.: Właśnie, Zosia nigdy tego nie zrobiła, nie wybrała nikogo, nie zaznała miłości, została w sferze wyobrażeń Do czego życie w takiej iluzji może doprowadzić?

•

sne cierpienie. Zwykle następuje taki moment, że coś krzyczy w nas „dość”, to jest najczęściej chwila, która kieruje nas ku zmianie i ku temu, że zdobywamy siłę, by podjąć wyzwanie.

ną ze spraw, która nas przeraża, również jako społeczeństwo, jest śmierć. Dziady opowiadają o rozmowie z niespełnionymi duchami. To jest straszne, że nie zdążymy zakończyć wielu spraw przed śmiercią, dla niektórych to dobry argument, by się ocknąć i zrobić coś ze swoim życiem, inni myślą, że załatwią najważniejsze duchowe sprawy po śmierci. Co może zadziałać na człowieka równie mocno jak strach?

•

• • •

A. K.: Powiedz jako fachowiec, w którym momencie tego cierpienia należałoby coś zrobić i na co zwrócić uwagę? Czy wtedy, kiedy na Krakowskim Przedmieściu walczy się o krzyż… to jest ten właściwy moment?

A. K.: W jaki sposób sobie z tym radzić?Jed-

•

A. K.: Takim przykładem cierpiętnika i ofia-

J. W.: Do cierpienia właśnie, do braku prawdziwych związków, autentycznych relacji, niemożności zobaczenia siebie w oczach innego człowieka.

wiara (związana z chrześcijaństwem) w pojawienie się Mesjasza, który zbawi świat. Mesjanizm Polski to wiara, że nasz naród posiada wybitne cechy, które w sposób szczególny wyróżniają nas

A. K.: A co, jeśli to coś krzyczy „jeszcze!”?

•

wywiad

dzy innymi, jedną z przyczyn dla której ludzie nie budują poczucia własnej wartości. Bo bycie ofiarą niesie ze sobą pewne korzyści np. zainteresowanie innych ludzi, współczucie, troskę. Jeśli wciąż czerpiemy z takiego zachowania korzyści, to będziemy cierpieć dalej.

•

J. W.: Jest gdzieś w nas takie myślenie, że bez cierpienia nie spotka nas nic dobrego i że cierpienie nas ubogaca, że dzięki niemu będziemy szczęśliwi. To złożony temat i uważam, iż cierpienie jest dla nas wskazówką, aby coś w życiu zmienić, jest informacją, że w naszym życiu coś dzieje się nie tak, i że dobrze by było, aby to zmienić, aby poczuć się szczęśliwym.

historia i jakie mamy skłonności, np. do cierpienia. Dobrze jest zdawać sobie z tego sprawę, zmieniać to i radzić sobie z tym.

•

A. K.: Polska mesjaszem narodów?

J. W.: Dobrze jest wiedzieć, jaka jest nasza

J. W.: Postawienie się w roli ofiary jest, mię-

•

& Literacje

Joanna Wituszyńska: Myślę, że cierpienie jest naszą narodową cechę i jest związane z naszą historią, z zaborami, z drugą wojną światową.

•

A. K.: Jak można sobie pomoc, żeby cierpienie nie zamieniło się w substytut tego, czego naprawdę pragniemy ?

ma Mickiewicza. Jakbyś przełożyła jako psycholog ów cytat na życie codzienne?

A. K.: Czy nasz narodowy mesjanizm nie jest

swoistym murem, którym się obudowaliśmy i przez to nie widzimy, co się wokół nas dzieje?

•

Aleksandra Kutz: Inspiracją naszej rozmowy są oczywiście Dziady Ada-

tu, kiedy będziemy mieli dosyć.

•

„Że według bożego rozkazu Kto nie doznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie”

J. W.: Wtedy cierpimy dalej, aż do momen-

•

Aleksandra Kutz

•

{

rozmawia:

•

Joanna Wituszyńska

07≈

J. W.: To jest bardzo trudne, mesjanizm to

07≈

Literacje

& 51

•

J. W.: Prowadząc z dziećmi warsztaty, dotyczące przemocy, często zadaję

•

A. K.: Czy my Polacy przez te obciążenia nie oczekujemy od miłości zbytniej ofiarności, czy nam się to nie myli?

• •

J. W.: Jest pytanie, czy dalej chcemy tak

żyć i co z tym zrobimy, czy chcemy zmiany. Jeśli tak, to jesteśmy w stanie poszukać pomocy. I to już każdy według własnych możliwości. Żyjemy w czasach, w których mamy duże możliwości szukania i uzyskiwania pomocy.

A. K.: Czyli uwolnić siebie i innych od prze-

szłości?

A. K.: Może o to chodziło Adamowi Mickie-

wiczowi...? Dziękuję Ci bardzo za rozmowę.

A. K.: Sądzisz, że z psychologicznego punktu

J. W.: I ja dziękuję.

widzenia takie rytuały, jak dziady są dziś potrzebne?

{

Aleksandra Kutz

J. W.: Och gdybym miała taką moc :). Zapytałabym uczestników czy są

J. W.: Tak, uwolnić się.

A. K.: Gdybyś dziś wieczorem miała zorganizować współczesne dziady, od czego byś zaczęła takie spotkanie, jakie duchy zaprosiła?

•

& Literacje

podstawie fałszywych starych przekonań, jest smutna oraz nie taka jakbyśmy chcieli?

takie rzeczy, których do tej pory nie zmienili, a chcieliby; żeby pomyśleli, co by to miało być i wspólnie byśmy się zastanowili, jak nie popełniać już tych samych błędów i co zrobić, aby w życiu robić to, czego się naprawdę pragnie. Zaprosiłabym te wszystkie kobiety, które się poświeciły dla rodziny, które oddały swe marzenia i pragnienia. Duchy dzieci, które przedwcześnie poumierały i nie mogły zaznać życia. Duchy samobójców i porozmawiałabym o tym, czy to rzeczywiście było jedyne wyjście i czy tego nie żałują?

uwalnia nas i osoby, którym wybaczamy. Wybaczając jesteśmy wstanie żyć własnym życiem i nie ciągnąć za sobą przeszłości, która nam ciąży tak naprawdę. Moja znajoma mówiła, że ma uczucie, jakby niosła na plecach cztery wory cegieł i nie ma siły tak dalej iść, jest zmęczona. Chodzi o to, by zrzucić te wory z cegłami i pójść dalej już lekko.

•

reotyp Matki Polki, która poświęca siebie dla dzieci, kariery męża. Teraz nastały takie czasy, kiedy kobiety widzą więcej- na szczęście. Szczęśliwie dzieci są wtedy, kiedy kobieta jest szczęśliwa, kiedy rodzice są szczęśliwi.

J. W.: Wybaczanie jest bardzo ważne, bo

J. W.: Myślę, że trochę tak jest, że te sprawy są mylone. Istnieje u nas ste-

A. K.: Na koniec wróćmy do tego wybaczania duchom i żywym, jak ważne jest to w życiu?

•

A. K.: Jeśli ta realność została zbudowana na

•

im odgrywanie scenek, aby mogły poczuć, jak to jest być upokarzanym czy odepchniętym przez innych lub, jak to jest być tym, który krzywdzi. Dzieci często mówią: „nie wiedziałem, że on może tak to czuć”. Podobne scenki aranżuję na warsztatach dla rodziców, podczas których dorośli wcielają się w role w dzieci. Poznają co to znaczy czuć, słychać i patrzeć z innego punktu widzenia. Czasem potrzeba chwili zastanowienia się- czy moje działanie, słowa nie krzywdzą innych. To jest pierwszy krok do budowania poczucia własnej wartości - świadomość siebie i spojrzenie na siebie z uwagą i ciepłem, a potem i z miłością.

J. W.: W psychologii nie ma takiego pojęcia jak „zły duch”, natomiast złego ducha można rozumieć jako taki podszept, zły głos, który nas osłabia. Słyszymy go gdzieś w głowie, może to być np. głos nielubianego nauczyciela z dzieciństwa albo członka rodziny mówiącego: „jesteś kiepski, nie uda ci się”. Jest trochę sposobów, żeby sobie z tym poradzić- jeden z nich polega na ściszaniu tego głosu, Wyobrażasz sobie gałkę od radia i ściszasz głos aż zamilknie. Przede wszystkim jednak trzeba zacząć realnie patrzyć na świat, pytać, dlaczego coś nam się nie udaje i odnosić to do swego życia.

•

A. K.: Czego nam potrzeba, by mieć więcej empatii?

J. W.: Są organizowane np. takie spotkania, które pomagają przejść przez próg dojrzałości, by stać się mężczyzną, a dla kobiet stawania się kobietą. Uważam je za bardzo potrzebne. Jeśli ktoś ma ochotę może ich poszukać i brać w nich udział. Dają możliwość zetknięcia się z własnymi ograniczeniami i szansę na pokonanie ich.

•

A. K.: Co może oznaczać w psychologii zły

•

go, czego potrzebuje, by to zrobić.

A. K.: A takie głębokie transformujące, jak działają na psychikę?

duch?

•

Joanna Wituszyńska: ukończyła kierunek Psychologii Klinicznej w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie oraz Ekonomii Społecznej w Szkole Głównej aHandlowej. Ma kilkuletnie doświadczenie w pracy z młodzieżą w Ośrodku Socjoterapii „Wspólny Dom” w Wildze oraz gimnazjum i szkole podstawowej jako psycholog szkolny. Jest mamą dwójki dzieci i wraz z mężem założyła Akademię dla Rodziców http://www.akademiadlarodzicow.pl. Pracuje w prywatnym gabinecie oraz prowadzi warsztaty dla dzieci i ich rodziców.

J. W.: Zapytałabym go, czy chciałby się stać człowiekiem? Zapytałabym

•

{

•

A. K.: Gdyby taki oto duch przyszedł do psychologa i mógł jeszcze coś załatwić? „Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem, Sprawiedliwe zrządzenia Boże! Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże.”

•

J. W.: To jest bardzo potrzebne, bo wybaczenie uwalnia ludzi od poczucia winy, daje wolność.

•

J. W.: (milczenie i śmiech)Tak, to to, że mesjanizm może jednoczyć.

J. W.: Człowiek powinien tworzyć własne rytuały codzienne, jak picie kawy, niedzielny obiad, wspólny sposób żegnania się czy witania.

A. K.: Pewnie przydało by im się wybaczenie?

•

A. K.: Pozytywne strony mesjanizmu?

•

pośród narodów świata. To może być obciążające. Młodzi ludzie dzisiaj mają trudne zadanie do wykonania, dotyczy ono wybrania własnej drogi, a świat pokazuje ogromną ilość wyborów -znajdują się one na wyciągnięcie ręki. To trudne, wybrać dla siebie właściwie dla własnego potencjału wartości. Szukać własnej drogi, niezależnej od przekazów rodzinnych.

•

Joanna Wituszyńska

07≈

Aleksandra Kutz: od dziecka związana ze sztuką i mediami. Studiowała także kosmetologię i terapię. Zaczynała jako organizatorka i prowadząca imprezy artystyczne. Była dziennikarką i fotografką. Współpracowała m.in. z dziennikiem „Życie Warszawy” i tygodnikiem „Polityka”, Polskim Radiem. Jackiem Kaczmarskim, jako autorka tekstów z Marysią Sadowską i Anną Serafińską. Produkowała, redagowała i reżyserowała programy m.in. dla TVN. W wolnych chwilach zajmuje się malarstwem, tańcem współczesnym oraz reżyserią i badaniem dusz.

07≈

Literacje

& 53

Dziady– ciąg dalszy nastąpił 1.

Szukali i nadal szukają. Może jednak... Adam obiecywał, że napisze dalsze części Dziadów, więc może napisał. Tylko gdzieś się zapodziały. Przecież ich nie spalił w kominku arsenalskiej kwatery. Zatem dalsze Dziady gdzieś są. I się znajdą, ku chwale...

& Literacje

Krzysztof Rutkowski

Najciemniej pod latarnią. Dalsze części Dziadów, owszem, są. Ale są nie napisane, tylko zrobione. Adam Mickiewicz zrobił je w Collège de France. Wykonał je, wygrał, wygadał, wytańczył, wyśpiewał, wykrzyczał, wytupał, wypluł. Odprawiał dziady (bez cudzysłowu) po swojemu, po francusku (powiedzmy, że po francusku: francuszczyzna Mickiewicza wielce była dziwna, ale nie szkodzi, cały Mickiewicz był dziwny i dziwnym na wieki pozostanie). Mickiewicz zrobił zatem dalsze części Dziadów: po swojemu, po francusku, w auli paryskiej instytucji wielce zasłużonej i równie jak Mickiewicz dziwacznej: żadnych zapisów, żadnych egzaminów, żadnych dyplomów. Do Collège de France przychodziło się i przychodzi jak do teatru. Mickiewicz zamienił aulę w Collège de France w teatr, operę, kabaret, a nawet cyrk. Cyrk mistyczny, w którym uprawiał dramat, czyli najwyższą – według niego – formę poezji. Uprawiał poezję czynną dramatycznie. Robił dalsze części Dziadów, których już pisać nie musiał.

3. Norwid, Czarne kwiaty: „...nieświadomość p r a w d y tylko daje przerażenie zgonu i rzeczy śmierci dotyczących... aż kiedy przy jednej z ulic ja miałem inaczej obrócić drogę, a on gdzie indziej iść, ścisnął mię za rękę i mocnym głosem rzekł mi: >>No...adieu!<< – Że nigdy ani po francusku, ani tym tonem nie żegnał mię był, a tyle-ć razy rozchodziliśmy się, przeszedłem potem nieledwie na drugi koniec miasta i, na schody do siebie wstępując, słyszałem jeszcze to słowo: >>...Adieu!<<. Przypadek zrządził, że nie mogłem widzieć odtąd pana Adama, ani pożegnać go, kiedy na Wschód wyjeżdżał – słowem, że to ostatnie było one dziwnie podówczas brzmiące pożegnanie... Co aby jaśniejszym było, dodać trzeba, że nie-

08≈

boszczyk pan Adam miał to do siebie, iż nie tylko, c o m a w i a ł, ale i, j a k mawiał, zatrzymywało się w pamięci...”1.

Mickiewicz wygłosił rzecz, którą jednocześnie rozegrał. Jak Adam mawiał, równie było ważne jak to, co mawiał, Norwid o tym wiedział dobrze i wiedział też z pewnością, że to „jak mawiał” ujawnia obecność milczącego głosu. Jeśli spoglądać będziemy tylko na to, „co Adam mawiał”, to rychło się okaże, że dość często gadał brednie. Należy więc wytężyć uwagę, zmysły i tropić po śladach, to co się działo, co się stało, co się stawało, co się rozegrało, przyglądając się najpierw francuskiemu zapisowi wykładu, który podobno Mickiewicz przejrzał i poprawił: Comme quelques poètes grecs, comme Aristophane, comme quelques auteurs de mystères, le conteur, presque toujours, s‘ introduit lui-même dans le récit, et il y joue une partie du drame; quelquefois il donne à entendre qu‘ il a participé à certains travaux et à certaines actions des ses héros, et dans les récits les plus merveilleux il se sert quelquefois de moyens très simples pour ranimer l‘attention de ses auditeurs. Les Polonais et les Russes présents ici connaissent probablement ce conte où le héros cherche l‘oiseau mystérieux, fabuleux, l‘espèce de pénix. Cet oiseau, ayant traversé un pays slave, laisse tomber une seule plume, que le héros ramasse, laquelle, apportée dans sa demeurre, jette un si vif éclat qu‘elle remplit de lumière toute la chaumière. Dans ce moment, le conteur a coutume d‘allumer de copeaux, et la lueur qui s‘en échappe fait tressaillir l‘auditoire. Dans un autre conte, lorsqu‘on parle de ce château de cristal habité par les fées, qui toutes se ressemblaient comme des étoiles, et parmi lesquelles il était si difficille de choisir celle que le héros doit trouver, le paysan, alors, entr‘ouvre une porte, et montre à son auditoire le ciel d‘ hiver étincelant

4. Mickiewicz zamienił Collège de France w teatr romantyczny, któremu do cyrku nigdy nie było daleko. Uprawiał Dziady – widowisko. Myślę przede wszystkich o dwóch ostatnich cyklach wykładów Mickiewicza w Collège de France, chociaż od początku wykłady gorzały ukrytym ogniem, którego lękał się książę Czartoryski i minister Cousin. To był performans. Odmiana cyrku mistycznego, w którym gra mieszała się z obrzędem. Mickiewicz budował ten teatralny cyrk mistyczny w najgłębszej wierze, że odprawia „pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki”, który uchroni ludzi przed ich odczłowieczeniem, a świat cały przed nieuchronnie nadciągającą katastrofą. Mickiewicz wierzył, że bez odgrywania, a raczej rozgrywania budowanego przezeń teatru romantycznego, nastąpi koniec świata, a Polska utraci ostatecznie szanse na zmartwywstanie. Ten teatr w coś winien wtajemniczać. Coś odsłaniać. Winien pozwalać na godniejsze życie i na lepszą śmierć. Mickiewicz wierzył głęboko, że bez tego teatru, bez tego cyrku mistycznego, życie stałoby się czymś nie do zniesienia. On wierzył, że ten teatr, ten cyrk mistyczny, „trzyma razem cały lud człowieczy”, a gdyby go zabrakło, życie stałoby się całkiem nie do życia. Życie ludzkie stało by się nie do życia, a życie człowieka-Polaka, to już nawet szkoda gadać.

5. Postać bajarza pojawiła się w końcowej partii słynnej szesnastej „lekcji teatralnej” kursu III, wystawionej 4 kwietnia 1843 roku.

08≈

Literacje

& 55

Dziady – ciąg dalszy nastąpił

08≈ d‘ étoiles, et des nuages dont la forme fantastique représente mieux qu‘aucune décoration de théâtre le château de cristal2. Przekład mój: „Jak niektórzy poeci greccy, jak Arystofanes, jak niektórzy autorowie misteriów, bajarz niemal zawsze wprowadza siebie samego w opowiadanie i gra w nim pewną część dramatu, niekiedy daje do zrozumienia, że sam dzielił pewne prace i pewne działania swych bohaterów, a w opowiadaniach cudownością najbardziej wypełnionych, niekiedy posługuje się najprostszymi środkami dla ożywienia uwagi słuchaczy. Obecni w tej sali Polacy i Rosjanie znają zapwne baśń, której bohater poszukuje tajemniczego ptaka, bajecznego, rodzaju feniksa. Ptak ów, przelatując nad jakimś krajem słowiańskim, upuszcza jedno jedyne pióro, bohater je podnosi, a ono, przyniesione do domu, rzuca tak żywy blask, że napełnia światłem całą chatę. W tejże chwili bajarz zapala zazwyczaj garść wiórów, a bijący z nich blask wprowadza słuchaczy w drżenie. W innej baśni, kiedy mowa o kryształowym pałacu zamieszkałym przez wróżki, co to wszystkie podobne do siebie jak gwiazdy, i tak trudno wybrać pomiędzy nimi tę, którą bohater ma odnaleźć – chłop uchyla wówczas drzwi i ukazuje sluchaczom niebo zimowe roziskrzone gwiazdami i obłoki, których fantastyckie kształty lepiej niż jakakolwiek dekoracja teatralna wystawiają kryształowy pałac”.

6. I jeszcze Mickiewicz powiedział o poecie, czyli dramaturgu, czyli o bajarzu, guślarzu: ...que les poètes qui sont appelés à le créer (le drame slave) doivent surtout se pénétrer profondément de cette idée, que ce n‘est ni de l‘architecture, ni des décors, ni de la scène, que dépende l‘art dramatique, mais que, tout au contraire, ces accessoires doivent naître de l‘ idée poétique; qu‘ ils doivent surtout être scrupuleux et religieux dans l‘emploi qu‘ ils sont appelés à faire du monde surnaturel. Dans l‘art chrétien, jusqu‘ à présent, cette partie mystérieuse a été légèrement et ridiculement traitée. Jusqu‘ à présent Homère reste sous ce rapport, le poète, si je puis parler ainsi, le

& Literacje

plus chrétien. Chez lui, tout se fait d‘abord dans le ciel, c‘est-à-dire dans la sphère des esprits; et, après, l‘ homme exécute la pensée divine. Mais l‘ homme n‘est pas une machine aveugle; il peut accepter les conseils et les secours de la Divinité; il peut aussi les repousser, et, alors, il souffre; mais toute sa force d‘action dépend de cette influence mystérieuse3. Przekład mój: „...poetów powołanych do stworzenia (dramatu słowiańskiego) powinna przede wszystkim głęboko przeniknąć myśl, że sztuka dramatyczna nie zależy ani od architektury, ani od dekoracyj, ani od sceny, ale wprost przeciwnie, wszystkie te przydatki powinny wynikać z idei poetyckiej: poeci winni nade wszystko wykazywać skrupulatność i pilność w zajęciu się tym, ku czemu zostali wyzwani, by czynić ze światem nadprzyrodzonym. W sztuce chrześcijańskiej aż do dzisiaj, ta część tajemna była lekce i śmiesznie traktowana. Pod tym względem Homer dotąd jest poetą, jeśli można tak się wyrazić, najbardziej chrześcijańskim. U niego wszystko dzieje się naprzód w niebie, w krainie duchów, a poźniej człowiek wykonywa myśl Bożą. Ale człowiek nie jest ślepą machiną; może przyjąć rady i pomoć boską, ale może też je odepchnąć, a wówczas cierpi, ale cała jego moc działania zależy od tego tajemniczego wpływu”. Dlaczego Mickiewicz wyciągnął Arystofanesa, skoro wcześniej mówił, że kiedy dramat degeneruje się w komedię lub w farsę – to umiera. Nie jedyna to Mickiewiczowska sprzeczność. Sprzeczność zresztą pozorna, a prawdę rzekłszy, to na sprzecznościach Mickiewiczowski dyskurs polega, Mickiewicz nie bał się sprzeczności, ponieważ ludzie naprawdę mądrzy sprzeczności się nie lękają, bo wiedzą, jak sprzeczności są ważne i wiedzą jeszcze, że na sprzecznościach polega życie każdego z nas i żywe życie nieskończone. Arystofanes nie był dla Mickiewicza komediopisarzem, lecz mędrcem znającym się na sprzecznościach. Arystofanes znakomicie nadawał się do Mickiewiczowej gędźby o bajarzu. Mickiewicz nie mógł nie pamiętać chociażby o Żabach: „...dymem pochodni powiał wiatr jakiś okropnie mistyczny. Więc przykucnijmy cicho… ...trzeba zachować

dać po polsku jako: „napisanie” i „wystawienie”. Sformułowania: la poésie est mise en mouvement devant l‘auditoire nie sposób naginać do: „poezja przechodzi w działanie wobec widzów”. Bo wtedy schodzi się z tropy na manowce, traci się szanse na spotkanie zjawy realnej.

s pokój, by dobrze się wszystkiemu przyjrzeć”4.

