Oszukani by Karol Karol

Silke Hassler

Barbara Kuchta Maciek Lipiński Izabela Koczkodaj Dominika Jędrzejczyk Joanna Plesnar Ewelina Stanios Bożena Kudrycka

Samsel Maciej Maryl MariuszKarol Jagiełło

Peter Turrini Aneta Lukas

Stanisław Gromadzki

Maciek Majewski

Wojciech Brzoska

Anna Wietecha Grzegorz Kwiatkowski

{ Liter&acje

ISSN 1730-8623

11 zł

tym 0% VAT

№ 004 (19) 2010

O szu-

Literacje

{ Liter&acje № 004 (19) 2010

00. Tablica ogłoszeń (str. 7) 01. „Nie jestem Żydem, jestem tenorem” z dramaturgami Silke Hassler i Peterem Turrini rozmawia . �� Aneta Lukas (str. 8-12) 02. kaja i gerda. ��Wojciech Brzoska (str. 14) 03. Posłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny. Rzecz o Janie Karskim ��Barbara Kuchta (str. 15-24) 04. Kłamca powiada, że kłamie ��

�� Stanisław Gromadzki (str. 25-30)

05. Czy Zaratustra jest oszustem? „Najlichszy” chrześcijanin wygrywa �� Maciek Lipiński (str. 32-37) 06. Sherlock Holmes i tajemnica absolutnego fałszerstwa �� Maciej Maryl (str. 38-43) 07. Oszukany Kwiatkowski �� (str. 44-45) 08. Solilokwium oszukanego ��Karol Samsel (str. 46-51) 09. Z miłości do rewolucji - rzecz o życiu i śmierci Ulrike M. �� Aneta Lukas (str. 52-57) 10. Ofiary wiatraka w języku ��

�� Izabela Koczkodaj(str. 58-62)

11. Etyka w mediach czy etyka mediów? ��

�� Dominika Jędrzejczyk (str. 63-68)

& Literacje

Interpretacje re-kreacje ilustracje

12. Miejsce ��Maciek Majewski (str. 70) 13. Prawdziwe wyznania kobiety oszukanej ��

�� Joanna Plesnar (str. 71-74)

14. Uciekając przed nieuniknionym – ludzka cielesność ubrana w uszytą przez Prusa Kamizelkę ��Anna Wietecha (str. 75-78) 15. ŚNIENIE ŚLEPCA. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego ��

�� Bożena Kudrycka (str. 79-90)

16. Oszukani przez naukę, zwiedzeni przez kulturę. Stereotyp Bizancjum w wyobraźni Europejczyków i Polaków ��

�� Ewelina Stanios (str. 91-99)

17. Wywiad z magistrem Dziubasem, wieloletnim asystentem doktora Plamy �� (str. 100-101) 18. Abstrakty �� (str. 102-105)

Literacje

Grzegorz Wróblewski, ur. 1962 w Gdańsku, w latach 1966 –1985 mieszkał w Warszawie, od 1985 w Kopenhadze. Zbiory wierszy: Ciamkowatość życia (1992, 2002), Planety (1994), Dolina królów (1996), Symbioza (1997), Prawo serii (2000), Pomieszczenia i ogrody (2005), Noc w obozie Corteza (2007), Pan Roku, Trawy i Turkusów (2009), Kandydat (2010). Proza/szkice/proza poetycka: Kopenhaga (2000), Android i anegdota (2007), Pomyłka Marcina Lutra, proza i szkice kopenhaskie (2010) Wiersze zebrane: Hotelowe koty, 1980-2010 (2010). Traktat: Nowa Kolonia (2007). Wybór dramatów: Hologramy (2006). Wraz z Bobim Peru i Januszem Tyrpakiem płyta-cd ‘PROJEKT1’ (Ars Mundi, 2006). Książki w jęz. duńskim: Siesta på Nørrebro (1994), Hvis hver fluevinge er talt (1999), Kopenhaga (2000), Den ny koloni (2003), Soul Rebel (2006). Wybory wierszy: Wybór (2003) w Bośni-Hercegowinie Pjesme (2002), w W. Brytanii Our Flying Objects - selected poems (2007), w Australii A Marzipan Factory – new and selected poems (2010). Arkusze poetyckie: These Extraordinary People (UK, 2008), Mercury Project (USA, 2008), A Rarity (USA, 2009). Grzegorz Wróblewski MEMORY IS THE SAME AS IMAGINATION I

& Literacje

Literacje

00≈

& Literacje

Nie spaliłem Paryża-bardzo mi przykro! /Bruno Jasieński/ Również przeczę przy sposobności, jakobym oddawał się homoseksualizmowi, do którego czuję wstręt najwyższy; jakobym żył płciowo z moją kotką syjamską Schyzią (Schyzofernią, Isottą, Sabiną, którą bardzo lubię, ale nic poza tym) i jakoby nierasowe zresztą kocięta z niej zrodzone były do mnie podobne; jakobym miał stragan portretowy na Wystawie Poznańskiej i robił dziesięciominutowe portrety po dwa złote (czego te dranie nie wymyślą!); jakobym był blagierem i rzucał się na kobiety przy lada sposobności; jakobym uwodził mężów żonom, chodził we fraku (nigdy nie miałem fraka w ogóle) na Giewont, pisał sztuki sceniczne dla kawału, nabierał i kpił i nie umiał rysować. Wszystko to są plotki wymyślone przez jakieś obskurne baby, kretynów i idiotów, a nade wszystko przez draniów chcących mi zaszkodzić. Szlus! Jeszcze jedna rzecz, niezbyt przyjemna zresztą: wzywam snardza i pyknika Marka Średniawę współwłaściciela pensjonatu „Orion” w Zakopanem o oddanie mojego psa (wielkie bydle, charakter paskudny, ale niezwykłe walory mentalne i artystyczne!), który zapewne nie przypadkiem zabłąkał się w okolice domu SzP. W wypadku przetrzymania psa do dni trzech, nie wchodząc w szczegóły, zastosuję kary cielesne, z możliwością zamiany na tortury schyzoida (gmeranie w bebechach, terapia dr Beaurain’a, rozpępianie węzłowiska) albo pocałunek mongolskiego księcia. /Witkacy/

n a k ł a d 10 0 0 e g z e m pl a r z y

D r u k : Z a k ł a dy g r f ic z n e „TAU RUS ” s ta n i s ł aw rosz kow s k i s p. z o.o k a z i m i e rów, u l . z a s taw i e 12 , 0 5 - 0 74 h a l i nów

w przygotowaniu następujące numery: • zęby • A to polska właśnie! • żurnaliści

WYDAWCA: Stowarzyszenie liteRacje im. tadeusza boya-żeleńskiego

www.literacje.pl

Adres redakcji: literacje@gmail.com

Ilustracje: Grzegorz Wróblewski

Projekt makiety, dyrektor artystyczny: Bogusław Kalwala

Spiritus movens: Andrzej Zieniewicz

TŁumaczenia: Aneta Lukas (Język niemiecki),Marta Kowalczyk (Język angielski)

Korekta: Magdalena Cabaj, Maria Krauss, Karolina Norkiewicz, Marta Sitko, Marta Walkiewicz

Sekretarz redakcji: Maria Krauss

Redakcja: Paula Kielar, Aneta Lukas, Radosław F. Muniak, Piotr S. Rosół, Dorota Sobstel, Piotr S. Ślusarczyk

Redaktor prowadząca: Iwona E. Rusek

Naczelna: Iwona E. Rusek

Ogłoszenia istotne i żenujące

ylko idioci mówią prawdę. Ja jestem inteligentT ny, więc nie mówię prawdy. /Salvador Dalí/ J eśli mój sąsiad codziennie bije swoją żonę, ja zaś nie biję jej nigdy, to w świetle statystyki obaj bijemy je co drugi dzień. /George Bernard Shaw/

Władza czyni głupim. /Fryderyk Nietzsche/ Jak dotąd, dałem tylko jeden dowód odwagi: nie zabiłem się. /Emil Cioran/ Nie jestem religijny więc nie czuję respektu przed żadną religią. Uważam, że wszystkie religie były fałszywe, oszukańcze i szkodliwe. Zarówno judaizm, jak i chrześcijaństwo. To, że jestem Żydem, ułatwia wywołanie śmiechu, gdy opowiadam niektóre żarty. Słowo Żyd stało się zresztą wytrychem, bo ludzie są na tym tle przewrażliwieni. Powiesz Żyd i wszyscy wybuchają śmiechem. Powiesz katolik i wszyscy wybuchają śmiechem. To zupełnie jak z seksem. Uważam, że wszyscy ludzie należą do tej samej religii i wszelkie wyznania postrzegam jak kluby zrzeszające miłośników pielgrzymek, masonów, itd. Nie rodzimy się Żydami, katolikami czy muzułmanami, tylko przyłączamy się do nich i dajemy im pieniądze, po czym uzyskujemy w ten sposób usprawiedliwienie naszej niechęci do innych. Nagle jestem z tymi, a nienawidzę tamtych. Nie ma to żadnego związku z religią – w jej głębszym, indywidualnym sensie. /Woody Allen/ Nic tak nie odmładza, jak prawdziwie niedorzeczny kawał. Właśnie najgłupsze prawa natury są najbardziej smakowite. /Witold Gombrowicz/ Bardzo długo zastanawiałam się, by powiedzieć coś mądrego i sensownego, i... nic nie wymyśliłam. Zresztą obojętnie, co bym powiedziała, i tak by wyszło fiu-bździu, ale przecież za to mnie kochacie... Po prostu jaja jak berety. /Doda/

Masz problem, chcesz się wygadać , potrzebujesz pomocy, dzwoń na naszą infolinię, porozmawiaj ze specjalistą dr Helą-Belą, koszt połączenia (1min. 7zł+Vat, sms 3,69) Nie zwlekaj, potem może być za późno. Najciekawsze zgłoszenia będziemy publikowali w kolejnych numerach! Naprawdę warto. Zapraszamy!

Literacje

•

kować, iż właśnie teraz zdecydowaliście się na zaprezentowanie tej sztuki w Polsce. Jednakże pozwólcie mi proszę, iż przysłowiową „kropkę nad i” postawię pod koniec wywiadu. Państwa dramat podejmuje latami wypierany ze świadomości rozdział austriackiej historii, chodzi tu o tzw. Marsze Śmierci. Akcja dzieje się tuż po wojnie, w kwietniu 1945 roku. W tym czasie na austriackiej prowincji grupa żydowskich jeńców zostaje w drodze do Mauthausen zamknięta w stodole. Jeden z jeńców, śpiewak operetkowy z Budapesztu, wraz z towarzyszem niedoli i kilkoma mieszkańcami wsi, którzy mimo zagrożenia życia przynoszą Żydom jedzenie, postanawia przygotować operetkę Wiener Blut. Brakuje im instrumentów, kostiumów, energii. Sztuka opowiada o dziwnym, rozpaczliwym i wzruszającym pomyśle na przeżycie dzięki sztuce. Co właściwie zmotywowało Państwa, by w formie dramatu teatralnego podjąć tak kontrowersyjną tematykę?

cić uwagę na inny interesujący nas tutaj aspekt, a mianowicie na brak odgórnie narzuconych, permanentnie obowiązujących nazistowskich nakazów. Na wiosnę 1945 roku taka wymówka nie wchodziła już w rachubę. W tym kontekście najwyższą instancję stanowił tu nie rozkaz, a jedynie ludzki charakter. I jak już zostało powiedziane, zachowanie ludności wiejskiej nacechowane było wtedy zarówno humanitaryzmem, jak i brutalnością. Posiłkując się teatralnymi środkami wyrazu staraliśmy się zatem przeanalizować ten jakże ambiwalentny wachlarz ludzkich zachowań. &

•

Aneta Lukas: Czy wspólne pisanie sztuki nie nastręczało nieporozumień? Nie bez znaczenia jest fakt, iż nie tylko jesteście reprezentantami odmiennej płci, lecz i dwóch różnych generacji, które z innej perspektywy mogą postrzegać historię. Jak układała się zatem współpraca?

Silke Hassler: Jak Pani już wyżej

Peter Turrini i Silke Hassler, uznani dramatopisarze i poeci z Austrii zaszczycili nas swą obecnością w Forum Kultury Austriackiej w Warszawie, gdzie prezentowali wspólnie napisaną sztukę teatralną Jedem das Seine – eine Volksoperette (Każdemu podług zasług – operetka ludowa). Kwartalnikowi „LiteRacje” opowiadają, dlaczego w swoim dramacie podejmują dyskurs odwołujący się do latami przemilczanych, ciemnych rozdziałów austriackiej historii, dlaczego niepokoi ich widmo odradzającego się prawicowego populizmu. Nawiązują także do kluczowej roli sztuki, która w formie artystycznego triku, jakim jest kreatywne „samooszukiwanie”, może się przyczynić do ochrony ludzkiej godności.

Peter Turrini: Niestety mozolnie.

wspomniała, temat ten należał do latami wypieranego z austriackiej świadomości wstydliwego rozdziału powojennej historii. Owe marsze miały miejsce na oczach ludności wiejskiej, a ta wykazała się wobec więźniów dość ambiwalentną postawą: byli zatem tacy, którzy pomagali zaopatrując wygłodniałych ludzi w żywność, bądź oferując im kilkudniowe schronienie. Byli jednakże i tacy, którzy wykazali się niebywałym okrucieństwem strzelając do nich na oślep, atakując narzędziami rolniczymi. Wartym podkreślenia jest, iż konwoje te nie były eskortowane przez bojówki SS (których już nie było w tym czasie w Austrii), ale przez paramilitarne organizacje cywilne jak Hitlerjugend, czy przez składający się ze starszych mężczyzn, tzw. Volkssturm. Zatem cel naszej sztuki stanowi poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, na jaką postawę wobec bezbronnego bliźniego stać było w obliczu przegranej wojny przeciętnego austriackiego obywatela. Właśnie ambiwalencja takiej postawy stanowi jej tematyczne sedno.

Nie stanowi tajemnicy, iż w życiu prywatnym stanowimy parę i przez lata przywykliśmy do wzajemnego oceniania własnych tekstów. Jednakże wszelkie krytyczne komentarze nie były wtedy w jakikolwiek sposób zobowiązujące. Inaczej jednak przebiegała próba wspólnego pisania jednego, konkretnego dzieła. W tym wypadku dyskutowaliśmy niemalże nad każdym słowem. To było dość stresujące doświadczenie, mimo tych zmagań związek nasz ocalał (śmiech). &

Silke Hassler: Fakt, iż reprezentujemy dwie różne generacje nie wpłynął znacząco na wspólną perspektywę postrzegania historii. Co innego zauważyliśmy, a mianowicie odmienne damsko-męskie poczucie humoru. Ja jako kobieta i on jako mężczyzna śmiejemy się z całkiem innych kwestii. Nadmienię, że naszym zamiarem było, aby tą – jakże okrutną – historię opowiedzieć w formie komedii.. &

Aneta Lukas: Żydowscy więźniowie, zamknięci w stodole, potajemnie dokarmia-

•

{

Peter Turrini: Chciałbym też zwró-

•

wywiad

„Nie jestem Żydem. Jestem tenorem”

Aneta Lukas: Chcę Państwu podzię-

•

& Literacje

Aneta Lukas

•

rozmawia:

•

Peter Turrini Silke Hassler

01≈

Literacje

mnienie z dzieciństwa, kiedy idąc samotnie przez ciemny las, próbowałem przechytrzyć strach podtrzymując się na duchu śpiewem, lub gwizdaną pod nosem melodią. Przenosząc to na czekających w stodole, nieznających swego losu, wygłodzonych i zmarzniętych więźniów nasuwa się identyczne skojarzenie: z jednej strony zdobywają się na rzeczy niebywałe, wręcz absurdalne, mianowicie zaaranżowanie operetki w stodole. Z drugiej zaś, pomysł ich zasługuje na podziw, gdyż odtąd myśli ich są zaabsorbowane zorganizowaniem w miarę dobrego przedstawienia, a nie zastanawianiem się nad niebezpieczeństwem, czyhającego zewsząd widma śmierci. Dlatego tę jakże przygnębiającą historię można było opowiedzieć tylko poprzez przemieszanie dwóch konwencji: operetkowej komedii i tragedii wynikającej z zastanych realiów. &

Aneta Lukas: Czy nie było to zbyt ryzykowne?

•

Aneta Lukas: Z pewnością łącząc ze sobą te dwie wykluczają-

& Literacje

•

Aneta Lukas: Slogan: Jedem das Seine (Każdemu podług zasług) widniał nad bramą obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Czy to nie jest czystą prowokacją, że zdecydowaliście się na tak kontrowersyjnie brzmiący tytuł? S. Hassler: Po części było to prowokujące. Jednakże z naszego rozeznania wynika, że szczególnie młodsza generacja nie kojarzy jednoznacznie tego sloganu z obozem koncentracyjnym, tak jak jest w przypadku Arbeit macht frei. Nasze spostrzeżenie potwierdziła bulwersująca kampania reklamowa jednego z bardziej prężnych dystrybutorów telefonów komórkowych, który w Niemczech w latach 90., reklamując własne produkty posłużył się właśnie tym hasłem, co oznaczać miało: każdy zasługuje na własny telefon komórkowy. Uważam jednak, że slogan sam w sobie wywołuje wyzywająco-prowokujące skojarzenia nawet wśród nieznających jego niechlubnych konotacji historycznych.

Silke Hassler: Ostatnimi cza-

sy z nieukrywanym niepokojem obserwujemy w Austrii wzrost poparcia dla populistycznych partii prawicowych. Nachodzi mnie tu irytujące uczucie, iż moi rodacy wypierają się własnej historii. Przecież to jeszcze tak niedawno upychano bydlęce wagony ludźmi w celach odtransportowania ich w określonym kierunku, w określonym celu... Przywołam tu przykład z ostatnich tygodni: w Wiedniu miały miejsce deportacje kosowskich dzieci. Procedura przypominała tą sprzed kilkudziesięciu lat: aresztowane, osadzenie w więzieniu, a następnego dnia odesłanie do Kosowa. Wstydzę się, że tak postępuje się w kraju, który w tym kontekście wyróżnił się bardzo niechlubnymi i złymi doświadczeniami historycznymi.

Aneta Lukas: Żydowscy więźniowie

Peter Turrini: Nawiązując tu do poruszonych przez Panią kwestii dotyczących społeczeństwa konsumpcyjnego, muszę podkreślić, że nie wszyscy profitują z dobrodziejstwa oferowanego przez kapitalizm. Z pewnością nie są to ci, którzy stracili pracę na

aranżują operetkę Wiener Blut, która stanowi tak naprawdę synonim austriackości.

•

ce się wzajemnie konwencje, łatwo narazić się mogliście na zarzut naruszenia swoistego tabu. Jak dotąd artyści odwołujący się do tematyki holocaustu zasadniczo posiłkowali się jedynie formą tragedii.

czarowani faktem, że 65 lat od zakończenia wojny wiele nacji europejskich, łącznie z austriacką, zachowuje się w sposób, jakby totalnie wymazano z pamięci historię barbarzyńskich okrucieństw, jeszcze przecież tak niedawno popełnianych, nierzadko w ich krajach. Można zaobserwować, że Europejczycy nie tylko dają się zwieść konsumpcyjnemu stylowi życia, ale i fanatycznie rozumianej prawicowości. Czy zatem zamiarem Państwa było napisanie sztuki, która stanowić będzie swoiste ostrzeżenie? Sztuki, która wstrząśnie mainstreamem społeczeństwa?

•

Silke Hassler: Owszem. Do ostatniej minuty przed końcem przedstawienia przedpremierowego nie byliśmy pewni, czy wybrana przez nas forma zostanie zaakceptowana przez publiczność.

Peter Turrini: Podczas prapremiery w Klagenfurcie, tak daleko sięgała nasza niepewność à propos reakcji publiczności na pomieszanie konwencji w sztuce podejmującej tak kontrowersyjną tematykę, iż liczyliśmy się nawet z potencjalnym wygwizdaniem... Jednakże publiczność zgotowała nam standing ovation... Kamień spadł nam z serca..

Aneta Lukas: Czy nie jesteście roz-

•

Peter Turrini: Nawiązując do pytania, nachodzi mnie tu wspo-

•

nie musi ocierać się o śmieszną absurdalność. Jest w nim wiele powagi. W tych okolicznościach bycie tenorem to swoista próba wyznania wiary w prawo do godnego ludzkiego życia. Poprzez udział w operetce każdy z więźniów odzyskuje swoje zatracone indywiduum. W tym kontekście czytelnik podświadomie identyfikuje się z bohaterami dramatu, razem z nimi cierpiąc, a także karmiąc się wspólną nadzieją na lepszą przyszłość.

tzw. austriackości było i jest w dużej mierze nacechowane semickością. Naziści nie akceptowali tego stanu rzeczy, wypierając i zniekształcając prawdę. Wspomnę, że cały dorobek psychoanalizy, czy literatury końca XIX wieku powstał dzięki Austriakom pochodzenia żydowskiego. Naziści austriaccy mordując Żydów, równocześnie pogrzebali znaczącą cześć austriackiej kultury. O tym także stanowi nasza sztuka.

rozwagę, pomocne tu były nasze doświadczenia i obserwacje związane z magią i siłą oddziaływania teatru, który nie tylko porusza „głowę”, ale i „serce”. Dowodem tego była obserwowana przez nas zaraz po przedstawieniu dogłębnie dotknięta, niejednokrotnie wzruszona do łez publiczność. Na tym doświadczeniu, iż teatr pobudza nie tylko intelekt, ale przede wszystkim emocje bazujemy w naszej pracy jako dramaturdzy do dziś.

•

Silke Hassler: „Jestem tenorem”. To zdanie niekoniecz-

•

{

Aneta Lukas: Główny bohater Gandolf oznajmia: „Nie jestem

Żydem”.

Silke Hassler: Biorąc ten aspekt pod

•

Silke Hassler: Ma pani rację, sztuka przenosi ich w oszukańczy świat fantazji, który pozwala przeżyć grozę chwili. Mimo, iż na pierwszy rzut oka owa próba ucieczki wydaje się kuriozalna, to jednak kryje się za nią jednoznaczne przesłanie: walka o odebraną im w barbarzyński sposób godność. Podczas wojny wmawiano im, iż są „bezwartościowymi podludźmi” i to właśnie dzięki potędze sztuki, dzięki temu przedstawieniu, które w tak przedziwnych warunkach zaaranżowali odzyskali z powrotem odebraną im na lata dumę i godność ludzką.

•

PETER TURRINI (ur. 1944) - autor sztuk teatralnych, scenariuszy filmowych, poezji, esejów, laureat Nagrody Gerharta Hauptmanna. Autor sztuk teatralnych: Szatan i śmierć, Józef i Maria, Przedstawienie, DaPonte w Santa Fe. Polskiej publiczności znany m. in. z dramatów: Polowanie na szczury (debiut, 1971), Zorze Alpejskie, Nareszcie koniec, Dzieciobójstwo, Miłość na Madagaskarze, Gdy zapada ciemność. Wspólnie z Silke Hassler napisał operetke ludową Jedem das Seine/Każdemu podług zasłu. Jego twórczość jest tłumaczona na 30 języków, a jego dramaty wystawiane są na całym świecie.

ni przez miejscową wieśniaczkę postanawiają zaaranżować operetkę Wiener Blut. Czy operując środkami, jakie oferuje nam artyzm można uciec przed śmiertelnym strachem, chroniąc w ten sposób psychikę ludzką? Do czego zatem zdolna jest sztuka? Co nam oferuje?

•

Peter Turrini

01≈

Peter Turrini: I notabene skompo-

nowana została przez austriackich Żydów. To, co składa się na typową kwintesencję

01≈

Literacje

& 11

•

S. Hassler: Partie populistyczne budują swój kapitał na tzw. przegranych kryzysu ekonomicznego. Manipulują nastrojami, wskazując na pozornych „winnych” ich porażki. I bynajmniej nie są to defraudujący walutę bankierzy, tymi „winnymi” okazują się cudzoziemcy. Bazuje to na bardzo prymitywnym mechanizmie, polegającym na obwinianiu tych, którzy w rzeczywistości i tak mają mniej. &

•

Aneta Lukas: Są jednak ludzie, którzy mówią publicznie: Nigdy Więcej! Swoją sztuką udowodniliście, iż stać Was na Zivilecourage i sprzeciw wobec tej neofaszystowskiej hybrydy. &

Peter Turrini: Mamy nadzieję, że nam się to udało! Bo jeśli nie artyści, to kto miałby to zrobić? Z pewnością nie bezrobotni szukający nowych okazji zatrudnienia. Naszym, jako artystów, zadaniem jest nie tylko wyrażanie dobra w sposób estetyczny, ale i wykazanie odwagi w kwestiach dotyczących potrzeby ogólnospołecznej naprawy moralnej. &

•

Aneta Lukas: Kończąc chciałabym nawiązać do kwestii, którą zasugerowałam na początku rozmowy, kwestii być może Państwu nieznanej. Mianowicie w 1941 roku, 69 lat temu, w polskiej miejscowości Jedwabne doszło do mordu na żydowskich mieszkańcach tego miasteczka przez współmieszkańców Polaków. Podobnie jak w Państwa sztuce, Żydów zamknięto w stodole i spalono żywcem. Dramat, który dziś zaprezentujecie w Warszawie nawiązuje zatem także i do tego wydarzenia z 1941 roku, które przez lata wypierane było z polskiej świadomości. Także dzięki dramatowi Tadeusza Słobodzianka temat rozliczeń z trudną historią wrócił do szeroko toczonych dyskusji o przeszłości. Mam nadzieję, że Państwa sztuka niebawem zagości na deskach polskich teatrów.

• •

SILKE HASSLER (ur. 1969) studiowała literaturoznawstwo w Wiedniu i Londynie. Za spektakle, znane także już polskiej publiczności,Eine Kleine Nachtmusik i Qualifikationsspie l/ Eliminacje otrzymała w 2005 r. nagrodę Dolnej Austrii w dziedzinie literatury a w 2008 r. podobne wyróżnienie w Karyntii. Wspólnie z Peterem Turrinim napisała operetkę ludową Jedem das Seine (2007). W 2007 author in residence na Uniwersytecie Nowego Meksyku. Jesienią 2010 r. w Wiedniu odbyła się premiera jej dramatu Total glücklich/Totalnie szczęśliwi, a w marcu 2011 w Neue Bühne Villach premiera komedii Lustgarantie/Gwarancja przyjemności. Jej sztuki są tłumaczone na wiele języków.

Aneta Lukas: Jakie są tego przyczyny?

•

skutek kryzysu ekonomicznego. Parafrazując, nasza sztuka dotyka tych aspektów w kontekście następujących pytań: Czy pomagam ludziom, którzy mają mniej? Czy dzielę się swoim bogactwem? Ze smutkiem obserwuję, że szybkiemu uleganiu prawicowo-populistycznej demagogii towarzyszy także narastająca znieczulica społeczna.

Silke Hassler: Podzielamy pani nadzieję. &

Peter Turrini: Z tego, co mi wiadomo Aleksander Berlin jest już w końcowej fazie tłumaczenia jej na język polski &

•

{

Silke Hassler

01≈

Aneta Lukas: Dziękuję za rozmowę.

Grzegorz Wróblewski MY LIFE WITH ANN 2

& Literacje

01≈

Literacje

& 13

02≈

11≈

kaja i gerda

wiersz

W. Brzoska

Nat.

mogłabyś na przykład nosić imię kaja, a ja byłbym gerdą w królestwie śniegu. wpadłbym ci w oko, lecz zaraz potem zastąpiłby mnie twój odłamek strachu. goniłbym cię po lodowej krze, taka gra dla naiwnych liczących na cud. rzuciłabyś na mnie cały swój urok, a ja bym się zgubił sam we własnym domu, szukając cię w kółko w którymś ze zwierciadeł. biegniesz po krze, która się nie podda i wraz ze mną zaniesie do królowej śniegu. a ja wciąż czekam na twoje łzy, które mogą być całym naszym szczęściem.

& Literacje

bo Wojciech Brzoska(1978)- autor tomików : Blisko coraz dalej (2000), Niebo nad Sosnowcem (2001), Wiersze podejrzane (2003), Sacro casco (2006), przez judasza (2008), Drugi koniec wszystkiego (2010) oraz e- booka tesco jest wszędzie- wybór wierszy 2000-2010 (www..e-bookowo.pl). Współautor filmu Scrafitto (2005) oraz w duecie Brzoska & Mosquito płyty NIE- takty (2008). Laureat Nagrody Otoczaka (2007). Publikował w wielu czasopismach i antologiach. Jego wiersze tłumaczone były na angielski, niemiecki, czeski, słowacki, słoweński i serbski. Pochodzi z Sosnowca, obecnie mieszka w Katowicach.

osłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny &

Co by powiedział Karski, gdyby dożył wydania książki Haenela i całej afery z nią związanej? Czy czułby się przez niego oszukany? Czy został zdradzony przez Lanzmanna, jak twierdzi Haenel? Czy można być oszukanym przeze Historię?

Barbara Kuchta

Czy Polska była zdradzona przez aliantów, a świat odwrócił się od ginącego narodu żydowskiego? Okazja, by nawet retorycznym pytaniom przyjrzeć się na nowo, skoro wracają, zadawane przez obcych…

Jest 23 sierpnia 1939 roku. Jan Karski (taki pseudonim konspiracyjny przyjmie Jan Kozielecki) właśnie wrócił do Warszawy z trzyletnich studiów za granicą. Marzy mu się kariera dyplomatyczna. Spędza wieczór na przyjęciu u zaprzyjaźnionego syna ambasadora Portugalii w Polsce. Bawi się świetnie; wyborne wino, tańce (namiętne tango) i towarzystwo pięknej siostry gospodarza, Heleny de Mendes, sprawiają, że nie spieszy mu się do domu. I jest bardzo zmęczony, kiedy w środku nocy budzi go kołatanie do drzwi. Ociąga się z otworzeniem, w końcu wstaje – na progu stoi policjant. Wręcza mu czerwony kartonik… Mobilizacja, kierunek Oświęcim. Oświęcim przynajmniej położony pośród „pięknych równin sprzyjających jeździe konnej” pociesza się zapalony kawalerzysta. W drodze przypomina sobie plotki, że przedstawiciele Anglii i Francji przestrzegali rząd polski, aby nie wprowadzał mobilizacji, by nie „prowokować” Hitlera. Rozmowy z kolegami oficerami: sprawią Niemcom srogie

03≈

Literacje

& 15

Posłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny 16

03≈ lanie, jeśli nie sami, to z pomocą Anglii i Francji. Major, ich dowódca z wiarą dodaje: „Tym razem Anglia i Francja nie będą nam potrzebne”. Ktoś rzuca: „jesteśmy silni, ale… zawsze to milej w dobrym towarzystwie” 1.Przekonanie, że Hitler blefuje, a Niemcy są słabe, jest powszechne. 1 września nalot Luftwaffe nad Oświęcimiem – po trzech godzinach wokół widać głównie zgliszcza. (z filmu dokumentalnego na francusko- niemieckim kanale kulturalnym ARTE La pilule de Goering dowiaduję się, że nie tylko Blitzkrieg, ale wiele sukcesów pierwszej połowy wojny Niemcy zawdzięczały dopingowi w postaci pochodnej amfetaminy, często dodawanej do czekolady. Jej zażywanie zwiększało odporność na zmęczenie i ból, łatwiej też np. przyjąć śmierć kolegów – czy to oznacza, żeniemieccy żołnierze też byli w pewnym sensie oszukani?)2. Szok. Stało się oczywiste, że wojsko polskie nie jest w stanie odeprzeć ataku wroga. Armia rozbita w pył; po kilku dniach głodny i zdesperowany Karski, który sprzedał już zegarek, aparat fotograficzny, wchodzi do pierwszego napotkanego sklepu spożywczego proponując to, co ma najcenniejszego – swoją szablę w zastaw. „Rzuć pan to świństwo do rowu, bo jeszcze mi pan nieszczęście sprowadzi”3 słyszy. Główne wspomnienie tej „upiornej kampanii”, w której nie widział Niemca i nie oddał ani jednego strzału, to ucieczka i głód. „Nasz odwrót…. Najbardziej upokarzające przeżycie, jakiego zaznałem”4. Razem z tłumem kieruje się na Wschód. Pod Tarnopolem słychać rosyjskie komunikaty nadawane przez megafony. Mają się poddać Armii Radzieckiej, by wspólnie pokonać faszystowskiego wroga. Konsternacja, ktoś krzyczy: „To czwarty rozbiór Polski”, pada samobójczy strzał… Zapakowani w wagony przez pięć dni jadą w głąb Związku Radzieckiego. „Czułem się zagubiony. Oszukany przez wodzów. Zapomniany przez Opatrzność”5. Dzięki wymianie więźniów trafia do niemieckiego obozu jenieckiego, unikając w ten sposób losu oficerów z Katynia, a z niemieckiego transportu udaje mu się uciec. Nie ufał ani Rosjanom ani Niemcom. Nie dał się oszukać. „Karski”, „Franek”, „Witold” angażuje się w konspirację. „Każdej misji podejmowałem się, jakbym przystępował do Komunii Świętej” mówi we wstępie do polskiego wydania Tajnego państwa6. Obdarzony fotograficzną pamięcią

& Literacje

kurier – Kazimierz Płużak powie o nim: „majstersztyk dokładnej pamiętliwości” – ma przekazać tajne informacje Polskiego Państwa Podziemnego rządowi londyńskiemu. Podejmuje się też zadania, o które w 1942 roku proszą go Żydzi z warszawskiego getta (jednym z nich jest Leon Feiner, działacz „Żegoty”): ma opowiedzieć światu o eksterminacji ich narodu i prosić, by ten użył wszelkich dostępnych środków w celu powstrzymania zagłady. Nie chodzi o wygranie wojny; co im po zwycięstwie, tłumaczą zdesperowani, skoro ich narodu już nie będzie! Karski godzi się dwukrotnie wejść do warszawskiego getta. To, co widzi: nagie trupy porzucone na ulicy, bawiące się dzieci, które też są żywymi trupami, przerasta go: ”nie byłem na to przygotowany” po 35 latach będzie powtarzał wielokrotnie w filmie Lanzmanna Shoah – cała europejska edukacja, cała wizja świata i humanizmu, runęła po tym co tam zobaczył i czego się dowiedział. Wkrótce zgadza się również w mundurze ukraińskiego strażnika wejść do obozu tranzytowego w Izbicy Lubelskiej, wszystko po to, aby jego świadectwo było wiarygodne, a misja – skuteczna. W listopadzie 1942 roku Karski dociera do Londynu i jego raport zostaje wręczony podsekretarzowi stanu Richardowi Law. Spotkanie z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych, Anthony Edenem. Eden, którego Karski przed wojną spotkał w Bibliotece w Genewie, gdzie słuchał jego błyskotliwych wykładów, odmawia umówienia go z Winstonem Churchillem, ale obiecuje sporządzić raport dla premiera. Jednak w raporcie nie będzie słowa na temat zagłady Żydów! 10 grudnia rząd polski wystosował ostry apel do Międzynarodowej Rady Wojennej żądając publicznej deklaracji, skierowanej do rządu i narodu niemieckiego, że jeśli mordowanie Żydów nie zostanie powstrzymane, nie tylko rząd niemiecki, ale cały naród zostanie po wojnie pociągnięty do odpowiedzialności. Ten sam Eden „na każde żądanie Żydów/rządu polskiego – odpowiedział nie. Strategią aliantów, uzgodnioną na najwyższym poziomie, jest militarna klęska Niemiec, zniszczenie wojennego przemysłu niemieckiego, najszybsze zakończenie wojny z najmniejszymi możliwie stratami w ludziach […]. Żadne sprawy p o b o c z n e (podkreślenie – BK) nie mogą zakłócić tej strategii. Anglia nie może dać azylu dla żydowskich refuges7. Tydzień póź-

2009 i nagrodę czytelników FNAC. Francuski autor po swojemu streszcza Karskiego. Czasami zaokrągla jakąś historię, czasem coś mu się myli, jak data zakończenia powstania warszawskiego (grudzień 1944!), a wchodząc w głowę legendarnego kuriera (takie jego Być jak John Malkovich), popada w grafomanię – co wielu mu zarzuca – i ten zarzut istotnie trudno odeprzeć... Tajne państwo po raz pierwszy wydane we Francji w 1948 roku pod tytułem Mon témoinage devant le monde, miało wznowienie w 2004 roku, ale wtedy książka nie zyskała rozgłosu. Teraz po całej aferze wokół Haenela i debatach, czy jest wierny swojemu bohaterowi, czy go fałszuje, wydawnictwo Robert Laffont zdecydowało się na wydanie wspomnień Karskiego, dzięki czemu czytelnicy francuscy mogą sami odpowiedzieć sobie na to pytanie. Można powiedzieć, że dopiero teraz Francuzi dowiedzieli się o istnieniu Karskiego! Punkt dla Haenela. Haenel uprzedza czytelnika, że pierwsza część jego książki jest inspirowana filmem Claude’a Lanzmanna Shoah z 1985 roku, druga opowiada losy legendarnego kuriera na podstawie Tajnego państwa, trzecia jest fikcją, jego własną opowieścią, biorącą jedynie za punkt wyjścia wspomnienia Karskiego, jako że ten po wojnie niewiele się wypowiadał na temat swoich wcześniejszych przeżyć. To podzielenie książki na trzy różne w swojej poetyce, oddzielne części już – moim zdaniem – broni autora przed zarzutami mieszania fikcji z realiami historycznymi i manipulowania historią. „Zarzuty” to zresztą eufemizm. Raczej chodzi o oskarżenia i ostre ataki na autora w ojczystej Francji. Głównie ze strony Claude’a Lanzmanna, autora filmu o holocauście, który nie tylko oskarża pisarza o plagiat i pasożytowanie na swoim dziele, zarzucając mu „ubóstwo wyobraźni”, ale wysuwa pod adresem młodego autora pogróżki. Nie dziwi ostry ton, bo Yannick Haenel w swojej powieści twierdzi, że Karski został zdradzony przez Lanzmanna, który z ośmiu godzin nagrań wybrał jedynie wypowiedzi Karskiego dotyczące wizyty w getcie, pomijając jego misje informujące aliantów o tragedii polskich Żydów, polskie wysiłki ich ratowania, działalność „Żegoty”, bierność Zachodu... Warto przypomnieć, że Karski początkowo odmówił udziału w filmie Lanzmanna. Ten, by

niej prezydent polskiego rządu na uchodźstwie Władysław Raczkiewicz wysyła własnoręcznie napisany list do papieża: „U Twoich stóp Ojcze Święty błagam o interwencję”8. Tym, co Karski widział i wie, dzieli się z angielskimi pisarzami: G. H. Wellsem i Arthurem Koestlerem w nadziei, że ten przekaz poniosą dalej…. O żądaniach Żydów (alianci mają zagrozić Niemcom bombardowaniem miast, autorytety niech podejmują głodówkę) i sytuacji w Polsce kurier opowiada również Szmulowi Zygelbojmowi, członkowi polskiego parlamentu z ramienia żydowskiej partii socjalistycznej Bund, który w Londynie na wszelkie możliwe sposoby zabiegał o pomoc dla swoich współbraci. Ten uważnie słucha Karskiego relacjonującego ultimatum Żydów z getta. Kilka miesięcy po spotkaniu z Karskim i tuż po stłumieniu powstania w getcie warszawskim, Zygelbojm otruł się gazem. Zostawił list do prezydenta Raczkiewicza, w którym wyjaśnia, że uczynił to w proteście przeciw bierności świata wobec zagłady narodu żydowskiego. W liście tym oskarża i świat i Polaków, co Karski komentuje: „Szmul Zygelbojm miał złe rozpoznanie ówczesnej sytuacji. Nie wiedział, że w maju 1943 r. – w miesiąc po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Polską przez rząd radziecki – prezydent Rzeczpospolitej w obozie alianckim znaczył niewiele więcej niż jakieś tam cudzoziemskie nazwisko trudne do wypowiedzenia, a rząd polski stał się nie partnerem aliantów, ale kłopotliwym balastem”9. Karski jako zwiastun złej nowiny czuł się winny śmierci polityka Bundu: „Ogarnęła mnie fala żalu i bolesnych wyrzutów sumienia. Czy to ja wręczyłem mu wyrok śmierci? […] Czy mówiąc mi, że zrobi «o co go proszą», wiedział już co zrobi? Czy ta śmierć obciąża moje sumienie? […] Śmierć nie przyniosła mu ukojenia. Narzucił ją sobie z poczucia obowiązku, gdy zrozumiał, że nic nie zmieni. […] Wielkich tego świata nie przekona, by przyszli z pomocą”10.

To moje czytanie-streszczenie Tajnego państwa Jana Karskiego. Zabrałam się za tę lekturę po książce Yannicka Haenela Jan Karski (wydaną przez wyd. Gallimard w 2009 roku, w Polsce przez Wydawnictwo Literackie w 2010 roku), która w 2009 roku była nominowana do nagrody Goncourtów. We Francji książka otrzymała prestiżową Prix Interallié

03≈

Literacje

& 17

Posłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny 18

03≈ go pozyskać dla swojego projektu, pisze w liście z 1978 roku: „jeśli ktokolwiek jest winny nieudzieleniu pomocy, to są to raczej alianci niż Polacy.” Dodaje, jakie wrażenie podczas podróży do Polski wywarło na nim, że tak wielu Polaków narażało własne życie, by nieść pomoc Żydom. I obiecuje: „Ta kwestia ratowania będzie jednym z głównych tematów mojego filmu”11. Relacja Karskiego z samego nagrania: „Wywiad odbył się w 1978 roku u mnie w domu. [Lanzmann] filmował dwa dni, w sumie około ośmiu godzin. Lanzmann to trudny człowiek. Namiętny. Całkowicie oddany swej pracy. Bezwzględny w indagacji i ustalaniu faktów. Parę razy załamałem się nerwowo. Raz załamał się on. Żona nie mogąc tego znieść, wyszła z domu”12. Teraz Lanzmann tłumaczy, że Karskiego było tak mało w dziewięciogodzinnym dokumencie, bo musiał go „bronić przed nim samym”: zadowolonym z siebie kabotynem, który przechwala się rozmowami z wielkimi tego świata. Jakoś kłóci się to z charakterystyką kuriera podaną na przykład przez przyjaciółkę Marię Brzeską („Cichy, opanowany, ważący słowa, hamujący uczucia” – Była wokół niego aura – płynąca może z najgłębszej religijności, katolicyzmu bez kompromisu. Było promieniowanie wewnętrzne człowieka, który robi swoje aż do końca”13. Wiemy, dzięki relacji Kaji Mireckiej-Ploss, bliskiej przyjaciółki Karskiego z ostatnich lat życia, że po pierwszym dniu zdjęciowym, na skutek emocji związanych z przywołaniem koszmaru przeszłości Karski był chory, nie spał przez całą noc, wymiotował, następnego dnia bardziej zwarty w sobie, bardziej pewny siebie zmierzył się z Lanzmannem… Tymczasem z tego drugiego dnia nagrania w ostatecznej wersji Shoah nie ma śladu! Kaja Mirecka-Ploss mówi o reakcji Karskiego po obejrzeniu filmu Shoah: „był smutny i trochę rozczarowany, że reżyser zdecydował się pokazać jedynie tępy antysemityzm Polski. Chciałby, żeby Lanzmann ukazał również inną stronę, to co robili tacy ludzie jak Bartoszewski czy on sam. Bo ludzi, którzy ryzykowali własnym życiem, aby ratować Żydów, były tysiące. Karski mówił: to prawda, Polacy mogli byli więcej pomoc, ale wielu to robiło. Uważał, że Lanzmann nie zachował właściwych proporcji. Ale kiedy go pytałam, czy zrobiłby to jeszcze raz, zważywszy efekt końcowy filmu, odpowiedział, że tak, absolutnie by to zrobił jeszcze raz, bo znaczenie tego

& Literacje

filmu było ważniejsze niż wszystko inne”14. Tylko tyle? Bartoszewski też wypowiada się na temat „trudnej sprawy” związanej z filmem Claude’a Lanzmanna: „Karski wziął udział w jego realizacji, będąc przekonanym, że powie przed kamerą o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków, przez Polskę Podziemną, przez władze Rzeczpospolitej. Powiedział – by dowiedzieć się z bólem (a o tym bólu mówił mi wielokrotnie), że reżyser wyciął większość jego wypowiedzi z ostatecznej wersji filmu”15. Sięgam po listopadowy numer paryskiej „Kultury” z 1985 roku, aby bezpośrednio poznać zdanie Karskiego na temat dokumentu francuskiego realizatora: „Żydzi byli opuszczeni przez rządy, przez tych, którzy mieli władzę fizyczną czy duchową. Nie byli opuszczeni przez ludzkość. Przecież w Europie paręset tysięcy Żydów zostało uratowanych. W Polsce przeżyło ich kilkadziesiąt tysięcy. Za ukrywanie Żyda w Polsce groziła kara śmierci temu, kto to czynił i jego rodzinie. […] Niemniej setki tysięcy chłopów, robotników, inteligentów, księży, zakonnic narażając siebie i bliskich, udzielało Żydom pomocy w każdym kraju Europy. Ilu ich zginęło – Bóg jeden wie... W Polsce powstała tajna organizacja, której jedynym zadaniem było ukrywanie i pomoc ukrywającym się Żydom […] Powinni być choć wspomniani”16. A kończy swoją wypowiedź dla „Kultury” tak: „Nikt poza mną w filmie nie mógł tego mówić, a to wykazywało, jak rządy alianckie, które jedyne były zdolne przyjść Żydom z pomocą, pozostawiły Żydów ich własnemu losowi. Włączenie tych materiałów do filmu, jak również choćby ogólnych wiadomości o tych, którzy starali się Żydom pomagać, przedstawiłoby zagładę Żydów we właściwszej perspektywie historycznej”17. W tym samym artykule Karski nawołuje do stworzenia nowego dokumentu, który by uzupełniał dzieło Lanzmanna. Artykuł był przedrukowany przez miesięcznik „l’Esprit” w 1986 roku. Jarosław Kurski w artykule Karykatury Karskiego pisze: „Gdy w 1985 roku oglądałem ten wstrząsający film, miałem też poczucie zachwiania proporcji. Miałem niedosyt świadectwa Polaka sprawiedliwego przy ciągnących się godzinami i podsycanych przez reżysera opowieściach polskich chłopów, którzy o zagładzie swoich sąsiadów mówili często bez współczucia, a nawet z mściwą satysfakcją. Zrzucali winę na samych Żydów, «bo to oni ukrzyżowa-

li Chrystusa». Lanzmann, rozmawiając z polskimi chłopami, korzystał z intelektualnej przewagi i zastawiał na nich perfidne pułapki”18. Haenel mówi Remigiuszowi Grzeli w „Gazecie Wyborczej”: „[Lanzmann] Pomijając te fragmenty, w których Karski opowiadał o swoich wysiłkach w przekazaniu Ameryce wiadomości Żydów z warszawskiego getta, sfałszował sens jego postawy. Wstrząsa, że w Shoah nie oglądamy żadnego Polaka, który ratował Żydów. A Shoah odegrał zasadniczą rolę w wyobrażeniu, jakie nie tylko Francuzi, ale i światowa opinia publiczna mają o Polsce”19. Tak, po obejrzeniu filmu wręcz nasuwa się wniosek, że „źli” w II wojnie byli Niemcy a także Polacy, a jedyni „dobrzy” to Żydzi. Książka Haenela o Karskim świadomie przeciwważy Lanzmanna, który w Shoah pozwala Niemcom mówić o antysemityzmie Polaków i w ten sposób oddaje katom miejsce należne świadkom żydowskiej zagłady.

odeszli, jest naturalne, że młode pokolenie (Haenel rocznik 1967) ma potrzebę takiego zapośredniczonego świadczenia o historii. Deklaruje wprost: „Jestem po stronie Haenela” i mówi, że Claude Lanzmann nie ma monopolu na mówienie o Shoah. Semprun w wypowiedzi dla Mediapart: „Dyskwalifikowanie świadectwa Karskiego widzianego oczami Haenela uważam za niesłuszne. Lanzmann mówi: „mam na to odpowiedź, zmontuję i pokażę część wypowiedzi Karskiego, której nie pokazałem jeszcze w Shoah (mowa o czterdziestominutowym filmie Raport Karskiego wyemitowanym na Arte w marcu 2010 – BK). Widzieliśmy to i być może to tylko potwierdza stanowisko Haenela – wypowiedź Karskiego potwierdza obojętność Roosvelta”23. Komu mam wierzyć: Lanzmannowi czy Haenelowi? Dla mnie bardziej wiarygodny jest Haenel jako pisarz niż Lanzmann jako dokumentalista. Obowiązkiem dokumentalisty jest pokazać możliwie obiektywnie jak najbardziej złożoną prawdę, tymczasem wybierając pasujące do jego wizji fragmenty, Lanzmann też tworzy swoistą fikcję. Gdyby Lanzmann występował w roli twórcy fikcji, a Haenel podszywał się pod dokumentalistę czy historyka, przyznałabym rację Lanzmannowi, potępiając Haenela i mówiąc jak Annette Wieviorka, że Haenel jest „moralnie podejrzany”. Dla mnie „moralnie podejrzany” jest Lanzmann Anno Domini 1978, 1985 i 2010. Myślę, że Yannick Haenel ma rację: Lanzmann nie lubi Karskiego i ma z nim problem, dlatego książka Haenela jest dla niego bardzo niewygodna. Polskie głosy? Ostro atakuje Haenela z Brukseli Leopold Unger: „Karski nie może się już bronić. Ktoś powinien to zrobić za niego. To prawda, że afera wokół książki «ożywił» Karskiego. Jego los obudził świadomość części opinii publicznej we Francji. Ale lepiej, żeby Karski pozostał nikim (aluzja do stwierdzenia Haenela, że dla niego Karski jest bohaterem a dla świata jest nikim – BK), niż żeby taki człowiek jak Haenel rościł sobie prawo do jego wskrzeszenia” 24 . Zdaniem Ungera książka Haenela ma za tło kompleks Vichy i kolaborację Francuzów z Niemcami. Mam wrażenie, że to raczej ataki na Haenela są próbą zaprzeczania tej wstydliwej prawdy, że za Vichy Francuzi donosili na Żydów, zanim zażądały tego Niemcy25. Z 75 tysięcy francuskich Żydów deportowa-

Ataki na Haenela zaczęła historyk Annette Wieviorka, uznany we Francji autorytet od historii Shoah, która zarzuciła autorowi „brak dystansu”. Jej zdaniem fikcyjna „przybudówka”, jaką stosuje Yannick Haenel w trzeciej części, świadczy o „intelektualnym lenistwie i jest moralnie podejrzana.” Francuska historyk oskarża pisarza o „usprawiedliwianie polskiego antysemityzmu”20. W atakach na Haenela padają określenia typu „nekroflia literacka” itd. A ja mam ochotę zacytować Aleksandra. Dumasa: „Zdarzało mi się gwałcić Historię, ale z tego są piękne dzieci”21. Kto atakuje Sienkiewicza, że wkłada w usta historycznych postaci własne słowa? Kto na poważnie zarzuca Margeurite Yourcenar, że wymyśliła monologi wewnętrzne cesarza Hadriana? Haenel broni prawa do fikcji, tłumaczy, czym jest materia pisarska: „… literatura jest wolną przestrzenią, gdzie „prawda” nie istnieje, gdzie świat wyobrażony jest utkany z niepewności, wieloznaczności czy przeobrażeń, a jego sens zawsze pozostaje sprawą otwartą. Jan Karski to postać złożona, pełna sprzeczności, tajemnicza, jak każdy człowiek”22 . Po stronie Haenela staje francuski pisarz hiszpańskiego pochodzenia, Jorge Semprun, w czasie wojny więzień obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Uważa on, że skoro naoczni świadkowie tamtych czasów już odchodzą lub

03≈

Literacje

& 19

Posłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny 20

03≈ nych do obozów zagłady, większość deportacji odbyła się z udziałem policji Vichy26. Dla Ungera książka Haenela to paszkwil o Karskim, natomiast dla Aleksandry Klich z „Gazety Wyborczej” to apokryf. Wytykając Haenelowi błędy, sama też ich nie unika, kiedy pisząc o krytycznym stanowisku Karskiego wobec ojczyzny i decydentów, jako argument podaje fakt, że Karski „We wrześniu 39 w proteście przeciwko chaosowi kampanii wyrzucił do rowu szablę, jaką dostał od prezydenta” 27. Oczywiście Karski był krytyczny, ale to Haenela nie interesuje, bo inaczej rozkłada akcenty, gdzie indziej jest punkt ciężkości jego książki, a jak było z szablą, mówi wcześniej sam Karski...

Najbardziej kontrowersyjny opisany przez Haenela epizod dotyczy 28 lipca 1943 roku, daty wizyty w Białym Domu. osiemdziesięciominutowe spotkanie z prezydentem Rooseveltem. Karski relacjonuje żydowskie oczekiwania wobec aliantów. Roosevelt mówi coś o prześladowaniach Żydów, Karski prostuje – nie chodzi o prześladowania, ale o planową zagładę całego narodu. Zgoda, we wspomnieniach Karskiego nie ma opisanej przez Haenela sceny, która wywoła wielkie oburzenie we Francji, jak Roosevelt po kolacji „przetrawia zagładę Żydów” i słuchając z roztargnieniem polskiego kuriera, przygląda się nogom stenotypistki28. Tak, to jest moment, w którym pisarz Haenel gwałci Historię, ale przecież zdanie amerykańskiego prezydenta po tym wszystkim, co usłyszał od Karskiego: „Niech pan powie, że winni zbrodni zostaną ukarani”29 – można uznać za dość zdawkowe. Podobnie reakcja prezesa Sądu Najwyższego USA Frankfurtera, (sam jest Żydem), którą Karski przytacza w czterdziestominutowym dokumencie telewizyjnym Kurier z Polski z 1987 roku emitowanym w USA i Wielkiej Brytanii: „Nie jestem w stanie uwierzyć w to, o czym pan mówi”30 nie jest niczym innym, jak odmową przyjęcia prawdy z powodu psychologicznej niemożliwości jej przyswojenia. No tak, ale właśnie w tym rzecz – wszystko, co się działo wtedy w Europie, przerastało możliwość pojmowania – tego przecież Karski też doświadczył, a doświadczywszy, nie mógł się od tego odwrócić plecami. Zaprzeczać. Z daleka na pewno było łatwiej… Przypominam sobie zapamiętane z czytanej przed laty powieści Williama

& Literacje

Styrona (autor Wyborów Zofii) Pogrążyć się w mroku zdanie. Rzecz dzieje się w Ameryce w czasie II wojny: „Biedna ta Polska…” komentuje nadchodzące z Europy wiadomości ktoś w przeciętnej amerykańskiej rodzinie przy stole. „Co tam Polska, my biedni” – rzuca ktoś inny… Czytam końcówkę Tajnego państwa, kiedy Karski wyczerpany rozmową z Roosveltem odmawia jazdy taksówką, co proponuje mu towarzyszący na spotkaniu z prezydentem ambasador polski Jan Ciechanowski. Przysiada pod pomnikiem Kościuszki, patrzy na „dobrze odżywionych przechodniów. Robili wrażenie zdrowych i zadowolonych. Nie było widać najmniejszych śladów wojny, w której ten kraj przecież bierze udział”. Karski zamyka oczy, w pamięci przesuwają się obrazy z ostatnich czterech lat: bal, kurz, bomby, chaos. „Przenikający do kości wiatr w rosyjskim stepie. Druty kolczaste. Pociąg. Niemiecki obóz jeniecki. Podziemie. Atmosfera tajemnicy, sekretu. Stałe napięcie. Jazda na nartach przez Tatry. Radość życia. A to? Paryż. Stukot niemieckich butów na Polach Elizejskich. […] Znów góry […] Cios podczas snu. […] Gestapo i tortury. Krew dużo krwi. [...] A potem te słowa: „Były dwa rozkazy: uratować cię albo zabić”. I ten obóz. Mdłości. Krzyk Żydów”31. Otóż wydaje mi się, że taki styl – urywany ton, luźno przepływające obrazy – upoważnia Haenela do rozwinięcia różnych wątków, na temat których polski emisariusz po wojnie zamilkł. Nie, tu nie może być mowy o gwałcie, to raczej zachęta, zaproszenie do bardziej intymnego kontaktu z Karskim... By dopisać ciąg dalszy, wejść w głowę Johna Malkovicha… Odtworzyć pejzaż wewnętrzny swojego bohatera: jego rozpacz, rozgoryczenie, samotność, bo taka była dominanta jego życia. I co Karski wielokrotnie opisuje na stronach Tajnego państwa, przykład wtedy, kiedy w słowackim szpitalu czyta lokalną gazetę: „… skamieniałem. Francja skapitulowała. [...] Marszałek Petain podpisał kapitulację Francji w Compiègne. Opór wobec Niemców złamał się całkowicie. Sędziwy marszałek Francji wezwał rodaków do całkowitego posłuszeństwa i współpracy. […] Ogarnęła mnie rozpacz. Przez wieki Francja była związana z Polską licznymi więzami kultury i historii. Dla Polaków była drugą ojczyzną, którą kochali i podziwiali niemal na równi ze swoją własną. Polskie oczy zawsze były na nią zwrócone z ufnością i nadzie-

świata. Prześladuje i mnie. Chcę, żeby tak zostało”35. To też jest głos tak wyraźnie usłyszany przez Haenela, że czyni z niego jeden z głównych wątków monologu swojego bohatera. Bartoszewski w liście do Karskiego z okazji jego 80. urodzin pisze: „Wysiłki na rzecz ratowania Żydów były niewątpliwie najbardziej beznadziejne, ale – jak się okazało nasze prace w AK czy w Delegaturze Rządu były właściwie też już wtedy skazane na klęskę. […] Czytam Pańskie oświadczenie przekazane w styczniu 1993 roku do dr. Grynberga w ŻIH-u w Warszawie zakończone dwoma krótkimi zdaniami: „Rząd Polski w Londynie zrobił wszystko, co mógł, by pomoc Żydom. Tyle, że rząd ten był bezsilny nie tylko w sprawie pomocy Żydom, ale także w sprawie ocalenia niepodległości swego własnego kraju”. I ja tak odczuwam i oceniam jako historyk, ale równocześnie nie zadowala mnie to jako człowieka. Myślę, że i to nas łączy”36 . Bartoszewski wspominając przyjaciół z „Żegoty” poświęca rozdział pisarce książek dla młodzieży Marii Kann „Murce”, która napisała broszurę, wydaną jesienią 1943 roku w podziemiu w nakładzie dwóch tysięcy egzemplarzy zatytułowaną Na oczach świata opisującą stosunek Polski Walczącej do Holocaustu. Zawiera ona materiały z referatu żydowskiego Departamentu Spraw Wewnętrznych, relacje zbiegłych z getta, komunikaty organizacji żydowskich. Autorka broszury, rozsyłanej za granicę do środowisk żydowskich sama nazywa ją „wołaniem do sumienia świata”37. Nie wiem, czy Haenel znał tę pracę, ale jeśli w usta Karskiego wkłada konstatację: „nic takiego jak sumienie świata nie istnieje”38, to dlatego, że z perspektywy czasu widać jak mało skuteczne było odwoływanie się do owego „sumienia świata”. Haenel nie musiał wymyślać zmowy świata czy jego odmowy usłyszenia prawdy – przecież to samo mówiło przed nim wielu… Marek Edelman we wspomnieniu pośmiertnym o Karskim pisał: „Dobijając się do przywódców wolnego świata ciągle słyszał, że niewiele da się zrobić dla Żydów. Nie mógł się z tym pogodzić”39 Szewach Weiss, przewodniczący Knesetu: „Kiedy po wojnie zaczęto analizować, dlaczego świat nie pomógł Żydom, rytualna odpowiedź była: NIE WIEDZIAŁ. Nieprawda! Wiedział, bo prawdę doprowadził do jego świadomości Jan Karski. On powiedział największym ówczesnego świata. Odebrał im

ją. To z Francji wypatrywali wolności i pomocy w pokonaniu wrogów. […] Teraz wszystko runęło”32 .