7. W „lekcji teatralnej” Mickiewicz powiedział, prze-powiedział, wygłosił, zmajstrował, wygrał, coś ważnego o istocie poezji, która jest dramatem. Dramat jest wcieleniem poezji. Nie wiadomo jednak co naprawdę powiedział Mickiewicz i jak zawsze w wypadku Prelekcji paryskich musimy uważnie wejść na tropę, ostrożnie przyglądać się pozostawionym śladom. W tym wypadku niezwykle uważnie, choć w każdym innym wypadku też zagapiać się nie warto, ale w tym wypadku wydobyć z siebie należy wszystkie talenty myśliwego, bo tropa „to kierunkowa”. W wydaniu francuskim ślad po głosie Mickiewicza wygląda tak: Le drame est la plus forte réalisation artistique de la poésie. Le drame annonce presque toujours la fin d’une époque. Il faut séparer dans le drame deux parties différentes: la création et l‘exécution. Le drame a besoin de position sur la terre: il faut l‘ édiffice, les acteurs; il faut les secours de tous les arts. Dans le drame, la poésie est mise en mouvement devant l‘auditoire.5 Przekład mój: „Dramat jest najsilniejszą realizacją artystyczną poezji. Dramat prawie zawsze zwiastuje koniec jakiejś epoki. W dramacie trzeba oddzielić dwie różne części: wytworzenie i wykonanie. Dramat potrzebuje miejsca na ziemi: potrzeba pomieszczenia, aktorów; potrzeba pomocy wszelkich sztuk. W dramacie poezja wprawiana jest w ruch przed audytorium”. Przekład (powtarzany we wszystkich wydania powojennych) Leona Płoszewskiego: „D r a m a t jest najsilniejszą realizacją artystyczną poezji. Dramat zapowiada niemal zawsze kres jednej, a początek innej epoki. Należy w nim rozróżnić dwie wartswy odrębne: napisanie a wystawienie. Dramat wymaga osadzenia na ziemi: potrzeba gmachu teatralnego, aktorów, potrzeba pomocy wszystkich rodzajów sztuki. W dramacie poezja przechodzi w działanie wobec widzów”6. Francuskich słów: la création et l‘exécution w żadnym wypadku ne można od-

8. Guślarz na katedrze. Wyobrażenie bajarza rozczucającego płonące wióry. Poeta wydający dramat osobiście, angażujący ciało, głos, pot, ślinę w czynieniu poezji, wprawiającej w ruch „ogół”, czyli audytorium. Oto Mickiewicz w Collège de France. Profesor, ale dziwny jakiś. Profesor i nie-profesor. Takie sobie nieraz „gadki-szmatki” przepowiada. Niektórzy współziomkowie byli oburzeni, że takie rzeczy, to się najwyżej przy obiedzie godzi opowiadać, ale nie na katedrze w słynnym Kolegium Francuskim. Erudyta popełniający ciągle błędy, niedokładności. Oczytany, ale luki w lekturach duże. Mówiący po francusku, ale ta francuszczyzna niefrancuska, dziwaczna, niepewna, niekiedy niezrozumiała, oj, dziwy, dziwy. Kto tu stoi, kto się na katedrze zjawia? Poeta, ale też i kuglarz, prorok, ale i prowokator, uczony, ale i szarlatan, wieszcz, ale też i wisus, trochę szaman, trochę szachraj, koryfeusz i komediant. On tu coś wyprawia: przyzwoitego, ale i nieprzyzwoitego, wielkiego, ale też podejrzanego, wzniosłego, ale i niskiego, reprezentuje, ale i kompromituje, on coś czyni, on coś tu rozgrywa. Historia o bajarzu to opowieść i jednocześnie zgrywa. Mickiewicz powiada o bajarzu performerze i opowiadając o nim, sam staje się permormerem. Działania bajarza przejmuje Mickiewicz: auctor, aktor, poeta czyni poezję zwaną dramatem przed widzami, dla widzow, by ona w widzów przeniknęła a przeniknąwszy – ich przemieniła. On dramat wytwarza i dramat wykonuje. We wcześniejszych ustępach „lekcji teatralnej” Mickiewicz głosił, że teatr umarł, a w każdym razie nie nadaje się do dramatu rozumianego jako czynienie poezji. Mickiewicz wiedział, że śmierci nie ma, więc w kolejnych odsłonach pokazał, jaki teatr zamierza zrobić. Jaki teatr on robi i robić nie przestanie. Takie oto tworzył Dziady.

08≈

Literacje

& 57

Dziady – ciąg dalszy nastąpił

bo 9. Mickiewicz w prelekcjach paryskich stawał się aktorem-autorem. Mickiewicz – „autor jako gest”, mówiąc słowami Michela Foucault. 22 lutego 1969 roku, Michel Foucault wygłosił przed pękającym w szwach audytorium w Collège de France odczyt zatytułowany Kim jest autor? Foucault rozpoczął od cytatu z Becketta: „Nieważne kto mówi, ktoś powiedział, że ważne, że mówi”. W wypadku pisania formuła Becketta przyjęła w ustach Foucaulta kształt paradoksu: „Ślad autora tkwi wyłącznie w szczególnej formie jego nieobecności”7. Paradoks ów polega na uznaniu, że jeśli tożsamość autora jest nieodgadniona, to jednak w żadnym razie nie daje się pominąć. W cytacie z Becketta tkwi sprzeczność, z której Foucault uczynił bohatera swego wystąpienia: jest więc ktoś taki, kto anonimowo i z przesłoniętym obliczem podważa znaczenie tego, kto mówi, ale bez którego owa negacja nie mogłaby powstać. Ten sam gest, który pozbawia autora znaczenia, potwierdza, że nie można się bez niego obejść. Michel Foucault mnożył zresztą tego dnia w Collège de France prowokacje z iście Mickiewiczowskim zapałem, ale – jak powiadają – bajarze, to już zupełnie inna historia. Auctor-aktor grający na granicy, zawsze w pasażu, nieuchwytny, giętki, prowokacyjnie i ostentacyjnie hipnotyzujący, czaruś taki, ale nieskończenie i szczerze wierzący, że w jego tańcu po pasażach tkwi nie tylko najgłębszy sens, ale przede wszystkim szansa na dobre życie nas, śmiertelnych. Mickiewicz rozgrywał w Collège de France nienapisane Dziady, bo już wiedział, że dalsze części Dziadów wcale nie muszą być napisane, żeby były. Żeby zaistniały jako dramat, najwyższa postać poezji, wprawiająca widzów w stan sprawiający, że przestają być widzami. Oj, dziwy, dziwy! Oj, didki, didki!...

{

Krzysztof Rutkowski

1. C. K. Norwida, Czarne kwiaty, [w: ]Pisma wszystkie, zebrał, tekst ustalił, wstępem

i uwagami krytycznymi opatrzył J.W. Gomulicki, T. VI, Warszawa 1971-1976, s. 185. 2. A. Mickiewicz, Les Slaves. Cours professé au Collège de France (1842 - 1844) avec préface de M. Fortunat Strowski et introduction de M. Ladislas Mickiewicz, Paris MCMXIV, Museé Adama Mickiewicz, s. 137. 3. ibidem, s. 133. 4. Arystofanes, Żaby, [w :] Komedie, przeł. [z grec.] przedmową i przypisami opatrzyła Janina Ławińska-Tyszkowska, Wrocław 1991, w. 313-315, 321-322. 5. A. Mickiewicz, op. cit., s. 132. 6. A. Mickiewicz, Literatura słowiańska, [w:] Dzieła, pod red. J. Krzyżanowskiego, t. XI, Warszawa 1955, s. 116. 7. M. Foucault, Qu’est-ce qu’un auteur? Conference tenue au Collège de France le 22 février 1969, [w: ] Dits et Ecrits I, 1954-1975, coll. Quarto, Gallimard, Paris 2001, s. 353.

& Literacje

Krzysztof Rutkowski, profesor w I B I „Artes Liberales” (UW), pisarz, dziennikarz i tłumacz. Opublikował: Ani było, ani jest (1984); Przeciw (w) literaturze (1987), Braterstwo albo śmierć (1988, 1990, 1999), Męczennice z Saint-Denis (1991), Paryskie pasaże (1994, 1995, 1998, 2008), Stos dla Adama albo Kacerze i kapłani (1994), Mistrz. Widowisko (1996), Raptularz końca wieku (1997), Xiężniczka (1998), Śmierć w wodzie (1999), Książę bezdomny (1999), Kościół św. Rocha (2001), Paradoks niedojrzałości. Przyczynek do stosunków polsko-francuskich. Wydanie dwujęzyczne: polsko-niemieckie (2005), Zakochany Stendhal (2006), Ostatni pasaż. Przepowieść o byciu byle-jakim (2007), Requiem dla moich ulic (2008), Wokulski w Paryżu (2010). Przetłumaczył m.in.: Taras w Rzymie, - i trwogę, Życie sekretne, Noc seksualną Pascala Quignarda; Polacy na Ukrainie, Walka o ziemię, Trójkąt ukraiński Daniela Beauvois’a; Skafander i motyl Jean-Dominique’a Bauby’ego. Laureat Nagrody Fundacji im. Kościelskich. Więcej na: www.krzysztof-rutkowski.art.pl

DZIADY Ku pamięci Babci, która obcowała z żywymi i zmarłymi i żyła na ulicy Mickiewicza 11 W imię matki, ciotki, babki…

GUS (GŁÓW N Y U R ZĄ D STAT YST YCZN Y) – CHÓR, A NIOŁEK, K A PLICA, W IECZÓR

There are more things in Heaven and Earth, Than are dreamt of in your philosophy. Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom.

Shakespear e

CHÓR Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, Co to będzie, co to będzie? GUS

Dada dziada Dziadki dzieci Moja babcia dziadkiem jest CHÓR

Siedzi baba na cmentarzu

Wojciech Stamm

Moczy nogi w kałamarzu

GUS

Dziady śmieją się Rechot ich z zaświatów Niepokoi już wariatów, Odczuwają wojnę światów, Morze z brzegów występuje Politykom scenę psuje, Babcia rechot przemieniła w kości grzechot… Grzech pokoleń następuje, Latoś koty maja ruję, Rok to stypa wielka! Słoń I Słońce To dwa końce, Dziadom Adam Pierwszy z gliny, Mickiewicza Straszne bździny… Dziadek dziadki niańczy Ksiądz modlitwę Morską miałczy… **

09≈

Morski kot Kto Mar… Może martwe… może żywe… Trzeba szałwie pić i pokrzywę! Życie prosto jasno – myśli krzywe. Drogie dziadki… drogie dziady, Dzisiaj trochę marmolady, Bo z pod lady, albo spod Oto życia splot. Splot słoneczny – słońce rzeczy, Rzeczy też morskie i jeziorne – Życie jest po prostu potworne! Dla uczczenia tego faktu chciałem zmiany konterfaktu. Dziadek Dziad I Dziadki Z nieżyjącej Już gromadki

Literacje

& 59

DZIADY Ku pamięci Babci, która obcowała z żywymi i zmarłymi i żyła na ulicyMickiewicza 11 W imię matki, ciotki, babki…

09≈ Dla uczczenia mojej matki, ciotki, babki. Wypowiadam uroczyście dla wezwania Śmierci, życia i dla wiedzy lub niewiedzy Lub odkrycia te pradawne słowo: „PECZERYCIA”

sza babcia, To znaczy, że będzie dobra kolacja.

tu zrobię miejsce…

GUS

… no posprzątajcie te tłuste papierzyska! Kto tu narobił takiego bałaganu?!

A kto prośby nie posłucha Niechaj swoją żonę rucha… Na pisa ł e m z g ł ębi serca z e

A NIOŁEK

sm u t k i e m r a dości

owtarzajcie razy trzyP dzieści trzy, albo cztery Jeśli wam się przyśni wa-

WOJCIECH S TA M M

Wojciech Stamm: (ur.1965. w Gdańsku) poeta, prozaik, dramaturg.

DZIADU

Serial telewizyjny ODCINEK IV 01.01. W NĘTR ZE. PLEBA NI A. W IECZÓR

MIESZK A NIE KSIĘDZA – NA STOLE W IDAĆ R ESZTK I KOLACJI, OPA KOWA NIE PO PIZZY, POGNIECIONE PUSZK I PO COCA-COLI – KSI Ą DZ – PUSTELNIK – DZIECI. W ROGU GR AJĄCY TELEW IZOR Z PODŁĄCZONĄ KONSOLĄ PLAY STATION NA ŚCI A NIE ZEGA R Z IK EI.

Przemysław Nowakowski

Ksią dz

Dzieci! Starczy tego grania! Może tak pomodlimy się i podziękujemy panu Jezusowi za dobre stopnie…

& Literacje

A pan w jakiej sprawie? Pustelnik Ja do księdza… muszę…

(D z i eci n i ech ęt n i e odry wa-

(K si ą dz pr z ygl ą da si ę u wa ż-

ją si ę od t el e w i zor a . Sły-

n i e pust el n i kow i .)

ch ać pu k a n i e .)

Ksiądz Kto tam? dz i wac z n i e .)

Dzieci Zombi! Zombi!

Gustaw

Sam już nie wiem jak się nazywam…

10≈

Ksią dz

Nieważne! Zróbcie dla pana miejsce przy stole… (Dzieci w pośpiechu sprzątają opakowania po pizzy. Gustaw ciężko opada na krzesło.) Ksią dz

No co tam, Gustaw? Opowiadaj co się stało. Co cię po nocy sprowadza? Gustaw

Proszę księdza… nie wiem… Nic z tego nie rozumiem. Ksiądz to pewnie pomyśli, że mnie pokręciło… Ksią dz

Daj spokój, chłopie! Jestem od tego żeby pomagać …

Gustaw

To sąsiadki… Podrzuca jak idzie na drugą zmianę… Acha… No dobrze… bo to wie ksiądz… Teraz dużo się mówi...

Człowieku! Powiesz wreszcie co się stało? Ta moja… Ksią dz

Co twoja?

Ksią dz

No, no! Nie odbiegajmy do tematu… Co się stało? Dlaczego wyglądasz jak żul ostatni..? Pijesz znowu, co? Przyznaj się, Gustaw…

Gustaw

Odeszła… Ksią dz

Odeszła? Z kim? Gustaw

Gustaw

E tam… Pić już nawet nie mogę. Nie wchodzi… Ksią dz

Z szefem działu… z marketu. Ksią dz . (z at rosk a n y)

Już ja wiem jak tobie nie wchodzi! Ty byś Morze Czerwone wypił jakby to była wiśniówka! Pewnie dzięki tobie naród Izraela przeszedł suchą stopą…

Nieładnie… Gustaw

Chyba się zabiję! Ksią dz

Gustaw (n i eu f n i e)

Izraela? To znowu Żydy coś zmajstrowały, proszę księdza? Ksią dz

Gustaw

Ale co ksiądz wie o życiu?! Siedzi sobie ksiądz tu na tej plebani... Nic księdza świat nie obchodzi! Telewizor sobie ogląda… z dziećmi pobawi się… ( z u wagą)

Ksią dz

Ksiądz Cicho!

Dzieci Ksiądz sam zamówił pizzę…

Ksią dz

(z m i e sz a n y)

Nie histeryzuj, Gustaw! To nie koniec świata. Może się rozmyśli… Gustaw

Akurat! On wyciąga miesięcznie trzy razy tyle co ja… Nawet z drugim etatem nie dam mu rady…

(z ż a l e m)

Ksiądz Zaraz… Gustaw? Gustaw hydraulik… To ty?

(P ust el n i k wchodz i u br a n y

( do pust el n i k a)

( do dz i eci - z i ry tacją)

Ksią dz

Gustaw! Ale ty kiepsko wyglądasz, człowieku… Siadaj… Czekaj… Zaraz

A w ogóle to,… co te dzieci robią po nocy na plebanii?

Jezu… Nie będę ci teraz Pisma tłumaczył… Lepiej powiedz kiedy ty się myłeś ostatnio? Prysznic brałeś?

Ksią dz

Pieniądze to nie wszystko… (Ch w i l ę t rwają w z a du m an i u.)

Gustaw

Prysznic? Co mi po prysznicu! Niech mi tu ksiądz z prysznicem nie wyjeżdża! Ja może w łeb se palnę a ksiądz mi tu z prysznicem!

10≈

Gustaw ( w z ach w yce n i u)

…Gdyby ksiądz wiedział jak między nami było?

Literacje

& 61

DZIADU Serial telewizyjny ODCINEK IV

10≈ Stworzeni dla siebie jesteśmy! Już od piaskownicy… Całe przedszkole razem, szkoła… Potem ja – zawodówka, ona - technikum gastronomiczne… Wszystko mieliśmy już ułożone! Całe życie… Ślub. Kredyt. Pierwsze auto nawet wybrane… Takie chińskie… Dziwna nazwa. Nie wiem jak wymawiać… ale podobno dobre…mało awaryjne… I dzieci były w planie…. (po pau z i e)

W dupie mam to wszystko! I ciebie! I jego! Raz, dwa i ślub już biorą! Tak! Nawet do wiosny nie poczekali! ( w sz a l e dz i k i m)

Nie pozwolę! Już ja tam przyjdę na ten ich ślub… Błyskotkę niosę dla szefunia… (Gustaw doby wa z z a na-

Ksią dz

Jak dostała pracę w bufecie pracowniczym to wiedziałem, że to się źle skończy… Za dużo pokus… (śpi e wa)

(Gustaw opa da z n u żon y)

Gustaw

Zabiła mnie, suka... zabiła… Ksią dz

Nie gaś ducha, człowieku. Jeszcze może się kobieta zreflektuje… Gustaw

Ona? A wie ksiądz co mi powiedziała na odchodnym - jak jej próbowałem, jeszcze raz, do rozumu przemówić? No wie ksiądz?! Ksią dz

Co?

Gustaw (cor a z z w i ęk sz y m pom i e-

„Gustaw…”- mówi

sz a n i e m)

A idź do niego! Całuj te jego niemieckie karoserie… Wyklepuj je pustym łbem!

& Literacje

(m i lc z y ch w i l ę)

Dziadem mnie nazwała, proszę księdza… Dziadem! To boli…. strasznie boli… Ksią dz ( z a du m a n y)

Mój Boże… Co to będzie? Co to będzie?

dr z a k luc z fr a ncusk i)

Gustaw! Na Boga żywego! Uspokój się! Co mi tu będziesz kluczem wymachiwał!

Głupia babo! Marny proszku do prania… Co masz go w głowie zamiast rozumu! Wszystko zniszczyłaś! Cwany był ten twój szefunio! Naopowiadał ci o wakacjach na Kanarach, palmach, leżakach. Wciskał ci, że ma odłożone…, że jak za niego pójdziesz to się bez kredytu obejdzie! Auto też nie będzie chińskie ale - porządne – niemieckie! Znajomy dealer załatwi...z samych Niemiec. Po wypadku, ale jak nowe… Tak sprawę ustawił! I poszłaś na to...

„…spieprzaj, dziadu!”

Ksią dz

No…

Gustaw

(Ksiądz milknie, Gustaw również. Słychać tylko odgłosy gry komputerowej.) Głos z kantorka „I kill you, motherfucker! I will destroy you…”

Przemysław Nowakowski: (ur. 1970) scenarzysta, dramaturg, reżyser, należy do EFA (European Film Academy). Ukończył studia na wydziale Historii Sztuki UW, kontynuował studia scenariuszowe i reżyserskie na UCLA w Los Angeles, Binger Film Institute w Amsterdamie i Mistrzowskiej Szkole Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy. Pisał scenariusze i realizował wiele programów, filmów dokumentalnych i seriali telewizyjnych. Scenarzysta filmów: Egoiści M. Trelińskiego, Ono M. Szumowskiej, Katyń A. Wajdy, Boisko Bezdomnych K. Adamik i innych. Napisany razem z D. Gajewskim tekst Ostatnia Niedziela wygrał konkurs na scenariusz o Powstaniu Warszawskim. reżyseruje filmy fabularne w Polsce i Niemczech - Na Kredyt, Hochzeitspolka; Jest autorem sztuk teatralnych m.in.: Trzy kobiety wokół mojego łóżka, Twój, Twoja, twoje, Hunderbar, Turyści.

Niekanoniczna

polskość

Chopina &

Japońska droga do Polskości? Pod koniec obchodów dwusetnej rocznicy urodzin Fryderyka Chopina rozmawiałam z jedną z moich japońskich znajomych (słuchaczką Uniwersytetu Muzycznego) o „japońskim” stylu dzieł polskiego artysty.