Czy powojenny Karski był rozgoryczony? Kaja Mirecka-Ploss w wywiadzie dla „Le Figaro” twierdzi, że tak, „oczywiście, Karski był rozczarowany, że Roosvelt nie obiecał zrobić więcej dla Żydów”. Ale mimo to absolutnie nie miał złej opinii o Roosvelcie! Trzeba zrozumieć, mówi Mirecka-Ploss, że „bohater” Karski był jednocześnie wytrawnym politykiem, realistą, głęboko świadomym rozgrywającej się walki geopolitycznej33. (O jego zdrowym rozsądku świadczy na przykład opowieść o starszym bracie Marianie, piłsudczyku, który mieszkał w Kanadzie w sąsiedztwie generała Sosnkowskiego: Karski pyta go, czy rozmawiają ze sobą. „Nie. O czym byśmy rozmawiali. Zdradziliśmy Komendanta. Dał nam Ojczyznę, a my ją straciliśmy”. „Oni wszyscy mieli kuku na muniu” – komentuje Karski w wywiadzie dla „Rzeczpospolitej”34). Władysław Bartoszewski mówi o rozczarowaniu, ale z innych powodów: Kiedy się widzieli w 1984 roku, Karski „Był zgorzkniały. Emigracja polska miała doń żal, że się zamerykanizował, oddalił od sprawy narodowej. O sobie mówił, że jest Amerykaninem, katolikiem, Polakiem i Żydem, a to – prawdę mówiąc – irytowało część Polonii, myślę, że wskutek niezrozumienia kontekstu”. I dalej o tym kontekście – cytuje wypowiedź Karskiego z konferencji z 1981 roku dla żołnierzy biorących udział w wyzwalaniu obozów zagłady: „Wielu z was było świadkami żydowskiej gehenny. Jednak to mnie Bóg zlecił, bym nie tylko zobaczył, ale bym też mówił i pisał o niej w czasie wojny, gdy – jak mi się zdawało – może to przynieść jakieś rezultaty. Nie przyniosło […] Po zakończeniu wojny [...] okazało się, że nikt nie wie o mordzie dokonanym na sześciu milionach ludzi […] Tak jak rodzina obecnej tu mojej żony, cała wymordowana w gettach czy obozach koncentracyjnych i piecach krematoryjnych, tak wszyscy zgładzeni Żydzi stali się moją rodziną. [...] Moja wiara każe mi mówić, że ludzkość popełniła drugi grzech pierworodny, dopuszczając do zagłady z nakazu lub zaniedbania, z samonarzuconej niewiedzy czy nieczułości, z egoizmu czy hipokryzji albo z zimnego wyrachowania. Ten grzech będzie prześladował ludzkość do końca

03≈

Literacje

& 21

Posłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny 22

03≈ komfort niewiedzenia. Odebrał im wytłumaczenia i usprawiedliwienia”40. Abraham Foxman, dyrektor Ligi Przeciw Zniesławieniu: „Jest doprawdy zawstydzające dla historii, że żaden z mężów stanu wolnego świata nie zwrócił uwagi na jego wołanie o ratunek i pomoc dla ginącego narodu żydowskiego”41. Haenel: „Francuzi chcieli usłyszeć, że wymyśliłem tę bierność aliantów wobec eksterminacji Żydów w Europie. Większość ludzi potrzebuje wierzyć w dobro; chcieliby więc wierzyć, że alianci byli niewinni”42. Tuż po wydaniu Story of a secret state w USA jesienią 1944 roku emisariusz spraw najwyższej państwowej wagi polskiego podziemia staje się bohaterem, jeździ po Stanach z odczytami. Jego książka ukazuje się w nakładzie 36 tysięcy egzemplarzy. Wychodzący w dwudziestomilionowym nakładzie tygodnik „Life” poświęca Karskiemu dziesięciostronicowy artykuł. Przez wielu krytyków książka Story of a secret state została uznana za najpopularniejszą książkę czasu wojny jaka kiedykolwiek została napisana. Był pomysł, żeby nakręcić film, do czego Karski zachowuje ironiczny dystans: „Wykombinował to niejaki Jan Librach z Polskiego Podziemia we Francji. Nie znając Ameryki założył, że Karski jest wyszczekany, przystojny i za wielką wodą padną przed nim na kolana. Pojechałam do Ameryki i oczywiście, nikogo nie zainteresowałem”43. Książka ma wydanie norweskie, szwedzkie… A potem wszystko przycicha, całe zainteresowanie Karskim zaczyna słabnąć; bohater znika z pierwszych stron gazet. Skąd ta gwałtowna zmiana? Rosjanie, którym nie podobały się antysowieckie wypowiedzi Karskiego (zwłaszcza te związane z konferencją jałtańską i procesem szesnastu w Moskwie) i którym na rękę było utrwalanie stereotypu polskiego antysemityzmu, zręcznie go podsycali, uruchomiając swoje sprawdzone i skuteczne narzędzie – propagandę. „Soviet Russia Today” periodyk wychodzący po angielsku w numerze z marca 1945 roku atakuje Karskiego nazywając go „antysemitą powiązanym z polskimi nacjonalistami”44. Pytanie, dlaczego Ameryka przestała wierzyć prawdziwemu świadectwu i dała się nabrać na kłamliwe manipulacje? Po prostu książka Karskiego stała się niewygodna w kontekście ogólnych zachwytów nad Stalinem, wielkim sojusznikiem w walce z Hitlerem. Karski wycofuje się z życia publicznego, po-

& Literacje

święca się pracy na Uniwersytecie Georgetown. Życie osobiste? Jego żona, Pola Nirecka, uratowana z Holocaustu Żydówka cierpiała na depresję i sześciokrotnie próbowała popełnić samobójstwo. W 1991 roku wyskoczyła przez okno z ich mieszkania. Brat, z takim trudem wyciągnięty przez Karskiego z PRL-u, nie odnalazł się w życiu na emigracji i też skończył ze sobą. Jeden Karski niósł swój los do końca…

Kolejny punkt dla francuskiego pisarza: Haenel przypomniał, czym była polska konspiracja – skomplikowaną siecią anonimowych powiązań, w której tysiące ludzi miało swoją małą lub wielką rolę do odegrania. Karski doświadczył tego wielokrotnie, zwłaszcza kiedy podczas drugiej misji do Francji wpada na Słowacji w ręce gestapo, a Niemcy przechwytują mikrofilmy dla rządu polskiego. Podczas przesłuchania w więzieniu w Preszowie wybijają mu zęby, masakrują twarz. Karski nie przyznaje się do konspiracyjnej działalności, ale przesłuchujący go Niemcy nie nabierają się na jego opowieści; Karski jest tak zdesperowany, że podcina sobie żyły. Dzięki tej próbie samobójczej trafia do szpitala i dzięki nawiązanym kontaktom ucieka wyskakując nago (z kapsułką cyjanku w ręce) z pierwszego piętra. Chwytają go czyjeś ręce, podają ubrania, wiozą w bezpieczne miejsce. Ze wspomnień Władysława Bartoszewskiego dowiaduję się, że w łańcuchu anonimowych rąk, które przyjęły Karskiego, bądź stanowiły ogniwo w zorganizowaniu jego ucieczki, były między innymi ręce Józefa Cyrankiewicza, działacza PPS, przyszłego premiera w PRL, aktorki Zofii Rysiówny, która za działalność w podziemiu trafi do Ravensbruck, a także jej brata 45. Jan Karski: „Zdawałem sobie sprawę, że świat nie rozumie najważniejszych zasad polskiego oporu. Po pierwsze, nie mógł i nie potrafił docenić poświęcenia i bohaterstwa, jakie niosła powszechna odmowa kolaboracji z okupantem. Po drugie nie mógł sobie wyobrazić życia i pracy w Podziemiu. Już samo pojęcie „podziemie”, o czym się wielokrotnie przekonałem, było czymś enigmatycznym i niezrozumiałym. A to że w Podziemiu funkcjonuje normalne państwo z parlamentem, rządem, sądownictwem i armią, było z pogranicza fantazji. W żadnym innym z okupowanych państw Podziemie nie osiągnęło takich rozmiarów jak nad Wisłą”46. W Polsce

dzi trafiali do obozów koncentracyjnych. „A to był «polityczny»?” czepia się innej możliwości. Niekoniecznie, tłumaczę, że ludzie brani z ulicznych łapanek też trafiali do Oświęcimia itd. Inna znajoma Francuzka, niemieckiego pochodzenia po obejrzeniu wystąpienia Karskiego w Shoah stwierdziła: „Ot, polski szlachcic, który z obowiązku ratował Żydów”. Zabolało. Pytam czy to źle, jeśli szlachcic równoważy tępych chłopów, zadowolonych, że Hitler likwidował Polaków żydowskiego pochodzenia? Skąd ta niechęć? Aż tak trudno się rozstać ze stereotypem? Dlatego właśnie doceniam, że Haenel chce zniuansować obraz Polski postrzeganej głównie przez pryzmat antysemityzmu: „We Francji propaganda dotycząca polskiego antysemityzmu jest natarczywa. Bez przerwy […] muszę wyjaśniać, przypominać, że największa liczba Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata w Yad Vashem to Polacy”48.

nie było Vidkuna Quislinga, odpowiedzialnego w Norwegii za program kolaboracji z okupantem, o czym Karski pisze w referacie Sztywność Polski. To moralna sztywność i w tym sensie Karski też jest „sztywny”. Polski czytelnik nie będzie tego szczególnie doceniał w książce Haenela, bo to dla niego oczywiste. Ale we Francji nadal mało kto o tym wie, a dzieci na lekcji historii się tego nie dowiedzą. Biorę do ręki podręcznik historii i geografii dla trzeciej klasy – Histoire Geographie 3 e: Polska to kraj, gdzie rozpoczęła się II wojna światowa, gdzie zgładzono Żydów, którzy zrobili powstanie w getcie, kraj którego obywateli wysyłano na roboty przymusowe i wykorzystywano ekonomicznie. Natomiast jako przykłady działalności ruchu oporu podaje się Francję, Danię, Grecję a nawet Niemcy! O Polsce ani słowa! Nic dziwnego, że przeciętny, nawet wykształcony Francuz nie słyszał o powstaniu warszawskim albo myli je z powstaniem w getcie. Z opisu Kanału Wajdy na okładce francuskiego DVD dowiadujemy się, że uciekający kanałami powstańcy wydostali się z getta. W 1944 roku! We francuskich artykułach o Wajdzie powtarza się frazes: „opętany historią”. Tak, Wajda jest opętany przez historię, bo ma odwagę się z nią rozliczać. A przecież Francja to kraj, który przeżył wojnę w wersji bardzo soft. To, jak Francuzi walczyli z Niemcami, trafnie opisuje Romain Gary w powieści Cerf-volants (Latawce) z 1980 roku, gdzie właściciel restauracji przyjmuje niemieckich oficerów najlepszymi winami i gęsimi wątróbkami i na tym polega jego chwalebny wkład w Ruch Oporu. Opiekuję się w Paryżu jedną starszą panią – często po obiedzie rzuca, zaznaczając, że to cytat z ciotki z czasów wojny: „Jeszcze jeden posiłek, którego nie oddaliśmy Niemcom”. Jak, mając takie doświadczenia historyczne, zrozumieć Karskiego i polskie dylematy, widzieć więcej niż tylko kalki i stereotypy? Może jest prawdą, że Wschód i Zachód reprezentują, jak pisał Kazimierz. Brandys w Nierzeczywistości „po jednej półkul świadomości”?47. Może jakiś rodzaj ignorancji, który tak bolał Karskiego, nadal kontynuuje się w świecie? Rozmowa ze znajomą Francuzką, nauczycielką historii: mówię, że brat mamy był w obozach przez pięć lat wojny: „A, to był Żydem?”, pyta zaskoczona. Nie, nie był – nie tylko Ży-

To prawda – w komunistycznej Polsce nie mówiło się ani o antysemityzmie, ani o tym, że 6 milionów ofiar hitleryzmu to w większości osoby żydowskiego pochodzenia. Nie mówiło się o Jedwabnem. Ale nie mówiło się też o ratowaniu Żydów, co uświadamia mi lektura strony internetowej Polskich Sprawiedliwych: „Władze komunistyczne niechętnie udzielały zgody na wyjazd do Izraela w celu zasadzenia drzewka […] Jedno z pierwszych drzewek posadzili w 1963 roku Władysław Bartoszewski i Maria Kann dla upamiętnienia działalności Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Irenie Sendlerowej przez dłuższy czas odmawiano zgody na wyjazd do Izraela. Po zerwaniu przez rząd komunistyczny stosunków z Izraelem w 1967 roku oraz po antysemickiej kampanii 1968 roku, niemal wszystkie kontakty uległy zerwaniu. Występowanie o medale Sprawiedliwych dla obywateli polskich stało się praktycznie niemożliwe, gdyż narażałoby te osoby na różne szykany. Nie tylko ze strony władz. Atmosfera w wielu środowiskach nie była życzliwa wobec osób ratujących w czasie wojny Żydów. Czyny tych osób nie były doceniane, a wielu z nich miało poczucie, że lepiej dla nich będzie nie ujawniać swoich dokonań z czasu wojny. Poważnym problemem było instrumentalne wykorzystywanie dziejów pomocy dla Żydów przez władze, które starały się w ten sposób osłabić i zneutralizować fatalne wrażenie, jakie wywarł

03≈

Literacje

& 23

Posłannik Pokoju, zwiastun złej nowiny

{

Barbara Kuchta

1. J. Karski, Tajne Państwo, Warszawa, 2000, s. 20. 2. La pilule – la fabouleuse histoire de la pervitine, Reż. Soenke El Bitar, prod. USA 2010, TV Arte, 6.10.2010. 3. J. Karski, W Rozmowie z K. Masłoniem, „Rzeczpospolita”, 15-16 VII 2000. 4 Ibidem. 5 J. Karski, op. cit., s.35. 6. Ibidem, Wstęp, (strony nienumerowane). 7. Ibidem, Na oczach świata, referat Jana Karskiego na konferencję ŻIH-u. 8. Ibidem. 9. Ibidem. 10. Ibidem, s.255 11. St. M. Jankowski, E. T. Wood, Karski. How one man tried to stop holocaust, New York 1994, s. 253. 12. J. Karski, Shoah (zagłada), „Kultura”, Paryż 11/1985, s.123.13. M. Brzeska, Prawdziwy kurier, jutro polska., Londyn nr 1, 24.12.1944.14. K. Marecka-Ploss, „le Figaro » 4.03.2010.15. Wł. Bartoszewski (spisane przez Michała Komara), Środowisko naturalne. Korzenie, Warszawa 2010, s. 201.16. J. Karski, Shoah, op.cit., s. 122.17. Ibidem, s. 124. 18. J. Kurski, Karykatury Jana Karskiego, „Gazeta Wyborcza”, 22.03.2010.19. Y. Haenel, rozmowa z Remigiuszem Grzelą, Dla mnie Karski to święty, dla świata był nikim, „Gazeta Wyborcza”, 20.10.2009. 20. Cyt. za „l’Express”, 4.02.2001. 21 .A. Dumas, Memoires, cyt. za „l’Express”, op.cit. 22. Y. Haenel, Le recours a la fiction n’est pas seulement un droit, il est necessaire, „Le Monde”, 26.01. 2010. 23. J. Semprun, Mediapart, 13.04.2010. 24. L. Unger, cyt. za „Le Courrier International”, Nie chodzi o literaturę, ale o Karskiego, „Gazeta Wyborcza”, 2.02.2010. 25. R. O. Paxton, La France de Vichy 1940-1944, ss. 219 – 225. 26 .A. Cohen, Persecutions et sauvetages, Juifs et Francais sous l’occupation et sous Vichy, Paryż, 1993, ss. 428 – 431. 27. A. Klich, Ksero z życia Karskiego, „Gazeta Wyborcza”, 28.09.2010. 28. Y. Haenel, Jan Karski, Paryż 2009, s. 125. 29. Jan Karski, Tajne państwo, op.cit. Aneks. 30. Ibidem, aneks. 31. Ibidem, s. 291.32. Ibidem, s.146. 33. Kaja Mirecka-Ploss, op.cit. 34. K. Masłoń, ibidem. 35. Wł. Bartoszewski, op.cit., ss. 200 – 201. 36. Ibidem, ss. 203 – 204. 37. Ibidem, s. 224. 38. Y. Haenel, op.cit., s. 116. 39. Wspomnienie pośmiertne pióra Marka Edelmana, [w:] Jan Karski: op.cit 40. J. Karski, ibidem. 41. Ibidem. 42. Y. Haenel, W rozmowie z R. Grzelą, op. cit. 43. J. Karski, W rozmowie z K. Masłoniem, op. cit. 44. W. Piasecki [w:] J. Karski, Tajne państwo, op. cit. 45. Wł. Bartoszewski, op. cit., ss. 197 – 198. 46. J. Karski, op. cit., s. 288. 47. K. Brandys, Nierzeczywistość, Paryż 1978, s. 45. 48. Y. Haenel, Rozmowa z R. Grzelą, op. cit. 49. www.sprawiedliwi.org.pl 50. Wł. Bartoszewski, op.cit., s. 199. 51. J. Karski, Tajne państwo, op. cit.

& Literacje

ich antysemicki kurs przyjęty w 1968 roku. oraz wieloletnie przemilczanie żydowskiej historii, w tym historii zagłady Żydów. Dopiero pod koniec lat 70. sytuacja zaczęła ulegać zmianie i przez następne dziesięć lat około 1500 kolejnych osób z Polski zostało uhonorowanych tytułem Sprawiedliwego. W kilkadziesiąt lat po wojnie stało się to jednak o wiele trudniejsze, gdyż na skutek upływu czasu nie było już częstokroć świadków ani samych Ocalałych.[…]. Obecnie na Liście Sprawiedliwych z Polski znajduje się ponad 6200 nazwisk, co stanowi 28 procent wszystkich Sprawiedliwych na świecie”49. Karski swoje drzewko zasadził dopiero w 1982 roku. Dlaczego tak późno, przecież mieszkał w USA i komunistyczne władze nie mogły tu wiele namieszać? Bartoszewski: „Cóż, Karski unikał przez lata mówienia o swoich zasługach, dokumenty zaś dotyczące jego raportu i spotkań z politykami brytyjskimi leżały utajnione w archiwach, ale niewiedza diaspory o jego zasługach była uderzająca.” Sam Eli Wiesel o istnieniu Karskiego dowiedział się dopiero od polskiego historyka: „Przypominam sobie moją rozmowę z Eli Wieselem, którego poznałem w Warszawie na początku lat 70. na spotkaniu w Instytucie Historii PAN. Zapytałem go o wpływ misji Karskiego na stanowisko diaspory w USA. Był zaskoczony. Wydało mi się, że nie wie, o czym i o kim mówię. […] Po latach przyznał, że nie wiedział o istnieniu emisariusza „Witolda”50. Z wizyty w Izraelu w czerwcu 1982 roku Karski wysłał pocztówkę do Jerzego Giedroycia: „Dużo, bardzo dużo pracuję: konferencje, wywiady dla radia i telewizji, wizyty, spotkanie z prezydentem Izraela. Jestem dumny i szczęśliwy”. W 1998 roku był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. „Komu bardziej mogła się należeć niż temu Posłannikowi Pokoju” pytał Szewach We-

łamca powiada,

że kłamie &

Barbara Kuchta (ur. 1957), absolwentka filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, dziennikarka i tłumaczka. Przetłumaczyła m.in. Siłę buddyzmu. Rozmowy z Jego Świętobliwością Dalajlamą JeanClaude Carrière’a, Kto umiera? Stephena Levine’a. Drukowała w „Gazecie Wyborczej”, „Zwierciadle”, „Ricie Baum”. Mieszka w Paryżu. Zafascynowana legendą miasta-potwora, bada żywe tętno tego miasta. Pisze o francuskiej literaturze, teatrze i rzeźbie. Obecnie tłumaczy dramaty René Kalisky’ego.

Stanisław Gromadzki

Kłamca powiada, że kłamie. W tej demaskacji siebie (kiedy wciąż trzeba zwać go „kłamcą”, jakby ta nazwa miała jeszcze cokolwiek znaczyć) wypada nieprzekonywająco – o ile oczywiście, mówiąc tak, demaskację tylko ma na myśli – zgoła niemożliwą, bez względu na to, czy zwiemy go kłamcą, czy sam tak siebie nazywa.

Bo jeśli – daleki od tego, by rzeczywiście uważać się za kłamcę – spowiada się desperacko, jeśli dzięki tak prowokacyjnemu aktowi, przyznaniu się do winy, powiedzeniu: tak, kłamię, nie wierzcie mi już więcej, chce nas skonfrontować z niemiłą rzeczywistością, jaką zna, i wpłynąć na jej zmianę, składając przy tym – w zawoalowany sposób – hołd prawdzie, to rzecz oceniamy całkiem inaczej. Nie dostrzegamy w niej klasycznej „antynomii kłamcy”. Nie dzielimy włosa na czworo, żądni analizy struktury zdania, jego poszczególnych składników, formalnej zgodności, nie tworzymy hierarchii – wydobywając z chaosu jasno określone poziomy. Nie redukujemy braku sensu do znaczeń cząstkowych, które ułożą się w znaczenia generalne. Kłamca powiada, że kłamie... X powiada, że kłamie. X powiada, że... To, co mówi, możemy oceniać w kategoriach prawdy i fałszu... X to jedno, to, co mówi, to drugie... Nie mylcie mnie z kimś innym... Patrzymy na rzecz, na „kłamcę” jako na kogoś, kto jednak jest jednym. Kto nie rozdwaja się w akcie refleksji, nie przywdziewa maski ani nie próbuje nas oszukać. Widzimy człowieka – w wymiarze indywidualnym, a zarazem możemy dostrzec go niekiedy w kontekście wykraczającym poza sferę prywatną. W szczególnym wypadku udaje się nam doń przyłożyć kategorie politycznej praktyki, w której – jak byśmy sobie tego życzyli – powinien zachodzić ścisły związek pomiędzy tak formułowaną przez niego „prawdą” a kwestiami moralności.

04≈

Literacje

& 25

Kłamca powiada, że kłamie 26

04≈ Popatrzmy: słynne słowa premiera Węgier, wypowiedziane na zamkniętym spotkaniu do partyjnych notabli w maju 2006 roku, wkrótce po wyborczym zwycięstwie, do którego doszło 23 kwietnia, a ujawnione jakoby za zgodą ich autora (co wszakże wydawać się może nader ryzykowną hipotezą) 17 września tegoż samego roku przez radio publiczne Kossuth – o kłamstwie w polityce; słowa, które mają być najdobitniejszym dowodem zachodzącej relacji. Ferenc Gyurcsány przyznał bez ogródek, że ostatnie lata sprawowania przezeń funkcji premiera i rządów jego partii (czy stworzonej koalicji) to polityka świadomego i konsekwentnego kłamstwa – w celu zdobycia i zachowania władzy: „Kłamaliśmy rano, kłamaliśmy wieczorem, kłamaliśmy w nocy. W Europie w żadnym kraju nie robiono takich głupot, jakie my [robiliśmy]... W ciągu ostatnich dwóch lat tylko kłamaliśmy. Było absolutnie jasne, że to, co mówimy, nie jest prawdą” 2 . Teraz najwidoczniej – przerażony kryzysową sytuacją – chciałby zerwać z owym kłamstwem, byleby tylko ratować węgierską gospodarkę. I chyba – na jakiś czas – własną skórę... Choćby wystawiał się na ryzyko utraty urzędu...3 . Inny przykład, to „przypadek” Güntera Grassa (Der Fall Grass, jak by powiedzieli Niemcy), zaskakującego przyznania się do zatajanego właściwie – pomimo pokątnych przecieków – przez 62 lata, a w każdym razie nieupublicznionego dostatecznie, w taki sposób, by rzecz przeniknęła do powszechnej świadomości, faktu służby w Waffen SS, przypadek kłamstwa własnej biografii – skoro tak długo funkcjonowała inna jej wersja. Nic dziwnego, że wywiad dla „Frankfurter Allgemeine Zeitung” z 11 sierpnia 2006 roku, a opublikowany dzień później4 , na kilka dni przed wydaniem – bądź co bądź – literackiej autobiografii Grassa Beim Häuten der Zwiebel (Przy obieraniu cebuli)5, w której pisarz konstatuje ten nieznany powszechnie fakt, spowodował „globalny szok”. W każdym z tych wypadków – węgierskiego polityka, niemieckiego czy „kaszubskiego” pisarza – autodemaskacja jest jednak, jeśli wniknąć w sprawę głębiej, czymś nieoczywistym: jakby była też, poza chęcią rozjaśnienia, przejawem unikania pełnej kon-

& Literacje

frontacji z prawdą, załatwiania jakichś ukrytych i nie do końca czytelnych interesów, niezdarnym raczej mierzeniem się ze swoją słabością... Ze słabością cudzą... Ale tu, w naszym przypadku, w jawnej deklaracji mówienia „prawdy”, kłamca zachowuje się nieco inaczej: tak jakby w ogóle nie stosował żadnych uników i nie miał w tym żadnego interesu. W tym jednak rzecz, że popełnia ewidentny błąd w sztuce względnie – o co także można go podejrzewać – zdobywa się nań z pełną premedytacją. Gdyby błąd ów nie stał się jego udziałem, co zresztą nie udaje się także Grassowi oraz Gyurcsány’emu, gdyż oni właśnie także go popełniają – w pierwszej chwili wziąłbym „kłamcę” za uczciwego człowieka. Wystarczyłoby, ażeby nadal korzystał z „dobrodziejstw” mojej łatwowierności i ignorancji, wmawiał mi kłamstwo, które brałbym za prawdę. Świadomie i konsekwentnie wprowadzał mnie w błąd. No i odcinał kupony od nieuzasadnionego zaufania, jakie w nim nadal bym pokładał – a więc wciąż pielęgnował w sobie hipokryzję, nie bacząc na kompromitację, na to, jak w pewnym wyższym sensie przekreśla swoje życie. Lecz on, na ile go rozumiem, nie dochowuje wierności we własnej sprawie: chce, żebym nadal mu wierzył, choć mówi coś, co ma podważać wiarę w jego słowa. Nie daje gwarancji, iż sytuacja radykalnie się zmieni, a on jest uprawniony do tego, aby zdobyć się na taką zmianę... Nie ukrywa, że kłamie. Nie mówi też, że kłamał. Fakt, mógł kłamać, za dnia i w nocy. I może sugerować: kłamię, nie wierzcie mi – jak się rzekło – więcej. Tak samo: kłamię, w to jedno uwierzcie... Ważne: jakoby kłamie hic et nunc. Bo tak mówi... Mówi, że... Mówi, że mówi nieprawdę, choć zna prawdę... Wedle antynomii „megarejskiej”, słynnej antynomii kłamcy, której autorstwo przypisał Epimenidesowi, presokratykowi z Krety, Eubulides, uczeń Euklidesa (założyciela szkoły megarejskiej), antynomii, na której ćwiczą swe często wątłe umysły studenci zwodzeni przez nader liczne rzesze akademickich wyrobników filozoficznych, Kreteńczyk Epimenides powiada: „Wszyscy Kreteńczycy kłamią”. Tak więc – wedle

kłamie”. Czy bardziej do rzeczywistości opisywanej taką konstatacją? Jak opisywanej? Czy – opisywanej: prawdziwie?...

ściśle logicznej i intuicyjnej obróbki, niewprowadzającej jednak subtelniejszych rozróżnień – kłamcą byłby również ten, który to stwierdza, gdyż on także należy do uniwersum kłamiących Kreteńczyków. Wszyscy Kreteńczycy kłamią. Nie ma innych Kreteńczyków. Kreteńczycy to kłamcy. Kłamcy kłamią. Wszyscy kłamcy kłamią... O dziwo, jako kłamca, Kreteńczyk Epimenides ma wszakże wydawać trafny sąd o Kreteńczykach, w tym pośrednio – o sobie samym. Epimenides, co warto zauważyć, nie mówi jednak, że jest kłamcą. Kreteńczyk Epimenides powiada, że kłamią wszyscy Kreteńczycy. „Kłamca” nie powiada, że kłamie. To, że Epimenides kłamie, dopiero ma wynikać z jego sądu. Mówimy, „ma wynikać”, choć oczywiście – jeśli już trochę się nad tym zastanowić – sprawą dowodu jest, czy na pewno wynika. Przyjęło się w każdym razie, na użytek szkolnej zabawy, twierdzić, że powstaje tu sprzeczność logiczna: bo jeżeli prawdą jest to, co powiada Epimenides, to nie może on mówić prawdy, a przez to jego sąd o Kreteńczykach powinien być fałszywy, aczkolwiek nie podważa się prawdziwości owego sądu w innym sensie – iż mianowicie ma taką a taką treść – ani tego, że w tym wypadku nasz Epimenides, zgodnie ze swą najlepszą wiedzą, mówi prawdę. Lub inaczej: nie sprzeniewierza się swojej wiedzy o Kreteńczykach – zatem wyjątkowo zachowuje się jako nie-Kreteńczyk, choć kategoryczność i bezwyjątkowość jego sądu sprawia, że właściwie nie może nie być Kreteńczykiem i takim, jak „wszyscy” Kreteńczycy. Wobec czego niechybnie kłamie, ba – niechybnie kłamie, gdy kłamie, że kłamie... Mówi prawdę?... Nie chcę wzmacniać swego umysłu bezproduktywnym dzieleniem włosa na czworo – dystynkcje są potrzebne, ale nie dla logicznych igraszek, lecz zrozumienia konkretnego przypadku. Logika łapie się tu za własny ogon, i właściwie – dopóki poprzestaje na logicznej tylko analizie wypowiedzi, a nie wnika w sferę motywacji, wiedzy, okoliczności, ponosi raczej klęskę. Chyba że znajdzie logiczne wybiegi dla swego trwania... Radykalizując starożytny przykład, można wrócić do naszego kłamcy. Do zdania – czy zdania tylko? – „Kłamca powiada, że

każdym kraju inaczej Prawda się W udziela, Lubo wszędzie jednego ma nieprzyjaciela, A tym jest kłamstwo; tudzież lenistwo i pycha, I nerwów-wstręt, co – aby mieć pokój – ucicha, Mało dbając (choć prawie to wiedzy-zarodkiem), Że bywa Słowo pierwej celem niźli środkiem [...]6 . Cóż więc? Kłamca powiada, że kłamie. Kłamie, jak się rzekło – hic et nunc. Kłamie bez ustanku, mówi: „Ja kłamca kłamię”. Nie każe się domyślać, że jest kłamcą. Z jego wypowiedzi nie musi to wynikać – on sam to stwierdza w stosunku do siebie. „Ja Epimenides Kreteńczyk kłamię, gdyż wszyscy Kreteńczycy kłamią”. Lub inaczej: „Wszyscy Kreteńczycy kłamią. Jestem Kreteńczykiem. Zatem kłamię”. Czy też: „Stwierdzam, co następuje: Wszyscy Kreteńczycy kłamią...”. I dalej jeszcze: „Kłamię”. Właściwie dość jednego słowa „kłamię”, jakie wypowie na stwierdzenie swego kłamstwa albo „prawdy” kłamliwego stanu rzeczy... Tak więc kłamca najbardziej radykalny, który mówi o sobie prawdę, choć jej powiedzieć nie może... Kłamca, który kłamie – i o tyle jest „prawdziwy”. A jednocześnie ktoś, komu nie można wierzyć na słowo, kogo nie sposób nawet posądzić o kłamstwo... Bo i nie jest to przyznanie się do winy. Nie jest to „kłamałem”, lecz „kłamię”. To praktyka kłamstwa, która sama mogłaby się znosić. Praktyka in statu nascendi. Nieważne, czy inni kłamią, czy nawet „wszyscy” tak czynią – nie chodzi przecież o banalny przypadek kłamstwa sporadycznego, niekonsekwentnego lub nawet częstego, ale takiego, które zostaje ujawnione przez sprawcę. Ani o przypadek, kiedy staje się ono udziałem ludzi, po których można by się spodziewać większej uczciwości: co rusz wychynie w końcu jakiś Gyurcsány czy Grass. I prawda odbiera wtedy honory – zdawałoby się, że je odbiera, dopóki

04≈

Literacje

& 27

Kłamca powiada, że kłamie 28

04≈ zakładać, że w takim akcie deklaracji dotychczasowego kłamstwa ujawnia się prawda: zostaje wtedy, jak się zdaje, uratowany, pomimo stosowanych uników, bodaj minimalny kontakt z rzeczywistością. A tu rzecz w czym innym: kłamca nawet nie musi być „jednym z nich”, Kreteńczyków, polityków, igrających z czytelnikami pisarzy etc., nie musi kłamać „jak wszyscy” albo tak, jak ci, którzy na mocy powszechnych dość wyobrażeń kultury Zachodu predestynowani są do większej szlachetności; lepiej wręcz, kiedy nie jest którymś z tych przypadków, bo dzięki temu odróżnia się od nich – jest kłamcą „doskonałym”. I przyznaje się do kłamstwa tak, jakby nie chciał rozgrzeszenia, jakby nie przestawał kłamać. I jakby nie mógł się przyznać, że kłamie... Cóż zrobić z tym przypadkiem: bo czy to szczerość, czy jej przeciwieństwo? Czy taka „szczerość” to już prawda, udzielająca się Prawda, wypowiedziana otwarcie, bez ogródek, w napięciu ducha, bez względu na miłość własną i ukryty interes, czy znów jesteśmy sprowadzani na manowce? A może trzeba wyjść poza prostą opozycję prawdy i fałszu? I poza opozycję mówienia prawdziwie i kłamania? Poszukać głębszej prawdy i głębszego fałszu? I przywołać całe pokłady mówienia w zgodzie z prawdą i swoją najlepszą wiedzą oraz rozmijania się z nimi. Tyle tylko, że na żadnej z tych opozycji rzecz się nie kończy i dlatego – dopóki nie jest to konieczne – nie musimy od razu, by nie pogłębiać i tak ogromnego zamętu, opuszczać zwyczajowego pola. Możemy za to szukać relacji na już wyodrębnionym obszarze, wprowadzać „jasność” pomiędzy już istniejące rozróżnienia. Fakt, wartość logiczna zdania oddziela się od stanów mentalnych, gdzie istotne jest nastawienie mówiącego. Po drugiej stronie „prawdy”, w niejednym znaczeniu, są zarówno fałsz, jak i kłamstwo. I nie są one równoważne. Toteż staram się chwycić rogaty problem tak, aby wyzyskując tradycyjne zdobycze, nie prześlepić migotliwej rzeczywistości. Pytam: czy „szczerość”, jaka staje się udziałem kłamcy, jest warunkiem poznania? Czy sprawia, że dzieło raz rozpoczęte ma dalszy ciąg – i jak w miłości, w „prawdziwej” miłości, takiej, którą staramy się sobie

& Literacje

wyobrazić i której pragniemy doświadczyć, „chce iść wciąż coraz dalej” 7? Czy oznacza najbardziej fundamentalny kontakt z rzeczywistością, bez względu na to, jak by ta była nieuchwytna i mglista? Czy jest przełamaniem własnego lenistwa i przyzwyczajeń; aktem odwagi, decyzją polegania na sobie i bynajmniej nie upiększa, jak mawiał Nietzsche o niewłaściwym użytku, jaki robimy z historii, „życia samolubnego i czynów tchórzliwych a złych”?8 . Nie odnoszę wrażenia, że taka „szczerość” cokolwiek oczyszcza, przeciwnie: wprowadza zamęt i pogłębia ten, który już istnieje, jaki mamy z dostosowaniem prawideł logiki do rzeczywistości. Radzę sobie z nią jednak – wydaje mi się, że radzę – na tyle, na ile pozwalają wyzyskiwane narzędzia i intuicja. „Tautologiczny” ciąg wypowiedzi: X określa siebie mianem kłamcy. X mówi, że kłamie. Jeżeli X mówi prawdę, zachodzi sprzeczność logiczna. X opisuje swój stan mentalny. X mówi, że kłamie... Nie mam wglądu w stan mentalny X, ale na podstawie jego słów wnioskuję, że wypowiada niedorzeczność. Czy może tautologicznie kłamać? Musi kłamać o czymś i mówić nieprawdę o czymś. Mówiąc nieprawdę, może prawdy nie znać. I nie występować wbrew swej świadomości. Kłamiąc, zna prawdę, a przynajmniej uznaje za nią co innego niż otwarcie twierdzi – to zaś nadaje paradoksowi większą złożoność... Nie wierzymy jednak kłamcy, takiemu kłamcy, gdyż on sam sobie nie wierzy – nie wierzy w to, co mówi. Ale wierzy zapewne w przeciwieństwo tego, co mówi. Kiedy mianowicie mówi o czymś nieprawdę… Czyż uwierzymy, że raptem zerwie ze swą rolą? Że stać go będzie na pełne zmierzenie się z prawdą? Hic et nunc? – Raz stracone zaufanie zwykle nie wraca. Odbudowywane – jest drogą przez mękę. Trudno nam uwierzyć, choć można to sobie wyobrazić – aby mógł mówić prawdę i jednocześnie należycie ją traktować. By owej prawdy nie przekłamywał i by nawet mówiąc nieprawdę, nie kłamał. Lecz wyobrazić sobie trudno czy wręcz nie sposób (choć może mnie tylko nie dostaje wyobraźni), aby jego prawdą było to, że kłamie. Wypowiadając rzecz powtórnie, ale w innym języku i powołując się na nieocenionego

lesowski „złoty środek”, pomylić z odwagą! Czy teraz kłamcy zależy na relacjach z ludźmi, czy też czuje się na tyle bezkarnie, by je zupełnie lekceważyć? Czy już nie zawsze kłamie, kiedy mówi? Logik stara się go – na ile tylko potrafi i w granicach swojej wrażliwości – oswoić: ograniczy więc zakres podstawień, wykluczy wyrażenia będące własnymi predykatami – dalej już nie wolno, każde zdanie ma swój poziom i na nim jedynie ma być uznawane za prawdziwe lub fałszywe. Zabrania się zrównywania zdań z różnych poziomów. Analogicznie też podejdzie do pokrewnego problemu – twierdzenia sceptyka, iż nie możemy poznać żadnego zdania jako prawdziwe. Nie powie wówczas, że sceptyk formułuje zdanie, które niesie jakąś wartość poznawczą. Powie za to: „[...] logika zabrania mówienia o wszystkich zdaniach. Jak się mówi ‘wszystkie zdania’, to się mówi ‘wszystkie zdania na pewnym poziomie’. To zdanie, w którym się to mówi, jest na innym poziomie, nie może dotyczyć samego siebie”14 . I będzie wywodził: „[...] wolno sceptyka zapytać, jakże to się dzieje, że uważa najprostsze i najbardziej oczywiście prawdziwe zdania za wątpliwe, np. że ja w tej chwili siedzę, albo że dwa i dwa to cztery, a równocześnie z wielką pewnością siebie wygłasza twierdzenie dotyczące nadzwyczaj złożonych spraw, a mianowicie poznania ludzkiego. A jeśli sceptyk nie jest przekonany, że jego poglądy są prawdziwe, to dlaczego je głosi?”15. Mimo to taki logik nie rozwiązuje problemu... Nie rozwiązuje go tak, abym mógł mieć pewność, że zgłębiłem pewien przypadek. Skoro nie ufam kłamcy, to dla swego bezpieczeństwa zakładam, że prawdą kłamcy jest nieodwołalnie, jak by powiedział św. Augustyn, chęć wprowadzenia w błąd (voluntas ad fallendum)16 , ze wszech miar świadoma. Dlatego autodemaskacja okazuje się tu – w moich oczach – kamuflażem i tym wszystkim, o czym była już mowa. Jest skrytym interesem własnym, tchórzostwem ducha i wreszcie kolejnym elementem strategii okłamywania. Kłamca nie pozyska mnie tym sposobem dla swojej bezwstydnej szczerości. Już wiem, że ten przypadek kłamcy, choćby rozmieniany na empiryczne przypadłości

Michela de Montaigne’a, którego pisarstwo – wedle słów Nietzschego – miało pomnożyć rozkosz życia na ziemi9, trzeba stale mieć w pamięci istotną i zakorzenioną w tradycji dystynkcję, gdyż to ona wprowadza jakiś ład w całym tym rozgardiaszu: „[...] gramatycy czynią różnicę między mówieniem nieprawdy a kłamaniem i powiadają, iż mówić nieprawdę znaczy mówić rzecz fałszywą, ale w dobrej wierze; zasię określenie słowa ‘kłamać’ po łacinie [...] znaczy tyle, co ‘iść przeciw swemu sumieniu’; i tym samym dotyczy tylko tych, co mówią przeciw własnej świadomości [...]”10. Tak więc kłamca, idąc za tymi rozróżnieniami, to ktoś, kogo słowa zaprzeczają myślom i wyzbyte „dobrej wiary”, znaczą tyle, co – jak wspomniano – właśnie „iść przeciw swemu sumieniu”... (mentire, quasi contra mentem ire)?11. Kłamca to, wedle szacownej tradycji, śmiałek wobec Boga, przed którym nic się ma nie ukryć, a tchórz wobec ludzi, których jednak można oszukać i nie powiedzieć im tego, co uważamy za prawdę?12. Montaigne dodaje w tym miejscu, podkreślając społeczną szkodliwość kłamcy: „Ponieważ wzajemne porozumienie nasze dokonywa się jedynie drogą słowa, ten, który je fałszuje, zdradza społeczność publiczną. Jest to jedyne narzędzie, za pomocą którego stykają się wole i myśli, jest to tłumacz naszej duszy. Jeśli ono nam chybia, nie czujemy już związku, nie rozpoznajemy się między sobą; jeśli nas zwodzi, niweczy wszelkie nasze stosunki i rozluźnia wszystkie węzły społeczności”13. Jeśli zatem przyjąć, że mówienie prawdy ludziom jest zawsze aktem odwagi – a nie także tyloma najprzeróżniejszymi zjawiskami, jakie uzależnione są od sytuacji – i jeśli poprzestać na wyobrażeniu, że Bóg – jak zakładaliśmy – jest w stanie przejrzeć nas na wylot, to kłamca z naszej opowieści, ale widziany z „boskiej” perspektywy, jak każdy kłamca zdradza swoją duszę, tchórzliwie ukrywa prawdę i wprowadza do świata nieład. Nadto jednak – o dziwo! – łamie konwencję i bezwstydnie wręcz upewnia co do swej „kłamliwej” prawdomówności – albo do tego, że już zawsze musi kłamać... Ma w sobie tyle tupetu, że z niczym nie musi się, jak mogłoby się zdawać, kryć – może mówić niemal bez ogródek. To szaleńcza brawura – którą łatwo, jeśli nie baczyć na Arystote-

04≈

Literacje

& 29

Stanisław Gromadzki

{

Kłamca powiada, że kłamie

polityków i pisarzy, na wyborcze obietnice i pozorne przyznanie się do winy, ma w sobie coś destrukcyjnego, ma swoją hybris. To ona – tak jak samo kłamstwo – nie daje punktu oparcia. Nie otwiera na nową formę życia, nie pozwala niczemu trwać – i nie unicestwia złudzeń, z którymi zrywając staję wobec nawet najbardziej niemiłej, przerażającej prawdy. W swym interesie, jakże rozpaczliwie wprowadzanym w życie, kłamca ma najprawdopodobniej to, abym nawet przez chwilę – kiedy się skupiam i postępuję w zgodnie z zasadami intelektualnej rzetelności – nie zaczął na swój rachunek myśleć.

1. Niniejszy tekst stanowi fragment przygotowywanej książki pt. Zapiski lekkoducha. 2. Cf. K. Kęciek, Burza po cynicznym kłamstwie, www.onet.pl, 26 września 2006. Na stro-

nie Wikicytaty znajdziemy następującą wersję tej wypowiedzi: „Węgry są spisane na straty. Przez cztery lata nie zrobiliśmy nic. Absolutnie nic. Ostatnie półtora roku czy dwa lata były jednym wielkim kłamstwem. Spierdoliliśmy sprawę i to strasznie. Żaden z europejskich krajów nie zrobił tylu głupstw, co my”; http://pl.wikiquote.org/wiki/Ferenc_Gyurcsány, dostęp 4 sierpnia 2009 r., ibidem; również wypowiedź z „Le Monde” (5 października 2006): „Czuję, że naród mnie popiera i uważam, że po raz pierwszy od dziesięciu lat znalazł się człowiek mający odwagę powiedzieć społeczeństwu prawdę”. 3. Słowa premiera Gyurcsány’ego wywołały demonstrację przed gmachem parlamentu w Budapeszcie, która przerodziła się później w gwałtowne zamieszki. Wówczas – mimo nacisków opozycji – premier nie ustąpił ze stanowiska. Do=piero 14 kwietnia 2009 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło wobec jego rządu konstruktywne wotum nieufności. 4. Wywiad przeprowadzili Frank Schirrmacher i Hubert Spiegel. „Warum ich nach sechzig Jahren mein Schweigen breche”, wywiad z Günterem Grassem przeprowadzili Frank Schirrmacher i Hubert Spiegel, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 11 sierpnia 2006, publikacja w dn. 12 sierpnia 2006, s. 33. Zob. również Grass, prawda i hańba, „Gazeta Wyborcza”, 14-15 sierpnia 2006 (przekład wywiadu z niewielkimi skrótami). 5. G. Grass, Beim Häuten der Zwiebel, Steidl Verlag, Göttingen 2006; vide autorski wybór z tej książki w specjalnym dodatku „Frankfurter Allgemeine Zeitung” z 19 sierpnia 2006 r., a w „Gazecie Wyborczej” pt. Jak poznałem strach fragmenty książki dotyczące wojennego epizodu z biografii przyszłego pisarza. G. Grass, Jak poznałem strach, przeł. S. Błaut, „Gazeta Wyborcza”, 26-27 sierpnia 2006, s. 14. Polskie tłumaczenie książki: G. Grass, Przy obieraniu cebuli, przeł. S. Błaut, Wydawnictwo „Oskar”, Gdańsk 2007 (dzieła Güntera Grassa pod red. Sławomira Błauta i Joanny Konopackiej). 6. C. Norwid, Czas i prawda, [w:] idem, Vade-mecum, oprac. J. Fert, BN, S. I, nr 271, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1990, s. 127. 7. „Miłość chce iść wciąż coraz dalej”. S. Weil, Świadomość nadprzyrodzona. Wybór myśli, przeł. A. Olędzka-Frybesowa, wybór i oprac. J. Nowak, wprowadzenie G. Thibon, Warszawa 1986, s. 198. (Por. „Miłość nigdy nie ustaje [...]”. 1 Kor 13, 8. Cytaty biblijne według wydania: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wyd. 3 poprawione, Poznań-Warszawa 1980). Dalszy – nader znamienny – ciąg wypowiedzi Weil brzmi: „Ale istnieje pewna granica. Kiedy ta granica zostanie przekroczona, miłość staje się nienawiścią. Aby uniknąć tej przemiany, sama miłość powinna się odmienić”. S. Weil, Świadomość nadprzyrodzona, op. cit. 8. F. Nietzsche, O pożytkach i szkodliwości historii dla życia, [w:] idem, Niewczesne rozważania, przeł. M. Łukasiewicz, posłowie K. Michalski, Kraków 1996, s. 84 (F. Nietzsche, Sämtliche Werke. Kritische Studienausgabe in 15 Bänden, hrsg. von G. Colli und M. Montinari, Berlin/New York 1980, t. I, p. 245, w skrócie: KSA 1, s. 245). 9. „Dass ein solcher Mensch geschrieben hat, dadurch ist wahrlich die Lust auf dieser Erde zu leben vermehrt worden”. W tłumaczeniu Małgorzaty Łukasiewicz słowa te brzmią: „Doprawdy, fakt, że człowiek ten pisał, pomnaża rozkosz życia na tej ziemi”. F. Nietzsche, Schopenhauer jako wychowawca, [w:] idem, Niewczesne rozważania, op. cit., s. 179 (KSA 1, p. 348). 10. M. de Montaigne, Próby, przeł. i przedmową opatrzył T. Boy-Żeleński, Kraków 2004, ks. I, rozdz. IX: O kłamcach, s. 49 n. 11. Ibidem. 12. Cf. ibidem, ks. II, rozdz. XVIII: O zadawaniu kłamstwa, s. 510 (vide również F. Bacon, Eseje, przeł. Cz. Znamierowski, słowo wstępne napisał T. Kotarbiński, Warszawa 1959, esej: O prawdzie, s. 5 n.). 13. Cf. M. de Montaigne, Próby, op. cit., ks. II, rozdz. XVIII: O zadawaniu kłamstwa, s. 510. 14. Między logiką a wiarą. Z Józefem M. Bocheńskim rozmawia Jan Parys, Montricher 1988, s. 99. 15. J. M. Bocheński, Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów, Paryż 1987, s. 97. 16. „Nikt jednak nie ma wątpliwości, że kto kłamie, ten mówi świadomie nieprawdę, aby wprowadzać w błąd. A zatem wypowiedź nieprawdziwa, świadomie wprowadzająca w błąd to kłamstwo” (Qua propter enuntiationem falsam cum voluntate ad fallendum prolatam, manifestum est esse mendacium). Św. Augustyn, De mendacio. W innym zaś miejscu powiada: „oszukuje każdy, kto przejawia wolę wprowadzenia w błąd” (św. Augustyn, O wierze prawdziwej, przeł. J. Ptaszyński, [w:] idem, Dialogi filozoficzne, Warszawa 1953, t. IV, s. 122). Por. S. Dietzsch, Krótka historia kłamstwa, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2000, s. 35.

& Literacje

& İ

Stanisław Gromadzki (ur. 1971), filolog, filozof, aforysta, tłumacz, eseista; kierownik Wydawnictwa Wydziału Filozofii i Socjologii UW; założyciel, redaktor naczelny i członek Rady Programowej kwartalnika „Przegląd Filozoficzno-Literacki”. Mieszka w Warszawie.

Grzegorz Wróblewski MY LIFE WITH ANN 1

01≈

Literacje

& 31

Z „Najlichszy”

aratust ra jest oszustem?

Czy

Myśl Fryderyka Nietzschego doceniana jest głównie za heroiczną próbę zdemaskowania wartości kulturowych. Wszak nie można filozofii Zaratustry nazwać burzycielską – czy też, jak chciałby sam zainteresowany, skłaniającą do przewartościowania wszystkich wartości – ze względu na brak realizacji w praktyce.

& Literacje

chrześcijanin wygrywa

Maciek Lipiński

Nie można też o Nietzschem powiedzieć, że był dynamitem, a nie człowiekiem (co stwierdził przy okazji napisania Antychrysta1) ponieważ jego myśl nie dokonała takiego przewrotu, jaki zapewne sam przewidywał. Badacze zaś, na domiar złego, prócz kilku nieścisłości2, wypominają mu błąd w sztandarowym, chciałoby się powiedzieć, punkcie jego filozofii, a mianowicie – w krytyce chrześcijaństwa. Na tym polu wielu głos zabrało, nie zawsze zresztą słusznie, żeby wspomnieć chociażby tezę Karla Jaspersa o rzekomej chrześcijańskości niemieckiego filozofa zawartą w Nietzsche a Chrześcijaństwo3. Wydaje się, że nieco celniejsze uwagi na ten temat poczynił Max Scheler4, który zdaje się potraktował spuściznę autora Zmierzchu Bożyszcz z odpowiednią dozą dystansu. Faktem jest, że trudno o pracę o niemieckim filozofie, pomijającą wątek chrześcijański. Jednakowoż, wielość reinterpretacji i omówień nie wyczerpuje najpopularniejszego bodaj zarzutu, którym celują w Nietzschego zarówno specjaliści, jak i zwykli czytelnicy jego aforyzmów: jak to możliwe, że chrześcijaństwo, religia ludzi brzydkich, o zerowym poziomie woli mocy, jedynie reaktywnych i tak przecież sprzecznych z ideałem nadczłowieka, swoim zasięgiem ogarnia cały świat i wygrywa? Chyba każdy w pewnym momencie lektury czuł się oszukiwany. Dla zwykłego czytelnika przez specjalistę sformułowane pytanie znajdziemy w książeczce O co nas pytają wielcy filozofowie? Leszka Kołakowskiego: „Chrześcijaństwo wedle Nietzschego jest religią słabości ludzkiej i strachu, wrogą życiu i sile. Czy fakt, że wygrało ono w dziejach i utrwaliło swoje panowanie nad wielkimi obszarami świata, może uchodzić za obalenie tej oceny?”5 Niech mottem poniższych rozważań będzie to – pokusimy się o stwierdzenie – globalne pytanie wszystkich. Zatem czy to Nietzsche nas oszukuje, czy sam przez siebie jest oszukiwany?