Yasuko Shibata

Choć muzyka Chopina pozwala pianistom na indywidualne rozumienie i interpretacje, to faktem jest istnienie różnych „szkół” wykonywania utworów polskiego kompozytora. Pośród najczęściej przywoływanych i znajdujących najwięcej żarliwych kontynuatorów znajdują się: polska, francuska i rosyjska, ale także, ostatnio dość wyraźnie wybijający się, japoński styl (jeśli nie odrębna szkoła). Narażając się na ryzyko stereotypizacji, można powiedzieć, że Japończycy górują w kwestii technicznego wyrafinowania, ale nie udaje im się oddać szczególnego rytmu, ani osiągnąć należytej głębi muzyki polskiego kompozytora. Muzyczne uniwersum Fryderyka Chopina ściśle wiąże się z jego światopoglądem, czego szczególnie świadomi byli, między innymi, Rosjanie. Chopin tworzy swój własny świat oparty na niezwykłej formie fantazji – pisze Nikołaj Christianowicz w roku 1857, w jednym z pierwszych poświęconych mu artykułów, w periodyku „Rosyjski Posłaniec” („Russkij Wiestnik”)1. Jak wyraził to Franz Liszt, ów kompozytor o polskich korzeniach jest „wybornym muzykiem subiektywnym”. Za zasadnicze źródło oryginalnego świata Chopina uznał Liszt „cierpienie”, słowo znane dyskursowi literackiemu i publicznemu dotyczącemu polskiej kultury narodowej. Fantazja o cierpieniu za ojczyznę – koncepcja będąca przedmiotem krytycznego namysłu w kulturze polskiej, w interpretacjach japońskich ulega diametralnym zmianom. We wspomnianej powyżej rozmowie, moją uwagę przykuła wypowiedź znajomej dotycząca Ballady G minor, op. 23; edycja Cortota zawiera podsumowanie odwołań do Konrada Wallenroda

11≈

Literacje

& 63

Adama Mickiewicza, gdzie wykonawcy i muzykolodzy zazwyczaj szukają źródła inspiracji Chopina2 . Moja znajoma, mimo znajomości tej interpretacji, uznała jednak, że to dozgonna miłość bohatera do kobiety stanowi dominantę tego dzieła. Według niej cierpienie nie wypływa z patriotyzmu, wiąże się zaś wyłącznie z miłością między mężczyzną a kobietą. Ów „japoński” odbiór kazał mi powracać do pytania: czy Chopin dopuściłby taką interpretację swojej „polskiej ballady”? Pytanie to, skłoniło mnie do przeanalizowania światopoglądu Chopina odmiennego przecież od politycznych teorii współczesnego mu Adama Mickiewicza.

ściwy mesjanizm M Mickiewicza Zasadnicza różnica między Mickiewiczem a Chopinem, dwiema wielkimi postaciami w polskiej kulturze narodowej, pojawia się w kontekście ich postawy wobec możliwości zmiany niesuwerennego statusu kraju. Chodzi mianowicie o podważenie przez Chopina Mickiewiczowskiego mesjanizmu, który wykrystalizował się w Paryżu w latach 30 i 40. XIX w. Jedna z kluczowych idei Mickiewiczowskiego mesjanizmu, spisek i bohaterska zemsta, pojawiła się już w Konradzie Wallenrodzie. W tym poetyckim arcydziele Konrad w przebraniu knuje przeciwko wrogowi; porzuca swą miłość i oddaje się tajemnej misji zemsty narodowej. Figura mściciela powraca w postaci nadludzkiego bohatera w Dziadów cz. III. Dokonując niesamowitej metamorfozy z werterowskiego Gustawa, Konrad reprezentuje cierpiący naród polski i utożsamia się z nim, pragnąc przy tym nadprzyrodzonej przemiany narodu pozbawionego suwerenności. Idea spisku narodowego odgrywa kluczową rolę w Mickiewiczowskiej konfiguracji polskiego romantycznego mesjanizmu jako systemu myśli politycznej. Bohater, obdarzony ponadludzką mocą „najbardziej rozwiniętego ducha” pośród wszystkich członków narodu polskiego, wskazuje „kanał” do Nieba, skąd popłynąć ma nowe Objawienie, przełamujące impas i prowadzące do całkowitej zmiany kondycji cierpiących Polaków. Należy koniecznie wspomnieć, że to dzięki koncepcji wyczekiwanego bohatera-rewolucjonisty, na którego nałożono misję przewodzenia sprawie narodowej, Mickiewicz stworzył system wartości, który stanowił odpowiedź na skolonizowany status narodu polskiego. Podejmując tę ideologiczną pró-

& Literacje

bę, ustanowił wzór bohatera, cierpiącego i uciskanego narodu, jak również misji poprowadzenia Polaków do walki przeciwko ich nieludzkim oprawcom.

Odrzucenie przez Chopina mesjanizmu jako „wiarygodnej” przyszłości W artykule zatytułowanym Chopin est-il de sensibilité libérale? Bruno Moysan rozważa polityczny światopogląd kompozytora, zaniedbywany dotąd przez badaczy ze względu na jego rzekomą obojętność wobec doczesnej polityki. Poprzez odwołanie do koncepcji orientacji politycznej (sensibilité politique), opisanej przez takich politologów jak René Rémond, Jean Touchard czy Raoul Girardew, francuski muzykolog wskazuje na liberalne wątki w myśli Fryderyka Chopina, którego zdroworozsądkowa postawa okazała się nie do pogodzenia z irracjonalnym mistycyzmem Adama Mickiewicza. Zgadzając się z argumentem Moysana, chciałabym przedstawić ów szczególny światopogląd Chopina w kontekście koncepcji „wiarygodności” systemu wartości, stworzonej przez socjologów religii, Petera L. Bergera i Thomasa Luckmanna. Twierdzą oni, że choć jednostka postrzega „rzeczywistość obiektywną”, to jednak interpretuje ją jako „rzeczywistość subiektywną” i dokonuje jej weryfikacji pod kątem tego, czy owa „rzeczywistość” jest dla niej wiarygodna. Subiektywna rzeczywistość nieustannie „zależy od konkretnych struktur uwiarygodniania” świata postrzeganego3. Taka „wiarygodność” potwierdza prawomocność systemu wartości, obowiązującego w danym społeczeństwie czy grupie społecznej. Berger przedstawia następnie religię, tj. spójny system wartości jako „święty baldachim”, który chroni jednostkę przed chaosem wszechświata4 . Jednak jednostka „wychodzi spod” baldachimu, kiedy doświadcza niewiarygodności religii i – w mojej opinii – wszelkiego systemu wartości, w tym również quasi-religijnej idei polskiego mesjanizmu. Choć początkowo Chopin uczestniczył w paryskich wykładach Mickiewicza, które rozpoczęły się w roku 1840, szybko stał się sceptyczny wobec wizji charyzmatycznego poety. W liście do Juliana Fontany, z 11 września 1841 roku, Chopin wspomina o entuzjastycznych wyznawcach współczesnego proroka, Towiańskiego: „Czy jeszcze wracamy do kraju!!

Czy już zupełnie powariowali?! O Mick[iewicza] ani Sob[ańskiego] się nie boję, to tęgie głowy i mogą jeszcze kilka emigracji przetrwać, nie potracić rozumu ani energii”5. Kompozytor uważa system wartości towiańczyków, początkowo wyłączając z nich Mickiewicza, za szaleństwo. Wkrótce potem, 18 września, Chopin pisze do Fontany: „Mick[iewicz] źle skończy, jeżeli z was nie kpi”6. Ironicznie podsumowując polityczne idee poety jako „żart”, kompozytor odrzuca tym samym wiarygodność mesjanizmu proponowanego przez Mickiewicza jako „baldachimu” chroniącego porządek wszechświata – nadającego znaczenie cierpieniu i mającej nadejść przyszłości narodu polskiego.

Poza kanonem - polskość muzyki Chopina Fantazmat zemsty, która ma się dokonać na wrogach narodu, wciąż zniewala umysły Polaków. Niesamowity Wallenrodyzm, którego postać z całą mocą zmitologizowała wyobraźnię Polaków, wymaga od nich całkowitego poświęcenia życia w imię fanatycznej sprawy polskiej7. Wizerunek bohatera realizującego misję narodową przeciw wrogowi pozostaje gotowy do ożywienia, szczególnie w momentach radykalnej zmiany społecznej, jak również nagłego kryzysu, w którym naród polski i tożsamość polska stają wobec procesów rekonstrukcji i dekonstrukcji. Na początku lat 30. XIX w., w następstwie klęski powstania listopadowego, komponując swoją Pierwszą Balladę, Chopin prawdopodobnie czuł aksjologiczne powinowactwo z jego wielkim rodakiem, Adamem Mickiewiczem. Jednak w miarę jak poeta rozwijał w kolejnych latach swoją ideę religijnego mesjanizmu, w kompozytorze dojrzewała decyzja odrzucenia religijno-politycznej polskości, sprowadzającej się do wyczekiwania nadejścia nadludzkiego bohatera i ustanowienia Królestwa Bożego na ziemi. Rozsądne wydaje się powiedzenie, że odrzucenie prawomocności mesjanizmu było w przypadku Chopina aktem politycznym, wyrazem dezaprobaty wobec idei mistycznej przemiany narodu. Utwory skomponowane w tym okresie wskazują, że artysta dokonał strategicznego wyboru stworzenia własnej koncepcji polskości, pozbawionej z owej nierealistycznej ambicji geopolitycznej. W jego wizji polskości nie ma miejsca na fantazmat mściwego bohatera, stanowiącego jeden z biegunów polskiego mesjanizmu romantycznego. Pragnę powrócić teraz do kwestii postawionej na początku – szczególności „japońskiego” rozumienia muzyki Fryderyka Chopina. Wydaje się, że kompozytor z niejakim wahaniem uznałby „szkołę japońską” wykonania jego utworów fortepianowych. Domyśleć się można, że byłby zdziwiony pomysłem przerabiania jego patriotyzmu, stanowiącego podstawowy komponent tej muzyki na melodramat8. Jednak z pewnością stanowczo sprzeciwiłby się wszelkim interpretacjom widzącym w jego muzyce prawdziwego ducha polskości utożsamianego z paradygmatem mesjanistycznym. Niekanoniczna polskość, twórczo powołana do życia przez kompozytora i zaproponowana światu jako rodzaj fantazji, otwiera się na wszelkie interpretacje podejmujące wysiłek wyrażenia piękna walki w ludzkiej egzystencji.

Yasuko Shibata

{

Niekanoniczna polskość Chopina

11≈

1. Por. G..Wiśniewski, Fryderyk Chopin w oczach Rosjan, Warszawa 2010, s. 72-73. 2. «Les Ballades de Chopin», Édition Nationale de Musique Classique. Édition de travail des œuvres de Chopin par Alfred CORTOT. Paryż: Salabert. 3. P.L. Berger and T. Luckmann, The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge. New York: Anchor Books, 1989, s. 154-155. 4. Por. P. L Berger, The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion, New York: Anchor Books, 1990, s. 25-27. 5. F. Chopin, Korespondencja Fryderyka Chopina (1840-1861), t. 2, Warszawa 1955, s. 36. 6. Ibidem, s. 37. 7. Por. M. Janion, Życie pośmiertne Konrada Wallenroda, Warszawa 1990, s. 8-9. 8. Zob. , np.: J. Samson, Chopin’s Four Ballades, Cambridge: Cambridge University Press, 1992.

Yasuko Shibata: socjolożka, politolożka, doktor nauk humanistycznych. Studiowała nauki polityczne w Uniwersytecie Keio w Tokio; obroniła doktorat w IFiS PAN w Warszawie.

Literacje

& 65

11≈

12≈

wiersze

G. Kwiatkowski

błogosławiony prawdziwe szaleństwo weryfikuje własne szaleństwo w zetknięciu z normalnością: setki urzędników państwowych pędzących z pracy do domu by pisać traktat o ciężarze słońca jednego z nich mija właśnie rozwrzeszczana grupka: chłopiec w dredach w koszulce z liściem marihuany egzaltowana dziewczyna z ASP z mordą konia najbardziej rozwrzeszczany poeta bełkoczący o Bogu i muzyk z wiejskim rodowodem: brak prawie wszystkiego wypełnia rytmicznym melodyjnym graniem

jest godzina 16:15 chłopiec w dredach ostentacyjnie szturcha urzędnika i nazywa go mieszczańskim psem a urzędnik wyje jak pies requiem jest godzina 16:16 wycie nie ustaje dziewczyna ziewa chłopiec zakręca dreda poeta mówi pod nosem: taa a muzyk ze wsi nie wie co powiedzieć i nerwowo wybija rytm nogą jest godzina 16:17 urzędnik przestaje wyć a dziewczyna przerywa krępujące milczenie

& Literacje

12≈

i mówi: pierdol się

na ustach radosna pieśń

jest godzina 16:17 urzędnik nagle przypomina sobie o czekającym na niego słonecznym traktacie

widzisz jak wychodzą ze spowiedzi lżejsi o niegodziwości które popełnili: zaraz uniesie ich wiatr po drugiej stronie lustra słychać płacz i widać podarty płaszcz

dlatego pospiesznie oddaje pokłon całej czwórce i mówi: bądźcie błogosławieni

ten ktoś nie czuje żywicznego kadzidła które mówi pokój z tobą tylko we mnie miej upodobanie

i biegnie z teczką i w płaszczu do domu Mojżesz nie wszedł do Ziemi Świętej santi santi santi

przeprawa trwa

błogosławiony błogosławiony błogosławiony

Grzegorz Kwiatkowski, Rocznik 1984. Mieszka w Gdańsku. Poeta, muzyk. Wydał trzy tomy wierszy: Przeprawa (2008), Eine Kleine Todesmusik (2009), Osłabić (2010). W przeszłości muzyk na ulicach Liverpoolu. Obecnie członek zespołu Trupa Trupa. Zgłoszony do Paszportów Polityki (2009). Laureat Nagrody Miasta Gdańska dla Młodych Twórców (2009). Stypendysta Fundacji Grazella (2009). Stypendysta Miasta Gdańska (2010). Laureat ogólnopolskich nagród poetyckich (m.in. Władysława Broniewskiego, Witolda Gombrowicza, Złoty Środek Poezji). Dwukrotnie nominowany przez „Gazetę Wyborczą” do nagrody Sztorm Roku (2008, 2009). Nominowany do nagrody Splendor Gedanensis (2009). Publikował m.in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej”, „Dzienniku”, „Lampie”, „Dwutygodniku”, „Toposie” i „Odrze”.

przeprawa poszukiwanie śmierci palenie kolejnych warstw: lniany egipski garnitur statuetka Ozyrysa i dwudniowy zarost niech odbudują Jeruzalem wspólne dla wszystkich na oczach wszystkich

12≈

Literacje

& 67

Mesjanizm. Przeklęte dziedzictwo…? &

Zacznę od Brzozowskiego. Powodów jest kilka. W tym momencie niech wystarczy ten, że krytyk w centrum swojego zainteresowania romantyzmem stawia problem mocy. Jest to problem rozważany przez autora Legendy Młodej Polski nie tylko w związku z poetami romantycznymi, lecz także odnoszony do współczesności.

& Literacje

Michał Kuziak

I to właśnie to odniesienie jest najważniejsze dla Brzozowskiego. Ja sam chciałbym widzieć ten problem w relacji do mojej współczesności. Tej, która, jak się coraz wyraźniej okazuje, nie poradziła sobie z romantycznym dziedzictwem, usiłując o nim zapomnieć bądź, często nieświadomie, poddając się jego władzy. Czy jednak na pewno jest to władza romantyzmu? Czy fakt, że nie myślimy o nim w sposób odpowiedzialny (chciałoby się powiedzieć – nie dając mu właściwej odpowiedzi), nie sprawia, że nie zauważamy dotyczących go podmian i manipulacji? Jednak najpierw Brzozowski. Krytyk powiada, że cechą romantyzmu jest bunt przeciw rzeczywistości. Postawa taka nabiera w wywodach Brzozowskiego ambiwalentnej oceny (wydaje się ponadto, że nie jest ona taka sama w jego różnych wypowiedziach). Bunt to czyn, podjęcie twórczego wyzwania, ale ten powinien być zakorzeniony w rzeczywistości – wyrastać z niej i przekształcać ją. Poszczególne romantyzmy (niemiecki, francuski, angielski) w odmienny sposób rozgrywają tę kwestię. Jeśli chodzi o romantyzm polski (ten z pierwszej połowy XIX wieku, ujęty w opozycji do będącej karykaturą romantyzmu Młodej Polski), wspomniana ambiwalencja zostaje spotęgowana. Romantyzm ten, jak podkreśla krytyk, powstaje w warunkach oderwania od rzeczywistości (Brzozowski akcentuje wszakże związek polskiego romantyzmu z dawną tradycją, pisze o Buddzie i Chrystusie). Jest to jednak inne oderwanie niż to charakterystyczne dla Europy, ponieważ stanowi ono raczej wygnanie z rzeczywistości (związane z sytuacją poli-

13≈

ku 1841) z zaproponowaną przez Mickiewicza ekonomią cierpienia. W Anhellim np. okazuje się ono czynnikiem destrukcyjnym, ujawniającym słabości i prowadzącym do melancholii. Kwestia mocy, jak sądzę, stanowiła także problem dla samego Mickiewicza, poszukującego jej formuły od czasów filomackich i nieuchronnie zmierzającego ku postrzeganiu chrześcijaństwa jako jej źródła. Na fakt ten wskazują Prelekcje paryskie – zarówno odmienność pojawiającej się w nich formuły mesjanizmu w stosunku do mesjanizmu z okresu Dziadów i Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, jak i, przede wszystkim, przekształcenia, jakim podlega ona na przestrzeni kursów. Kierunek, w którym zmierza Mickiewiczowski mesjanizm (pomijając uwzględnianie przez profesora-poetę różnych koniunktur politycznych, czy przejście od mesjanizmu indywidualnego po wspólnotowy) wiąże się z próbą wymknięcia się z pułapki słabości, próbą szczególnie dramatyczną, ujawniającą zafascynowanie twórcy mocą (siłą tonu), nawet jeśli jest to moc Rosji. Można odczytać wczesny mesjanizm Mickiewiczowski jako próbę znalezienia języka dla wspólnoty ludzi wykluczonych, języka, który nadaje sens ich doświadczeniu. Taka perspektywa pojawia się jeszcze w wileńsko-

tyczną), a nie ucieczkę od niej. Dlatego też romantyk polski tworzy rzeczywistość duchową, a romantyzm polski ma charakter prawdziwościowy, stanowi etyczny projekt przemiany świata, wyraz pełni człowieczeństwa. Tym niemniej, głosi Brzozowski, podjęcie dziedzictwa romantyzmu ma polegać na jego przezwyciężeniu, a szczególnie – na powrocie do rzeczywistości, w której przecież kształtuje się nowoczesna cywilizacja. Brzozowskiego interesuje zwłaszcza późny romantyzm polski. Ma on, utrzymuje krytyk, powstawać pod wpływem Towiańskiego, wyzwalającego w poetach moc, wskazującego im drogę wyjścia poza literaturę. *** Kwestia mocy była przedmiotem sporu między Słowackim a Mickiewiczem. Pamiętamy fragment Prologu Kordiana, w którym pojawia się wizja wieszcza usypiającego naród. Słowacki nie chciał być takim wieszczem, choć, by być sprawiedliwym, trzeba dodać, że Mickiewicz także nie. W Beniowskim Słowacki pisze o swojej wizji wieszczenia, które otwiera na doświadczenie mocy; znów jest to według poety wizja zupełnie odmienna od Mickiewiczowskiej. Znacząca zdaje się także polemika Słowackiego (prowadzona do ro-

13≈

Literacje

& 69

Mesjanizm. Przeklęte dziedzictwo…? 70

13≈ -kowieńskiej części dramatu (myślę o wykluczeniu zarówno kulturowym, jak i metafizycznym – Gustaw zdaje się wygnańcem nie tylko ze wspólnoty ludzkiej, lecz także, jeśli tak można powiedzieć, z mocnej formuły bytu). Twórca jednak skupia się raczej na ochronie tego, co pozostało ze świata tych ludzi, niż na wizji świata przyszłego i na sposobach zrealizowania tej wizji. W takim kierunku idzie myślenie Mickiewicza również w publicystyce z lat 30. Jeśli pojawiają się w niej rozważania związane z czynem (szaleństwem, wielkim człowiekiem, przełomem historii), są one mocno niekonkretne – twórca nie ma projektu działania, bo takiego projektu w ówczesnych realiach mieć nie może. Przecież, by powrócić na chwilę do Brzozowskiego, został wygnany z rzeczywistości i jedyne, co może, to konstruować jej duchowy wymiar. W Prelekcjach paryskich twórca wprowadza wątek podziału na ludzi przeszłości i ludzi przyszłości oraz na dwie strategie radzenia sobie z sytuacją porozbiorową. Jedni, jak czytamy, ocalają przeszłość, drudzy usiłują stworzyć doskonałą przyszłość. Sam Mickiewicz umieszcza się po stronie ludzi przyszłości i szuka sposobów na jej realizację. Początkowo mesjanizm w Prelekcjach paryskich żywi się doświadczeniem klęski, cierpienia (wzór dla dialektyki przekształcania słabości w moc został zapisany w III cz. Dziadów – w opozycji uzurpatora Konrada i pokornego, otrzymującego przekaz, ks. Piotra), wiążąc się z resentymentem. Spełnieniem tej koncepcji jest wizja Sybiru, na którym, cierpiąc, ludy słowiańskie przemieniają się, otwierają na siebie, doskonalą moralnie i w ten sposób wypracowują swoją przyszłą jedność, pielęgnując przy tym wartości, które świadczą o ich duchowych walorach. Punktem wyjścia takiego myślenia jest wizja Słowian zaproponowana przez Herdera (profesor-poeta uzupełnia ją o koncepcję walki dwóch idei – polskiej i rosyjskiej). Mickiewicz przywołuje tę wizję na początku swoich wykładów. Słowianie okazują się ludem wszelkich cnót (wiążących się z ich współistnieniem z naturą), ludem prześladowanym w dziejach, ale zarazem są ludem bez właściwości. Nie wytworzyli cywilizacji,