05≈

radykalizację poglądów i polemiczną pasję graniczącą wręcz z furią. Znamienne jest także zawrotne tempo w jakim napisał ostatnie dzieła, to jest właśnie (ograniczając się do najważniejszych) – Z genealogii moralności, Poza dobrem i złem, Ecce homo, Antychrysta czy Zmierz Bożyszcz… w trzy lata, a ostatnie w tydzień. Niestety, do trafnej diagnozy wymagana jest lektura każdego etapu myśli: od najspokojniejszego po ten graniczący z szaleństwem. Niemożliwym jest zatem zaznajomić się jedynie z dwoma czy trzema pismami Nietzschego i na tej postawie wnioskować o całości jego przekonań. W dodatku zakorzenione w kulturze pojęcie zwycięstwa, znajdujące się również w tytule i motcie rozważań, od razu implikuje właściwość i trafność przekonań tego, kto zwycięstwo odniósł. I na ten mankament autor Jutrzenki też zwrócił uwagę, wielokrotnie przypominając, że prawda bez władzy zaginie. Trudność pogodzenia całości przekazu filozoficznego autora To rzekł Zaratustra, jak już wspomniałem, wynika z krytyki kapitalnych pojęć kulturowych, oraz co za tym idzie, z tego, że Nietzsche nie utworzył tak jak inni systematu swojej filozofii. Dodatkowo wszystko w jego pismach przechodzi metamorfozy i nie składa się na jedność, a liczne ustępy o charakterze nazbyt prywatnym oraz furiackie tyrady nie ułatwiają znalezienia rozwiązania (chociaż niektóre fragmenty mają naprawdę wysoką wartość literacką). Nietzsche przeczuwając trudności interpretacyjne (wynikłe z powyższych ustaleń) usiłował jeszcze połączyć wszystkie swoje myśli w całość8 ,niestety porażka w tej materii była jednym z powodów choroby. Kiedy jednak poskłada się elementy Nietzscheańskiej układanki, dostaje się

Przystępując do odpowiedzi na tak postawione pytanie nie sposób pominąć ważnego kontekstu, który indukuje poważne kłopoty interpretacyjne. Nietzsche całą swoją filozoficzną działalność obudował wokoło trzech, często krzyżujących się wzajemnie elementów, mianowicie: krytycznej oceny chrześcijaństwa, apoteozy kultury starożytnej oraz próby dekonstrukcji pojęć kultury europejskiej (sam fakt ataku na wymienione, rudymentarne protezy myślenia i życia w obecnym świecie już na wstępie wywołuje u wielu czytelników głębokie niezrozumienie). To mieszanka dość wybuchowa i okraszona w dodatku licznymi dygresjami, które rozumiane bez kontekstu znacząco wypaczają myśl niemieckiego filozofa6. Nie jest to jedyne utrudnienie. Fryderyk Nietzsche to jeden z tych myślicieli, u których bezpośrednie ślady aktualnych rozterek życiowych są aż nadto widoczne w tekstach (nie znaczy to wszak, że kwestia prywatności jednostki nie ma żadnego związku z twórczością artystyczną czy działalnością filozoficzną). Mam na myśli brak pewnego dystansu, co zresztą nie dziwi, bowiem badacze donoszą o niebywałej wrażliwości Niemca7. Na ten brak składają się niezliczone wtrącenia, chociażby o Ryszardzie Wagnerze obecne nawet w Z genealogii moralności, dziele, którego przekaz w zamyśle autora miał być systematyczny, klarowny i naukowy (próba to z resztą całkowicie nieudana, nie tylko z powodu ataków personalnych). Drugą kwestią jest zbliżająca się choroba psychiczna, która na samym początku stycznia 1889 roku zakończyła działalność Nietzschego. Pierwsze jej wyraźne symptomy widoczne są już w połowie lat 80., tak więc wtedy obserwujemy

05≈

Literacje

& 33

Czy Zaratustra jest oszustem? „Najlichszy” chrześcijanin wygrywa 34

05≈ pewien falujący obraz rozpadu współczesnych wartości. Jak również rozpadu człowieka. Nietzscheańska antychrześcijańskość to określenie krótkie, lecz zawierające monstrualną ilość desygnatów. Z tego względu, mając na uwadze ograniczone ramy artykułu, ograniczę się do podawania tylko najjaskrawszych myśli i cytatów, a analizy zostaną poprowadzone w najkrótszy możliwy sposób. Wszak gdybym rozwinął chociaż jedną myśl do należytych rozmiarów, raziłoby to ogromną dysproporcją całego artykułu, arbitralność wyboru byłaby dla czytelnika niezrozumiałą, a i tak nie wiadomo, czy na rozwinięcie tejże myśli starczyłoby miejsca. Uwzględniając powyższe ustalenia przejdźmy więc do odpowiedzi na postawione we wstępie pytanie – Czy Zaratustra jest oszustem? Zwykle rozumienie Nietzscheańskiej antychrześcijańskości jest bardzo wybiórcze, częstokroć ograniczające się do uznania śmierci boga w sensie dosłownym. Brak instancji metafizycznej poniekąd wpisuje się w ten slogan, jednak jest to rozumienie nazbyt ubogie, w dodatku imputujące tragizm sytuacji. Tymczasem chodzi tu Nietzschemu o śmierć ideałów obiektywnych, rzekomo wrodzonych, których genezą jest mylne przekonanie o rozumowości świata. Nie – mówi Nietzsche - świat jest swobodnym stawaniem się, czas już przestać się oszukiwać i kultywować wielowiekowe majaki ludzi pierwotnych a potem starożytnych, tylko dlatego, że zmuszają do tego obyczajność obyczaju i strach. Wieść ta na domiar wszystkiego opromienia nową jutrzenką, stwarza okazję jak nigdy przedtem do tego, aby wyzwolić się z idiotycznych karbów pętających człowieka i zacząć w końcu rozkoszować się naturalnym żywiołem życia. Ta radosna nowina o zrzuceniu łańcuchów z rodzaju ludzkiego wydaje się ostatnim, tak spokojnym sformułowaniem. Niech o tym zaświadczy fakt, że zdania nazywające Jezusa dekadentem czy idiotą były przez siostrę Nietzschego skrupulatnie wykreślane z wydań Antychrysta. Czy więc rzeczywiście twierdzenie, że chrześcijaństwo jest: „religią słabości ludzkich i strachu, wrogą życiu i sile” w świetle Nietzscheańskiej filozofii jest trafne? Zaczynając więc od logicznego (nie chronologicznego) porządku: autor To rzekł Zaratustra konstruuje typ osobowościowy zbawiciela i stwierdza, że jest on osobą, której mechanizm działania opiera się

& Literacje

na zaspokajaniu własnych potrzeb szczęścia. On wszystko bierze z wnętrza, bierze stamtąd światło, bierze przyjemne uczucia bez oparcia o rzeczywiste podstawy, niczego nie argumentuje racjonalnie. Tym samym powoduje obecność swojej nauki w każdym człowieku, jednocześnie zaś racjonalnie w nikim! Stworzyła się w ten sposób okazja do używania mglistego języka metaforycznego i symbolicznego. Jezus jest jedynym prawdziwym chrześcijaninem (w sensie stosowanego kodeksu postępowania), natomiast zupełnie nie jest Bogiem ani synem bożym [podkreślenie ML]. Tutaj dochodzimy niejako do drugiego etapu powstawania chrześcijaństwa: bezpośrednio po śmierci na krzyżu. Sytuacja była paradoksalna i niejasna – doszedł do głosu ludzki instynkt pragnący wyjaśnienia nieprawdopodobnego zdarzenia i według Nietzschego w tym miejscu przyprawiono Jezusowi boskość. O dalsze losy chrześcijaństwa zadbał św. Paweł, chory z żądzy władzy9, który sfałszował historię Żydów jak również historię Jezusa, aby oficjalnie usankcjonować jego boskość. Tak więc konstrukcja wstępnych dziejów chrześcijaństwa jawi się jako zupełnie przypadkowe zdarzenie w historii świata, w dodatku z domieszką fałszerstwa. Nietzsche też wielokrotnie sugeruje, jakoby kasta kapłańska pomagała w tym oszustwie, aby za pomocą nieistniejącej wolnej woli, którą wmawia społeczeństwu, móc karać i sądzić ludzi – wszak nikt nie ucieknie od swych naturalnych instynktów, zatem stworzona została okazja do panowania nad grupą ludzi. Dalszy rozwój tej religii jest już konsekwencją ludzkiej natury. Otóż niemiecki filozof w swoich pracach wielokrotnie podkreślał aspekt ludzkiego znużenia, które jest czynnikiem powodującym nawet najmniej rozsądne zmiany10. Nie inaczej było w Rzymie, gdzie wielowiekowa hegemonia i ustalony porządek, jak czytamy w Jutrzence11, zachęcał ludność do zmian, ponadto podkreślone w tym dziele zostało również psychologiczne podłoże, które ludziom każe interioryzować wszelkie nieznane, niezrozumiałe elementy – według Nietzschego to też bardzo ważny element przyswojenia chrześcijaństwa. Ponadto chrystianizm legitymizuje, zdaniem niemieckiego myśliciela, wszelki strach i konwertuje go na moralność. Zaczyna działać tak zwany resentyment. W Genealogii Moralności zaakcentował wyraźnie i dosadnie

oszołomienia i przez to dezawuującym rzeczywistość; wiary – nie ważne, czy prawdziwe jest to w co wierzymy, najważniejsze że się w to wierzy; litości – czyli mnożnika nędzy, podtrzymywania najpaskudniejszych instynktów i bałamucenia najsłabszych. Czyni zatem ze swoich wyznawców ludzi pozornie zaspokojonych fizjologicznie oraz oderwanych od naturalnego, bezdogmatycznego życia. Ciekawy rys historyczny dodaje w tym miejscu Nietzsche à propos tego, dlaczego tak łatwo system postępowań chrześcijańskich uznany został za metafizyczny. Po pierwsze ludzkość mierna od zawsze przenosiła w zaświaty coś, czego nie mogła bezpośrednio uzyskać, czy zrozumieć. Po drugie dawniej wierzenia czy kulty opierały się na zgoła innym schemacie – to silny lud stwarzał sobie Boga, któremu dziękował za całą swoją moc, mógł też od razu zagłodzić go brakiem ofiar. Z chrześcijaństwem jest na odwrót – tym razem bożyszcze stworzone zostało przez ludzi miernych po to, aby ich chroniło i było towarzyszem w samotności, w dodatku tu już nie można było iść na żadne targi z zaświatami. Dziwiąc się bierności nowożytnej kultury, jak i dezawuując wszelką prawdziwość Bogów, pisze w Antychryście : „ […] Dwa tysiąclecia prawie i ani jednego nowego Boga! Lecz wciąż jeszcze i jak coś stałego, jak ultimatum i maximum tworzącej bogów siły, człowieczego creator spiritus, ten politowania godny Bóg chrześcijańskiego monoteizmu! Ten mieszańczy twór upadku z zera, pojęcie i sprzeczność, w którym wszystkie instynkty decadance, wszystkie tchórzostwa i znużenia duszy mają swe uświęcenie!”13. Autor Poza dobrem i złem zauważa również w chrześcijaństwie wielość elementów pogańskich oraz religijno-kulturowych przejętych z wielu państw i traktuje ten fakt jako jeden z kilku czynników ułatwiających adaptację na nowych gruntach. Odmawia w ten sposób wszelkiej słuszności (tj. prawdy) w zdobywaniu nowych wyznawców tej religii; jeśli idzie o nasze rozważania – poprzez wymienione już atrakcyjność dla najsłabszych, oferowane bezpieczeństwo, oraz multikulturowość, która czyni przyjęcie nowej religi bezkolizyjnym. Summa powyższych stwierdzeń implikuje wizję chrześcijaństwa jako nie tyle religii, co swoistego systematu pozwalającego na spokojny,

swoją myśl na porównaniu – nie można winić ptaków łownych za to, że atakują jagnię. Jest to naturalna kolej rzeczy. Natomiast w momencie w którym jagnię zaczyna twierdzić, że działanie ptaka jest złe p o w s z e c h n i e [podkreślenie – ML], nie zaś jednostkowo, to zaczyna funkcjonować fałszywa moralność przekłamująca naturalne wartości. Z czasem, gdy ktokolwiek da wyraz swoim naturalnym potrzebom, już nie tylko społeczność napiętnuje jego zachowanie, ale on sam z nieprawdziwych przyczyn czuł będzie się naznaczony i winny. Resentyment którym celują słabi (określani w tym kontekście jako rasa niewolników) w silniejszych od siebie (czyli w tym znaczeniu rasę panów), zaczyna być ich buforem bezpieczeństwa, ale i zaprzeczeniem natury (w tym prostym równaniu znajdujemy też cały schemat powstawania dekadencji, kiedy to zdezorientowanym jednostkom brak odwołań do swoich stłumionych potrzeb). „Zupełna nieodpowiedzialność człowieka za swe postępowanie i swą istotę jest najbardziej gorzką kroplą, którą poznający połknąć musi […] Wszystkie jego oceny, wyróżnienia, niechęci straciły wskutek tego wartość i stały się fałszywe: najgłębsze uczucie, to, które żywił dla męczennika, bohatera, poświęcone było błędowi; nie ma on już prawa ani chwalić, ani ganić, gdyż nie rymuje się to z niczem chwalić lub ganić naturę i konieczność…”12. Tak więc na tym etapie widzimy już wyraźniej, iż nie dość, że źródła chrześcijaństwa zostały prawdopodobnie sfałszowane, to w dodatku sama religia zaczyna chronić ludzi najsłabszych, którzy nie potrafią pogodzić się z własną słabością do tego stopnia, że dochodzi do wypaczenia rzeczywistych wartości. W owym przeformowaniu natury widział Nietzsche najpoważniejszy błąd ludzkości od zarania dziejów. W toku powyższych rozważań zarysowało się pewne – zdaniem Nietzschego - przekłamanie rzeczywistości. Ten sam charakter mają zabiegi chrześcijaństwa mające na celu zatrzymanie przy sobie wiernych. Mianowicie nadaje się sens bytowi ludzkiemu, który w rzeczywistości pełen jest odczuć fizjologicznie nieprzyjemnych. Powoduje się w ten sposób uczucia pozytywne, np. bezpieczeństwo czy spokój. Religia Jezusa omamia również człowieka za pomocą kilku dogmatów: miłości – która jest uczuciem skrajnie egoistycznym oraz wprawiającym w stan

05≈

Literacje

& 35

choć sprzeczny z naturą żywot jednostek mizernych – rasy niewolniczej, przy okazji limitujący poprzez resentyment potencjalne działania jednostek silnych, rasy panów. Dodatkowo, z niewiadomych dla Nietzschego względów większość ludzkości dąży do szczęścia i zatraca się w ludzkiej codzienności, co za tym idzie – jest to łatwy grunt do zasiania na nim chrześcijaństwa, które daje spokój oraz poczucie postępowania zgodnie z panującymi regułami. Sam zaś chrześcijanin to jednostka słaba i reaktywna, bo jej jedyna działalność sprowadza się do tępienia jednostek silniejszych (doskonalszych) oraz do niszczenia i jednocześnie panowania nad samym sobą (bo nad nikim innym nie można) za pomocą chrześcijańskich dogmatów, np. ascezy czy pokuty. Dodatkowo jest on niewyobrażalnym egoistą, bowiem troszczy się wyłącznie o własne zbawienie i podporządkowuje temu celowi cały swój żywot. Nawet zwykła litość jest rozkoszowaniem się wrażeniem, jakie wywarło się na bliźnim, panowaniem nad nim. Razi to tym bardziej, że podszyte jest górnolotnymi założeniami i słowami. Ciężko ocenić słuszność przedstawionych powyżej wyników Nietzschego, jednak na uwagę na pewno zasługuje fakt, iż nie wszyscy chrześcijanie postępują wedle takiego schematu działań, nie wszyscy też mają podobny rys charakterologiczny, a raczej większość przejmuje pokoleniową spuściznę kulturalną w sposób bierny – co jest doskonale widoczne w kulturze XXI wieku. Przy tak jednostronnej i negatywnej koncepcji chrześcijaństwa, zasadnym zdaje się pytanie, jak to możliwe, że religia ta rozprzestrzeniła się na cały świat i wygrała walkę o panowanie. Cóż, odpowiedź zawarta jest już poniekąd w powyższych rozważaniach – jest to wedle Nietzschego światopogląd atrakcyjny dla ludzi słabszych, których naturalną koleją rzeczy jest więcej. Każdemu, kto nie chce stanąć twarzą w twarz z życiem, łatwiej jest schować się za bezpiecznym murem odgradzającym go od immoralistycznej rzeczywistości. W dodatku wielowiekowe przekonanie o tym, że chowając się w taki właśnie sposób postępujemy właściwie jeszcze ułatwia cały proces realizacji założeń chrześcijańskich. Należy tu koniecznie powołać się na Nietzscheański pluralizm wartościowania: otóż 73 aforyzm Jutrzenki mówi wyraźnie o prawdzie chrześcijan:

& Literacje

„Za prawdą chrześcijaństwa przemawiały cnotliwe życie chrześcijan, ich niezłomność w cierpieniu, mocna wiara, zwłaszcza zaś rozpowszechnienie religii, jak też – mimo wielu smutnych faktów – coraz większa liczba wyznawców” – tak mówicie po dziś dzień! Ale to jest żałosne! Zrozumcież wreszcie, że wszystko na co wskazujecie, nie przemawia ani za prawdą, ani przeciw niej, że prawdy dowodzi się inaczej niż prawdziwości, a ta ostatnia nie stanowi bynajmniej argumentu na rzecz tej pierwszej!”14. Dodaje jeszcze w kilku innych miejscach niewątpliwe słuszny sąd o tym, że świat akceptuje w równym stopniu wszystkie przejawy życia, a większa popularność któregokolwiek z nich nie świadczy bynajmniej o jego prawdziwości. Warto też wspomnieć o zanegowaniu pojęcia przyczynowości czy rozumności stworzenia implikujące istnienie bytu bez jakiejkolwiek narzuconej mu celowości. Argumenty te stawiają porządek świata w nowym świetle, bo zmuszają nas do zaprzestania posługiwania się utartym związkiem przyczynowo-skutkowym. Wychodzi z tego obraz ogromnej, niespotykanej dotąd w dziejach świata wolności oraz spluralizowania wytwórczości ludzkiej pod szyldem nieobecności planu i rozumu w stworzeniu. Po takim spojrzeniu na świat, nie sposób już twierdzić, że zawsze wygrywa ten lepszy, czy najbliższy prawdzie. Zwycięstwo może odnieść również słaby, jeśli tylko przypadkowo ma ku temu sprzyjające okoliczności. W 43 myśli Antychrysta Nietzsche skonstruował finałową dla tych rozważań pointę – podał przyczynę zwycięstwa chrześcijan nad światem: „ […] A jednak temu politowania godnemu pochlebstwu osobistej próżności zawdzięcza chrześcijaństwo swoje zwycięstwo – przekonało tym do siebie wszystko nieudane, buntowniczo nastrojone, poronione, wszystkie wyrzutki i odpadki ludzkości. Zbawienie duszy – mówiąc dosadniej: świat obraca się wkoło mnie […] Przyznanie nieśmiertelności każdemu Piotrowi i Pawłowi było dotąd największym, najgorszego gatunku zamachem na dostojną człowieczość”15. Jak widzimy więc, bardzo kusząca propozycja trafiła na podatny grunt. Lecz mylne jest z gruntu myślenie o popularności jako o słuszności, tak samo jak mylne jest przekonanie o posiadaniu wiedzy na temat rzeczywistości apriori, które prowadzi do metafizyki:

„Jak to możliwe, by ktokolwiek miał mniemanie o rzeczach tego świata za objawienie? Ten oto problem wiąże się z genezą wszelkich religii: w każdym takim przypadku był ktoś, dla kogo to okazywało się możliwe”16. Tak więc usiłując podsumować owy krótki szkic, wypada przypomnieć, że w świetle Nietzscheańskiej filozofii chrześcijaństwo stanowi jeden z trzech słupów granicznych i dogłębne wejrzenie w problematykę nie zmieści się na pewno ramy artykułu. Podejmując heroiczną próbę wyłuskania właściwych ziaren myśli autora Antychrześcijanina otrzymujemy pewien obraz paradoksu, który jest tematem rozważań. Jak twierdzi wytrwały apologeta kultury antycznej, przeznaczona jest religia Jezusa dla najlichszych jednostek. Jednak w świecie zaproponowanym przez Nietzschego, tj. w świecie immoralizmu, relatywizmu i przypadkowości podszytym wolą mocy, chrześcijanie mimo wszystko mogą odnieść swobodne zwycięstwo. Nawet więcej – przy sprzyjających okolicznościach (jak każdy człowiek), chrystianizm może utrwalić swe panowanie mimo wielu słabości. Nie ma tu już znaczenia, czy filozofia ta ubrana jest w płaszcz fałszu i oszustwa natury – jeśli jest atrakcyjna dla ludzi. A o atrakcyjności owej wątpić nie możemy, bowiem nadanie sensu naszej egzystencji, zapewnienie bezpieczeństwa, otoczenie (nawet jeśli pozorną tylko!) miłością, a w końcu przyznanie nieśmiertelności – wszystko to czyni człowieka biernym ale i dopieszczonym. Nie ma tu już znaczenia, że Boga, który nam to wszystko oferuje, nikt nie widział, a język jego jest mało wiarygodny. Najlichszy chrześcijanin wygrywa. Nie ma tu błędu, nie ma tu oszustwa, bowiem kulturowe pojęcie zwycięstwa to tylko synonim popularności. „Prawda sama w sobie nie jest bynajmniej władzą, choć wmawiają nam to, wdzięcząc się do nas, różni agitatorzy!”17. Jedyne co faktycznie pozostaje, to przekłamane i zdewastowane wartości…

Maciek Lipiński

{

Czy Zaratustra jest oszustem? „Najlichszy” chrześcijanin wygrywa 36

05≈

1. List datowany na 26.11.1888 do Paula Dussena. Mówi w nim Nietzsche wyraźnie, że jest w stanie odmienić bieg wydarzeń na ziemi. 2. Chociażby swawolna kreacja genealogii pojęć dobry i zły w Z genealogii moralności stwierdzona w posłowiu przez Pawła Hartmana. F. Nietzsche, Z genealogii moralności, Warszawa 2003. 3. Mimo wszystko cały systemat Nietzschego zbudowany jest wokoło zanegowania podstawowych prawd chrześcijańskich. 4. M. Scheler, Resentyment a moralność, Warszawa 1997. 5. L. Kołakowski, O co nas pytają wielcy filozofowie, Kraków 2004. 6. Do dziś, tj. 110 lat po śmierci Nietzschego ciągle zewsząd słychać głosy o jego rzekomym antysemityzmie – pomimo faktu, że zrywał stosunki z ludźmi o takich poglądach a sam antysemityzm ostro potępia. 7. Nietzsche był osobą niezwykle wrażliwą, wręcz przewrażliwioną. Kiedy w towarzystwie ktoś choć słówkiem wspomniał o jego teoriach, Nietzsche reagował impulsywnie. Czasami nawet wybiegał z pomieszczenia i kiedy ktoś go odszukał, ten był cały zapłakany i twierdził, ze śmieją się z niego, co było oczywistą nieprawdą. Więcej w: J. Kohler, Tajemnica Zaratustry. Fryderyk Nietzsche i jego zaszyfrowane przesłanie, Wrocław 1996. 8. Przymierzał się bardzo poważnie do napisania takiej summy o nazwie Wola mocy, jednak mimo starań próba zakończyła się niepowodzeniem. Jednakowoż Wola mocy została wydana przez jego siostrę. Wydawnictwo oczywiście nie ma nic wspólnego z pierwotnym zamierzeniem właściwego autora. 9. Wzmianki na ten temat można znaleźć w wielu pismach. W podobnym tonie Nietzsche wypowiada się np. o Lutrze. 10. Cała filozofia Nietzschego pełna jest odwołań do biologizmu: nieudanego trawienia, lepszego samopoczucia, czy też właśnie znużenia. Nie wszystkie ze spostrzeżeń były celne. 11 F. Nietzsche, Jutrzenka. Myśli o przesądach moralnych, Warszawa 2003, § 71. 12 F. Nietzsche, Ludzkie, arcyludzkie, Kraków 2010, § 107. 13 F. Nietzsche, Antychryst, Kraków 2003, § 19. 14 F. Nietzsche, Jutrzenka, op. cit., § 73. 15 F. Nietzsche, Antychryst, op. cit., § 43. 16. F. Nietzsche, Jutrzenk, op. cit., §62. 17. ibidem, § 534.

Maciek Lipiński (ur. 1988), obecnie na studiach magisterskich Wydziału Polonistyki UW. W czerwcu tego roku obronił licencjat na temat poglądów etycznych Fryderyka Nietzschego i Aleksandra Świętochowskiego. Jest redaktorem kilku serwisów internetowych. Niniejszy artykuł stanowi jego debiut.

Literacje

& 37

H herlock olmes

i tajemnica

absolutnego * fałszerstwa &

Pierwszy ślad

Na Baker Street jak zwykle kończyło się lato. Zamyślony mężczyzna energicznie kroczył chodnikiem, wymijając nielicznych przechodniów. Gdy dotarł pod numer 221b, nieznacznym skinieniem głowy pozdrowił dyżurującego tam policjanta i jednym krokiem przesadził próg.

& Literacje

Maciej Maryl

Szybko wdrapał się po ciasnych, wąskich i trzeszczących schodach na pierwsze piętro tylko po to, by stwierdzić, że Watson się jeszcze nie zjawił. Pewnie znów zatrzymały go sprawy praktyki. Mężczyzna zasiadł więc w miękkim fotelu, zaplótł dłonie i posłusznie się uśmiechnął. Błysk flesza rozświetlił na moment jego t-shirt z dowcipnym napisem. Wyprostował kciuk i zrobił głupią minę, a flesz błysnął ponownie. Wstał i następny turysta zajął jego miejsce. Witamy w londyńskim Sherlock Holmes Museum! Pod koniec lat 70. XX w. Umberto Eco przemierzał Stany Zjednoczone śladami podobnych atrakcji: gabinetów figur woskowych, parków tematycznych, disneylandów i kiczowatych pałacyków (jak zajazd Madonna Inn, perełka brawurowego eklektyzmu, której „ubogi język ludzki nie jest w stanie opisać” 1996: 34). Wszystkie miejsca, które odwiedził, były uwikłane w ten sam proceder, w którym „amerykańska wyobraźnia, poszukując prawdziwej rzeczy, tworzy ostatecznie absolutny fałsz”, a granice między grą i złudzeniem ulegają zatarciu (ibid.: 16). Eco nazwał tę praktykę fabrykowaniem absolutnego fałszerstwa (absolute fake), prezentowaniem kopii, która ma przewyższać oryginał, ma być bardziej odeń rzeczywista. Jeżeli „absolutne” fałszerstwo można w ogóle stopniować, to Sherlock Holmes Museum plasowałoby się w czołówce rankingu. Zlokalizowane – jakżeby inaczej – na Baker Street 221b („najsłynniejszy adres na świecie” – czytamy w ulotce), kusi turystów spragnionych widoku prywatnych pomieszczeń najsłynniejszego detektywa wszech czasów.

06≈

Na kolejnych piętrach możemy podziwiać wiktoriańskie wnętrza, podobizny Sherlocka i eksponaty z jego burzliwej kariery. Zatrzymujemy się na schodkach na poddasze, gdzie kulisy fikcji nabierają nowego znaczenia – drzwi do ciasnej ubikacji, którą dzielił niegdyś z Watsonem, tarasuje teraz wnuczek, który próbuje zrobić babci zdjęcie. Oto możemy doświadczyć fikcji bardziej realnej od rzeczywistości. Zapraszamy. Zgodnie z najnowszymi trendami światowego muzealnictwa, muzeum Sherlocka zachęca do „interpretacji w pierwszej osobie” (cf. Walsh 1992: 100-102), tzn. przedkłada „wczucie się” i bezpośrednie „przeżycie” nad rozumienie i namysł z dystansu. Zwiedzanie takiego muzeum opiera się na odgrywaniu i empatii, które pozwalają widzom uczestniczyć niejako w „autentycznych” wydarzeniach historycznych – przejść kanałem jak Powstańcy Warszawscy, czy przetrwać Blitz w londyńskiej piwnicy. Muzeum Sherlocka zachęca do takiego odbioru. Jeszcze zanim przekroczymy jego progi, karnie czekając w ogonku na swoją kolej, możemy wcielić się w Holmesa i skorzystać z czapki i fajki, wyłożonych do dyspozycji turystów. Już w środku zwiedzający mogą zasiąść w fotelu detektywa, pogrzebać w torbie Watsona i przerzucić „dzisiejszą” prasę, a wszystkie eksponaty można pogłaskać, potrzymać i powąchać, by poczuć „atmosferę”. Muzealna interpretacja w pierwszej osobie wzmacnia poczucie zaangażowania, „wszystko bowiem musi być takie samo jak w rzeczywistości, chociaż rzeczywistością w tych przypadkach jest fantazja” (Eco 1996: 24).

ny przez zestaw symboliczny, uprzednio uformowany w umyśle widza. Oglądanie kanionu w warunkach z góry ustalonych, jest w istocie oglądaniem owego zestawu” (Percy 1975: 47). Dzieje się tak z tej przyczyny, powiada Percy, iż przedmiot spojrzenia został uprzednio sformułowany przez pocztówki, książki, przewodniki, ulotki i same słowa Wielki Kanion. A zatem, „podczas gdy zauroczenie i zachwyt Hiszpana wynikały ze zbadania rzeczy jako takiej […], miarą satysfakcji turysty jest stopień, w jakim kanion odpowiada uprzednio uformowanemu zestawowi” (ibid.). Spojrzenie turysty nie jest spojrzeniem badacza. Jonathan Culler rozwija tę myśl: turysta patrzy na znaki, które pozwolą mu dostrzec coś innego – wszystko jest dlań „znakiem siebie […]: Francuz jest przykładem Francuza, restauracja w dzielnicy łacińskiej oznacza «restauracyjność dzielnicy łacińskiej» (1988: 155). Słowem, gdy tylko trochę się zachmurzy i liście przysypią skałę na wybrzeżu, od razu widzimy pejzaż romantyczny i odczuwamy wzruszenie. Gdzie tu zatem miejsce na autentyczność? Nie znajdziemy jej u Cullera, który powiada, że coś autentycznego musi być najpierw oznaczone jako prawdziwe, warte oglądania, inaczej umyka naszemu spojrzeniu: „autentyczność jest relacją znakową” (ibid. 161). Nawet „unikalne”, „nieturystyczne” doświadczenie musi być zapośredniczone znakowo, podane pod naszą rozwagę właśnie jako „unikalne” i „nieturystyczne”. Dobrym przykładem są tu wskazówki z przewodników Lonely Planet, które prowadzą setki „backpackersów” (tzn. turystycznych outsiderów) w „autentyczne” miejsca (w tym momencie Autor tego tekstu zafrasował się niepomiernie, ponieważ kreśli te słowa w absolutnie „nieturystycznej” i „autentycznej” knajpie „dla lokalsów”, gdzieś na południu USA – takiej, jak na filmach). Atrakcja turystyczna, powiada Dean MacCannel, jeden z pierwszych antropologów turystyki, to funkcja trzech elementów: turysty, widoku (sight) i wskaźnika (marker) (1999: 41). Wskaźniki, owe znaki francuskości czy romantyczności, są kluczowe dla zaistnienia samego widoku, ponieważ turyści – tak, jak w przypadku Wielkiego Kanionu – „nie widzą San Francisco w żadnym empirycznym sensie tego słowa. Widzą Fisherman’s Wharf, tramwaj,

Zagadka Wielkiego Kanionu Skoro uznaliśmy, że muzeum Holmesa bierze udział w fabrykowaniu „absolutnego fałszerstwa”, zastanówmy się zatem, czym jest „absolutny autentyk”. Walker Percy, amerykański pisarz i semiotyk, pytał, czy turysta nad Wielkim Kanionem (parkiem narodowym, utrzymanym w niezmiennej, „autentycznej” postaci) rzeczywiście widzi to samo, co jego odkrywca García López de Cárdenas? Odpowiedź jest negatywna: „to niemal niemożliwe, ponieważ Wielki Kanion, jako taki, został zawłaszczo-

06≈

Literacje

& 39

Sherlock Holmes i tajemnica absolutnego fałszerstwa*

06≈ most Golden Gate, Union Square, Coit Tower, bazę wojskową Presidio, księgarnię City Lights, Chinatown oraz, być może, dzielnicę Haight-Ashbury, czy nagą striptizerkę w jakimś klubie na North Beach czy Barbary Coast. Każdy z tych przedmiotów, jako element w zespole zwanym «San Francisco», jest symbolicznym wskaźnikiem” (1999: 111). Wskaźnik może wręcz zastąpić sam widok, ponieważ z nim w relacji znakowej (wskaźnik jest znaczącym, a widok – znaczonym). I tak, pisze MacCannel „zwiedzający Miejsce strzelaniny Bonnie i Clyde’a nie mogą być zawiedzeni, jak Mark Twain, gdy oglądał Ostatnią wieczerzę. Nie spodziewali się bowiem, że zobaczą cokolwiek, więc wystarcza im sam kontakt ze wskaźnikiem” (ibid. 114-115). Twain poczuł zawód, ponieważ oczekiwał piorunującego przeżycia estetycznego po spotkaniu z wielkim dziełem sztuki, które okazało się zaniedbane, smętne i wyblakłe. W przypadku miejsca strzelaniny, gdzie chodzi o przeżycie innego rodzaju, wystarcza sam wskaźnik oznajmiający: to zdarzyło się tutaj. Autentyczność jest zatem funkcją wskaźnika i dyskursu, który go funduje. Powrócę jeszcze do tej kwestii.

Biblia wielebnego Williamsona W przypadku Sherlock Holmes Museum, relacja między wskaźnikiem a widokiem jest dość interesująca. Przedmioty rzeczywiste denotowane przez tekst fikcyjny (np. głęboki fotel Sherlocka), stają się w muzeum wskaźnikami (znakami), odnoszącymi się do tejże fikcji, która z kolei je uprawomocnia (jako przedmioty w muzeum) i przydaje im wagi. Wskaźniki zastępują widok („prawdziwego” mieszkania Holmesa), który – siłą rzeczy – nie istnieje. W muzeum Sherlocka mamy do czynienia z trzema typami wskaźników, które różnią się od siebie funkcją i stopniem „fikcyjności”. Zacznijmy od tych najbardziej „autentycznych”. Pierwsza grupa to materiały kontekstowe, luźno powiązane z opowiadaniami Conan Doyle, składające się raczej na tło dla pozostałych przedmiotów. Mamy tu zatem detale z epoki, stanowiące wskaźniki „typowego” domu czasów wiktoriańskich: dywany, fote-

& Literacje

le, sekretarzyk, skrzynia, lampa naftowa (bez klosza), jakieś miski, serwety, pióra... itp. Przedmioty nie są zabezpieczone i trudno się temu dziwić – jeżeli eksponat zaginie lub ulegnie dewastacji, nie będzie to miało większego znaczenia, ponieważ szybko można znaleźć zamienniki na pchlim targu. Są to zatem wskaźniki „klimatu historycznego”, które swą sędziwą aparycją (większość zapewne pochodzi z końca XIX w.) dodają ekspozycji aury rzeczywistości historycznej, użyczając jej innym, nie tak realnym eksponatom. Druga grupa wskaźników, to przedmioty na poły fikcyjne, tzn. eksponaty z epoki, powiązane jednocześnie z fikcyjnym światem opowieści o Sherlocku. Jeśli grupa pierwsza składała się z przedmiotów „typowych”, to w tym wypadku mamy przedmioty „jednostkowe”, „tożsame” z rekwizytami ze świata opowieści. Stanowią one zatem wskaźniki fikcyjnego widoku, który widzowie mają ujrzeć. Podstawowym znakiem jest tu lokalizacja geograficzna w świecie rzeczywistym, która odróżnia to muzeum od parku tematycznego (znajdującego się w fikcyjnym „gdzieś”) – wszak każde dziecko wie, że Sherlock mieszkał właśnie w tym miejscu. Drugim takim elementem jest niedawny nabytek muzeum, czyli wiklinowy fotel, w którym zasiadał model, gdy Sidney Paget szkicował ilustracje do „Greckiego tłumacza”. Jest to eksponat szalenie istotny (wyróżniony na stronie internetowej muzeum), ze względu na swą pokrętną autentyczność jako desygnat fikcjonalnego opisu (fotel Sherlocka z opowiadania), który następnie posłużył za pierwowzór kolejnej fikcyjnej reprezentacji (ilustracji do opowiadania). Podczas gdy eksponaty kontekstowe dość luźno zaświadczały o autentyczności widoku, to ów wyświechtany, wiklinowy mebel stanowi bezpośredni łącznik ze światem rzeczywistym. Pozostałe przedmioty z tej grupy to „paraeksponaty” z opowiadań Conan Doyle’a, które są zaprezentowane w sposób właściwy muzeom postaci historycznych, tzn. powiązane z konkretnymi wydarzeniami, które przydają im aury. W Graceland, dajmy na to, szaty Elvisa eksponuje się w bezpośrednim sąsiedztwie fotografii z występów Króla w danym stroju (wskaźnik autentyczności widoku). W muzeum Sherlocka znajdziemy podobne atrakcje,

Trottelreiner tłumaczy, że to tylko złudzenie wywołane przez „maskony”, czyli halucynogeny punktowe . W przeciwieństwie do narkotyków, które odcinają człowieka od świata, „maskony świat fałszują” – sam termin „pochodzi od maski. Wprowadzając odpowiednio syntetyzowane maskony do mózgu, można zasłonić dowolny obiekt świata zewnętrznego obrazami fikcyjnymi tak sprawnie, że osobnik zachemaskowany nie wie, co jest w postrzeganym realne — a co ułudne.” (Lem 1983: 100). Maskony pełnią zatem funkcję wskaźników, przekształcając widoki świata rzeczywistego w pożądany obraz. Gdy Tichy zażyje „antych”, silną odtrutkę, dostrzeże, że wspaniała sala, w której przebywa, to w istocie przaśny bunkier, kandelabry to zwykłe żarówki, pyszne jedzenie to ohydna breja, a napotykani ludzie są w istocie brudni, potargani, oszczeciniali i plamiści. Gdybyśmy przed wejściem do Sherlock Holmes Museum zażyli jakąś pigułkę antysemiotyczną, zebrane w nim eksponaty okazałyby się nagle odrapanymi rupieciami, zdezelowanymi meblami lub kiczowatym asortymentem sklepu ze śmiesznymi rzeczami. I po co w ogóle tu przychodziliśmy? Przeżycie turysty, a zwłaszcza turysty w takich muzeach, jest swoistą halucynacją, radością z obcowania z odmienną rzeczywistością. Ale czy dotyczy to wyłącznie „absolutnych fałszerstw”? Choć Lem pokazał Tichemu autentyk – rzeczywistość odartą ze wskaźników-maskonów – to czy takie spojrzenie jest możliwe w muzeum? Kategoria absolutnego fałszerstwa opiera się na pojęciu autentyku, ponieważ nie ma fałszerstwa bez oryginału. Takimi oryginałami są dla Eco choćby arcydzieła architektury czy sztuki europejskiej, nieudolnie oddawane w wosku i innych materiałach przez mniej lub bardziej anonimowych artystów amerykańskich. Oryginał, dajmy na to, „fałszywego” miasteczka kowbojskiego, jak Fort Worth pod Dallas ( „jedyny na świecie” codzienny spęd bydła o 11:30 i 16:00 z wyjątkiem świąt!) stanowi prawdziwa sceneria największego targu bydła z przełomu XIX i XX w., uzupełniona przez wskaźniki odsyłające nas do popkulturowych reprezentacji Dzikiego Zachodu, które czynią to miejsce widokiem godnym uwagi. Podobnie z Main Street w Disneylandzie, która służy Eco za przykład

wzmocnione odniesieniem do konkretnego opowiadania, w którym się pojawiały. Mamy tu zatem torbę z utensyliami Watsona, fotografię młodego Sherlocka, jego notes, nóż, którym zadźgano Willoughby’ego Smitha (Złote pince-nez), laleczkę voo-doo (Tajemnica Wisteria Lodge), facsimile listu Sherlocka do Watsona (fac-diverso, jak powiedziałby Eco), rewolwer ukryty w biblii fałszywego (sic!) wielebnego Williamsona (Samotna cyklistka), kawałek muru ze śladami krwi odnalezionymi przez insp. Lestrada (Przedsiębiorca budowlany z Norwood), zatrute strzały (Znak czterech), „Kozik z rogową rękojeścią, wykorzystany przy zabójstwie Pietro Venucciego” (Sześć popiersi napoleona), „Nóż do sekcji zwłok, ok. 1880-90, z rodzaju tych, którymi prawdopodobnie posługiwał się Kuba Rozpruwacz”, zdjęcie Ireny Adler i króla Bohemii (Niezwykła kobieta), wywieszkę z informacją o rozwiązaniu Związku Rudowłosych i ogromną, wypchaną głowę psa Baskerville’ów. Wszystkie te przedmioty znamy skądinąd, tak jak znamy rękopis Deklaracji Niepodległości, kamień z Rosetty czy Wenus z Milo. Różnica polega tu na statusie znaczonego, które w tym przypadku jest fikcją literacka. Ostatnią grupę wskaźników stanowią przedmioty „absolutnie fałszywe”, czyli figury woskowe. Na górnym piętrze możemy podziwiać Sherlocka i Watsona przy pracy. Znajdziemy tu również podobizny innych postaci – Jabeza Wilsona przepisującego encyklopedię w siedzibie Związku Rudowłosych, czy złowieszczego profesora Moriarty’ego. Ta grupa wskaźników ma zdecydowanie odmienny status – nie ukrywają swej fikcyjności ale pozwalają turystom wyobrazić sobie (a raczej: spostrzec) lokatorów tego mieszkania.

W pułapce maskonów Spojrzenie turysty, który w muzeum Sherlocka tworzy widoki na podstawie wskaźników przypomina spojrzenie Ijona Tichego z końcowych fragmentów Kongresu futurologicznego, kiedy to, w zdumieniu i z niejakim obrzydzeniem, przygląda się wspaniałej cywilizacji, pełnej czystych, zdrowych, pięknych ludzi w nienagannie skrojonych ubiorach. Profesor

06≈

Literacje

& 41

„bardziej rzeczywistej rzeczywistości”, gdzie wskaźniki przeszłości (np. forma zabudowań, drewniane podłogi) odsyłają do nieokreślonego, rzeczywistego pierwowzoru, znanego z innych widoków. Cóż jednak stanowi oryginał w przypadku takich „fałszerstw” jak eksponaty w muzeum Sherlocka? Roman Ingarden pisał, że przedmiot fikcyjny (przedstawiony w dziele literackim) tym się różni od realnego, że nigdy nie możemy go w pełni go zbadać i opisać. Stanowi on wyłącznie szkielet przedmiotu, czyli strukturę ze słynnymi miejscami „niedookreślenia”, które należy uzupełnić w akcie konkretyzacji. A zatem, prawdziwy majcher Kuby Rozpruwacza jest bytem ontologicznie odmiennym od narzędzia, którym zbrodniarz posługiwał się w apokryfie Michaela DibdinaThe Last Sherlock Holmes Story (1978). Ale czy różni się on tak bardzo od noża z gablotki w Sherlock Holmes Museum? Jedyna różnica polega na tym, że (być może) nie jest to „ten sam” majcher, przy czym tożsamość w obu przypadkach ustalana jest na mocy konwencji. Prawdziwy majcher (eksponat przyszłego Jack the Ripper Museum) zostałby zapewne wskazany na drodze mozolnych badań (np. porównanie śladów DNA z ciałem, uznanym za ciało zbrodniarza), analizy dokumentów (np. kwitów z lombardu, zapisków powiernika sekretów mordercy), a następnie poświadczony autorytetem eksperta, np. Colina Wilsona (który również, co istotne dla tych rozważań, jest wziętym twórcą science fiction, w tym kultowych Pasożytów umysłu). Cały ten aparat pozwala nam uznać nóż za „ten nóż” i wystawić go w gablotce na pastwę spojrzenia zwiedzających. Z nożem w Sherlock Holmes Museum, jest wbrew pozorom bardzo podobnie, ponieważ o jego tożsamości także zaświadcza zbiór dokumentów (pism), choć są to w tym wypadku teksty literackie. Rozważając problem Wielkiego Kanionu, Percy pytał, „dlaczego niemal niemożliwe jest patrzenie na Wielki Kanion i ujrzenie go w taki sam sposób, w jaki oglądamy dziwny przedmiot znaleziony w ogródku?” (Percy 1978: 47). Spojrzenie – tak na Wielki Kanion jak i na nóż Kuby Rozpruwacza – jest uwarunkowane przez znaki i dyskursy, które mówią nam, co mamy w tym przedmiocie dojrzeć, co ów przedmiot symbolizuje.

& Literacje

O kulturowym uwarunkowaniu spojrzenia przypominają nam na każdym kroku badania kulturowe, które – wzorem Mitologii Barthes’a – próbują odzierać różne artefakty (dzieła, praktyki, język) z maskonów nałożonych na nie przez dominujące dyskursy (por. np. Bal 1991). Struktura doświadczania „absolutnego fałszerstwa” okazuje się w tym kontekście bardzo ciekawa, ponieważ jest nad wyraz podobna do struktury postrzegania „absolutnego autentyku”. Czym różniłoby się zatem – spytajmy prowokacyjnie – muzeum Arthura Conan Doyle’a od muzeum Sherlocka Holmesa? W obydwu znaleźlibyśmy ten sam typ eksponatów: rekonstrukcję gabinetu pisarza, fotografie, odręczną korespondencję, może nawet woskową podobiznę... Jedyna różnica polegałaby na statusie tych przedmiotów, a raczej na statusie dyskursu zaświadczającego o ich istotności i „prawdziwości” (dyskurs historii kontra dyskurs fikcji). Widz jednak nie musi się wcale tym przejmować, tak samo jak nie musi zdawać sobie sprawy ze skrajnie odmiennego statusu tych dwóch napisów napotkanych jednego dnia w środku miasta: „W tym domu mieszkał w latach 1878-79 Stanisław Wokulski” „Tu stał dom, w którym mieszkał, tworzył i zmarł Bolesław Prus” Sam fakt współwystępowania tabliczek historycznych i quasihistorycznych w rzeczywistej przestrzeni miejskiej na równych prawach świadczy o zbliżeniu tych dyskursów w perspektywie przechodnia.

tak konwencje pozorujące dyskurs historyczny, przydają realności „absolutnemu fałszerstwu”. Takie zjawiska, jak muzeum Sherlocka, są zatem czymś w rodzaju turystycznej adaptacji dzieła: przekładu na język turystyki, pozwalający na doświadczać fikcji w odmienny sposób. Muzeum Holmesa nie jest tu jednak wyjątkiem, tylko elementem szerszego zjawiska, które możemy nazwać turystyką fikcjonalną, polegającą na różnorodnych formach odgrywania i doświadczania fikcji w świecie rzeczywistym. Czytelnicy często podróżują do miejsc związanych z fabułą ich ulubionych utworów, by porównać swoje wyobrażenia z rzeczywistością. Wiele przewodników po Petersburgu zamieszcza opis trasy, którą rozedrgany Raskolnikow kroczył do domu lichwiarki (można także obejrzeć zrujnowany strych, na którym mieściła się jego izba i stróżówkę, z której zawinął siekierę). Członkowie fanklubu Zbigniewa Nienackiego przemierzają Mazury śladami Pana Samochodzika: „Powoli przejeżdżaliśmy przez Giby, podekscytowani faktem, że oto po ponad czterdziestu latach patrzymy na miejsca, na które Tomasz spoglądał zza szyb swego wehikułu” (Stankiewicz 2007). Można także skorzystać z licznych literackich książek kucharskich, by spróbować „narodowej” kuchni ulubionego utworu. Czytelnicy ciekawi smaku paskudnego kleiku, który spożywał Oliver Twist w sierocińcu, mogą ugotować danie i doświadczyć fikcji za pośrednictwem układu trawiennego (przepis [w:] Wenger i Jensen 2003: 130-132). Sherlock Holmes Museum jest tylko jednym z przystanków na szlaku turystów fikcjonalnych, którzy poszukują nie tyle „absolutnego fałszerstwa”, ile śladów fikcji w świecie rzeczywistym. Świat wyłaniający się z tych praktyk przypomina nieco scenerię Ballad i romansów – postaci nierzeczywiste stanowią jego niezbywalny element, choć ujawniają się wyłącznie pod spojrzeniem nielicznych.

Maciej Maryl

{

Sherlock Holmes i tajemnica absolutnego fałszerstwa* 42

06≈

Postaci obcowanie Granice między fikcją a rzeczywistością zaciera zarówno Sherlock Holmes Museum, naśladując konwencje „autentycznych” muzeów i eksponatów, jak i sam widz, który podejmuje grę i patrzy na te przedmioty jak na rzeczywiste. Pod tym względem doświadczanie „absolutnego fałszerstwa” jest zbliżone do doświadczenia literackiego, ponieważ polega na obcowaniu z tekstem, który funduje jakiś świat, domagający się uznania za realny (lub przynajmniej prawdopodobny) i wymagający reakcji zbliżonych do doświadczania rzeczywistości. Tak jak istnieją konwencje literackie, markujące realność opisywanych wydarzeń,

BIBLIOGRAFIA M. Bal (1991) Reading „Rembrandt”. Beyond the Word-Image Opposition. Cambridge. J. Culler, (1988) Framing the Sign: Criticism and Its Institutions, Norman. U. Eco (1996) Podróż do hiperrealności, Semiologia życia codziennego, przeł. J. Ugniewska i P. Salwa, Warszawa. St. Lem (1983) Kongres futurologiczny. Kraków. D. MacCannel (1999 [1976]) The Tourist. A New Theory of the Leisure Class. Berkeley. W. Percy (1975) The Message in the Bottle: How Queer Man Is, How Queer Language Is, and What One has to Do with the Other, New York. M. Stankiewicz (2007) Śladami Pana Samochodzika do Wiłkokuku. Internetowy klub nienackofanów, http://www.nienacki.art.pl/w_templariusze_michals_2007.html [04.11.10] K. Walsh (1992) The representation of the past. Museums and heritage in the post-modern world, London. S. K Wenger i J. K. Jensen (2003) The Book Lover’s Cookbook. Recipes Inspired by Celebrated Works of Literature, and the Passages That Feature Them, New York.

06≈

Maciej Maryl, asystent w Pracowni Poetyki Historycznej IBL PAN, doktorant Szkoły Nauk Społecznych przy IFiS PAN. Literaturoznawca i socjolog. Tłumaczy siebie, innym i innych. Publikował m. in. w „Tekstach Drugich”, „Pamiętniku Literackim”, „LiteRacjach” i tomach zbiorowych. Stypendysta Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i Komisji Fulbrighta. Autor słuchowiska Król A’damu. Interesuje się komunikacją literacką, nowymi mediami, gadżetami oraz intensywnym doświadczaniem codzienności. Kontakt: mmaryl@wp.pl

Literacje

& 43

11≈

07≈

na wzgórzu II

wiersz

G. Kwiatkowski

przez lornetkę widzi rynek i miasto i sklep w którym kupował pieczywo ostatnio zobaczył Franciszka chodzili razem do szkoły teraz on szedł za rękę z jego byłą żoną niepotrzebnie podsłuchał kierownika poczty mówiącego o pracownikach: tępe świnie

niepotrzebnie powiedział o tym przy lampce wina redaktorowi miejscowej „Prawdy” już nie czyta gazet tylko przychodzi na wzgórze przy samej granicy i przez lornetkę widzi rynek i miasto

„Rupert i synowie” kiedy farba wyschła razem z bratem nawoskowaliśmy blachę i lśniący szyld przytwierdziliśmy nad wejściem do sklepu pamiętam: mój pierwszy klient zamówił dwa funty mąki i ćwierć funta moich ulubionych słodkich karmelków

& Literacje

12≈

o mieszkańcy Ledbury: czy naprawdę nie wiedzieliście że w moim sercu zamieszkiwała wciąż moja matka mój ojciec i mój brat?

mijały lata: ukochani rodzice martwi (epidemia cholery w 1933 roku) mój młodszy brat martwy (lotnik w bitwie o Anglię) nie mogłem dłużej tego znieść: wszedłem po drabinie i wymazałem z szyldu „synowie” traktowaliście mnie źle nieczuli mieszkańcy Ledbury kpiliście z mojej bezdzietności i kawalerstwa plotkowaliście o rzekomej skłonności do mężczyzn a kiedy mijałem was na ulicy unikaliście mego wzroku z obrzydzeniem wspominam wasze zwierzęce zwyczaje: dopiero co wyszliście z objęć ojca i matki a już rozwieraliście uda albo wchodziliście w czyjeś ciało czy tak trudno było wcześniej zapytać: przepraszam czy można? czy przypadkiem nie przeszkadzam? klientów z roku na rok było coraz mniej aż w końcu sklep zbankrutował umarłem w samotności pochowano mnie na cmentarzu świętego Michała

12≈

Grzegorz Kwiatkowski, Rocznik 1984. Mieszka w Gdańsku. Poeta, muzyk. Wydał trzy tomy wierszy: Przeprawa (2008), Eine Kleine Todesmusik (2009), Osłabić (2010). W przeszłości muzyk na ulicach Liverpoolu. Obecnie członek zespołu Trupa Trupa. Zgłoszony do Paszportów Polityki (2009). Laureat Nagrody Miasta Gdańska dla Młodych Twórców (2009). Stypendysta Fundacji Grazella (2009). Stypendysta Miasta Gdańska (2010). Laureat ogólnopolskich nagród poetyckich (m.in. Władysława Broniewskiego, Witolda Gombrowicza, Złoty Środek Poezji). Dwukrotnie nominowany przez „Gazetę Wyborczą” do nagrody Sztorm Roku (2008, 2009). Nominowany do nagrody Splendor Gedanensis (2009). Publikował m.in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej”, „Dzienniku”, „Lampie”, „Dwutygodniku”, „Toposie” i „Odrze”.

Literacje

& 45

Solilokwium

oszukanego

O oszukaniu przez nostalgię w trylogii poetyckiej Krzysztofa Szymoniaka: Wszędzie skąd wracałem (Bydgoszcz 2006), 29 prac Szymona Słupnika (Bydgoszcz 2007) oraz Światłoczułość (Bydgoszcz 2009).

Karol Samsel

„Skoro wprawne ręce położnych przyjęły mnie na tym najpiękniejszym ze światów 20 czerwca 1953 roku w kępińskim szpitalu, w przewidzianym wcześniej terminie, siłą rzeczy miejscem mego poczęcia nie mogła być ukwiecona majowa łąka, kopa czerwcowego siana czy lipcowy łan dojrzewającego żyta”1. Już w jednym z pierwszych zdań autobiograficznych Epizodów Krzysztof Szymoniak odizolowuje los przychodzącego na świat bohatera książki od mitologii cudownych narodzin, kreowanych choćby na kartach średniowiecznych hagiografii lub antycznych teozofii. Nie tak, jak w wypadku Ateny rodzącej się z rozłupanej głowy swojego ojca, rodzący się w Epizodach mężczyzna przychodzi na świat w szpitalu w Kępnie. Oszukany przez mit i przez rzeczywistość tak silnie, że tylko rodzajem „przypadłości” można by nazwać rozpoczynaną właśnie przez niego biografię. O bycie jako historii oszustwa nie mówi się jednak głośno – rzec można co najwyżej półsłówko, wyszeptać lub przemilczeć niedopowiedzenie. Na względzie mieć „światłoczułość”, nie zaś oszukanego. Mówić kliszą prześwietleń, nie zważać na wewnętrzne mare tenebrum – kłamać: „Teraz jeszcze leżę w trawie wysokiej. Teraz trawa jeszcze pachnie wiatrem i wodą, jeszcze inkrustuje ją kilka ważek połyskujących w słońcu, jeszcze pyszni się ciepłem odbitym od rodzącej ziemi”2.

Hamartia Hamartia jako rodzaj niezawinionego przewinienia konstytuuje nostalgię. Czyni z niej rodzaj moralnej re-

& Literacje

08≈

w niego uwierzyć i przyjąć za swoją linię losu, za lek, za wyjście z hamartii podobnie możliwe do tego, które stało się udziałem Izraelitów w Egipcie. Stąd „od-rażający” i „od-rażony” głos Szymoniaka konstruuje w wielu wierszach z tego zbioru nowy nostalgiczny mit, mając nadzieję na zrzucenie z siebie maski wstrętu. Wiarą w Księgę Wyjścia przesiąknięty jest utwór ze strony 31, zatytułowany kolejną z liter alfabetu – „T”:

habilitacji dla ofiary tragicznego nieporozumienia. Destruuje uczucia wstrętu i odrazy, towarzyszące osobie wskutek jej uczestnictwa w wydarzeniu „hamartycznym”. Nostalgia w tym kontekście jest przede wszystkim przezwyciężeniem hamartii, ma służyć jako dobroczynne oszustwo, neutralizujące piekło losu ludzkiego. Hamartos nie zostanie zbawiony, wszak dokonał – jak objaśnia w Poetyce Arystoteles – „błędnego rozpoznania” i kłamliwie ocenił własną ludzką kondycję. Jest dzieckiem fałszu, wyrzuconym poza obręb bytu, podległym tragicznej nicości. Nostalgia hamartosa stanowi zarówno pamiątkę samego upokorzenia, jak i beznadziejną próbę ratowania się przed byciem „wchłoniętym” przez próżnię stanu tragicznego. Jest oszustwem na skalę nowej teologii, rodzajem utajonej praktyki sensotwórczej. Ale hamartia nigdy nie przemija. W pierwszym z tomów trylogii Krzysztofa Szymoniaka, Wszędzie skąd wracałem, wydarzenia „hamartyczne”, choć dla podmiotu są nieuniknione, z łatwością poddają się sile uzdrawiającej transgresji. Transgresji w mit. Wciąż tak silny zdaje się prąd wyznaczony w kulturze przez lejtmotyw et in Arcadia ego, że i podmiot Szymoniaka skłonny jest

wszędzie dokąd wracałem rozbijałem namioty u podnóży gór szukałem źródeł pitnej wody wśród kamiennych rozpadlin […] wszędzie też po jakimś czasie zjawiali się korsarze i rozbójnicy musiałem oddawać im pieniądze chleb i wino musiałem być ostrożny3 Rzeczywiście, obrazowanie podobne do tego zawartego w przywołanych fragmentach Epizodów. Nostalgiczny pejzaż symboliczny – krajobraz po dokonaniu oszustwa,

08≈

Literacje

& 47

Solilokwium oszukanego

08≈ któremu się wierzy – został zagospodarowany w obydwu przykładach przez podobne mityczne ujęcia „światoobrazu”: „kopę czerwcowego siana, ważki połyskujące w słońcu” (w Epizodach), a także „kamienne rozpadliny, korsarzy i rozbójników” (we ***[wszędzie dokąd dotarłem…]). Mit jednakże jako lek mający przegnać pierwotną odrazę do samego siebie, sam przekształca się w rodzaj hamartii drugiego rzędu, ujawnia bowiem zły, z natury swojej nieroztropny wybór hermeneutyczny. Oszustwo wyleczone samooszukiwaniem staje się formą hamartii zwielokrotnionej, hybrydalnej, niemożliwej do usunięcia. Stąd kolejne części trylogii Szymoniaka – 29 prac Szymona Słupnika oraz Światłoczułość – są raczej rodzajem poetyckiej lamentacji niż nostalgicznym traktatem o okaleczeniu tym, co „hamartyczne”. Rany już zaropiały, „kaleczone” stało się „kalectwem”, trwałym piętnem nie do wygładzenia – właśnie od momentu wprowadzenia do poezji Szymoniaka figury słupnika hamartia staje się integralnym doświadczeniem podmiotu mówiącego. Co szczególnie zdumiewające, równie zinterioryzowanym w 29 pracach Szymona Słupnika, co hańba, stanem podmiotu, jest stan nadziei. Nadziei zupełnie nie nostalgicznej u swoich podstaw. Jako nadzieja wywikłana z pesymizmu osoby naznaczonej, jest ona szczególnym rodzajem uwrażliwienia, a nawet idiosynkrazji – pamięci o tym, co światłoczułe, wydelikacone, subtelne. Przeniesiona w trzecią część trylogii, w Światłoczułości staje się jeszcze bardziej paradoksalna, a wręcz absurdalna z założeń. Nigdy jednak nie jest świadectwem komedianckiego nastawienia podmiotu. Zawsze stanowi dramatyczną refleksję nad hamartią, rozpoczyna się tym samym w każdym wypadku – od złożenia przez „Ja mówiące” bolesnej i wyczerpującej jego siły autokrytyki: j eśli nic się nie zmieni mogę umrzeć zamurowany w grocie medialnego cienia mogę też kolejnej nocy z ejść z tego słupa […] i sprawdzić jak pachnie majowa trawa o szóstej rano[…]

& Literacje

i stnieją przesłanki aby zostało mi odpuszczone abym mógł raz jeszcze posmakować nadziei4. oraz: b oisz się nocy bo każda z nich może być nocą odkupienia i ciszy albo nocą pełną świateł i jazgotu policyjnych radiowozów w końcu zaś stygnącym błękitem nad dwuszeregiem polnej drogi5. Zwłaszcza Światłoczułość wizualizuje w poezji Szymoniaka śmierć mitu, ostateczne przejście poza zasłonę znaczeń i symbolik, nicującą transgresję własnego przewinienia. Jeszcze raz – po Zenonie z Kition i Marku Aureliuszu – ujawnia się z całą mocą przekonanie o mocy apathei jako jedynego stanu egzystencjalnego, zdolnego przezwyciężyć hamartię. Wszak – nawet w „głupocie zranienia” – można osiągnąć harmonię bezruchu, zgodnie bowiem ze słowami kolędy Szymoniaka: Cisza tu taka, że aż serce boli, Za kilka godzin gwiazda z nieba spadnie. Idę choć leżę, w mig choć powoli, By – blednąc głupio – chociaż skwierczeć ładnie6.