& Literacje

nie byli aktywni w historii, pozostawali pod wpływem innych ludów. Wprawdzie Herderowska formuła kładzie nacisk na wartość Słowian (również na ich potencjalną misję w przyszłości), filozof wyraża ponadto nadzieję, że nie będą oni więcej prześladowani, to jednak, wypada zauważyć, jest to w istocie formuła orientalizacji (w rozumieniu E. Saida). Formuła, która ukazuje Słowian jako Innego Europy, Innego młodszego, gorszego i słabszego, którego można, a nawet należy, poddać kolonizacji, określając ją mianem misji cywilizacyjnej. Mickiewicz w miarę rozwoju kursów odchodzi od przyjętej u ich początku wizji Słowiańszczyzny, przestaje łączyć ją z naturą, wpisuje Słowian w porządek metafizyki; jak wspomniałem, mniej interesuje profesora-poetę przeszłość, słowiańskie źródło, bardziej przyszłość. Coraz wyraźniej w dwóch ostatnich kursach prelekcji paryskich pobrzmiewa głos mocy, pojawiający się m. in. w trakcie polemiki z oskarżanym o słabość kościołem katolickim, a także – w projekcie rewolty mającej ogarnąć Europę połowy XIX wieku. Twórca, mówiąc o różnicy między I Rzeczpospolitą a czasami mu współczesnymi, przywołuje postaci dwóch, emblematycznych dla tych epok, proroków: Piotra Skargi i księdza Marka. Ten pierwszy, jak czytamy, to prorok starego zakonu, ten drugi natomiast – nowego. Czym jednak jest ów nowy zakon? Czy rzeczywiście chodzi, jak mogły o tym przekonywać Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, pojawiająca się na ich gruncie ekonomia mesjanistyczna, o tradycję Nowego Testamentu? Wydaje się, że nie, choć, jak i w wielu innych miejscach, i w tym – prelekcje paryskie są mocno zawikłane. Mickiewicz traktuje mesjanizm jako kształtujące się objawienie, akcentując rozwój, ale i organiczność przechodzenia między jego poszczególnymi etapami. Ów rozwój – i to jest myśl, która pojawia się u twórcy jeszcze w latach 30. – miałby polegać na rozszerzeniu zasad nowotestamentowych z życia prywatnego na życie polityczne (to w świetle koncepcji Mickiewicza powrót do tego, co miało miejsce w Europie przed wiekiem XVII). Interesująco, w kontekście zajmującej mnie kwestii mocy, wyglądają wypowiedzi poświęcone Chrystusowi. Otóż, jak wspomniałem, Mickiewicz polemizuje w Prelekcjach paryskich

wicz zdaje się pytać właśnie w ten sposób, pomijając pytanie, czy to w ogóle jest możliwe. Co pozostało dzisiaj z tego mesjanizmu? Otóż, jak sądzę, niewiele. I to jest pesymistyczne stwierdzenie, choć pewnie trudno wyobrazić sobie realizację projektu Mickiewicza. Potrzeba sensu i zarazem niezdolność do sprostania mu sprawiły, że mesjanizm Mickiewiczowski obsunął się w konglomerat różnych uproszczeń i stereotypów. Z całego skomplikowania i niejednoznaczności myśli twórcy pozostał w zasadzie wzorzec martyrologiczny. Dziady romantyka stały się świętem śmierci. To dopiero ona w polskim rytuale przemienia w wartościowe to, co często bezwartościowe. Ma ostatni, niepodważalny głos, usprawiedliwiając wszystko. A przecież, jak się wydaje, dziady Mickiewicza, takie, o których mówił w prelekcjach paryskich, miały być świętem życia, miały otwierać nową epokę, w której Słowianie, a także reszta Europy, odnajdą wolność i prawdę, zrealizują swoją zupełność i rozniecą ogień twórczy (miały być dziadami wiosennymi, jak spektakl Pawła Wodzińskiego…) A Słowacki? Problem z nim wynika z tego, że jego odmienna formuła romantyzmu została podporządkowana formule Mickiewiczowskiej. A przecież są one od siebie odmienne (kwestię tę, niejednoznacznie, sygnalizował już Brzozowski, zwracając uwagę, że żywiołem autora Genezis z Ducha jest piękno i indywidualizm), choć, przyznaję, istnieje sporo podobieństw łączących późne dzieło Słowackiego i prelekcje paryskie. To, na co chcę zwrócić uwagę, to fakt, że mesjanizm Słowackiego zdaje się unikać pułapki resentymentu. Poeta wprowadzając radykalną formułę mocy, postępuje odmiennie niż Mickiewicz w latach 30. i, jak sądzę, idzie dalej niż Mickiewicz w dwóch ostatnich kursach prelekcji paryskich. W mesjanizmie Słowackiego pojawia się, co oczywiste, cierpienie. Wydaje się jednak, że zostaje ono sfunkcjonalizowane inaczej niż w mesjanizmie Mickiewicza. Świat genezyjski jest światem wszechogarniającego cierpienia (od tego słowa rozpoczyna się Król-Duch). Jednak to nie cierpienie, ani nie śmierć mają moc usprawiedliwiającą istnienie, to raczej twórczość usprawiedliwia cierpienie i śmierć. Co więcej, jak podkreśla Słowacki, cierpienie wynika z wolnej woli duchów, wybierających

z kościołem katolickim. Stwierdza m.in., że ten sfałszował obraz Chrystusa, ukazując go jako słabego, jako żebraka. Bóg, którego pragnie profesor-poeta to Chrystus, ale Chrystus mocy (romantyk podkreśla, że Syn Boży mówił z mocą, że przegnał faryzeuszy ze świątyni), jak czytamy – postać z Sądu ostatecznego Michała Anioła, Chrystus, który zmartwychwstał i rozpoczął czas sądu. Mickiewicz potrzebuje Boga-człowieka, takiego, który angażuje się w historię, jest bliski człowiekowi, ale zarazem ma to być właśnie Bóg mocy. Wydaje się, że myślenie twórcy o Stwórcy zmierza w stronę judaizmu. Bóg, który mógłby odmienić historię XIX –wiecznej Europy i Polski to Bóg irracjonalnej mocy, taki, który może wszystko i nie jest niczym uwarunkowany. Mickiewicz już wie, że nie wystarczy równanie, które wprowadził w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, związane z trzema dniami oczekiwania na zmartwychwstanie, że niezbędny jest prawdziwy cud i stara się ten cud sprowokować – podobnie jak Konrad w Dziadach, choć przecież występując przeciw temu, co reprezentował jego bohater. Mickiewicz daje diagnozę współczesności jako sytuacji przypominającej czas po upadku starożytnego Rzymu, czekania na barbarzyńców, którzy odnowią Europę, nowej apokalipsy. Czytamy o armii potrzebnej ludziom przyszłości (złu trzeba wydać wojnę, wzorem wypraw krzyżowych), o konieczności zniszczenia świata książek, co ma umożliwić życie czynne, o energii, różnych jej formułach. Działanie zdaje się słowem kluczem dwóch ostatnich kursów Prelekcji paryskich. Ideał, który wprowadza Mickiewicz, jest ideałem maksymalistycznym. Jego bohater ma łączyć w sobie cechy rewolucjonisty, żołnierza armii napoleońskiej (i jej wodza), męczennika, mnicha oraz apostoła, ma być niezłomnym moralnie twórcą rzeczywistości, kimś, kto potrafi wywrócić porządek polityczny Europy, a także powstrzymać proces rozwoju nowoczesności (twórca mówiąc to, wraca do wątku szaleństwa, o którym pisał w latach 30., i które traktował jako zdolność do czynu nieliczącego się z realiami). Pozostaje pytanie – jak wyjść z Collège de France, jak wywrócić ten porządek, powstrzymać to, co się stało w Europie po XVII wieku? Mickie-

13≈

Literacje

& 71

ofiarę formy, by uzyskać (wypracować) nową formę; duchów kształtujących, powtórzę, dobrowolnie swój heroizm. Nie przypadkiem moderniści snuli analogie łączące Słowackiego z myślą Fryderyka Nietzschego (wypada wszakże zauważyć, że i u Mickiewicza pobrzmiewają wątki później Nietzscheańskie – wtedy, kiedy krytykuje w prelekcjach paryskich historyzm i antykwaryzm jako odpowiedzialne za niezdolność do czynu). Narracja konstruowana przez Słowackiego jest, podobnie jak u Mickiewicza, narracją ludzi wykluczonych. Najlepszy dowód na to stanowi kreacja postaci Lucyfera i Samuela Zborowskiego z dramatu pod tym samym tytułem. Czytamy w utworze o dwóch drogach rozwoju: jedną wyznacza formuła kultury, prawa – zarówno państwowego, jak i kościelnego. W tej formule wartości są kumulowane, stanowią wzorzec do powtarzania, dzięki czemu powstaje wizja ładu. Drugą – droga anarchii, łamania prawa i dążenie do ciągłej zmiany. Romantyk pokazuje, że obie prowadzą ku zbawieniu (specyfika czasu, w którym żyje poeta, wymaga wszakże tej drugiej). Lucyfer to inny Chrystus. Taki, który wybiera zasługę, a nie łaskę, taki, który godzi się na to, co niedoskonałe, dopiero się kształtujące. Również Słowacki zwraca się w kierunku Słowiańszczyzny traktowanej jako przestrzeń w szczególny sposób metafizyczna, przestrzeń, w której toczy się walka o ostateczne zwycięstwo ducha. Słowacki, podobnie jak Mickiewicz, domaga się od człowieka krańcowego heroizmu – tylko ten może pozwolić na zmianę porządku europejskiego w połowie XIX wieku. Wariant mesjanizmu Słowackiego zdaje się wszakże radykalnie nieludzki. Myśl, w której archetypową rolę spełnia ślimaczek (przypomnę, według poety, jako pierwszy się ofiarował, co więcej – został przez Boga oszukany, nie wiedział bowiem, że zostanie mu podarowane kolejne wcielenie i w związku z tym możliwość kolejnych ofiar), nie jest myślą pozwalającą na zagospodarowanie się w świecie poszczególnym istnieniom i ich biografiom; prowadzi do tryumfu perspektywy finalnej, w której ma dojść do przemiany świata. *** Zarówno Mickiewicz, jak i Słowacki nie wierzą w nowoczesną kulturę europejską.

& Literacje

Czy może lepiej byłoby powiedzieć – obaj dochodzą do takiej niewiary. Początkowo przecież przyjmują oświeceniowy projekt kulturowy. Usiłują wpisać weń swoje konstrukcje polskości, w ten sposób postrzegają szanse na rozwój. Rozczarowanie prowadzi do prób wypracowania alternatywnych projektów. W obu przypadkach u ich źródeł znajduje się koncepcja Słowiańszczyzny. Mickiewicz wychodzi od jej Herderowskiej wizji (którą odrzucał w III cz. Dziadów), by dojść do formuły słowiańskiej niesamowitości, wyzwolonej z różnych ograniczeń dyskursywnych – bo przecież w ostateczności Słowian ma określać ich czyn, ich pragnienie przemiany świata i realizacja tego pragnienia. Podobnie Słowacki, początkowo również nieufny wobec kategorii Słowiańszczyzny, odnajduje w Królu-Duchu jej wizję, która pozwala mu na sformułowanie ideału transgresji. Jak wspomniałem, mesjanizm Mickiewiczowski poddano uproszczeniom i reinterpretacjom, które bardziej mówią o potrzebach jego odbiorców niż o nim samym. Podobnie mesjanizm Słowackiego został podporządkowany wzorcowi Mickiewiczowskiemu i jego recepcji. Znaczące, że późna twórczość Słowackiego znalazła swoich wyznawców w czasach Młodej Polski. Była wówczas, jak się zdaje, swego rodzaju kompensacją słabości epoki, z którą rozprawiał się Brzozowski. Zarówno wcześniej, jak i później poeta, i jego mesjanizm nie stanowiły konkurencji dla modelu, który powszechnie (błędnie, również przez samego Słowackiego) został przypisany jego wielkiemu poprzednikowi. Mickiewicz zakończył przygodę z mesjanizmem, powtarzając w Collège de France swój przekaz, jakby nie mogąc pójść dalej, zderzając się z brakiem realizacji słowa – w instytucji naukowej dowodził konieczności zerwania z nauką. Słowacki – rwąc fabułę Króla-Ducha – w literaturze pokazywał, że literatura jest niemożliwa. Krasiński był słaby, z czego uczynił spektakl swojego życia i swojego pisarstwa (o czym zresztą pisał Brzozowski, dostrzegając u poety rozpacz wynikającą z niemocy). Pozostał Norwid – ale to już zupełnie inna opowieść. Być może najważniejsza, bo jednak najmniej znana, no i stanowiąca alternatywę dla Mickiewicza i Słowackiego oraz ich rady-

kalnego, niemożliwego do spełnienia wizjonerstwa, które opanowywało wymiar wewnętrzności, pozostawiając świat sobie samemu, choć przecież miało być zupełnie inaczej. Ta wielość i zróżnicowanie wariantów romantyzmu, a także ich inność od panujących stereotypów – pokazuje, że mamy do czynienia nie tyle z przeklętym dziedzictwem, ile raczej przeklęta jest jego recepcja, nasze lustro, ujawniające nas, a nie pokazujące romantyków. To lustro, które nieuchronnie prowadzi, jak już wspomniałem, w wymiar martyrologii, w którym Ukrzyżowany opędza się przed Dionizosem, a to, co twórcze gaśnie wobec konieczności cierpienia. Mogliśmy przecież uważnie czytać Mickiewicza, mogliśmy wybrać wariant mesjanizmu Słowackiego, mogliśmy przepracować tradycję mesjanizmu, mogliśmy pobierać lekcje u Norwida. Mogliśmy… Pozostaje więc wrócić do Brzozowskiego, który utrzymywał, że czytanie to agon, toczony z tekstem i z samym autorem, a sprostanie dziedzictwu romantyzmu polega, jak już wspomniałem, na jego przezwyciężeniu. I to drugi powód, dla którego zacząłem od autora Legendy Młodej Polski. Dodam też, iż wiedział on, że romantycy usiłowali uwolnić się od cierpienia, że było ono ich doświadczeniem, nie było natomiast celem.

Michał Kuziak

{

Mesjanizm. Przeklęte dziedzictwo…? 72

13≈

Słowacki postkolonialny, pod red. Michała Kuziaka, Bydgoszcz 2010. Książka została pomyślana tak, by wstęp do niej nie był potrzebny. Oddajemy czytelnikowi kilka wprowadzeń: do problematyki postkolonialnej, do czytania romantyzmu w kontekście postkolonialnym, do takiego czytania Słowackiego. Publikujemy zapis dyskusji panelowej z Teatru Polskiego w Bydgoszczy, komentarz do niej, wypowiedź Pawła Wodzińskiego o jego pracy.

13≈

Michał Kuziak: dr hab., prof. U W. Autor książek: Wielka całość. Dyskursy kulturowe Mickiewicza, Słupsk 2006, 2010, O prelekcjach paryskich A. Mickiewicza, Słupsk 2007, Fragmenty o Słowackim, Słupsk 2001, Jak mówić, rozmawiać, przemawiać?, wydania od 2005, a także ponad stu artykułów dotyczących literatury romantycznej, literatury współczesnej oraz teorii literatury i komparatystyki literackiej, publikowanych w kraju i za granicą (m.in. w „Pamiętniku Literackim”, „Tekstach Drugich”, „Ruchu Literackim”). Redaktor tomów zbiorowych: Juliusz Słowacki. Wyobraźnia i egzystencja, Słupsk 2002, Sztuczne raje… Używki w literaturze, Słupsk 2002, Co i jak przepisać w historii literatury polskiej? Słupsk 2007, Romantyzm i nowoczesność, Kraków 2009. Stypendysta Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (2001-2002). Pisze książkę o Norwidzie. Współpracował z pozarządowymi organizacjami zajmującymi się edukacją. Prywatnie – uprawia wschodnie sztuki walki (kung fu), miłośnik dobrej kuchni i dobrej muzyki, najchętniej w dobrym towarzystwie oraz wędrówek po Bałkanach; kocha koty i herbatkę owocową.

Literacje

& 73

•

A. L.: Jest Pani artystką odważną, płynącą pod prąd, ideowo i artystycznie bardzo niezależną. Jak Pani myśli, dlaczego w latach 90tych Pani prace wywoływały w Polsce tak wielki szum medialny (Piramida, Olimpia, Więzy krwi)? Dlaczego nie zrozumiano ich przekazu? Komunikują one przecież w języku uniwersalnym, bez enigmatycznych narodowo-ojczyźnianych kodów. Świat zrozumiał i docenił (honorowe wyróżnienie na 48. Międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji w 1999 r. za pracę Łaźnia męska). Polska przeciwnie, przyklejono Pani plakietkę skandalistki przekraczającej normy etyczne. O co tu chodzi? Czy rodzima publiczność, dwadzieścia lat temu, nie była mentalnie gotowa na przyjęcie Pani prac?

słowiowym półmetku życia. Czy nie za wcześnie na kręcenie filmu autobiograficznego? Skąd ten pomysł? &

K. K.: Ludzie widać myślą, że jak film autobiograficzny, to musi się być jedną nogą w grobie, czy tak??? A pani sugeruje, że film autobiograficzny powinno się kręcić, stojąc jedną nogą w grobie??? &

A. L.: Ależ nie, tego nie sugeruję. Filmy

autobiograficzne zazwyczaj kojarzą się z podsumowaniem dorobku, jeśli nie życiowego, to artystycznego. A na to chyba jeszcze za wcześnie w Pani przypadku. Prezentowana w Zachęcie wystawa Casting (04.12.2010-13.02.2011) zakończyła się spektakularnym finisażem, podczas którego zaprezentowane zostały zmontowane zapisy nagrań castingowych (także z naszym „LiteRackim” udziałem - przyp. red). Czy jest Pani zadowolona z reakcji publiczności, która odważyła się wcielić w postać Katarzyny Kozyry, odwiedzając casting - room? Czy zwiedzający rozumieją Pani sztukę? Zastanawiają się nad jej sensem? Analizują twórczość Katarzyny Kozyry?

•

Polskie kolory w tle…

Aneta Lukas: Jest Pani dopiero na przy-

• •

Katarzyna kozyra

Aneta Lukas

•

rozmawia:

•

13≈

K. K.: Może na początku były skandale i nieporozumienia, ale potem dzięki tym właśnie skandalom (zresztą nie tylko prowokowanymi moimi pracami) społeczeństwo zaczęło stykać się, a następnie doceniać sztukę współczesną. Dowodem na to jest choćby wzrastająca liczba osób zwiedzających wystawy w Zachęcie i w innych instytucjach.

& Literacje

•

zumie do końca pytań, bo nie orientuje się w kontekście, to z rozmowy wynika, że ludzie jednak czują się poruszeni wystawą. Najszybciej łapią problem inności: że jeśli się odstaje, jest się innym, to to wyklucza... Na Casting przychodzą różni ludzie. Od bardzo wyrobionych, takich których interesuje sztuka współczesna, do takich, którzy trafili do Zachęty przez przypadek...bo gdzieś usłyszeli słowo „casting”, a część „bo koledzy”, „bo koleżanki”. Po obejrzeniu wystawy są intelektualnie i emocjonalnie poruszeni i próbują dać temu wyraz podczas castingu. Casting jest trudny i niepodobny do castingów filmowych, podczas których odbębnia się scenkę aktorską. Tu pytania są o tyle trudne, że odnoszą się do wystawy. Ludzie próbują mierzyć się z tematami prac takimi, jak śmierć zwierząt, choroba, inność, wykluczenie...Są prowokowani do mówienia szczerze od siebie, ale w moim imieniu.

A. L.: Nie jest Pani artystką „mistykiem”.

W wywiadach podkreśla Pani racjonalne i logiczne podejście do kwestii życia i jego przemijalności. Zresztą manifestuje to Pani także poprzez pryzmat swojej sztuki. Chyba się nie pomylę, jeśli stwierdzę, iż bliższy ideowo byłby Pani Darwin ze swoja teorią ewolucji, niż wszelcy porywający masy dziejowi mistycy. I śmiem sądzić, iż to właśnie Darwin, gdyby żył, broniłby zażarcie Pani prac przed tą całą nagonką medialną lat 90tych. Jak Pani myśli, który z już nieżyjących myślicieli stanąłby także po Pani stronie?

•

wywiad

{

K. K.: Nawet jeśli część osób nie ro-

Po prawie dwudziestu latach, odbyła się w Zachęcie wystawa monograficzna Katarzyny Kozyry - Casting. W projekcie tym artystka przygotowuje autobiograficzny film fabularny i poszukuje odtwórców roli siebie samej. Kandydaci – płeć nie jest istotna – powinni po obejrzeniu wystawy znaleźć odpowiedź na pytanie, jak dokonać przemiany, zachowując własną tożsamość. „LiteRacje” postanowiły zmierzyć się z tym wyzwaniem, biorąc aktywnie udział w projekcie. Nasze działania zostały zwieńczone rozmową z artystką.