Onta ignomena Platońskie byty fenomenalne, dynamiczne, przychodzące i odchodzące, stanowią zaledwie kopię, imitację, odbicie struktury porządkującej kosmos, są wyrazem erygującej praktyki umysłu administrującego światem i jego obrazem, tzw. noesis noesos, ośrodkiem myśli wytwarzającej samą siebie. Im dalej jednakże od wzoru do odwzorowania, siła referencji noesis noesos nieuchronnie słabnie, wyradzając w końcu jedynie nieodniesione onta ignomena. Rzeczy tego świata, odcięte od przyczyny – nieodbijane w Stendhalowskim „zwierciadle przechadzającym się po gościńcu” – świadczą, jak widoczne jest to w trylogii poetyckiej Krzysztofa Szymoniaka, nie tylko o słabości ontologicz-

nej ich samych, lecz także (co tu najważniejsze) o ograniczoności i skończoności umysłu „myślącego samego siebie”. Onta ignomena Szymoniaka demaskują władzę noesis noesos. Nie da się przecież ogarnąć myślą boską tak marnego śladu istnienia, który nawet wobec światła noetycznego pozostaje „przestrzenią zignorowaną”. Właśnie w miejscach „ignorancji” wobec struktury, uporządkowania, całości szczególnie daje o sobie znać oszustwo nostalgiczne. „Ignorancja” nieuświadomiona wytwarza mit nostalgii, świadoma – nostalgiczny pesymizm. Nostalgia nie może istnieć w uświadomionym przez podmiot onta ignomena, musi zostać wówczas radykalnie zdemaskowana. W wierszu spod litery „M” z Wszędzie skąd wracałem Ja mówiące – niczym zawiedziony Kohelet – wypowiada następujące słowa skargi:

urodziłem się w jego cieniu pośród drwali i ogrodników8. W świecie, w którym oszustwo staje się religią głupców, jedyną możliwością ocalenia swojej podmiotowości jest konfabulacja. Przeniesienie kłamstwa nostalgicznego w kłamstwo o własnym ciele, w zwątpienie o nim, o jego zwartości i koherencji. Wszak czy oszustwo, które staje się samooszukaniem, nie przeistacza się w swoją sublimację? Właśnie wskutek rozpoznania ontologii pozoru Szymoniak bogów nostalgii uznaje przede wszystkim za bóstwa kusicielskie. Oszukanemu, który prawdy poszukuje zbyt usilnie, grozi nie tylko śmierć, lecz także życie jako solipsyzm: „uwierz to nie wiatr tak huczy w kominach to twoja głowa trzeszczy i pęka to w twoim sercu drżą struny a żebra wyją o świcie […]”9 .

dom zgnije od fundamentów albo straci dach wichry rozszarpią okiennice […] i przestaniesz czuwać nad ludzkim porządkiem świata7.

O ile zatem Symeon Stylita z drugiej części tryptyku Szymoniaka jest dla autora figurą rozpoznającego oszustwo (anagnorismos), o tyle nie jest on tym, który to oszustwo przekracza. „Ja” Szymoniaka okazuje się w 29 pracach Szymona Słupnika instancją izolowaną od reszty, ocalającą się zarówno przed nostalgiczną śmiercią, jak i przed solipsyzmem. Nie zbawia jednak siebie od Elliotowskiej „ziemi jałowej”. Dopiero Światłoczułość przynosi temu, który daje w tym tryptyku „świadectwo przejścia”, ostateczne wypełnienie. I choć materia, którą wypełniany jest hollow man Szymoniaka, nie jest ani materią pierwszą, ani też ostatnią, puste do tej pory „Ja” nabiera głębokości znaczeń. Choć onta ignomena pozostają sobą, podmiot liryczny powraca do spustoszonego domu, na ul. Grzybowo 3/6 – jako architekt, nie jako niszczony ani jako niszczyciel:

Bunt wobec nostalgicznego oszustwa uwydatnia się w przedmiocie przemijającym, jego wewnętrznej niestabilności, w tym, jak łatwo wytraca on swój ośrodek. Omawiane trzy tomy poezji Szymoniaka rozczarowanie oszustwem mitu przyjmują jedynie za wstęp do dalszego badania tego fenomenu. Anatomii oszukanego jako kluczowej figury w oszustwie podejmuje się Szymoniak już w drugiej części cyklu – m. in. w wierszu epilog zamykającym 29 prac Szymona Słupnika. Sama figury stylity – podobnie jak postać mężczyzny rodzącego się „pod czereśniami” – wydaje się w książce Szymoniaka klasyczną inkarnacją głupca adorującego onta ignomena, inaczej mówiąc: zaślepionego, który czci dzieła ślepca. Konsekwencją oszustwa zawsze jest śmierć:

„ pamiętacie, to wszystko działo się naprawdę, Grzybowo 3/6, było minęło, było zagasło, ale nie zdechło z przerażenia, nie runęło w przepaść, w ciemną ohydę

tamten dom powiesił się na starej czereśni gdy porzuciliśmy go dla świateł i zgiełku wielkiego miasta

08≈

Literacje

& 49

robactwa i smrodu, nie utonęło w pijackim widzie rozedrganej śmierci […]”10.

Kairos Kairos, czyli życzenie pomyślności lub przekleństwo zmarnowanej szansy. Bożek hazardu życia – czy do niego doprowadzają hamartia i onta ignomena? Na ile szczęśliwość lub nieszczęśliwość może być skutkiem hańby bądź nierozpoznania, w jaki sposób dostrzec należy linię zależności między jednym a drugim. Grecką reprezentacją Kairosa był łysy, uskrzydlony młodzieniec – na gołej czaszce jedynymi włosami chłopca była długa grzywka, za którą śmiertelnicy łapali, aby uczynić się szczęśliwymi lub wiecznie straconymi, jeśli schwycona przez moment garść włosów wymknęła się z zaciśniętej ręki. O fortunności we Wszędzie skąd wracałem właściwie nie ma mowy. Podmiot pogrążony w apathei, oszukany przez nostalgię, nie jest już niczym innym poza wysyconą substancją człowieka – wcześniejszą nadreakcję zastąpiła inercja. W tym „światoobrazie” kategoria fortunne: niefortunne zdaje się kategorią zgoła nieaplikowaną. Szymoniak kpi z „okazji”, jakie głupim ludziom stwarza ironiczny Kairos. Choć sam jest oszukany, świadomy jest przekłamania zawartego w pojęciu szczęśliwości: „ciemne są noce i nie pomoże migotanie gwiazd nie pomogą geniusze od teorii światła i fizycy cząstek tak jest tak będzie ciemne są noce i zimne są”11. Ostentacyjna obojętność wobec pokus Kairosa jest również domeną drugiego tomu trylogii Szymoniaka. Zmienia się jednak samo nastawienie – przekształca się ono z apatycznego na ironiczne, ze statycznego na dynamiczne. To sam podmiot-słupnik zaczyna wodzić bożka hazardu na pokuszenie. Siłą sceptycznego „Ja” okazuje się bowiem stępienie, wytłumienie, wycofanie i eremityzm: teraz przed Kairosem, nie zaś przed Szymoniakiem postawione zostaje wyzwanie – złamać, oszukać, wpędzić w fatamorganę. Nieoczekiwanie Szymon Słupnik staje się Faustem, je-

& Literacje

go antagonista zaś Mefistofelesem. To Kairosowi w 29 pracach ię rozkazuje, począwszy od ironicznego nakazu z prologu, aby tak anonimową i odindywidualizowaną chwilę jak chwila przejścia, przejazdu, translokacji (transgresji?) „uczynić piękną”: „ ogląda zwykły kawałek papieru, bilet PKP na przejazd z miasta X do miasta Y, przez Jarocin i Poznań, km 211, klasa 2”12 . Faustyzm kreacji lirycznej Krzysztofa Szymoniaka godny jest ponownego podkreślenia. To bowiem najbardziej wyczerpująca odpowiedź bohatera tryptyku na to, czego doznał. Po pierwsze, mowa o hamartii, a więc o hańbie, kompromitacji, błędzie tragicznym i skazaniu na banicję. Po drugiego – o świecie wygnańców, do którego zhańbiony podmiot liryczny musiał wskutek doświadczenia hamartycznego dotrzeć. Świata o nieustabilizowanej strukturze, chaotycznym i ruchomym ukształtowaniu. Świata bez teologii, zagospodarowanego przez przedmioty ignorancji, nie zaś wiedzy – onta ignomena. W tym miejscu kusić może tylko bożek ignorancji – ani Lucyfer, ani Bóg do przedpiekla wszak nie zstępują. Mowa o „wyglansowanych aniołach” w istocie nie może być tu niczym więcej niż mową-trawą:

odejścia z oszustwa w oszustwo nawet tych, którzy kłamstwu się sprzeniewierzyli. Dzieje ludzkości są dziejami samooszukiwań – w rzeczywistość to nie homo faber, ale homo fallax jest w planie ludzkim ideałem stratega. Stąd też Szymoniak do tej cechy – jako cechy swoiście ludzkiej – będzie powracał nie tylko w poezji, lecz także w mitologicznych obrazach dzieciństwa z Epizodów. Wszyscy jesteśmy oszustami, co oznacza, że wszyscy jesteśmy „prześwietleni” – nasz model życia, projektu, powołania zawsze był, jest i będzie modelem snu, oniryczną i egzystencjalną fantazją: „I będę kluczył, tropił, wracał i uciekał. Może nawet zasnę w trawie wysokiej, może zasnę snem podwójnym, schodząc na dno pamięci. […] Jeśli będzie to akurat upalne, letnie przedpołudnie, czas wakacyjnych odkryć i urojeń, to ujrzę dwunasto-, trzynastoletniego chłopca, który w zakamarkach starej części miasta, pod murem rzeźni, […] tłucze solidnym kijem wielkie, wypasione szczury[…]. I będzie to rok 1965 lub 1966”14.

Karol Samsel

{

Solilokwium oszukanego

08≈

„Skoro tak, kładę się w cieniu rzeki i leżę. Leżę nawet gdy biegnę, gdy uciekam przed wzrokiem dozorców, gdy rozjeżdża mnie śmiech lokomotyw, gdy przybywają po moje kości wyglansowane anioły”13. *** Hańba, nierealność, tkwienie poza linią fortuny losu. Trylogia poetycka Krzysztofa Szymoniaka jest walką przeciwko nostalgicznemu oszustwu. Z tej właśnie walki zdaje on relację i po jej odbyciu formułuje dramatyczny wniosek: jesteśmy cywilizacją oszustwa, ci, którzy zabijają mit nostalgii, zostają wydziedziczeni z własnego utożsamienia. Właśnie ich najbardziej tłum nienawidzi. Stąd nieustanne powroty, wędrowania,

1. K. Szymoniak, Epizody, Gniezno 2010, s. 18. 2. Ibidem, s. 235. 3. K. Szymoniak, T ***(wszędzie dokąd dotarłem…), [w:] Wszędzie skąd wracałem, Bydgoszcz 2006, s. 31. 4. Idem, 18 (walka z aniołem), [w:] 29 prac Szymona Słupnika, Bydgoszcz 2007, s. 31. 5. Idem, światłoczułość, [w:] Światłoczułość, Bydgoszcz 2009, s. 15. 6. Idem, kolęda [w:] Ibidem, s. 44. 7. Idem, M ***(dom zgnije od fundamentów…), [w:] Wszędzie skąd wracałem, op. cit., s. 21. 8. Idem, epilog, [w:] 29 prac Szymona Słupnika, op. cit., s. 46. 9. Idem, kuszenie, [w:] Ibidem, s. 28. 10. Idem, ul. Grzybowo 3/6, [w:] Światłoczułość, Bydgoszcz 2009, s. 49. 11. Idem, N *** (ciemne są noce i zimne są…), [w:] Wszędzie skąd wracałem, op. cit., s. 23. 12. Idem, prolog, [w:] 29 prac Szymona Słupnika, op. cit., s. 11. 13. Idem, pożegnanie, [w:] Światłoczułość, op. cit., s. 46. 14. Idem, Epizody, Gniezno 2010, s. 240 (część V: Prześwietlenie, przekraczanie).

Karol Samsel (ur. 1986), doktorant Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończył licencjat z filozofii w Instytucie Filozofii i Socjologii UW. Publikował recenzje i studia literackie m. in. w „Tekstualiach”, „ZNAJ”, „Wakacie” i na stronach Biura Literackiego. Dziedziną jego pracy badawczej jest twórczość Cypriana Norwida w ujęciu komparatystycznym. Poeta – wydał drukiem cztery tomiki poetyckie: Labirynt znikomości (2003), Czas teodycei (2007), Manetekefar (2009), Kamienie – Pieśni na pożegnanie (2010).

Literacje

& 51

miłości

do rewolucji - rzecz o życiu i śmierci Ulrike M.

Początek lat 70. XX wieku, garstka radykalno-lewicowych działaczy z Niemiec Zachodnich postanawia dokonać odważnego eksperymentu społecznego, niespotykanego dotąd w tej części zamożnego świata. Planuje wzniecić antykapitalistyczną „rewolucję”. Posiłkując się szkoloną w Palestynie bojówką terrorystyczną, zwaną w skrócie RAF, dokonuje serii zamachów bombowych.

& Literacje

Aneta Lukas

Giną „grube ryby” RFN-owskiej gospodarki. Ku zaskoczeniu wielu ówczesnych działaczy generacji ‚68 dołącza do nich znana dziennikarka, była redaktor naczelna lewicowego tygodnika „Konkret”, matka dwojga dzieci, ponętna 36-letnia rozwódka - Ulrike Meinhof! Dlaczego u szczytu dziennikarskiej kariery postanawia przejść do podziemia stając się „wrogiem państwa numer 1”? Kim zatem jest ikona „Baader-Meinhof”? Fanatyczną rewolucjonistką? Obłąkaną intelektualistką? Bezwzględną terrorystką? Ofiarą zakrojonej na szeroką skalę manipulacji? Dlaczego chrześcijańska pacyfistka przeistacza się w bojowniczkę podziemia zdolną do użycia broni?

Odsłona pierwsza: Oszukana przez fałszywych proroków – kariera dziennikarska Koniec lat 50. Długowłosa szatynka, świeżo upieczona absolwentka socjologii i germanistyki, Ulrike Meinhof, trzymając w dłoni tlącego się papierosa, prowadzi ożywioną dyskusję ze swym kolegą z Niemieckiego Socjalistycznego Związku Studentów, zagorzałym ideowcem socjalizmu, Rudim Dutschke. Zbliża się początek maja, święto pracy, i jako przedstawiciele ruchu pacyfistycznego organizują „anty-adenauerowską, anty-atomową zadymę”. Należą do pierwszego powojennego pokolenia, które nie pamięta już czasów nazizmu, pokolenia, które wychowało się już w dobrobycie cudu

09≈

nazistowskiej matki, traumą wynikającą z podświadomej odpowiedzialności za narodową zbrodnię ludobójstwa. ONI już nie chcą mieć krwi na rękach, dlatego odcinają się od drobnomieszczańskiego i autorytarnego modelu rodziny, jaki w erze Adenauera propagują ich rodzice. Modelu, w którym młodzi gniewni upatrują źródła uśpionego i perfidnie czyhającego nazizmu. Ulrike działa. Po studiach, w latach 60. rozpoczyna karierę dziennikarską w lewicującym tygodniku „Konkret”, który prowadzi łącznie ze swoim mężem, później ojcem jej dwójki dzieci i, jak się ostatnio okazuje, byłym agentem STASI: Klausem Roehlem. Żyje w euforycznej halucynacji! Gdyż to ONI, a nie Sowieci są prawdziwymi marksistami. To właśnie ONI solidaryzują się z Wietkongiem (psst!), guerilleros w Ameryce Łacińskiej, hunwejbini w Chinach, francuskimi rewolucjonistami Maja ‚68, młodymi Afrykanami demonstrującymi przeciw władzy kolonialnej. Bo to ONI tworzą prawdziwą międzynarodówkę, to ONI solidarnie organizują wespół rewolucję przeciwko kapitalistycznym metropoliom! Niech żyje wolna miłość i rewolucja, rewolucja i seks, seks i rock and roll! Niestety, ta młoda i ambitna kobieta nie przypuszcza, iż stała się ofiarą dość perfidnej manipulacji, manipulacji sterowanej i finansowanej przez STASI i przywódców wschodnioniemieckiej partii komunistycznej: Waltera Ulbrichta i Ericha Honeckera. Warto tu wspomnieć, iż Bettina Roehl, córka Urlike, 30 lat po śmierci matki odnalazła w enerdowskich archiwach materiały i dowody świadczące o tym, iż wspomniane czasopismo to medialny „koń trojański” zdalnie sterowany przez Sowietów. Narzuca się pytanie, dlaczego reżim enerdowski pakuje miliony marek w środowisko, które głosi i propaguje: „sex, drugs and rock and roll”? -hasło jakże odmienne od pruderii komunistycznego populizmu.Czyżby komuniści byli cichymi entuzjastami rewolucji obyczajowej? W tej kwestii pomagają zbiegli na Zachód dawni oficerowie służb specjalnych, którzy nie ukrywają, iż infiltrując i podburzając zbuntowane środowiska młodzieży Europy zachodniej posiłkowali się niebanalnym drogowskazem, jakim jest chiński traktat z V w p.n.e. Sztuka wojny. Zgodnie ze wskazanymi w nim

gospodarczego słuchając rock and rolla i paląc potajemnie haszysz. Skąd zatem ten brak pokory politycznej? Skąd to całe socjalistyczne zamieszanie, skoro przyszło im żyć w jednym z bardziej zamożnych społeczeństw powojennej Europy? Skąd to wiszące w powietrzu niedookreślone napięcie? Skąd ten bunt? To, co ich różni od młodych Anglików czy Francuzów, to wstyd za pokolenie rodziców, za pokolenie z niezaschniętą jeszcze krwią na rękach. Nie wypada ich nienawidzić, ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby zaprotestować, kiedy zaczyna ich zawodzić pamięć, pamięć dotycząca czasów tak jeszcze nieodległych, czasów narodowego socjalizmu. To tak ku przestrodze, z dbałości o następne pokolenia Niemców. Stąd z przerażeniem obserwują abolicję nazizmu – byli SSmani piastują kluczowe stanowiska nie tylko w polityce, ale i w całym sektorze publicznym. Niektórzy są na tyle nonszalanccy, iż z sentymentem wspominają „stare, dobre czasy”, „bo przecież gdyby nie ten cały Holocaust, to ten Hitler nie byłby nawet i taki zły...” Źle przeprowadzona denazyfikacja opakowana w dobrobyt cudu gospodarczego generuje wśród równolatków Ulrike usprawiedliwiony moralnie sprzeciw. Co jakiś czas powracające demony przeszłości utwierdzają tę młodą, ale politycznie już świadomą dziewczynę, iż w takiej sytuacji komunizować i lewicować nie tylko wypada, ale wręcz należy! W tym kontekście taka postawa wydaje się postępowa, przyzwoita więcej: głęboko humanistyczna. Jej pokolenie coraz agresywniej odcina się od skażonej nazizmem generacji rodziców, zadając mu prowokacyjne pytanie: „Co robiliście w czasach Hitlera? Co widzieliście” Instynktownie wyczuwa, że jeśli teraz nie wkroczy, nie zareaguje, to ta otwarta podtruta hitleryzmem mentalna, ogólnonarodowa rana nie dość, że się nie zabliźni, to z czasem wygeneruje jeszcze bardziej ohydniejszą neofaszsytowską hybrydę. Napięcie i nieufność nieustannie rośnie. Towarzyszy temu potrzeba dokonania rozrachunku z niedawną historią, uporządkowania tego rumowiska, osuszenia posthitlerowskiego bagna. Jej generacja, zwana nieprzypadkowo generacją ludzi „późno urodzonych” czuje się moralnie zobowiązana do rozprawienia się z powojenną traumą, traumą zaaplikowaną z mlekiem

09≈

Literacje

& 53

Z miłości do rewolucji - rzecz o życiu i śmierci Ulrike M.

09≈ zaleceniami, aby odnieść sukces bez użycia siły należało doprowadzić do wewnętrznego rozkładu wroga: „buntujcie młodych przeciwko starym”, „ośmieszajcie tradycje waszych przeciwników”. Ulrike ulega urokowi fałszywej demagogii, w 1968 roku znalazła się u szczytu swojej dziennikarskiej kariery. Jednakże ogarnia ją ideologiczny przesyt: bo czy tak naprawdę rewolucja ‚68 na Zachodzie nie była rewolucją luksusu albo rewolucją dobrze usytuowanych dzieci z pokaźnym kieszonkowym, którzy w dużej mierze dla zabawy występowali przeciwko systemowi? Bettina Roehl tak komentuje zachowanie ówczesnych rewolucjonistów: „swoją walkę o nowy „popkomunizm”, który był dużo przyjemniejszy niż ideologia bloku wschodniego – gdzie „jacyś idioci wszystko popsuli” toczyli w markowych ciuchach, a w razie potrzeby nawet w futrach z norek. Rudi Dutschke, Ulrike Meinhof, Joschka Fischer czy Daniel Cohn-Bendit nierzadko przyjeżdżali na demonstracje antypaństwowe swoimi najnowszymi porsche.” Ulrike już wie, że potrzebuje konkretnego czynu, nawet kosztem spalenia zawodowych i osobistych mostów... potrzebuje konkretnego CZYNU, potrzebuje REWOLUCJI!

Odsłona druga: Oszukana przez mózg – terror w RAF Na początku lat 60. Ulrike przechodzi nieudaną operację usunięcia guza mózgu. Przez wiele lat nie wiązano tego faktu z jej coraz to bardziej radykalizującymi się poglądami i bezkompromisowym zachowaniem. Mimo szybko rozwijającej się kariery narasta w niej wielki niedosyt. Wygenerowany jest on „kompleksem intelektualistki”, bardziej teoretyzującej niż zmieniającej rzeczywistość, z którą potrafi się zmagać jedynie słowem. Zaskoczeniem będzie, że niedosyt ten wkrótce wypełnią ludzie, ustępujący jej zarówno na poziomie intelektualnym, jak i moralnym, ludzie, którzy poza podpaleniem domu towarowego niczego w życiu nie dokonali, to sangwinik Andreas Baader i choleryczka Gudrun Ensslin. Jak bardzo musi być zdesperowana, skoro udaje się

& Literacje

– ją, rozważną intelektualistkę, odpowiedzialną i kochającą matkę – skłonić do terroru, do złamania tabu, jakim była dla niej zawsze przemoc. Przemoc, której – jako pacyfistka – zawsze bardzo się brzydziła. W 1970 roku uczestniczy w akcji terrorystycznej, podczas której uwalnia przebywającego w więzieniu Baadera. Akcja ta uznawana jest za moment narodzin Frakcji Czerwonej Armii (w skrócie RAF), zwanej popularnie bandą „Baader-Meinhof”. Z tą chwilą jej życie znajdzie się na pochyłej, aby niecałą dekadę później tragicznie ulec w gruzach. Dlaczego decyduje się podjąć tak ryzykowne wyzwanie, wyzwanie „walki zbrojnej” z góry skazanej na przegraną? Czy są za to odpowiedzialne „niemieckie stosunki społeczne”? A może walka ta jest wyrazem jej osamotnienia oraz osobistego zwątpienia, dodatkowo podsycanego niedawnym rozwodem? Dlaczego odrzuca instynkt matki na rzecz trącącego nierealnością i romantyzmem terroru? Jej decyzja o przystąpieniu do ugrupowania terrorystycznego zadziwia tym bardziej, kiedy weźmie się pod uwagę szydercze podejście do tych działań większości przedstawicieli generacji 68, zresztą jej dobrych i oddanych kumpli z czasów jeszcze tak nieodległej działalności w ruchu pacyfistycznym Określa się ich jako szaleńczą frakcję dzieci pastorów, która zabawia się w strzelaniny z policją. Uważa za desperatów prowadzących prywatną wojnę z państwem. Niemieccy terroryści nie mają przecież nawet własnego programu, wystarczy im tylko sama walka, walka z SYSTEMEM ŚWIŃ, bo tak pogardliwie określali wszystkich urzędników i notabli państwowych: „jeśli nie zbudujemy Czerwonej Armii, świnie będą mgły robić wszystko, będą mogły dalej zamykać, zwalniać, sekwestrować, kraść dzieci, zastraszać, strzelać, rządzić. Wyostrzenie konfliktów oznacza, że będą musiały robić to, czego my chcemy...” RAF posługuje się kiczowatymi sformułowaniami: „Opływa nas czułość narodów świata” i twierdzi, iż toczy samotną walkę „w sercu bestii” – faszystowskiego imperializmu niemieckiego będącego kopią USA. Druga fala „bojowników” dba już mniej o ideologię, bardziej kusi ich dekadencki posmak przygody. Chcą więcej kul i krwi. Czy chce tego także Ulrike?

lać... to przecież nie nasza wina, ze są ludźmi”. Tak nazywała policjantów. W 1972 roku Ulrike wraz z innymi członkami RAF zostaje aresztowana i osadzona w zakładzie karnym w Kolonii-Ossendorf. Zanim spaliła mosty, była wpływową felietonistką, znaną także z dyskusji telewizyjnych. Kto jednak wie, czy właśnie błędy telewizji i gazet nie sprawiły, że po aresztowaniu przywódców RAF-u terror dopiero rozkręcił się na dobre Czy do tego dążyła Ulrike? Czy była aż taką bestią? Bez wątpienia, gdy przeszła do podziemia przestała być tym samym człowiekiem, tą samą uczennicą, studentką, a także dziennikarką i komunistką, którą była kiedyś. Z pewnością była kimś, kto pobłądził i cierpiał. Jednakże jej błędów rozgrzeszać nie można. A może za cały ten obłęd, za ten niewątpliwie ludzki dramat odpowiadał naczyniak jamisty mózgu i jego nieudana operacyjna próba usunięcia?