K. K.: Einstein, Papież, Matka Terasa z Kalkuty... Ale ja stoję za bardzo konkretną teorią ewolucji ... „od jaskiń do karzełków”, np. „midgetbiennale” (przyp. red. kolejnym ogniwem projektu Katarzyny Kozyry W sztuce marzenia stają się rzeczywistością było powstanie The MidgetGallery, założonej wspólnie z karłami. Organizując z nimi I Midget Biennale

14≈

Literacje

& 75

A. L.: Bardzo są mi bliskie wątki feministyczne przewijające się w Pa-

ni sztuce (Więzy krwi, Lou Salome, Opowieść letnia). Skupię się na filmie Opowieść letnia. Stanowi on część cyklu W sztuce marzenia stają się rzeczywistością. Śledzimy tam los quasi bajkowych bohaterów; wykluta z muchomora królewna posłusznie przyłączyła się do pracowitych karlic – „żeńskich krasnoludków”, natomiast wykluci w identycznych warunkach i w tym samym czasie mężczyźni to zapatrzeni w siebie egoiści o roszczeniowym stosunku do świata. Kiedy karlice postanawiają rozprawić się z niesubordynowanymi męskimi intruzami, królewna zamiast odetchnąć z ulgą, opłakuje ich śmierć i w akcie zemsty rzuca złowieszczą klątwę na „sprawiedliwe” karlice. Czy sugeruje Pani, iż tak naprawdę to kobiety poprzez uległą postawę są w dużej mierze winne swej podrzędnej roli w społeczeństwie? Skąd wynika brak zaangażowania w ruch feministyczny i bierność większości kobiet wobec odgórnie im narzuconego i zarazem społecznie degradującego - „kostiumu KOBIETY”? &

K. K.: Prawidłowo pani odczytała Summertale... Każdy z nas

należy trochę do jednych, a trochę do drugich. Trochę tkwi w rzeczywistości, a trochę w bajce ... Jest trochę dobry i trochę zły... Trochę ładny i trochę brzydki. No bo czy karliczki są brzydkie czy ładne? Mój charakter filmowy plasuje się dokładnie pośrodku. W filmie lubię za równo karliczki jak i moich dziwnych męskich przyjaciół. Ale dla jednych bajka reprezentuje feministyczne pozycje... a drudzy odczytują bajeczkę wręcz odwrotnie... Nie będę komentowała, ponieważ ta sytuacja mi odpowiada. Ale ma pani rację: bywają kobiety bardziej świadome swej pozycji w społeczeństwie i wtedy są w równym stopniu roszczeniowo nastawione do życia jak mężczyźni. Dotyczy to krajów, w których zarówno kobiety, jak i mężczyźni są dobrze wykształceni... przede wszystkim właśnie również mężczyźni...

najlepiej czuję się w domu, przed komputerem.

K. K.: Ostatnie prace są mocno performatywne, mocno wykreowane i nie tak jednostronnie definiowalne. Znudził mi się taki przekaz „prosty jak w mordę strzelił”.

•

A. L.: Co będzie się działo w Pani życiu

po nakręceniu filmu? O czym Pani marzy? &

K. K.: ... jeśli Kozyra 1 będzie sukcesem to zrobię Kozyrę 2, Kozyrę 3 i 4 .

•

A. L.: Pomieszkuje Pani zarówno w Berlinie, jak i w Warszawie. Które ulice inspirują bardziej: Oranienburger Strasse czy Ząbkow-

•

A. L.: Zatem życzę Pani sukcesu i dzięku-

je za rozmowę

Aneta Lukas

{

•

Aneta Lukas: absolwentka wydziału prawa na Europa-Universitaet-Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, UAM w Poznaniu i podyplomowych studiów z zakresu prawa europejskiego i międzynarodowego na Uniwersytecie w Bremie. Stypendystka Max-Planck-Institut fuer geistiges Eigentum w Monachium. Współpracowała przy organizacji Roku Grotowskiego 2009 zajmując się wybranymi kwestiami o charakterze formalno-prawnym. W kwartalniku „LiteRacje” publikuje opowiadania, tłumaczy abstrakty na język niemiecki, wspomaga redakcje poradami prawnymi z zakresu prawa autorskiego. Członkini kolegium redakcyjnego „LiteRacji”.

•

Katarzyna kozyra

•

K. K.: No... gdy się natykasz na ulicy na obitego kolesia, to go wieziesz raczej do szpitala, a ja go położyłam przed kamerą… Gdy pojawił się temat Ja i Aids, wymyślony przez profesora Kowalskiego, na niezależną wystawę w kinie Stolica, to wykorzystałam te fotografie i podlałam tło polskimi kolorami, bo wydawało mi się, że czerwone i białe dobrze symbolizują Ja i Aids.

K. K.: Nie jestem artystą ulicy, więc

•

{

•

A. L.: Podczas zwiedzania wystawy moją uwagę przykuł tryptyk fotograficzny Krzysztof Czerwiński. Praca ta kojarzy mi się z malowidłem sakralnym, a może nawet i z ołtarzem. Widzimy na nim mężczyznę z opuchniętą od alkoholu twarzą, ze skrzyżowanymi na potylicy rękoma, jest poobijany, sponiewierany, jego lędźwie są owinięte biało-czerwoną flagą. Rozprawia się tu Pani z ciążącym na nas mitem mesjanizmu? Odważnie pokazuje nam, kim tak naprawdę jesteśmy? A może tak jesteśmy postrzegani przez inne nacje? O czym jest ta praca?

ska? Gdzie jest oryginalniej? Gdzie czuje się Pani wolna, bardziej szczęśliwa? A może właśnie naprzemienne pomieszkiwanie w tych dwóch „miastach-światach” dopełnia Pani wyobrażenie o wolności, inspirując do kolejnych działań na polu sztuki?

sztuki użytecznej, społecznie zaangażowanej, podejmującej tematykę dotyczącą naszej przemijalności, a także miejsca jakie zajmujemy w łańcuchu przyrody. Natomiast ostatnie prace wyzwolone są już z tego zaangażowania. Przeistacza się Pani w diwę operową, stripteaserkę w klubie nocnym, cheerleaderkę. Czyżby nastał czas na zabawę i sztukę dla sztuki? A jeśli tak, to dlaczego?

•

& Literacje

•

artystka uświadamia nam, że rynkiem sztuki rządzą duże galerie oraz znajomości )

•

Katarzyna Kozyra: (ur. 1963), mieszka w Berlinie i Warszawie. Studiowała germanistykę na U W i rzeźbę na Akademii Sztuki Pięknych. Po studiach porzuciła rzeźbę na rzecz fotografii, wideo, instalacji i performance. W 1997 roku została wyróżniona Paszportem Polityki. W 1999 roku otrzymała honorowe wyróżnienie na 47. Biennale w Wenecji za wideoinstalację Łaźnia męska. Zdobyła rozgłos za sprawą pracy dyplomowej Piramida zwierząt (1993), inspirowanej motywem z bajki braci Grimm Czterej muzykanci z Bremy. W 1995 roku stworzyła serię wielkoformatowych fotografii pt. Więzy krwi. Inne prace artystki to: Krzysztof Czerwiński, Olimpia, wideoinstalacja Święto wiosny. Od 2003 realizuje projekt W sztuce marzenia stają się rzeczywistością. Na przełomie 2010 i 2011 w Zachęcie odbyła się wystawa monograficzna Katarzyny Kozyry Casting.

14≈

A. L.: Pani prace: Święto Wiosny, Więzy krwi stanowiły przykład

14≈

Literacje

& 77

Nikt.Czterdzieści i cztery

głupstwa o mesjanizmie &

Wszystko, co było nami, rozprzęga się i wraca do nicości. Zginiem, jak Żydy zginęli, ale nie utrzymamy się jak oni. Choć winniśmy sobie sami. Byliśmy najniepewniejszym, najbłędniejszym, że tak powiem, narodem w historii ludzkości. Zygmunt Krasiński1

& Literacje

Jarosław Ławski

Polską historię mesjanizmu śmiało można nazwać historią pewnej bańki mydlanej. Przyciągającej wzrok, leniwie prującej przestrzenie historii, w środku pustej, puściutkiej do niemożliwości. Bańki, która... jak to bańki... pęknie kiedyś przy pierwszym podmuchu prawdziwej historii. A wtedy... Wtedy wpatrzeni w ten mydlany fantazmat Polacy ockną się w bezradności i marazmie. Od XIX wieku – bowiem! – kultura polska nie wypracowała ani jednej oryginalnej, wyprzedzającej czas propozycji odbioru, lektury, rozumienia świata, człowieka, swej europejskiej tożsamości. Ugrzęzła w: ...nie! nie w Romantyzmie!... To byłoby szczęście. Wpadła w koleinę archaicznego dziś sporu Oświecenia i Tradycji, modernizatorów i tradycjonalistów, lewicowców i prawicowców etc., etc. Co najgorsze, głębsze spory o wartości zastąpiły dyskusje wokół owych pustych w środku, a błyskotliwych wydmuszek, baniek, iluzorycznych pseudoidei, które nazywam symplifikatami (łac. simplus – prosty, symplificare – upraszczać, symplifikować). Do fundamentalnych symplifikatów polskiej dyskusji zaliczam po stronie oświeceniowej samą ideę Oświecenia (postępu, modernizacji, w wersji nowszej liberalizmu, lewicowości), a po stronie przeciwnej idee zamykające się w słowie Tradycja: konserwatyzm i tradycjonalizm, sarmatyzm i narodowość, polskość i historię. Z gleby tego agonu już od dawna wyrastają tylko osty i pokrzywy; z całym szacunkiem dla tych pięknych ro-

15≈

ślin 2 . Ostatnim bodaj, któremu ze starcia Sarmacji i Wieków Oświeconych udało się wycisnąć soki, estetyczną (ale czy intelektualnie oryginalną?) wartość był „ateista integralny”, Witold Gombrowicz. Słowem-majakiem, symplifikatem nad symplifikaty w polskim pseudodyskursie stał się – horribile dictu! – mesjanizm. Zajął on królewskie miejsce wśród wampirycznych snów-koszmarów polskich modernizatorów, oświeceniowców i liberałów. Tak jak po przeciwnej stronie miejsce najzaszczytniejsze wśród upiorów Polski liberalnej zajęły u zwolenników Tradycji: kosmopolityzm i Unia Europejska (co, ich zdaniem, na jedno wychodzi!). O jaki jednak mesjanizm chodzi? Czyj? Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Hoene-Wrońskiego, Ujejskiego, Korwin-Małaczewskiego, innych? Bóg raczy nie wiedzieć: bo w polskim świecie każde nawiązanie do przeszłości i wszelka zbiorowa czy jednostkowa przywara mogą być stygmatyzowane jako mesjanizm, polski mesjanizm, mesjanistyczne myślenie, obciążenie mesjanizmem, nacjonalistyczna tromtadracja i ciemnogród... Gdzie nie spojrzeć – o czym szeroko pisałem 3 – rozkwita w „dyskursiku” mesjani-

styczny kicz. Wszystko mesjanizuje się na potęgę: zapóźnienie gospodarcze, miernota, bezradność geopolitycznej myśli elit, ksenofobia i antysemityzm, uwielbienie sarmackiej przeszłości lub baroku, religijność wyrażająca się po prostu w chodzeniu do kościoła, a nawet w przywiązaniu do tradycji religijnej wspólnoty, poczuwanie się do bycia Polakiem czy tylko niedowierzanie, iż oto nie skończyła się epoka narodów i narodowości, szermowanie pojęciem „obywatela”, opór przeciwko bluźnierstwu w sztuce i wadliwy system szkolnictwa wyższego, homofobia, lecz i trwanie przy tradycyjnym modelu rodziny – otóż, uwaga, uwaga... – wszystko to razem i z osobna może być „polskim mesjanizmem”. Czyli: żałość wywołującym i politowanie symplifikatem. Czymże jest symplifikat? To zewnętrzna forma, która zrodzona kiedyś w określonym kontekście historyczno-kulturowym była wypełniana niebywale ważną treścią dla jednostek i wspólnoty, żyjącej jej ideowym przekazem. Kiedy Mickiewicz grzmiał do polskich Pielgrzymów: „A jako między Żydami w stolicy ich powstał Chrystus i zakon jego, tak w stolicach liberalistów europejskich powstanie zakon

15≈

Literacje

& 79

Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie 80

15≈ wasz, nowy zakon poświęcenia się i miłości” – prawił do upodlonych, samotnych, pobitych, a czasem głodnych mężczyzn4 . Kiedy ten sam człowiek, a nie od razu „wieszcz”, „arcypoeta” czy „poeta tysiącleci”, zapisywał w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego z 1832 roku: „Ale narody zbawione będą nie przez stary zakon, ale przez zasługi narodu umęczonego, i ochrzczone będą w imię Boga i Wolności. A kto tak ochrzczony, bratem waszym jest”5 – inny był, by tak oznajmić bezdyskusyjne, Kontekst Wszystkiego. Mesjanizm stawał się dla tysięcy polskich polistopadowych rozbitków formą głębokiego samorozumienia, filozofią nadziei, okazywał się jasnym i zrozumiałym zdiagnozowaniem sytuacji w nieodległym, katastrofalnym „wczoraj” rozbiorów i upadłych powstań, a także odsłonięciem celu cierpienia, cierpienia-istnienia, marginalizacji diaspory w obcym świecie Zachodu i Sybiru, Ameryki i Azji, bo wszędzie tam docierali Polacy. Tak rozumiany mesjanizm stanowił niezwykle złożoną myśl symboliczno-mityczną o charakterze religijno-filozoficznym. Był on historiozofią rozbitków, którzy chcieli ufać milkliwej Providentii, Opatrzności, co posłać nie mogła zastępów anielskich przeciw hordom Moskali, gdy broniła się Olszynka Grochowska. Był ich teo- logią i teo- zofią, zawierającą cierpiętniczo, pasyjnie i dolorystycznie zinterpretowaną myśl rzymsko-katolickiego chrystianizmu, w której wybito n i e przede wszystkim element („mitem”) cierpiętniczy (że Chrystus narodów miałby czerpać swą chwałę tylko z tego, że dał się męczyć i zamęczyć? – to byłby absurd) 6 , ale akcent położno na figurze zbawcy (soter), na soteriologii, która uczyła, iż doczesne cierpienie sprowadzi w końcu i doczesny, i transcendentny finał w postaci odnowienia oblicza świata w Królestwie Bożym na Ziemi i w Niebie (Uczta Baranka z Apokalipsy św. Jana). Emigranci-mesjaniści mogli widzieć w udręczonej drodze przez obcy im Zachód, w poniewierce, cel i sens. Więcej: cel uniwersalny. Bo przecież nie tylko o ich, ale o i innych przyszłość szło w tej moralnej odysei odkupienia i przemienienia świa-

& Literacje

ta, jaką był mesjanizm. Teraz cierpiała – „teraz”, to znaczy Anno Domini 1831, 1848 1865 – wspólnota Polaków. Ale współcierpiały z nią wspólnoty bratnie, teraz, wcześniej i później, odnajdujące w Mickiewiczowskich Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (patrzcie na to dwakroć powtórzone „polskiego”!), własny, swój, jedyny los. Dlatego Księgi narodu, a nie żadne inne dzieło przemawiały do Żydów i Irlandczyków, Francuzów, a także w sposób osobliwy wciągającego je na indeks ksiąg zakazanych papieża Grzegorza XVI. Miał się czego ów papież bać. Dziadów część III i Księgi... uchylały w kulturze polskiej tak rzadkie drzwi herezji, herezjotwórstwa, nieortodoksji. Mesjanizm jako myśl teozoficzna wszczepiał nawet pierwiastki hinduskiej reinkarnacji, tak silna była – i u Mickiewicza – niewiara, że w jednym życiu-wcieleniu znaleźć można sprawiedliwość, odpłatę za horror zbiorowego i rozpacz indywidualnego cierpienia każdego z osobna pielgrzymów. Głupstwa plecie, kto romantyczny mesjanizm sprowadza do ukształtowanego przez zbiorowy wstrząs nieszczęścia typu mentalności cierpiętniczej z jednej, megalomańskiej z drugiej strony. „Polska Chrystusem narodów” to ani hasło nieskończonego masochizmu, ani też obłędna mitologia narodu Chrystusów, Mesjaszów, jak słyszeliśmy w filmie Marka Koterskiego Wszyscy jesteśmy Chrystusami (już bez domysłu: pijanymi, na czterech nogach, nie potrafiącymi ogarnąć samych siebie dobrodziejstwem kuracji antyalkoholowej, a pouczającymi „ludy” i „narody” wszego świata...) 7. W sytuacji człowieka XIX wieku, a więc w tragicznym kontekście diaspory, zesłania, emigracji, tułaczki lub życia w zagrożeniu na ziemiach podbitych, myśl filozoficzno-religijna stawała się rzeczywistością najgłębiej przeżytą i uwewnętrznioną. Zinterioryzowana w ten sposób stawał się treścią egzystencji. Określała, kim jestem, to jest dlaczego znalazłem się na „paryskim bruku”, jaki jest sens tego wydarzenia i ostatecznie ku czemu ono wiedzie rozbitka. Cierpienie jako treść egzystencji, wyradzające, przepo-

„wyzwolili się” przez samounicestwienie…: młody, samotny, schorowany poeta, ślepnący malarz, nestor pisarzy i polityków. Było ich więcej. Historiozofia mesjanizmu i jego eschatologia miały dla rzesz Polaków zupełnie nieabstrakcyjny i wolny od językowej waty i pustosłowia oficjalnej teologii i pogrążonej w neologizmach XIX-wiecznej filozofii wymiar przeżywania. Tu i teraz jestem Polakiem – mówiła ta myśl – człowiekiem doświadczonym cierpieniem, ale zarazem depozytariuszem i wykonawcą zamysłu, który wobec świata, mnie i Historii podjął Stwórca. Mam to rozumieć, mam ten zamysł wcielać, doskonaląc się moralnie i odnawiając oblicze wspólnoty obcych – Francuzów czy Szwajcarów. – Dając im świadectwo przykładem własnego, godnego życia, ukierunkowanego na przyszłość: lepszą! Mesjanista brał więc kerygmat świadectwa, a nie myśli. Dobrze lub źle, czasem fatalnie, to znów kuriozalnie lub śmiesznie kerygmat niósł, jak członkowie Koła Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. Tak rozumiany mesjanizm porozbiorowy, korzeniami sięgający średniowiecznych polskich mitów etnogenetycznych, potem wyobrażeń Sarmacji i szlacheckiego woluntaryzmu, zanurzony w XVII-wiecznej estetyce baroku i prowidencjalistycznej megalomanii Staropolaków, w ich religijnej żarliwości przy intelektualnej pustocie wiary ludowej – więcej miał zalet, niźli wad. Ale: w tym, a nie innym kontekście, w chwilach przełomu i traum powstańczo wojennych 1830 roku, 1864-go, 1905-go, 1914go.., także 1981 roku, kiedy odżył na chwilę w częstochowskich rymach zbuntowanych robotników10 . Mesjanizm ma swoje ciemne potencje: jako wyrafinowana, wieloznaczna filozofia języka łatwo przekształca się w manipulację: ideową, obrazową, językową. Jako myśl skoncentrowana na zbiorowości łatwo gubi wolność jednostki, w tym jej prawo do antymesjanistycznych samookreśleń; jako refleksja skupiająca się na określonej wspólnocie (narodowej, grupie, ethnosie, klasie) przejawia tendencje megalomańskie, ekskluzywistyczne i elitarne, przeradzające się

czwarzające się najczęściej w odruchy nienawiści ku światu, przemieniał w świadomość celowości istnienia w takiej oto, wprawdzie nieznośnej, ale przez Boga usensownionej kondycji. U podstaw sukcesu myśli mesjanistycznej tkwi to poczucie sensu, a nawet euforia sukcesu. Sensu utraconego i odzyskanego. Towarzyszyło temu głębsze poczucie powinności, wyrażające się w uwewnętrznieniu kodeks moralnego, przyjęciu wobec siebie i innych współbraci kosmosu pewnych idealnych wartości, zasad (Skład zasad Mickiewicza!), perfekcjonistycznych celów, które realizowane doskonalić, a nawet miały współzbawiać świat. Nie tylko Polaków. Przede wszystkim świat, a w nim dopiero Polaków. Wyobraźni nie porzucałaby wizja polskiej utopii odzyskanej, wyspy otoczonej krwisto-mrocznym morzem imperiów, cesarzy, imperatorów, basileusów i Napoleonów. Tylko skala „makro” mogła porwać „ja”, wyobraźnię, osobowość. Dać jej poczucie egzystencjalnie rozumianej wartości, a nie, na przykład, bezsensu istnienia indywidualnego przynoszącego myśl o samobójstwie od Diogenesa z Synopy po Jeana Amery’ego. I samobójcy byli. I oni zostawili mroczno-straszną naukę o świecie i niemożności jego znaczenia. Syn Malczewskiego, dwudziestokilkuletni August Antoni Jakubowski, poeta, po deportacji do Stanów Zjednoczonych zastrzelił się w Northampton w stanie Massachussets. Malarz Tytus Byczkowski poderżnął sobie gardło i wypłynął w morze, by utonąć, do Adriatyku w Wenecji. „Opiewa” go Norwid w Menego. Wyjątki z pamiętnika. Pisarz i polityk, Michał Czajkowski, słynny Sadyk Pasza, zastrzelił się 1886 roku, w niesławie odchodząc publicznej jako apostata, który katolicyzmu wyrzekł się najpierw dla islamu, w końcu dla prawosławia; jako mąż, któremu rogi przyprawiała wszem i wobec żona młoda. Wszystko to postaci nietuzinkowe 8 . Ludzie. Ludzie-warianty polskiego losu. Ich nie porwał mesjanizm. Żadne broszurowe wydanie Ksiąg narodu nie dało im pewności, że: „A z wielkiej budowy europejskiej nie zostanie kamień na kamieniu. / Bo przyniesiona będzie stolica Wolności”9. Oni

15≈

Literacje

& 81

Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie 82

15≈ w skrajnej formie w niechęć do innych narodów, jednostek, wyznań, mniejszości. Grozi mu także stale coś, co nazwałbym pokusą myślenia „za” i „w imię” Boga. Porywa go ciągota do wydumanej herezjarchii, herezjotwórstwa, przemądrzałości lub takiego już ekstrawaganckiego konstruowania wyobrażeń o świecie, jak w Biesiadzie Towiańskiego i jego nauce o kolumnach, miriadach duchów tworzących nieustającą kosmoi psychomachię o nasze zbawienie bądź zatracenie duchowe. W sferze egzystencjalnej niebezpieczeństwo mesjanistycznych rojeń wielkościowych jest nawet mniejsze od zagrożeń takich, jak: eskapizm i oderwanie od rzeczywistości, życia, polityki, historii, społeczności; pogarda dla tych, w imię zbawienia których przyjmuje się krzyż mesjańskiego losu (a którzy rzadko kiedy widzą w ogóle w cierpieniu wartość)11; hipokryzja i moralny faryzeizm, tuszujący niedostatki własne, widzący źdźbło w cudzym oku; skostnienie intelektualne wyznawców monoidei, stających się z wolna autoepigonami; koniec końców, rytualizacja pustych i niepłodnych myślowo zachowań, których powtarzanie staje się mszą dla samej mszy, celebracją z przyzwyczajenia (czy nie to też spotkało starego Seweryna Goszczyńskiego?)12 . Tak, ziaren choroby złożono w imaginarium mesjanistycznym wiele. Trzeba jednak pamiętać o ważnej w jego (li tylko!) przypadku okoliczności. Mesjanizm obumiera lub wynaturza się wyrwany z gleby Historii. Mesjanizm staje się intelektualną ekstrawagancją, znakiem mizantropii ogólnoludzkiej lub narcystycznego odludkowstwa, gdy pozbawić go tej siły żywotnej, jaką dają napięcia historii, opresyjność otoczenia, wykorzenienie mesjanizującego podmiotu. Traci wtedy swój sens egzystencjalny jako podstawa funkcjonowania wspólnoty, stając się estetyczną lub ideową wartością jednostek, nawiedzonych ideologów. Znamionuje go wtedy to, że w gruncie rzeczy okazuje się nieatrakcyjnym curiosum dla zaaferowanej podbojem codzienności grupy społecznej, gdzie funkcjonuje mesjanista-eremita.

& Literacje

Wallenrodyzm Mickiewiczowski, jak pięknie wypatrzono, był ideologią słabych, strwożonych i – ciężko to wyrzec – ciemiężonych13 . Mesjanizm jest ideologią silnych, mocnych, jest – wbrew cierpiętniczej łacie – funkcjonalną strategią przerwania w rzeczywistości, w której z prześladowaną wspólnotą nie liczy się nikt. Ani prześladowca (chociażby car...), ani udzielający pomocy (rząd francuski...). Odwołanie do irracjonalnie pojętej, metafizycznej więzi wspólnoty narodowej i solidaryzm grupowy połączony z metafizyczną koncepcją losu jako zadania przemiany oblicza ziemi, tej ziemi, w połączeniu z nakazem perfekcjonizmu moralnego i minimalizmu, ascezy potrzeb doczesnych – okazuje się strategią skuteczną! Świetną w obliczu cynizmu oprawców i zbawców politycznych. Świetną, nawet jeśli tylko zapewnia godne przetrwanie, przeczekanie w skupieniu na etycznych imponderabiliach, odrzuconych złośliwie i okrutnie przez dookolny, zły świat. Przeczekać! Ale nie byle jak przeczekać… Siła postawy mesjanistycznej ugruntowana jest w wierze. W wierze w Boga i jego świat, który chcąc nie chcąc musi się zmienić. Poręczeniem tej siły nie jest grupa, naród, klasa. One – te zbiorowości – w momencie założycielskim wspólnoty mesjanistycznej proszą o tę wiarę. Wspólnota, która przetrwa wbrew wspólnotom usiłującym ją wyniszczyć, jest znakiem siły zborowości. Powtarzam: tak rozumiany mesjanizm nie istnieje poza „opresjotwórczym” kontekstem dziejowym. A tymczasem... Tymczasem okazuje się, iż pono jesteśmy wszyscy mesjanistami. My, Polacy. XIX- i XX-wieczne życie symplifikatu, tej bańki mydlanej, opakowania po napoju energetyzującym, okazuje się życiem zjawy. Wszyscy ją widzą i nazywają, nikt nie wie co ona znaczy? Nie znaczy nic. Symplifikat wabi urodą mądrze i obco brzmiącego słowa z unaukowiającą tego typu konstrukcje słowotwórcze końcówką „-izm”. Mesja-nizm odurza słuchowymi asocjacjami z mesjaszem, misją, nawet mszą, a nawet magią. Do hebrajskiego Masziach (pomazaniec) te obiegowe asocjacje nie docierają

ki”. Do klęski i upadku sprowadzaliśmy całą przeszłość od X wieku do XIX, klęską i upadkiem naznaczyliśmy rzeczywisty na początku spór: bić się czy modernizować (najpierw), wspominać Kircholmy czy szykować się do pracy u podstaw. Przenikliwy Dominik Krysiński wołał w mowie O narodowości. Przemówienie. Z dnia 25 maja 1831 roku: „Są czyny zaiste wzniosłe, które z chlubą wspominać przychodzi, są piękne historii naszej karty. Lecz zarazem są karty, które bym z dziejów naszych chciał mieć powydzierane. Wybierajmy w przeszłości, co jest wielkiego, co jest świetnego, ale biada nam, gdybyśmy cała przeszłość chcieli wziąć za zasadę przyszłości”15 . Krysiński miał rację, ale to było w 1831 roku. Czym zastąpiliśmy nakaz rozumnego wybierania z paradygmatu idei, z przeszłości i tradycji? Uproszczeniami, obraźliwymi i pogardliwymi etykietami. Że ten i tamten to ciemnogród, a ówże oświecona parafiańszczyzna, masońska koteria, mnichowszczyzna lub łysiakowszczyzna itp. Żałosne. Zapomniany, wybitny pisarz, Kajetan Suffczyński, kończył swą krzepiącą, długą opowieść Zawsze oni. Obrazy historyczne i obyczajowe z czasów Kościuszki i Legjonów, opowieść o „dwóch wiecznych synach Polski, co z jadnakiem poświeceniem walczyli za nią bez spoczynku, póki im starczyło życia”, frazą: „Nie są to bynajmniej urojone postacie”16 . Przykro pisać: dyskurs współczesny o świecie i polskiej tożsamości jest dyskursem urojonym, toczącym się wokół symplifikatów. Jest w swej podstawie i wyrazie jałowy. Także jako agon, spór o idee. Bo nie sporu, ale zimnej diagnozy rzeczywistości w geopolitycznej skali potrzeba. I propozycji rozwiązań, celów. Brak nam nowego sporu nowych diagnoz i ożywczych idei w zupełnie nowej rzeczywistości. Nic tu nie mają do powiedzenia symplifikaty. Niczego nie powiedzą o nas hit et nunc. Mickiewicz-mesjanista, a także – co podkreślam! – Mickiewicz-towiańczyk był realistą. Człowiekiem twardych idei i zarazem zimnego trzymania się rzeczywistości. Mierny pięknoduch poeta uszczęśliwiłby przecież – o jak na to czekano, mój Boże!

nigdy14 . Zwolennik reform liberalnych w gospodarce nazwie przeciwników mesjanistą, bo wierzy, iż z kolei oni wierzą w jakiś cudowny, pozagospodarczy sposób budowania dobrobytu, stanowiącego (podobno...) jedyną rękojmię zachowania narodowej tożsamości miedzy Germanią a Mateczką Rosją. Zwolennik wielokulturowości – nazywany często przez „konserwatywnego liberała” przedstawicielem „oświeconej parafiańszczyzny” – nazywa każdy przejaw antysemityzmu u Polaków wyrazem „mesjanistycznej mentalności”. Trudno o większą niedorzeczność. Ksenofobię i antysemityzm, niezdolność do gospodarczego rozwoju, ale też przywiązanie do religijności i Kościoła – wszystko to miałoby obciążać XIX-wiecznych mesjanistów? Jest w tym glajchszaltowaniu intelektualnym hucpa (rzadko kiedy uświadomiona), lecz przede wszystkim wszechobejmująca bezradność wobec świata. Trzeba sięgnąć po spory Tradycji i Oświecenia w ich romantycznym przedłużeniu, by biedny Sarmata XXI-wieczny mógł nazwać rzeczywistość. Naznaczyć ją etykietą, która nie ma nic już wspólnego z tym Wielkim Stuleciem Polaków, z Romantyzmem, ba, Polakami. Posługiwanie się symplifikatami ideologicznymi, estetycznymi, religijnymi i w każdym przypadku towarzyszącymi im symplifikatami obrazowymi (ikonami idei etc.) jest symptomem poważnej choroby. W polskich realiach oba bieguny odwiecznej wojny domowej Oświecenia i Tradycji są symplifikatami. Jest to nasza własna polska domowa wojna podjazdowa. Jej kulminacja jest trwająca już dwa wieki, trzy prawie, bitwa pod Grunwaldem, w której rolę Krzyżaków grają „Unio-Europejczyce”, a miejsce sił dobra przypadło „naszym”, „prawdziwym Polakom” Oświecenie zostało spostponowane, wypaczone i wyprane ze znaczeń: tak jak Tradycja, Mesjanizm, Naród. Więcej: sam ów spór jest upiorną kliszą wyobraźniową, zupełnie już pozbawioną dyskursywnych, sprawdzalnych racjonalnie treści. Żyjemy z chorobą upadku i niemożliwością wyparcia traumy XVIII wieku, syndromu roku 1795, wzmacnianego przez kolejne „zrywy narodowe” i „zamiesz-

15≈

Literacje

& 83

Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie

15≈ – tę emigrancką Polskę wizją spełnionych proroctw Księdza Piotra. Ale tego nie ma w III cz. Dziadów. Po słowach Widzenia:

Gdy prawdziwych na jawie widzim tak nie wiele. Weź proszę ten pierścionek, przedaj; daj połowy Ubogim, drugą na mszę, za dusze czyscowe:

[…] A życie jego – trud trudów, A tytuł jego – lud ludów; Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, A imię jego czterdzieści i cztery. Sława! sława! sława!

Wiem co cierpią, jeżeli czyściec jest niewolą...

(zasypia)

Ty pójdziesz w daleką, nieznajomą drogę,

Mnie, kto wie, czy już kiedy słuchać mszy pozwolą.

KS. PIOTR Pozwolą. — Za pierścionek ja ci dam przestrogę: Będziesz w wielkich, bogatych i rozumnych tłumie:

ANIOŁOWIE

Szukaj męża. co więcej niźli oni umie.

(schodzą widomie)

Poznasz, bo cię powita pierwszy w imię Boże;

snął – Wyjmijmy z ciała duszę, jak dziecinę U Senną z kolebki złotej, i zmysłów sukienkę Lekko zwleczmy; ubierzmy w światło jak jutrzenkę I lećmy. Jasną duszę nieśmy w niebo trzecie, Ojcu naszemu złożyć na kolanach dziecię; Niech uświęci sennego ojcowską pieszczotą, A przed ranną modlitwą duszę wrócim życiu, I znowu w czystych zmysłów otulim powiciu, I znowu złożym w ciało, jak w kolebkę złotą17.

Słuchaj co powie..

Po egzorcyzmach i wizjach nie przychodzi ani tryumf wyświęconego Nadczłowieka czy Supermena-Superpolaka, ani błogi sen mistyka. Przychodzi wyjazd do Rosji, zesłanie słaniającego się, naznaczonego piętnem Konrada, który stanie się Pielgrzymem. Ale jakimż obraźliwym w swej słabości i bezsilności dla zwolenników mesjanistycznego symplifikatu Pielgrzymem jest Konrad. Coś mu powiedziano, coś usłyszał, ale wszystkiemu nie wierzy, nie pojmuje... KONRAD. Dziwna rzecz!... Nie widziałem nigdy tej postaci: A znam go jak jednego z mych rodzonych braci. Czy to we śnie?... Tak, we śnie; teraz przypomniałem... Taż sama twarz, te oczy... we śnie go widziałem. On to, zdało się, że mię wyrywał z otchłani... (Do księdza). Mój księże, choć jesteśmy mało sobie znani, — Przynajmniej ksiądz mię nie znasz — przyjmij dziękczynienie Za łaskę, którą tylko zna moje sumienie

Drodzy są i widziani we śnie przyjaciele,

& Literacje

KONRAD (wpatrując się).

Cóż to? tyżeś?... czy być może? Stój na chwilę.. dla Boga18 .

To jest ten Mesjasz polski? Ten Chrystus narodów? W kibitce, z raną na czole, zesłaniec uwięziony? To jest Polak prawdziwy, rzeczywisty podmiot XIX-wiecznej odysei mesjanistycznej: słaby, wydany na cierpienie, z pokusą bogoczłowieczeństwa, a nawet ojcobójstwa Boga-Ojca-tyrana, prawie zrównanego z carską bestią. Heros, co omal się nie zabił... Tak ma świata zbawiać?19. Przyjdzie, mówi Mickiewicz, i na to czas, nadciągnie apokaliptyczny dzień Wielkiego Babilonu dla Rosji, Prus i Austrii, dla wszystkich złowrogich potęg tego świata. To pewne. Ale – ! – nastąpi to kiedyś. Co wyakcentował Mickiewicz w proroctwie Oleszkiewicza w Ustępie20 . „Kiedyś” – kiedy? Nie wiadomo. Trzeba czekać, przeżyć trzymając się – to prawda: trochę jak tonący brzytwy – idei ocalającej. A potem z ideą w sercu – tak, to już epoka IV kursu prelekcji w Collège de France z 1842 roku – zbroić się i myśleć o nowoczesnej armii. O żołnierzu, który miałby ideę w sercu, myśl wojskową w głowie, świetne przykłady Kościuszkowców i Napoleonów w pamięci. – A na ramieniu najnowszy karabin. Tak myśli ten rzekomo obłąkany towiańczyk-wieszcz. Czy taki wzór pasuje do cierpiętniczej łamagi, wyrzutka-łazęgi, przepędzanego z kraju do kraju, do symplifikatu mesjanisty-Polaka? No nie! A do „Chrystu-

role: służą na przykład rozróżnianiu, ułatwiają reakcję w obliczu nieznanych faktów, dają pewną wiedzę a priori o rzeczywistości. Ale stereotypy mają treść (i związane z tym niebezpieczeństwa nie mogą być pominięte). Symplifikaty żyją z energii, jaką wyssały z pierwotnych idei, w istocie urągając pamięci tych historycznych żywicieli. Są saprofagami. Pasożytnictwo symplifikatów nie zabija, osłabia, zastępuje myślenie, czyniąc bezsilnym, gdy stajemy face to face ze światem – tak samo dzikim, bezrozumnym, strasznym i pięknym, jak kiedyś. Kiedyś – dawno – dawno – temu nie zastąpi teraz. Mesjanista, mesjanistyczna mentalność, Polak-mesjanista, Polska Chrystusem narodów i tak dalej... – Żadna z tych pseudoidei nie mówi nic o rzeczywistości pierwszego ćwierćwiecza XXI stulecia. Nic a nic. Szkodzi wyznawcom tych bożków w nielicznym, a bardziej jeszcze ich pogromcom. Pogromcom wiatraków. Jak więc mesjanizmem stał się – na równi z Oświeceniem, Postępem, jedną z etykiet bez treści? Zanim pojawiła się bańka mydlana, mesjanizm, symplifikat, musieli istnieć mesjaniści. Dokonał tu się skomplikowany proces, który historycznie, kulturowo i estetycznie ugruntowany w rzeczywistości I połowy XIX wieku, nurt myśli o charakterze filozoficzno-religijnym, nurt będący skuteczną reakcją na rzeczywistość w takich a nie innych warunkach diaspory, opresji, anomii, cierpienia, przekształcił w obelżywy epitet-symplifikat. Mesjanizm jeszcze przed powstaniem 1863 roku został zaatakowany przez reprezentantów obu obozów: postępowców-oświeceniowców oraz obrońców wiary i tradycji narodowej. To pierwsze, lewe, skrzydło ataku i to drugie, prawe, wykorzystało te same struktury wyobraźniowe, by podważyć ideowy sens mesjanizmu. Był to ślepy strzał, mesjanizm miał bowiem sens przede wszystkim egzystencjalny. Po pierwsze, zaczął razić jego religijny charakter. Ale z różnych powodów: dla tradycjonalistów był mesjanizm herezją religijną, czyniącą ze wspólnoty mesjasza, udrugorzędniającą samą figurę mesjańską Jezusa. Dla zwolenników nurtów

sa narodów”? No nie. A do jakiego w takim razie obrazu Chrystusa pasuje? Jest zgodny, tożsamy z wizją Mesjasza-wodza, Chrystusa-żołnierza, Boga walecznych, który przewodzi bitwie z kosmicznym Złem. Tak jest w Słowach Chrystusa Mickiewicza: „Ojciec miłujący stanie z tobą, człowiecze, w postaci kolegi, towarzysza broni, owszem, luzaka wiernego; przypasze tobie miecz, konia tobie poda, wsadzi ciebie, a sam stary wojak, bezbronny, iść przed tobą będzie, a widzisz, że ja prostszy a mędrszy od niego; obszedłem je, zdybaliśmy je, wydane jest w ręce twoje. Złe jest zbrojne, a ja nie boję się go bezbronny: patrz, blednieje i ucieka. Zwyciężaj i ciesz się, dziecię me; ale jak postarzejesz, nie zapominaj i drugim powiedz, gdzie szukać mądrości i co jest waleczność. Widzisz, synu, dlaczego teraz żołnierzem, być muszę. A życie młodzieńca jeszcze długie, praca Ojca twojego długa, a ty kochaj Go i noś Go w duchu”21. Bez komentarza. Bóg-Żołnierz, Chrystus-Wojak. Przeciw absolutnemu Złu. To Mickiewicz. Mesjanizm – myśl silnych, i refleksja o sile: moralnej, która zwycięża wszystko zło. I cierpienie. By tak żyć i myśleć, trzeba mieć przecież wiarę i to tę bliską, intymną, której obrazowy wyraz jako obietnicę jedności z Dobrem Absolutnym oswojonym w obrazie ciepłej, dobrej, kochanej Kobiety, Marii, dają Słowa Panny: „Otaczam ziemię dłoniami moimi jako niebem błękitnym, i w każdej chwili, na każdym miejscu, każdemu dobremu duchowi zapalam się i święcę gwiazdy ranną”22 . Dobry duch cierpiący, dobry duch zesłaniec i emigrant i dobry duch z karabinem na ramieniu na pierwszej linii światowej wojny ze Złem metafizycznym – to mesjanista Mickiewicza. Jeden i ten sam. To jakże? Dlaczego mnie, Jarosława Ł., przychylniejszym okiem wpatrującego się w spadek Wieku Świateł, nazywają dziś „mesjanistą” albo „liberałem”? Albo, gdy przyznaję, że nieobca mi wrażliwość na metafizyczną stronę istnienia, koniecznie nazwać pragną natychmiast polskim ciemnogrodem? Stereotypy pełnią jeszcze pożyteczne

15≈

Literacje

& 85

Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie 86

15≈ laicyzacyjnych oznaczał z kolei powrót do najciemniejszych tradycji polskiej religijności fanatycznej, zabobonnej i bezmyślnej. Pierwiastek nadprzyrodzony mesjanizmu uznano za niezgodny z nauką Kościoła (pierwsi) przynależny do tradycji kościelno-katolickiej, organicznie z niej wyrastający (ci oświeceni). Tak czy inaczej: zgubny. Biorąc pod uwagę judaistyczne korzenie myśli mesjanistycznej, widziano w nim (w kraju chrześcijańskim) albo obcy element (antysemici), albo część tradycji biblijnej, niegodną przyswojenia. Żydowski rodowód mesjanizmu był problemem 23 . Także dlatego, że wiarę w nadejście Mesjasza – historycznie dokonaną, zapowiedzianą w żydowskim Starym Testamencie, w Pięcioksięgu – wszczepił już w kulturę europejską i polską Kościół. Kiedy jednak żydowska idea mesjańska odrywała się od kontekstu chrystianizmu znów zaczynała niepokoić. XX-wieczny mesjanizm Żydów miał sens, ale Żydzi wciąż żyli w rozproszeniu i prześladowaniu. Ale – mesjanizmy narodowe, klasowe, grupowe – de facto nie będące w ogóle mesjanizmami – budziły żywy opór. Wincenty Lutosławski w pracy Jak rośnie dobrobyt? Zarys polskiej teorii gospodarstwa narodowego wyróżniał mesjanizm: zły-klasowy i dobry-narodowy: „Powszechnie na całym świecie wiadomo, że lud wybrany, dla ujarzmienia ekonomicznego niewiernych stworzył swoją teorję kapitału, której naczelnymi dogmatami są: walka klas i upaństwowienie produkcji. Nie na próżno w Polsce skupiło się najliczniej potomstwo Izraela. Można komuś coś zawdzięczać nie tylko przez naśladowanie, ale także przez kontrast. Tak np. pewien polski filozof, którego dobrze znam, zawdzięczał gorliwość swej wiary katolickiej wieloletniemu pobytowi w Genewie i dysputom z kalwińskimi pastorami. Podobnież pewien mąż wdowy po prostaku i nicponiu zawdzięczał spokojne pożycie domowe swemu poprzednikowi. Izraelowi Polska zawdzięcza swój mesjanizm narodowy, przeciwległy mesjanizmowi żydowskiemu, więc także najcenniejszą perlę mesjanizmu polskiego, polską teorję kapitału, przeciwległą żydowskiej, do-

& Literacje

tąd nawet w Polsce mało znaną, choć już od pół wieku tkwi ona w dziełach Supińskiego i Cieszkowskiego, a niedawno została sformułowana przez Erazma Majewskiego, w jego dziele Kapitał i Praca”24. Ta ekwilibrystyka myślowa obnażała fundamentalną przemianę w rozumieniu tego, czym mesjanizm był. Mesjanizm utożsamiono więc z misjonizmem. Ten drugi jest jednak czymś zgoła innym: przekonaniem, iż grupa, naród, klasa, partia, wspólnota religijna ma misję niesienia prawdy, idei, myśli innym zbiorowościom, które tej prawdy nie mają. Misjonizm tylko z pozoru przypomina mesjanizm. Mesjanizm cechuje: 1º poczucie misji powierzonej przez Boga; 2º oparcie tej misji na etyce Dekalogu; 3º bycie w sytuacji zagrożenia; 4º postawa skupiona na ocaleniu wartości, godności i tradycji sponiewieranej wspólnoty. Misjonista działa w poczuciu „lepszości” swej grupy, często z poczuciem skrzywdzenia, pragnie oświecać i cywilizować, uduchowiać i kulturalizować także za cenę zniszczenia cudzych wartości i z użyciem siły. O sankcji Boskiej (i oku Boskiego Nadzorcy) mowy tu już nie ma 25 . Misjonista działa w poczuciu misji, którą powierza sobie sam. Pyszałek, uzurpator, narcyz, zarozumialec – mówią o nim. W XIX wieku zaczyna się nowoczesne piekło misjonizmów: narodowych (Niemcy, inni), cywilizacyjnych (kolonizacja, Anglia, Francja, Holandia, inne...), imperialistycznych, polegających na zaprowadzeniu władzy tam, gdzie jej nie ma... (Rosja), klasowych (robotnicy, socjalizm), rasowych (mity etnogenetyczne, mitologie rasy), intelektualnych (oświeceniu bracia desakralizują, laicyzują sklerykalizowany świat przesądów i zbrodni chrześcijańskiej Europy, na odwrót inny ich re-chrystanizują), nawet estetycznych (niech wszyscy mają nasze rozumienie piękna...). Te wszystkie pretensje do bycia lepszym i najlepszym, kompleksy, fobie i traumy grupowe wyrażają się w kompensacyjnym pragnieniu uszczęśliwiania świata albo urządzenia go za cenę zniszczenia kultur, idei, wartości innych niż nasze. Tak, by nam i im, oświeconym przez nas, było „dobrze”. Cokolwiek „dobrze” znaczy.

wianizmem, mistycznymi inklinacjami, bo to, wiadomo, albo herezje, albo ciemnogród, albo bluźnierstwa, albo zaścianek Europy. Mickiewicza koniec końców wyswobodzono z tego, co stanowiło od 1831 roku jądro, rdzeń, oś jego myślenia o świecie i wyobrażania świata: z mesjanizmu. Mesjanizmy wszystkich pozostałych „romantyków”, a także mesjanizmy młodopolskie i późniejsze zapomniano. Nawet te o najdonioślejszym znaczeniu: Hoene-Wrońskiego, Słowackiego, Krasińskiego. Jakże różne, jak trudne do porównania! Nieliczni, jak Maria Konopnicka, mieli odwagę przyznać Księgom narodu artystyczną, intelektualną, religijno-społeczną wagę, bo ich „Słowo było pełne treści i ożywiające”26 . Trudno bez skrytego wstydu, zażenowania czytać naukowe wywody o miernocie myśli i sztuki słowa w Widzeniu Księdza Piotra, Widzeniu Ewy, IX scenie obrzędu Dziadów w Dziadach trzecich czy marnocie intelektualnej profecji. Księgi okrzyknięto broszurą polityczną, a pod symboliką 40 i 4 odkryto pokłady pychy i niezmąconej megalomanii narodowej w świecie ponoć już bez narodów. W świecie, gdzie trzy czwarte populacji Ziemi żyje wartościami rodem sprzed tysiąca lat w warunkach półzwierzęcych. Na początek XXI wieku przyklejanie obelżywej etykiety mesjanisty, w domyśle: w ogóle romantyka, było powszechne tak na tzw. politycznej lewicy, jak na prawicy, w „Gazecie Wyborczej”, „Polityce”, ale i w „Dzienniku” czy „Wprost”. Po kątach zaś życia publicznego kryły się – wiecznie niedoceniane, sfrustrowane, pozbawione ministerialnego wsparcia – ruchy i pisma „neomesjańskie”. Sukces „Frondy”, jej rozgłos, był przecież elitarny i krótkotrwały. Nie powtórzył go w skali ponadelitarnej „Czterdzieści i Cztery. Magazyn Apokaliptyczny”. Symplifikaty – idei oświecenia i idei mesjanistycznych, tradycjonalizmu i nowoczesności – tak dalece opanowały publiczną debatę, że przybrało to zjawisko niepokojące rozmiary. Nie chodzi bowiem w tym przypadku o sam mesjanizm, o Mickiewicza. Idzie o upiorną, dualistyczną konstrukcję –

Wszystkim tym misjonizmom zostaje przyczepiona łata mesjanizmu, bo nawet słuchowo kojarzy się z misją. Co mówić o misji Chrystusa narodów? Wszyscy ci zbawcy stają się naraz quasi-, mikro-, semi-, pseudo- Mesjaszami. Do 1905 roku, do rewolucji rosyjskiej i narodzin faszyzmu, dominującą etykietą orędownika misji jest jednak etykieta człowieka zadufanego, przekonanego o swej wyższości, niezdolnego do reagowania na pytania współczesności, ksenofoba zakochanego we własnej tradycji, żyjącego urazą do świata, co to nie wiedzieć czemu nie chce przyjąć najlepszego na świecie przesłania misjonisty. Człowieka, narodu, grupy – którzy sami sobie powierzyli berło misji. To taka po prostu śmieszność, choć groźne wieszczy następstwa. Trudno pojąć, co poza grupowym charakterem nośnika pewnej idei ma wspólnego polski mesjanista w Brukseli z 1833 roku ze zwolennikiem francuskim socjalizmu utopijnego Fouriera, Saint-Simone’a, Owena lub Proudhomme’a. Jeden żyje filozofią nadziei, drugi marzeniem o Utopii budowanej tu i teraz, wyrosłym z niezagojonego poczucia krzywdy. Ale każdego nazwać można mesjanistą. Czyli fantastą, wstecznikiem (lewica) lub wywrotowcem (prawica), ateistą (prawica) lub religianckim oszołomem (lewica), niszczycielem tradycji wspólnoty lub jej ocalicielem, personifikującym najlepsze cechy przeszłości (i ci z lewa, i ci z prawa). Tak więc mesjanisty nie cierpi nikt. I w imię Oświecenia, i w imię Sarmacji. Towarzyszy temu wstydliwe przeinaczanie wyobrażeń o naturze i genezie mesjanizmu. Mesjanistami w całkiem czasem odmienny sposób byli: Słowacki, Krasiński, Norwid, filozofowie narodowi, Towiański i Goszczyński, autor Metapolityki Józef Maria Hoene-Wroński. Aż tu nagle na scenie, gdzie grają wydumany spektakl pod tytułem Mesjanizm polski, czyli wstecznictwo i herezja zostaje sam Adam Mickiewicz. Co teraz? Mickiewicza preparowano jako osobowość i twórcę tak, by przykroić go do wzoru ideowego postępowca lub tradycjonalisty. Jedni i drudzy z trudem radzili sobie z jego mesjanizmem, to-

15≈

Literacje

& 87

Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie 88

15≈ prymitywną klisze – która opanowała życie intelektualne, podporządkowując relacje wewnątrz i na zewnątrz wspólnoty ocenie „– nasz” – czy „wasz”, „my” – albo „oni”, my „Polacy” – oni nie-„Polacy”, „dobrzy” – „źli”, „światli” – „ciemni” itp., itd. W ten metasymplifikat polskiego sporu wpisano najważniejsze idee, słowa-klucze XVIII i XIX wieku: Oświecenie, Romantyzm, mesjanizm, postęp etc. Nie pozostało, w rozpaczy..., już nic prócz strzelistych aktów zerwań, szalonych kontynuacji tych idei lub... niestety, czczego przypominania o nich za pomocą symplifikatów. >I ty jesteś mesjanistą< mówi ta „mądrość”! Jestem? Nie jestem. Opisuję świat innymi kategoriami. Bez tych zewnętrznych, wydrążonych, pustych opakowań wtórnych, śmieci-etykiet po ideach. Ale problem jest: jak skomunikować się z przeszłością, jak czytać XVIII, XIX i XX wiek bez „śmieciowego” przekazu symplifikatu? Jak rozumieć teraz i jutro? W Polsce prawie nie ma ludzi, którzy nazywaliby się mesjanistami. Jest za to duża, wpływowa grup ludzi badających literaturę, historię i życie XIX i XX wieku. Polska od tamtych praczasów przemieściła się geograficznie i politycznie na zachód, pozostając nadal niepokojącą przestrzenią, intermundium cywilizacyjnym między Europą i Azją, Niemcami i Rosją, Rzymem i Bizancjum. Zmieniły się warunki uprawiania historii, polityki; globalizację przyśpieszyły media elektroniczne, a los wspólnot takich jak polska złożony został w ręce losu w wymiarze już nie tylko „europejskiego teatru działań”, ale „światowej geopolityki”. To skąd, pytam, trwałość tej bezradnej logorei o mesjanistach i liberałach, po co to ględzenie o marginesie, dlaczego gardzimy i oświeceniową, i mesjanistyczno-romantyczną schedą, sprowadzając je do teatru trupów idei, mimów, cieni i upiorów? Te same problemy mają inne kultury – Francuzi ze spadkiem po Oświeceniu i/lub kolonializmie, Niemcy – wiadomo, Anglicy – wiadomo. Chyba nikt jednak – przy pozornej marginalności geopolitycznego zagrożenia 27 – nie zrobił tyle, by zamiast tworzyć Nowe Idee, żyć nadmuchując bańki mydlane. Jak dzieci.

& Literacje

Sądzę, że problem mesjanizmu, Mickiewicza, Romantyzmu nie jest dziś zagadnieniem najpierwszym w skali potrzeb i wartości. Tym mniej rozumiem a to symplifikacyjny rozmach, a to akty ostatecznego zerwania, końca tej czy tamtej epoki: Oświecenia i Romantyzmu. W ciągłym obrzucaniu się „błotem” mesjanizmu widać choroby uniwersalne i często polskie, endemiczne. Widać tu ogólnokulturowe wyczerpanie kategorialne, na które reakcją był poniekąd postmodernizm. Światu I połowy wieku XXI brak nowych kategorii, pojęć, elementarnych cegiełek, z których można by budować opisy światowej i lokalnej sytuacji społecznej, politycznej, historycznej. Nie ma opisu-diagnozy, nie ma i nowych idei. Dawne opozycje lokalności – światowości, narodowości – kosmopolityzmu, lewicowości – postępowości, Europy – reszty świata, a nawet kategorie filozoficzno estetyczno-ideologiczne i religijne wyczerpały swój potencjał czerpany ze źródlisk Grecji, Rzymu, Śródziemnomorza, Europy i nie zostały na nowo zdefiniowane. W kulturze polskiej powrócił archaiczny język przeszłości. Sięgnięto więc po to, co gotowe, znane, urobione i aż urojone od trzech stuleci. Państwo przeciwstawiono Kościołowi, Kościół liberalnemu państwu, nowoczesne państwo liberalne mesjanistycznej mentalności jego potencjalnych budowniczych i obywateli. Piach w tryby postępu lub tradycji sypali na przemian albo postępowi liberałowie, albo wstecznicy mesjaniści. …Dość. Dość tej prostoty, ubożyzny miłej! Na wyczerpanie kategorialne – jego żałośliwą konsekwencją jest pseudoagon symplifikatów – lekiem jest wysiłek myślenia. Póki nie za późno. Ta wojna symplifikatów zdradza poważne, choć dawno rozpoznane choroby polskości: kłopoty z nowoczesną definicją wspólnoty narodowej (zamiast jej ośmieszania, likwidowania, czynienia wartością trzeciorzędną, jak chcą „postępowcy”, lub apologetyzowania aż do śmieszności, co czynią „tradycjonaliści”); zastępowanie realnej autoanalizy stygmatyzacją obrazowo pojęciową za pomocą etykiet Sarmaty, mesjanisty,

nie zawsze go rozumiejąc. Derrida dziś? – nie, już nie… To „ciemne”! W XX wieku nie było w badaniach literackich ani jednego prądu, który nie zostałby przeniesiony z Zachodu, którym nie jesteśmy w pełni, ani z Wschodu, którym być nie chcemy. Pozytywizm, formalizm, semiotyka, marksizm, strukturalizm, psychoanaliza i poststrukturalizm, a ostatnio dekolonizujący ostatnie krańce polskiego kulturowego wszechświata ruch badań postkolonialnych (jak długo można na tym paliwie pojechać, skoro sam postmodernizm trwał lat naście?...niedługo) – wszystko to konstrukcje przywleczone lub przeszczepione, mniej lub bardziej adaptowane. Imitacjonizm, adaptacjonizm i metodologiczny transplantacjonizm wyznaczają więc metodologiczny horyzont i filozoficzną dla badań nad XIX wiekiem, wiekiem XX. Dal ta nie sięga daleko. Ani głęboko. Wyrosłe z pochylenia się nad zachodnioeuropejskimi tradycjami historii, religii, życia społecznego i sztuki metody badań przeszłości niemal zawsze pokazują albo obcość polskich wytworów XIX wieku wobec metod, za pomocą których nie za bardzo daje się polską kulturę badać, albo też metody przeszczepiane adaptuje się do warunków rodzimych, tych bardziej „orientalnych” i zarazem „okcydentalnych”. Zawsze trochę zachodnia, nieco wschodnia Polska może więc w nieskończoność dostarczać materiału egzemplifikującego tezy myślowych szkół Zachodu i Wschodu, a gdy na przykład mesjanizm nie daje się wpisać w paradygmat tej czy innej metody, zostaje wykluczony jako kulturowa archaika nie przystająca do tendencji nowoczesności, ponowoczesności, globalizmu... Z „nowoczesności” uczyniono cielca, w którym czci się wszystko z przeszłości i teraźniejszości, co pasuje do akurat implantowanych z Zachodu, przeszczepianych ze świata nowinek filozoficznych i metodologicznych. W skrajnych – jakże częstych przypadkach – wczytuje się per vim idee modne w dzieła przeszłości. Mało którego już w Polsce pisarza z przestrzeni XIX wieku nie okrzyknięto pionierem nowoczesności

Polaka-katolika (mamy się tego wstydzić, mówią postępowcy) lub antysemity, ksenofoba, narcyza i nacjonalisty (z tym, powtarzają, mamy walczyć). Z czym każą walczyć i najoświeceńsi, tym każą nam po wieki wieków (Polonia semper fidelis) pozostać zwolennicy Tradycji, Wiary i Kościoła, oazy i sanktuarium idolatrycznie czczonej polskości, Matki Polonii. Po prawdzie: Polak pozostaje tworem nijakim dla Europejczyka: trochę wschodnim, trochę zachodnim, zależnie od punktu patrzenia z Madrytu czy z Niżnego Nowgorodu. O Polaku-mesjaniście słyszeli nieliczni przedstawiciele cudzoziemskich elit. W samym Polaku tkwi zaś i trawi go rozdzierająca zazdrość: chciałby być szalony, wyrazisty aż do furii despotyzmu, państwowo-religijnego bizantynizmu jak Rosjanin (wielką mają w Polsce rzeszę badaczy Rozanow, Florenski, Dostojewski, Tiutczew), albo idealnie upodobnić się do Zachodnioeuropejczyka. To pierwsze – rosyjski radykalizm – w obliczu Wielkiej Rusi wydaje się śmieszny jak rojenia Wielkopolaków o nawracaniu Unii Europejskiej na rzymski katolicyzm. To drugie przejawia się w żałosnym wstydzie wobec jakiejkolwiek własnej, przeżytej grupowo myśli przeszłości, która niepodobna byłaby do Zachodu. To, po prostu, wstyd mieć mesjanistów w kulturze! (A nie wstyd mieć Rosjanom i mesjanistów, i mistyków, i jurodiwych-imperialistów?). Wstyd to tak wielki, że gdy szala na duchowej wadze tożsamości przechyla się w stronę Zachodu, nie może już intelektualista polski Roku Pańskiego 1997 wygotować pracy o swym stosunku Wobec nowoczesności bez przypomnienia owoczesnych Nadautorytetów: Baumana, Derridy, Foucaluta, Colliego, Vattimo, Baudrilliarda, Rorty’ego, i starych mistrzów: Heideggera i Nietzschego (i tylu, tylu innych, dobrze znanych) 28 . Dziesięć lat później roztrząsania w guście: Modernizm i postmodernizm: pytania o granice, Nowoczesność jako konieczność bycia ponowoczesnym; Technopęd > technotręd są już niemodne29 . Postmodernizm A. D. 2007 jest już absolutnie dèmode. Derrida? – dziesięć lat temu wszyscy cytowaliśmy Derridę,

15≈

Literacje

& 89

Nikt. Czterdzieści i cztery głupstwa o mesjanizmie

15≈ lub postmodernistą avant la lettre. Przeszłość staje się więc garbem lub nagina się ją do teraźniejszości; ta stanowi zagadkę, na którą odpowiedzi udzielają za nas inni, przyszłość – ta jest najlepsza, bo nie jest, nie istnieje, będzie, więc jeszcze nie każe być i myśleć. Nie potrafimy korzystać z przeszłości. Czynimy z niej albo hermetyczny paradygmat idei, estetyki, myśli, który składamy w archiwum, udostępniając badaczom-pasjonatom, albo zachłystujemy się jakimś paradygmatem wartości jak czymś najświeższym. Paradygmat przeszłości, idei dawnych totalnie usiłujemy wtedy reaktywować. Choć to dziecinada. Podejście do Oświecenia i Romantyzmu jako do paradygmatu archiwalnego lub paradygmatu totalnego, którego trzeba wciąż ożywiać trafia się wciąż i często. Przecież obie formacje stanowią paradygmaty żywe, złożone z tych idei, z których w kolejnych momentach historii należy wybierać i roztrząsać idee i obrazy na ten a nie inny czas właściwe. Tymczasem straszymy się cieniami przeszłości: mniejszości narodowe i religijne lękają się polskiego mesjanizmu, katolickiego prozelityzmu i kulturowej ekspansji. Katolicy boją się liberałów, masonów, Bóg raczy wiedzieć kogo... Oświeceniowcy boją się narodu i religii i tak w nieskończoność. Aż do awantury „narodowego” z „postnarodowym” o krzyż i katastrofę smoleńską. To kulminacja tej tragicznej błazenady, żałosnej fanfaronady prymitywu, który lżył się publicznie w niegodny sposób. Dotyczy to obu stron. Obie stały się źródłem zborowego niesmaku, przykrości płynącej z obrazu marszów z pochodniami z jednej i manifestacyjnego „ukrzyżowywania” puszek z piwem i pluszowych misiów w geście niezgody na polską „ciemnotę katolicką”. W ten

sposób obie strony, bracia bliźniacy, dokonały samo zelżenia. Ale to wspólny wstyd. Wszyscy jesteśmy mesjanistami. To znaczy: Nikim. Tyle to dziś znaczy. Wypatrujemy wiosny kolejnych idei, co przylecą z Zachodu lub Wschodu. Ani źli, ani dobrzy. Kulturowi i kulturalni, cisi upraszczacze. Autosymplifikatorzy, którzy już nawet z prawdy, iż pawiem narodów są i papugą, utworzyli symplifikat, na którym spocznie spokojnie niestrudzona myśleniem głowa. Tak ją widzę, tę pseudo-Mickiewiczowską Polskę, podszywającą się pod Poety idee. Idzie stojąc w miejscu, krzycząc „Postęp!” lub „Tradycja!”. Prawą nogę ciągnie ku przeszłości, lewą robi pijany, zamaszysty krok w przyszłość. Prawicę wyciąga na Zachód, lewicą drapie się po plecach Wschodu. Nerwowo rozgląda się to tu, to tam, chciwie czekając na Znaki. Okrakiem usiadła na swoim losie, niezdolna aby się samookreślić, ale wciąż zdolna powtarzać nic już nie znaczące hasła, których nauczyła się w epoce trwogi i chwały. Polska. Ani Goliat, ani Dawid. Nie wiadomo kto. Wiadomo, że mesjanistka, Kobieta. Oświecona. Przez kogo? Nikogo. Kto? Nikt. Nikt – kres i cel polskich poszukiwań tożsamości. Nieogarnięty, nieobjęty, tajemniczy Nikt. Ani wschodni, ani zachodni... Nie mesjanista i nie liberał. Prze nikogo nie zagrożony, ciekawy wszystkich i każdego, nie ciekawiący nikogo Nikt. Po prostu Nikt. Ale, na szczęście! – jednak nie mesjanista... Za to Nikt. Nikt. * Postscriptum. Do Michała Kuziaka: Taki jest, Przyjacielu, mój „antyproantepostmesjanizm”, jak napisałeś. Jak widzisz, to nawet więcej: „antyproantepostmesjanizm postdekolonialny”. Uśmiechnijmy się.

{

Jarosław Ławski

& Literacje

1. Z. Krasiński, List do ojca z 26. I. 1836, cyt. z Idem, Listy do ojca, opr. S. Pigoń, Warszawa 1963, s. 311. 2. Aż żal mi tej pokrzywy, przeto każę czytać o niej Aleksandra Nawareckiego arcyesej Urtica, [w: Idem, Pokrzywa. Eseje, Chorzów – Sosnowiec 1996, s. 9-40. 3. Mój szkic odwołuje się do materiału, który gromadzę i analizuję we fragmentach opublikowanej pracy: J. Ławski, Symplifikat. Kartka z dziejów Mickiewiczowskiego mesjanizmu, [w:] Romantyzm i nowoczesność, red. M. Kuziak, Kraków 2009, s. 325-385. 4. A. Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, wstęp i komentarz M. Grzybowska, Warszawa 1986, s. 96. 5. Ibidem, s. 99. Podkr. – J. Ł. 6. Zwrócono już uwagę, uczynił to świetnie Bugusław Dopart, że nie ma w Widzeniu Księdza Piotra mowy o narodowym samoubóstwieniu czy apologii narcystyczno-cierpiętniczej postawy. Zob. tegoż, Polska – Chrystusem narodów?, [w:] „Dziady ” Adama Mickiewicza. Poemat. Adaptacje. Tradycje, red. B. Dopart, Kraków 1999, s. 91: „A wobec tego można stwierdzić bez ideologicznych pokus czy interpretacyjnych konfabulacji, że analogia pasyjno-rezurekcyjna w Widzeniu nie ma na celu deifikacji Narodu, nie prowadzi do czynienia z Narodu zbawcy czy pomazańca; oznacza ona heroiczne naśladowanie Chrystusa, męczeństwo ofiarę, eschatologiczne rozstrzygnięcie losów narodu. Nie mesjanizm, nie jakąś ekskluzywną misję, lecz określone miejsce w porządku końca czasów, lecz ocalenie i zasługę. 7. Zob. Chrystus czy Winkelried? Rozmowa z dr Eligiuszem Szymanisem, rozmawia M. Kwaśnicka, „Czterdzieści i Cztery. Magazyn Apokaliptyczny” 2/2009, s. 113: „Określenie Polska Chrystusem Narodów nie pojawiło się oczywiście ani w Dziadach, ani w innych tekstach Mickiewicza. Jest bowiem skrótem myślowym, wyprowadzonym ze sceny krzyżowania narodu w Widzeniu Księdza Piotra. 8. Zob. J. Ławski, Siedem. O Auguście Antonim Jakubowskim, [w:] Nihilizm i historia. Studia z literatury XIX i XX wieku, pod red. M. Sokołowskiego i J. Ławskiego, Białystok – Warszawa 2009; M. Kwapiszewski, Michał Czajkowski wobec prawosławia, [w:] Bizancjum. Prawosławie. Romantyzm. Tradycja wschodnia literaturze XIX wieku, red. J. Ławski, K. Korotkich, Białystok 2004. 9. A. Mickiewicz, Księgi narodu..., s. 59. 10. Patrz: D. Dąbrowska, Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce w latach 1980–1990, Szczecin 1998. 11. Zob. rozmowę o sensie i bezsensie cierpienia z Krzysztofem Zanussim, [w:] H. Kawolak, Jeszcze jest czas. Bardzo różne rozmowy o sprawach ważnych i najważniejszych, Warszawa 2005. 12. vide: literacki konterfekt Goszczyńskiego, [w:] K. Rutkowski, Mistrz. Widowisko, Gdańsk 1996. 13. M. Janion, Życie pośmiertne Konrada Wallenroda, Warszawa 1990. 14. vide: ks. T. Jelonek, Biblijna historia zbawienia, Kraków 1991, [w:] Idem, Mesjanizm, Kraków 2009. 15. D. Krysiński, Wybór pism, wybór i wstęp S. Szefler, Warszawa 1956, s. 191. 16. K. Suffczyński, Zawsze oni. Obrazy historyczne i obyczajowe z czasów Kościuszki i Legjonów. Z ilustracjami Juliusza Kossaka i epigrafami Wincentego Pola, t. II, Toruń 1933, s. 253. 17. A. Mickiewicz, Dziady, cz. III, [w:] Dzieła. Wydanie Narodowej, t. III, Utwory dramatyczne, opr. S. Pigoń, Warszawa MCMXLIX, s. 192, Scena V. 18. Ibidem, s. 252253, Scena VIII. 19. vide: Z. Majchrowski, Czarne znamię na czole Konrada. Perypetie egzegezy ostatniej sceny „Dziadów ”, [w:] Mickiewicz. W 190-lecie urodzin. Materiały z sesji naukowej Białystok, 2-4 grudnia 1988, red. H. Krukowska, Białystok 1993. 20. To przesunięcie apokalipsy i nastania świata odnowionego akcentuje Zofia Stefanowska: Mickiewicz jako czytelnik „Marii” Malczewskiego, [w:] Księga w 170 rocznicę wydania „Ballad i romansów ” Adama Mickiewicza, red. J. Kolbuszewski, Wrocław 1993. W inną stronę rozwijam myśl podobną: J. Ławski, „Eidos” wyobraźni. Bohater „Dziadów ” między epopeicznym a tragicznym doświadczeniem świata, cz. III: Exodus. Pielgrzym [w:] idem, Mickiewicz – Mit – Historia. Studia, Białystok 2010. 21. A. Mickiewicz, Słowa Chrystusa. Z objawienia, [w:] idem, Dzieła wszystkie, pod red. K. Górskiego, t. I, cz. III: Wiersze 1829–1855, opr. Cz. Zgorzelski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź MCMLXXXI, s. 94. 22. A. Mickiewicz, Słowa Panny, [w:] idem, Dzieła wszystkie..., s. 95. 23. A. P. Kluczyński, Geneza idei mesjańskiej i jej postać w judaizmie i chrześcijaństwie, B. Górka, „Zbawienie jest z Żydów” (J 4, 22). Jakie?, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo duchowe narodów słowiańskich, Seria II: Wokół kultur śródziemnomorskich, t. 2, Historia, język, kultura, pod red. Z. Abramowicz i J. Ławskiego, Białystok 2010. 24. W. Lutosławski, Jak rośnie dobrobyt? Zarys polskiej teorii gospodarstwa narodowego, Kraków MCMXXXVI, s. 96-97. Rozdział: Polska teoria kapitału. 25. vide: B. Dopart, Polska – Chrystusem narodów?, op. cit., s. 78. Zob. także: Zawsze czeka nas nowy romantyzm. Rozmowa z prof. Bogusławem Dopartem, „Czterdzieści i Cztery. Magazyn Apokaliptyczny” 2/2009, s. 95-109. 26. M. Konopnicka, Mickiewicz, jego życie i duch, Kraków 1899, cyt. za:idem, Pisma krytycznoliterackie, wybór i opr. J. Jarowiecki, Warszawa 1998, s. 1925. 27. Lutowe i marcowe , dramatyczne wydarzenia 2011 roku, dziesięć lat prawie po 11 września 2001 roku, w krajach arabskich iw Japonii pokazały kruchość ładu cywilizacyjnego w skali ogólnoświatowej, wpłynęły przecież i na gospodarcza kondycje krajów środkowoeuropejskich i na zbiorową psyche Polaków. 28. A. Pastuchowicz, T. Rachwał, Wobec nowoczesności, [w:] Nowoczesność. Materiały z X Konferencji Pracowników Naukowych i Studentów (Katowice – kwiecień 1997), red. M. Tramer, M. Bąk, Katowice 2000. 29. ibidem. Tytuły artykułów Lidii Wiśniewskiej, Tadeusza Miczki i Macieja Zweifella.

Jarosław Ławski, prof. UwB. Badacz wyobraźni w kulturze od XVIII do XX wieku; interesuje go także: bizantynizm, faustyzm, mesjanizm, modernizm, frenezja, libertynizm, senilizm, europeizm i poezja Miłosza. Redaktor serii wydawniczej Czarny Romantyzm. Pomysłodawca i kierownik Zakładu Badań Interdyscyplinarnych i Porównawczych „Wschód – Zachód” IFP UwB. Autor książek: Wyobraźnia lucyferyczna .o Tadeuszu Micińskim (1995), Marie romantyków. Metafizyczne wizje kobiecości. Mickiewicz - Malczewski - Krasiński (2003), Ironia i mistyka. Doświadczenia graniczne wyobraźni poetyckiej Juliusza Słowackiego (2005), Bo na tym świecie Śmierć. Studia o czarnym romantyzmie (2008). Edytor w serii Biblioteki Narodowej Horsztyńskiego Juliusza Słowackiego (2009). Ostatnio wydał książkę Mickiewicz – Mit – Historia. Studia (Białystok 2010).

Literacje

& 91

16≈

A bstr acts 01≈ s. 07 Paweł Wodziński Mickiewicz. „Forefathers’ Eve „- Introduction

Paweł Wodziński’s text draws attention to the role of art, and theatre in particular, in the serious debate on romanticism and its influence on public life in Poland. Also, it signals the opportunities for successful theatrical revision of Mickiewicz’s Forefathers’ Eve. The reactivation of romantic plates and symbols, their intensification in the political and social sphere, the manipulation used by politicians, the Catholic Church, the market and media or groups formulating new versions of old mythologies all demand analysis and criticism. In this respect, art and theatre have truly unique potential.

02≈ s. 09 Sebastian Duda, Messianism, i.e. Polish innocence

The most vital form of the Polish Messianism rests on the cult of suffering. Within its frame, Poles regard themselves as always innocent victims of extraneous violence. However, as Fyodor Dostoyevsky pointed out, in the metaphysical or theological system, this martyrological innocence seems to be rather impure. The negative images of Poles in his novels are not simply the expression of his Polephobia, but also a special portrayal of those who, calling themselves Christians, do not comply with Saint Paul’s verity about the human condition that “all have sinned and fall short of the glory of God” (Rom 3:23).

03≈ s. 13 Dariusz Skórczewski Our daily Mickiewicz…?

The author offers a thesis that for the sake of the Poles’ mental health as a people who are “spiritually liberated,” Adam Mickiewicz’s oeuvre should be approached in a critical manner, one free of adulation for the aesthetic quality of his verses and instead directed towards the exploration of the ideas propagated in his writings and their effect on Polish national discourse.

& Literacje

04≈ s. 54 Krzysztof Rutkowski, „Forefathers’ Eve” – the drama continued

Many scholars hoped that consecutive parts of Adam Mickiewicz’s Forefathers’ Eve would be found; that maybe he wrote them, maybe they were not destroyed. Yet, they forget or refuse to notice that Mickiewicz made the Forefathers’ Eve. He did not write the successive parts of the drama, but he pursued them as the highest form of poetry in College de France. The consequences of this “pursuit of poetry” turn out to be extremely significant.

05≈ s. 37 Alfred Gall Adam Mickiewicz’s “Forefathers’ Eve” in the postcolonial perspective: a reconnaissance

During the Romanticism epoch, Polish literature, and Mickiewicz’s writings in particular, made every effort to provide a representation of national identity present in the community deprived of its country. The anthology of national literature reveals a certain paradox: defining the national literature takes place through distinguishing it from the extraneous canon. However, this clearly distinguished or simply rejected otherness tends to reappear in “own” literature (culture). A substantial contribution of the postcolonial studies consists in the fact that they opened up the opportunity to describe particular phenomena as an indication of hybridization. Similar feedback is present in the Forefathers’ Eve. Undisclosed and often unconscious hybridization creates the canvas of a national superdrama, in which the fear of the cultural influence of the invasive powers, German culture in particular, is focused. Forefathers’ Eve clearly presents that the imaginary national identity is significantly “contaminated” with hybridization, since the rejected German literature (Schiller, Goethe), personifying the cultural hegemony of one of the occupants, is inscribed in the structure of the text. Such textual construction may be defined (referring to the postcolonial studies) as “appropriation”. The romantic character (Gustaw, Konrad) and the ima-

ginary national identity are created in the Forefathers’ Eve as a result of appropriation of the subversive models from German literature. Through similar feedback with the German literature, the drama reveals existing hybridization and hence the undeletable dimension of internationalism and multiculturalism.

06≈ s. 46 Monika Rudaś-Grodzka National hero and Messianism

Polish romantic Messianism is the subject of constant reflection for many philosophers, literary historians and journalists, who attentively observe the political discussion on the direction and mission of Poland in the world that takes place in our country nowadays. The reinterpretation of the romantic character’s fate, Konrad, permits to expose one of the sources of this political and religious theory. The Motherland figure is crucial for the Polish romantic Messianism. Hamletic relationship of Konrad, the son, and the Mother Land presented by Mickiewicz in the Forefathers’ Eve part III can be identified in the contemporary language of rightwing politicians – language full of hatred and humility at the same time.

11≈ s. 63 Shibata Yasuko Non-canonical Polish identity of Chopin

The text discusses the worldview of Frédéric Chopin notably differing from that of his contemporary, Adam Mickiewicz. In his correspondence in 1841, Chopin outwardly refused the “plausibility” of the religious Messianism of Mickiewicz, who had already formed the crucial concept of “vengeance” in Konrad Wallenrod and the part III of The Forefathers’ Eve. The Polishness based on original fantasies, created by the composer as his life project, is devoid of the poet’s mystic desire for the coming of the heroic avenger, who was to lead the suffering Poles to the Kingdom of God on earth. The non-Messianic Polishness, yet dearly aimed at individual existence and “proposed” by the composer, is available to pianists aspiring for the beauty of his music.

13≈ s. 68 Michał Kuziak, Messianism. Damned heritage…?

The article presents Mickiewicz’s idea of Messianism, pointing out to those aspects that were so far omitted – the issue of searching for the source of power and context. The poet’s Messianism turns out to be the discourse of the excluded people which aims to find the solution to this exclusion. The starting point for the writer’s thought is the experience of weakness; the ending point is supposed to be at discovering the power formula. At first, weakness situates within the limits of dialectics leading to strength and only then Mickiewicz tries to find its source somewhere outside. Also, the example of Słowacki’s Messianism is brought up as he attempts to avoid the trap of such dialectics.

15≈ s. 78 Jarosław Ławski, Nobody. Forty and Four pieces of nonsense about Messianism

“Messianism” is one of the key words in the Polish public discourse. Separated from its initial meaning that had shaped in the era of Romanticism, it became a label, a simplification used to negatively describe ideological opponents. Such understanding of Messianism implies all the negative features of the contemporary Polish mentality: attachment to the national tradition as well as inability to create an efficient state, membership in the Catholic Church as well as the tendency to heresy. In author’s opinion, such use of one of the key categories of the Polish thought in the 19th century reveals complexes and demonstrates the process of exhausting the categories that the Polish culture used to describe the world. The synonym of such Pole-Messianist is introduced in the concept of universal Nobody, a European without identity who is not a member of the Latin, West culture circle nor the Eastern European, Byzantine Russian one.

Literacje

& 95

16≈

a bstr acts 01≈ s. 07 Paweł Wodziński: “Die Totenfeier”

Der Verfasser lenkt in seinem Aufsatz die Aufmerksamkeit auf die Rolle der Kunst, insbesondere des Theaters in einer ernsthaften Debatte ueber die Romantik und deren Einfluss auf das oeffentliche Leben in Polen. Die Reaktivierung von romantischen Klischees und Symbolen, ihre starke oft missgebrauchte Praesenz sowohl im politischen als auch im gesellschaftlichen, sowie kirchlichen und medialen Leben, beduerfen einer neuen kritischen Analyse, was insbesondere die Kunst dank theatralischen Mitteln ermoeglichen vermag.

02≈ s. 09 Sebastian Duda: “Der Messianismus und die polnische Unschuld”

Die praktikabelste Form des polnischen Messianismus stuetzt sich auf dem Kult des Leidens. In diesem Kontext behandeln sich die Polen immer als Opfer fremder Gewalt. Die mit dem

03≈ s. 13 Dariusz Skórczewski: “Unser taegliche Mickiewicz..?”

Der Verfasser geht davon aus, dass es in der gesellschaftlichen Interesse ist, die Adam-Mickiewicz-Werke in kritischer Weise anzugehen, um die Psyche der Nation zu hueten. Die Werke von Mickiewicz sollten frei von den auf die Aesthetik bezogenen Schmeichelungen angegangen werden.

& Literacje

05≈ s. 37 Alfred Gall: Dramenzyklus -”Totenfeier” von Adam Mickiewicz betrachtet aus der postkolonialen Perspektive: eine Aufklärung

Die polnische romantische Literatur - vor allem die Werke von Mickiewicz - hatte zum Ziel gemacht, die nationale Identität von den - der Staatlichkeit entzogenen - Polen, aufrechtzuerhalten. Einerseits wurden es bewusst die Einflusse der kulturellen Hegemonie der Teilungsmächte, besonders der deutschen Kultur (Schiller, Goethe) abgelehnt, andererseits wurden die unbewusst paradoxerweise in die polnische romantische Literatur uebernommen. Diese Kopplung mit der deutschen Literatur stellt eine einzigartige interkulturelle Hybridität dar.

06≈ s. 46 Rudaś - Grodzka: Der Nationalheld im messianistischen Kontext

Der “polnische” Messianismus ist ein Gegenstand der laufenden Erforschungen von vielen Philosophen, Literaturwissenschaftlern, Journalisten und Kolumnisten. Sie verfolgen mit der Aufmerksamkeit die politische Debatte über den Zweck und die Mission des heutigen Polentums im internationalen Kontext. Die Neuinterpretation vom Schicksal eines romantischen Helden (Conrad ) ist gegenwaertig im oeffentlich-politischen Leben zu beobachten. Es wird hier vor allem auf die “HeimatFigur” Ruecksicht genommen.. Die „hamletische“ Beziehung zwischen dem Sohn (Conrad) und seiner Mutter (die Heimat) finden wir heutzutage in der modernen Sprache von rechtspopulistischen Politikern vor, die sich hauptsaechlich einerseits durch den Hass und andererseits durch den Demut auszeichnet.

08≈ s. 54 Krzysztof Rutkowski: „Die Totenfeier - die Fortsetzung folgte..“

13≈ s. 68 Michael Kuziak: “Der Messianismus - eine verfluchte Erbschaft ...?”

11≈ s. 63 Yasuko Shibata: “Die untypische Polentumsvision von F. Chopin”

15≈ s. 78 Jaroslaw Ławski: „Vierundvierzig“

Viele Gelehrte in Polen haben lange darauf gehofft, dass es noch die anderen, nicht vernichteten, unveroeffentlichteten Teile der “Totenfeier” gibt, die vom Verfasser - Adam Mickiewicz als Fortsetzung vom Dramenzyklus geschrieben wurden. ..Diese Wissenschaftler haben jedoch vergessen oder wollten es nicht zu bemerken, dass Adam Mickiewicz “Die Totenfeier” „tat/gestalten“. Er hat den Dramazyklus also nicht geschrieben, sondern hat er den Dramenzyklus als die höchste Form der Poesie am Collège de France praktiziert . Die Folgen dieser “Praxis” haben sich als äußerst wichtig fuer die polnische Literatur erwiesen.. .

In seiner Korrespondenz (1841) hat Chopin den religiös-politischen Messianismus von Adam Mickiewicz als wahnsinnig genannt. Der Dichter hat in seinen Werken wie „Konrad Wallenrod“ sowie in „ Den Totenfeier“( Teil III.) einen Begriff vom „Raecher–Helden“ formuliert. Der Musiker hat eindeutig die – von Mickiewicz vorgeschlagene mystische Transformation vom versklavten Polen kritisiert, indem er in seiner Musik seine eigene Version der polnischen Identität dargestellt hat. Die Schönheit von seiner Musik, die der von Mickiewicz vorgeschlagenen Rache hinausgeht, stellt eine ganz neue patriotische Dimension dar, die das Polentum und die sog. “polnische Sache“ definierte.

Der Verfasser lenkt seine Aufmerksamkeit auf diejenigen Aspekte der von Adam Mickiewicz geschaffenen Konzeption, die zuvor ignoriert wurden: auf die Suche nach der Quelle der Kraft und auf ihre Begleiterscheinungen. In diesem Kontext entpuppt sich der Konzept vom Messianismus als Diskurs von den sog. „Ausgeschlossenen“, die auf diese Art und Weise nach einer Behebung ihrer Ausgrenzung suchen. Der Ausgangspunkt soll hier die Erfahrung der “Schwäche“ sein, und als Ankunftspunkt - die Erkennung der „Macht“. Zunächst wird es hier nach der „Schwäche“ innerhalb seiner Dialektik gesucht, dann aber wird es versucht, ihre Quelle außerhalb dieser Dialektik zu finden, wie es in Werken von Slowacki der Fall war…

Eines der Schlüsselworte des öffentlichen Diskurses in Polen solle das Wort - der Messianismus sein. Die Bedeutung dieses Wortes wurde heutzutage dermassen simplifiziert, dass es vor allem darauf abzielt, die politischen Gegner zu bezeichnen. Demnach verbindet man mit dem Begriff alle negativen Charakterzuege der polnischen Mentalität: die Neigung zum Rechtsruck; die Unfaehigkeit auf die organisierte Art und Weise den Staat zu regieren; die Neigung, die Kirche in die Politik einzubeziehen; die Anfälligkeit für Ketzerei. Nach dem Verfasser verraet die Deutung eines der wichtigsten Begriffes des neunzehnten Jahrhunderts die kulturelle Verarmung von Begriffen, die die polnische Kultur in der Welt ausmachen sollten. Unter dem Synonym: „Pole-Messias“ sei eine universelle „Niemand-Figur“ zu verstehen, die sich nicht in den lateinischen und in den byzantischen Kulturkreis einfuegen laesst.

Literacje

& 97

Twórz i Pielęgnuj z nami Najwyższą Kulturę! Zostań Mecenasem Pisma Literacje

Zosta ń M ecenasem Di a m en tow y m

Zespół redakcyjny pisma

Zosta ń M ecenasem bu r szt y now y m

Literacje

składa serdeczne podziękowania Dziekanowi Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego prof. Stanisławowi Dubiszowi oraz Dyrektorowi Instytutu Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego prof. Mieczysławowi Dąbrowskiemu za udzielone wsparcie Z osta ń M ece na se m Z łot y m

Z ad zwo ń 698 212 585