Przerażenie i żal po śmiertelnych strzałach w bibliotece, gdy uwalniali Andreasa Baadera – to była ich pierwsza zbrodnia, a przecież nikt nie miał zginąć! Jakby to nie zabrzmiało dziwnie – po prostu tak się stało. Potem już nie było odwrotu. Ulrike pragnie sprawiedliwości. Obsesyjnie, całą mocą swych myśli i emocji, bez względu na osobiste konsekwencje. Nie jest przypadkiem, że wzorcem osobowym jest dla niej zamordowana przez hitlerowców Sophie Scholl. Kiedyś była nim macocha Renate Riemeck, pierwsza kobieta profesor w powojennych Niemczech, Renate, która przejęła opiekę nad Ulrike i jej siostrą Wienke po śmierci swej długoletniej partnerki życiowej Ingeborg Meinhof, matki dziewczynek. To ona zaraziła dorastającą „Maedel” miłością do historii, papierosów, podróży i samochodów. Niestety, w latach 60., nienaganną moralnie ikonę macochy burzy – przez lata skrzętnie ukrywana – prawda, która po wyjawieniu boleśnie poniewiera sumienie i dokucza zapatrzonej w Renate wychowance, bo przecież to nie tak miało być, przecież Renate była chrześcijanką, to niemożliwe, aby w latach 30. należała NSDAP. Po wyjeździe do Berlina w 1970 roku zrywa kontakt z macochą. Już do końca swego krótkiego życia zagryzać będzie cierpienie wynikające z tęsknoty do świadomie wymazanej ze swego życia ukochanej Renate. Po przeprowadzeniu pierwszej akcji terrorystycznej przechodzi do podziemia, ukrywa także córki. Dziewczynki, zgodnie z ustaleniami RAF-u mają zostać wywiezione przez zieloną granicę na Sycylię, a potem do palestyńskiego obozu dla sierot w Jordanii. A tam, zgodnie z wolą matki, poddane awangardowo-rewolucyjnemu wychowaniu, dalekiemu od drobnomieszczańskiej stęchlizny, a przede wszystkim daleko od tej „świni Roehla”. Ojcu udaje się wyswobodzić bliźniaczki, a starannie wybrany przez Meinhof obóz dla sierot w Jordanii zostaje doszczętnie zbombardowany kilka tygodni po planowanym zakwaterowaniu w nim bliźniaczek. Żadne z przebywających w nim wówczas dzieci nie przeżyło. Na skutek akcji terrorystycznych, w których bierze udział giną kolejni ludzie. O jej zacietrzewieniu i brutalizacji poglądów świadczy odezwa z 1971 roku zarejestrowana przez dziennikarkę „Der Spiegel” Michelle Rey: „Do psów wolno strze-

Odsłona trzecia: Oszukana przez system sprawiedliwości – niepoczytalność skazanej Na cele procesu sądowego państwo niemieckie buduje za grube imperialistyczne pieniądze, wyłącznie dla tej kilkuosobowej garstki terrorystów, gigantyczny zakład karny pod specjalnym nadzorem – Stuttgart-Stammheim. Ulrice grozi dożywocie. Rozpoczyna się nerwowa walka o dopuszczenie do procesu dobrowolnie wybranych przez nią obrońców, a także o obiektywne zbadanie jej stanu zdrowia przez niezależnych biegłych. Moment rozpoczęcia procesu raz po raz jest przekładany: system sprawiedliwości dokonuje licznych zmian w regulacjach prawnych – zresztą od czasów procesów norymberskich bezprecedensowych w powojennej historii zachodnich Niemiec – dostosowując je do aktualnej sytuacji. Dochodzi do skandalu, obrońcy wybrani przez oskarżonych zostają posądzeni o sekretne przemycanie poza więzienne mury terrorystycznych odezw swoich klientów. Zostają wykluczeni z procesu. Ulrike początkowo podejmuje samodzielną obronę wyzywając sędziów od faszystowskich

09≈

Literacje

& 55

świń, z czasem nowo uchwalone prawo dopuszcza przeprowadzenie rozprawy również pod nieobecność oskarżonych. Na pomoc uwięzionym spieszą działacze Kominternu palestyńskiego, działają pod nazwą „Czarny Wrzesień” To właśnie oni rankiem piątego września 1975 roku wdzierają się do olimpijskiej kwatery reprezentacji Izraela w Monachium, mordując i biorąc w niewolę izraelskich sportowców. Obok postulatów dotyczących uwolnienia setek Palestyńczyków z izraelskich więzień, domagają się również wypuszczenia na wolność członków RAF. Nie trzeba było długo czekać na reakcję czołowej terrorystki RAF-u. Ulrike dokonuje wstrząsającej, z punktu widzenia historii niemieckiej, deklaracji poparcia dla zabójstwa izraelskich sportowców i na znak solidarności z organizacją „Czarny Wrzesień” rozpoczyna strajk głodowy. Czyżby wpadła w pułapkę fanatycznego zatracenia się w radykalnej ideologii? Czy, przecież ta jeszcze do niedawna żarliwa działaczka pacyfistyczna, pokazała w końcu swe prawdziwe, antysemickie oblicze? Ma pecha, gdyż liczne w Niemczech środowisko żydowskie etykietować ją odtąd będzie plakietką antysemickiej „terror-bestii”, odbierając jej prawie cały dotychczasowy dorobek związany z dziennikarską działalnością antyfaszystowskiej pacyfistki. Z pewnością antysemitką nie była i być nią nie chciała. Czyż to właściwie nie przypadek, złośliwy chochlik historii, iż to właśnie państwo Izrael, zaliczane do państwa pierwszego świata, idealnie wkomponowało się w schemat globalnie pojmowanej rewolucji i tym samym automatycznie, bez oglądania się na niemieckie zobowiązania wobec Żydów, włączone zostało do antykapitalistycznych i antyimperialistycznych akcji radykalnej lewicy?! „Przecież to walka państw trzeciego świata z pierwszym ma przenieść iskrę rewolucji na Zachód!” Swe przeżycia w izolacji zawiera w formie poetyckiego „Listu z traktu śmierci”, który przeszmuglowany na zewnątrz przysparza jej coraz szersze grono sympatyków: „uczucie wybuchu w głowie, szum w uszach, przebudzenie z uczuciem, że jest się pobitym – uczucie, ze człowiek porusza się w zwolnionym tempie, uczucie, że ciało jest zdalnie sterowane”.

& Literacje

Po skazaniu na karę dożywotniego więzienia naciskana przede wszystkim przez Gudrun Ensslin, z którą nawiązuje w więzieniu intymne kontakty, początkowo rozluźnia, a ostatecznie ucina wszelkie więzy z najbliższą rodziną. Z czasem jednak rewiduje swą postawę i narażając się na ostracyzm ze strony współtowarzyszy, po trzech latach milczenia, na wiosnę 1976 roku prosi dziewczynki o wizytę. Meinhof: „Chcę się zobaczyć z dziećmi. Widzę teraz jasno, że mogłam zacząć od tego. Ensslin: Z nikim się nie zobaczysz. Czego chcesz? Rozsiewać truciznę? To wy jesteście trucizną. - Nie, to ty, Ulrike - ty jesteś nożem w plecy RAF! Dorastające córki zaskoczone i zirytowane jej chimerycznym zachowaniem odmawiają odwiedzin. W dzień matki, dziewiątego maja 1976 roku funkcjonariusz służby więziennej w Stuttgart-Stammheim otwiera drzwi do celi o numerze 719. Z kraty lewego okna zwisa martwe i bezwładne ciało kobiety, ciało byłej terrorystki, oszukanej wygenerowanymi przez obłęd szaleńczymi wizjami zbawienia świata, matki dwójki dzieci – ciało Ulrike Meinhof. Popełniła samobójstwo, nie spotkawszy się wcześniej z córkami. Nie znaleziono przy niej żadnego listu pożegnalnego. Jej śmierć wywołała ogólnonarodowe protesty wśród powiększającego się grona jej sympatyków... bo tego typu ludzie, którzy potrafią wymyślać siebie i wpuścić się w tego typu dynamikę gry z systemem, raczej zbyt dobrze się bawią, żeby samemu coś takiego DOBROWOLNIE zrobić. Akurat Niemcy są krajem, w którym można sobie wyobrazić Staatsrationmoerder („morderstwo z racji stanu”) - to państwo, które w najważniejszych kwestiach dotyczących swego bezpieczeństwa lub żywotnych interesów potrafi doprowadzić do cichej ugody i gwarancji ciszy wokół pewnych wydarzeń. Mając na uwadze totalitarną strukturę Baader-Meinhof, z doprowadzonym do totalności kultem idei wewnątrz, z ich fanatyczną gotowością na śmierć, przypuszczalnie mogli porozumieć się co do wspólnego samobójstwa, które jako oskarżenie będzie odtąd punktem odniesienia niemieckiej lewicy i ich w ten sposób niebywale usakryfikuje. I tak się dzieje! Ulrike staje się ŚWIĘTĄ młodych lewaków, którzy jeszcze kilka lat po jej śmierci w odwecie za jej śmierć zabijają w zamachach

terrorystycznych kolejnych RFN-owskich notabli życia publicznego. A może jednak to samobójstwo? I może chciała rozprawić się z oszukańczym obłędem, który pozwolił jej na wiarę w skompromitowane idee? A może to symbol ideologicznego buntu wobec ostracyzmu, z jakim miała do czynienia ze strony towarzyszy niedoli? Bo tak naprawdę opuścili ją wszyscy. Nie mając wyboru pozostała jej jedynie podszyta wprawdzie ambiwalencją odwagi i strachu, ale zawsze uczciwa śmierć. Czy czyn ten, bez względu czyją ręką zadany, to przyznanie się do ideologicznej i osobistej porażki? Głuchy krzyk rozpaczy? Manifest wolnej woli w miejscu opresji? A może jednak zabójstwo? Czy w sposób zamierzony, czy przypadkowy, cel został osiągnięty – Ulrike stała się lewicową niemiecką świętą, ikoną usprawiedliwionego ideami rewolucji terroru a la Che Guevara.

Epilog: Spoczywaj w „s/p”okoju Wprawdzie święta dla radykalnych lewaków, jednakże grzeszna dla środowisk mieszczańsko-konserwatywnych. Jej terrorystyczna, i tym samym antychrześcijańska przeszłość piętrzyła problemy związane ze znalezieniem miejsca pochówku. Wiele gmin niemieckich odmawiało udostępnienia kwatery na swoich cmentarzach. Paradoksalnie decydowały o tym te „drobnomieszczańskie świnie”, przeciwko którym całe swe dorosłe życie walczyła... Ostatecznie spoczęła w Berlinie Marienhof. Jakkolwiek jeszcze to nie koniec turbulencji powiązanych z Ulrike. Latami w promilu 15 metrów od jej grobu nikt nie odważył się pochować swoich bliskich; nie wspominając już o odgórnym zakazie władz cmentarnych w sprawie wyrycia na nagrobnej płycie wydawałoby się całkiem banalnego zdania: „SPOCZYWAJ W POKOJU”. W 2002 roku opinię publiczną zaszokowała informacja: bez porozumienia z najbliższymi członkami rodziny, mózg jej poddawany był regularnym badaniom lekarskim i przeszło ćwierć wieku, zamiast w ciele nieboszczki, przeleżał w laboratoryjnym słoju przepełnionym różowo-przezroczystą formaliną w gablocie jednego z przyszpitalnych instytutów do spraw neurologii i zdrowia psychicznego w Magdeburgu. Badania jednoznacznie wykazały niepoczytalność Ulrike. Skazano ją niesłusznie. RUHE IN FRIEDEN...

Aneta Lukas

{

Z miłości do rewolucji - rzecz o życiu i śmierci Ulrike M. 56

09≈

Aneta Lukas Absolwentka wydziału prawa na Europa-Universitaet-Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, UAM w Poznaniu i podyplomowych studiów z zakresu prawa europejskiego i międzynarodowego na Uniwersytecie w Bremie. Stypendystka Max-Planck-Institut fuer geistiges Eigentum w Monachium. Obecnie doktoryzuje się z zakresu ochrony praw własności intelektualnej (prawa autorskie). Współpracowała przy organizacji Roku Grotowskiego 2009. Publikuje w „LiteRacjach» opowiadania i eseje, tłumaczy abstrakty na język niemiecki, a także wspomaga redakcję poradami prawnymi. Zafascynowana psychodeliczną twórczością Sarah Kane, barwną postacią „Sokratesa XX wieku” Pier Paolo Pasolinim, a także ścieżką życiową wszech rewolucjonistki pokolenia 68’ Ulrike Meinhof.

Literacje

& 57

Ofiary wiatraka

w języku &

Ten, kto choć raz ją spotkał, Wie najlepiej, co to plotka...

Wyjdzie mrówką - słoniem wróci. Kogo może zaraz skłóci. Wszystkie fakty przeinacza, (któż przez plotkę nie rozpaczał?) Jak wąż bywa jadowita, Wścibska, przykra, niespożyta. W fałszywych chodzi piórkach, W szkole, w domu, po podwórkach. Wciąż wybrzydza i marudzi, Kłamie, skarży, jątrzy, nudzi. Tu coś szepnie, tam przeszkodzi, Tego chwali, innych zwodzi I nadstawia czujnie ucha, Czy ktoś jej podszeptów słucha.2

& Literacje

Izabela Koczkodaj

Jedną z podstawowych idei konstytuujących, według Janusza Maciejewskiego, formację dziewiętnastowieczną była nowość3. Po raz pierwszy w historii myśli ludzkiej to, co świeże, aktualne, zyskało przewagę nad minionym. Obsesji chwili teraźniejszej sprzyjał rozwój środków masowego przekazu, za pośrednictwem których do społeczeństwa docierała nieustannie rosnąca ilość informacji. Rozwój technologii niewątpliwie sprzyjał zmianom w obrębie rynku czytelniczego. Alfabetyzacja społeczeństwa, a także rozwój technik wizualnych (fotografii, a później filmu), zmuszały pisarzy do konkurowania o zainteresowanie spragnionych nowinek odbiorców. Szczególna rola w tej batalii przypadła zwłaszcza twórcom literatury popularnej, pod każdym względem łatwiejszej dla masowego odbiorcy. Za ideał tekstu należącego do „tej trzeciej” można by uznać powieść, którą, jak pisała Eliza Orzeszkowa, „łatwo nabyć, łatwo przeczytać, łatwo zapamiętać”4. Warto przypomnieć, że autorka Melancholików pisała o powieści tendencyjnej, do poetyki której niezwykle chętnie odwoływali się autorzy tekstów przeznaczonych dla czytelnika spragnionego nie tylko rozrywki, ale również nauki moralnej. To właśnie umiejętność zaspokojenia czytelniczego głodu nowości pozwoliła literaturze stać się medium nowoczesnym – na równi z fotografią czy filmem. Sądzę, że szczególnie ważny w procesie demokratyzacji literatury na ziemiach polskich był rozwój powieści opatrzonych podtytułami: „współczesna, dzisiejsza, z naszych czasów”, które sygnalizowały nowość, dzisiejszość, aktualność. Sprzyjały także „zawieraniu paktu o analogiczności i możliwości istnienia prezentowanego świata w rze-

10≈

ry popularnej. Pisząc o początkach literatury popularnej, Tadeusz Żabski stwierdza, że w ustnych przekazach memoraty, czyli opowieści o zdarzeniach prawdziwych, przekształcają się w fabulat – czyli historię fikcyjną12. W drugiej połowie XIX wieku przemysł kulturalny stał się towarem jak każdy inny, a plotka – jednym z bardziej skutecznych sposobów reklamy tegoż towaru. Literatura popularna bez wątpienia nie obiecuje czytelnikowi prawdy. Jak stwierdza Anna Martuszewska, „wszystkie [powieści popularne, IK] (...), z powieścią kryminalną na czele, odwołują się do rzeczywistości pozaliterackiej, proponują czytelnikowi zawarcie paktu na temat analogiczności świata przedstawionego względem rzeczywistości realnej”13. Jednak pakt ten niekoniecznie zostaje utrzymany. Nic więc dziwnego, że – jak pokazuje na przykład refleksja Piotra Chmielowskiego nad niemoralnością w literaturze (1877) – dyskusja na temat literatury popularnej (której obecność w tekście Chmielowskiego można wyczytać między wierszami) jako domeny blagi jest żywa także w tekstach manifestach polskiego pozytywizmu. Według Chmielowskiego, literatura – jako dobro powszechne – powinna być przedmiotem oceny ogółu czytających, niezależnie od stanu14. Jednak jedynym kryterium oceny dostępnej dla wszystkich było kryterium moralności lub niemoralności danego utworu15. „Ci sami, co na czytaniu Kocka [pisarza, w twórczości którego pojawiają się frywolne i sprośne motywy erotyczne 16; IK] trawią nocne godziny a przy jasnym dnia świetle błotem go obrzucają, sceny przezeń uplastycznione w piołunowy wianek swego monotonnego żywota wplatają”17 – twierdził historyk. Warto pamiętać, że polski pozytywizm był przede wszystkim programem społecznym, nie estetycznym18. Nic więc dziwnego, że próbowano przeciwdziałać „literaturze niemoralnej”, a zwłaszcza – niewłaściwemu rozumieniu tego, co moralne a co niemoralne, tym bardziej, że książki coraz częściej stawały się oknem na świat dla młodych dziewcząt, wychowanych w dusznej atmosferze salonowych konwencji. Jak pisze Agnieszka Paja, „w życiu kobiet ukształtowanych zgodnie z tradycyjnym modelem wychowania to literatura, teatr, sztuki plastyczne wyznaczały kryteria oceny świata i ludzi. Sądy etyczne zaczęły być wypierane przez sądy estetyczne”19. Powieść popularna była bardzo ostro krytykowana także przez krytyków młodopolskich. Wystarczy przypomnieć, że Stanisław Brzozowski

czywistości pozaliterackiej”5. „Ciekawość od razu nabiera a p e t y t u, prawda?”6 – pytał Baudelaire, który właśnie w zachłannej ciekawości zdawał się widzieć siłę, dzięki której artysta ma szansę chociażby przelotnie dotknąć przemijającego i przypadkowego dzisiaj. Niezależnie więc od skali talentu, pisarze drugiej połowy XIX wieku próbowali być w swojej twórczości malarzami życia codziennego. Jednak w pogoni za nowością częstokroć zatracano – nie tylko w sztuce, lecz przede wszystkim w codzienności – to, co realne. Z drugiej strony, lęk przed technologią był lękiem związanym z obawą przed utratą możliwości patrzenia na świat bez pośrednictwa urządzeń technicznych. Tym bardziej, że żadnemu z nich nie można było do końca ufać. Zawodziły bowiem nawet te sposoby prezentowania rzeczywistości, które, jak się zdawało, kłamać nie mogły. Tak było chociażby z fotografią. Jedno z pierwszych bardziej znanych fotograficznych przedstawień, Autoportret topielca Hippolyte’a Bayarda (1840) opatrzony na odwrocie ironicznym komentarzem autora, już na progu powstania sztuki fotograficznej kwestionuje jej prawdomówność w prezentowaniu rzeczywistości7. Ówczesne środki masowego przekazu (m.in. telegraf) zaczęły oddzielać informację od jej nosiciela8, rodziły strach przed utratą kontroli. Dlatego każdy nowy wynalazek związany z komunikowaniem się ludzi wzbudzał gorące dyskusje – również te, dotyczące moralnego aspektu korzystania z dobrodziejstw nowoczesności. Na przykład, kiedy w polskich gospodarstwach domowych pojawiły się telefony, to pieczę nad nimi sprawowali ojcowie – instalowali aparaty w sejfach zamykanych na klucz, w celu przeciwdziałania „niemoralnym” rozmowom swoich córek z konkurentami9. Łatwość przenoszenia słów na odległość – czy to za pośrednictwem telefonu, czy też gazety – przyczyniła się do podjęcia w przestrzeni społecznej dyskusji o plotce. Tak pisał o niej Aleksander Świętochowski: „Ze wszystkich woni najlotniejszą, ze wszystkich dźwięków najdonioślejszym, ze wszystkich świateł najdalej promieniejącym – jest plotka. Gnijący trup słonia rozpościera odór na milę, armata forteczna rozsyła swój huk na dwie mile, płonące miasto rzuca łunę na kilka mil, obmówiony człowiek nieraz obciąga swoją niesławą cały glob ziemski”10. Blaga, której potężnym narzędziem jest plotka11, bez wątpienia stanowi domenę literatu-

10≈

Literacje

& 59

Ofiary wiatraka w języku 60

10≈ określał ten typ twórczości mianem „powieści na codzienny użytek” oraz „powieści-flądry”, odmawiając jej nie tylko wartości artystycznych, lecz także użyteczności w przestrzeni społecznej20. Twórcy aspirujący do miana pisarzy popularnych w drugiej połowie XIX wieku znaleźli się więc niejako pomiędzy młotem a kowadłem: próbując zjednać sobie młode dziewczęta pieprznymi historiami, musieli jednocześnie usatysfakcjonować ich matki, poszukujące w powieściach treści umoralniających. Rola czytelniczek w kształtowaniu się konwencji tekstów popularnych jest tak duża, że Andreas Huyssen, ceniony badacz modernizmu, stwierdza wręcz, że „kultura masowa jest kobietą...”21. Jednym ze sposobów wzbudzenia czytelniczego zainteresowania jest na gruncie polskim niewątpliwie tworzenie tak zwanej powieści z kluczem. Z tego typu powieścią mamy do czynienia w przypadku interesującej mnie w tym artykule Plotki Mariana Gawalewicza22. Tego typu teksty, „ukazujące ważne postaci życia publicznego w sposób łatwy do zidentyfikowania, były wyrazem zewnętrznych chęci silniejszego zainteresowania czytelnika i wywołania sensacji”23. Ofiarą plotki w Plotce jest Tadeusz Kończyc, pod którym to pseudonimem kryje się rzeczywista postać Alfreda Grota-Bęczkowskiego, autora powieści przesiąkniętych dydaktyzmem i moralizatorstwem. Gawalewicz ośmiesza go, ukazując jako bohatera zakończonej samobójstwem afery erotycznej24. Tożsamość powieściowego samobójcy poświadcza także Ludwik Czarkowski, który pisze, że Tadeusz Kończyc to Tadeusz Bęczkowski25. Notabene, świetnie wykorzystał konwencję powieści z kluczem także Kazimierz Przerwa-Tetmajer, którego Anioł śmierci, w znacznej mierze autobiograficzny i plotkarski26, cieszył się znaczną poczytnością – czytelnicy chętnie dopatrywali się w historii Romana Rdzawicza nawiązań do biografii pisarza. Polska literatura popularna, chętnie odwołująca się do wzorów powieści tendencyjnej27, pozostawała w drugiej połowie XIX wieku – o czym już była mowa – w trudnej sytuacji. Aby uzasadnić swoje istnienie na rynku czytelniczym, musiała być użyteczną w krzewieniu dobrych wzorców, by być atrakcyjną dla czytelnika – przyciągnąć go ciekawą tematyką. To wszystko sprawiło, że polska powieść popularna po 1863 roku była niekiedy „fałszywym przyjacielem” – z jednej strony przestrzegającym

& Literacje

przed zgubnymi skutkami wszelkich niemoralności (wśród których plotka zajmuje miejsce poczesne), z drugiej –przyczyniającym się do rozpowszechniania plotek, a nawet oczerniającym swoją konkurentkę, prasę: „Trzeba by nie mieć pojęcia o obowiązkach szanującej się prasy, aby przypuszczać, że sensacyjna wiadomość, choćby pachnąca skandalem, może czekać kilka dni w tece redaktorskiej. Chociaż pojutrze wiadomość może okazać się „kaczką”, która kwakaniem swoim narobiła niepotrzebnie dużo hałasu, to i cóż?... od czegoż są „sprostowania” i „odwołania”? Zakłuwa się kaczkę jednym pchnięciem pióra i pozostanie po niej tylko... czernina, której niekiedy wszystkie najdłuższe języki zlizać nie potrafią”(s. 29). Główny bohater tekstu Gawalewicza nazywa się Maciuś Grzankiewicz. Jego nazwisko, znaczące ze względu na imponującą tuszę mężczyzny, właśnie przez to, że znaczy, jest częścią królestwa blagi, obecnej w powieści na pierwszych jej stronach, zaś zdrobnienie imienia świadczy, że czytelnik ma do czynienia z nieszkodliwym pleciugą (już na samym początku utworu narrator próbuje wywieść odbiorcę w pole). W Plotce Gawalewicz pokazuje, jak tragiczna w skutkach może być wielkomiejska zabawa w głuchy telefon, która przyczynia się do zerwania zaręczyn, a w konsekwencji – samobójstwa muzyka Tadeusza Kończyca. W świecie powieści Gawalewicza plotka rozprzestrzenia się jak wirus. I w istocie, jest swego rodzaju wirusem, infekującym nie tylko powieściowych bohaterów, lecz również czytelników, dla których wiadomość, że istnieje jakiś klucz do tekstu, stanowi bodziec do poszukiwań pozatekstowych. Ileż to razy (i nie tylko w powieściach z kluczem) dajemy się wciągnąć w grę, która zaczyna się od słów: „Dla zaspokojenia ciekawości czytelników...”28 – dopiero na końcu zdając sobie z tego sprawę. Familiarność bowiem sprzyja plotce, a plotkowanie najbardziej smakuje wśród swoich lub tych, których za swoich uważać chcemy. Dlatego też w powieści Gawalewicza mamy do czynienia z plotką krążącą między ludźmi połączonymi ze sobą rozmaitymi zobowiązaniami towarzyskimi, rodzinnymi, zawodowymi. Niestety, wszystkie rodzaje wzajemnych zależności, które zarazi wirus obmowy, zostają nadwątlone lub zdruzgotane: prawnik Kamski, w mieszkaniu którego była utrzymanka przyszłego szwagra, posądzony o intymne kontakty z niedoszłą samobójczynią traci klientów, próbuje się otruć; narzeczona Kończyca

zmieniać rzeczywistość, plotkarz zmuszony jest do ucieczki – a uciec może tylko w kolejną plotkę lub... w potępienie plotki. Kto według Grzankiewicza jest winny tragedii Kończyca? „Winni wszyscy ci, którzy rozdmuchali tę głupią sprawę i z muchy zrobili słonia!... winni ci, którzy się niepotrzebnie wmieszali w prywatne stosunki Kamskich!... winne złe języki i plotkarstwo warszawskie!...” (s. 165). Plotkarz gotowy jest na wszystko, by nie stać się ofiarą plotki – potrafi nawet mistyfikować swoje własne życie, jak Grzankiewicz, który, nie chcąc się przyznać do szemranej przeszłości, chętnie rozpowiada, że pan August, jeden z niewielu świadków podłości Maciusia, jest niespełna rozumu. „Grzankiewicz śmiał się z innymi i dowcipkował na ten temat, zadowolony, iż mu się udało wprowadzić opinię na manowce i osłabić wiarygodność możliwych »plotek«, które by o nim krążyć zaczęły” (s. 238) – komentuje narrator, w kolejnym akapicie dodając, że Maciuś – ofiara własnego języka – zmuszony był wynieść się z zajmowanego dotychczas pokoju hotelowego i nająć mieszkanie w innej części miasta. Wobec tragedii, która się rozegrała, także narrator zmuszony jest zrezygnować ze swojej, niezbyt zresztą wysublimowanej, gry z czytelnikiem – cudzysłów przy słowie plotka sugeruje, że z intryg Grzankiewicza zaczynają wychodzić szwy... co nie znaczy, że upada warszawskie królestwo plotki. Tragedia bohaterów Plotki polega bowiem na tym, że roztrząsanie problemów innych było, jest i będzie częścią rytuału rozmowy. Jak zauważa ks. Andrzej Zwoliński, „większość codziennych rozmów to właśnie »niewinne« plotkowanie, niekontrolowana gadanina, bezmyślne wysłuchiwanie i powtarzanie niepewnych informacji i subiektywnych opinii o innych”29. To powoduje, że z zaklętego koła plotki w istocie nie sposób się wydostać. Na pogrzebie Kończyca, który odebrał sobie życie z powodu otaczających go fałszywych pogłosek, „zebrał się liczny tłum, jak na jakieś widowisko; pogrzeb samobójcy to zawsze epilog jakiegoś dramatu, a dramat ściąga publiczność” (s. 160). Zapewne zmarły, ceremonia oraz jej uczestnicy jeszcze długo będą na językach tłumu... zaledwie chwilę po jej zakończeniu po Warszawie zaczynają krążyć domniemania, jakoby przyczyną samobójstwa Kończyca było planowane małżeństwo jego byłej narzeczonej z dużo starszym od niej stryjem (zob. s. 200). Jak stwierdza Blakey Vermeule: „gossip is ne-

(siostra żony Kamskiego), po tym, jak dowiaduje się o (przesadzonych) ekscesach Pepity dramatyzującej na wieść o rozstaniu z Tadeuszem, zrywa zaręczyny, nawet nie wysłuchawszy racji ukochanego (to również siła plotki: odwraca hierarchię, powodując, że opinia potoczna staje się dla ofiary obmowy ważniejsza niż racje najbliższych). Gawalewicz pokazuje, jak zgubne mogą być skutki „pierwszej śnieżnej kuli sensacyjnej wiadomości o najnowszym skandalu, który miał obiegnąć do wieczora całe miasto i urastać w potworne szczegóły”(s. 25). Także sam narrator Plotki , choć w sposób dość subtelny, zwodzi czytelników: „Na fotelu porzucony kapelusz, parasolka ciśnięta w kąt, rękawiczki, zdarte widocznie [podkreślenie IK] nerwowo z rąk...” (s. 47). Plotka jest więc impulsem dla powstawania nowych opowieści – co także sprawia, że może być tak niezwykle kusząca. Pamiętać należy, że na przełomie XIX i XX wieku to, co wydaje się współczesnemu człowiekowi sprawą oczywistą – możliwość wniesienia oskarżenia o zniesławienie – pozostawało tylko w sferze marzeń: „Mnie się wydaje [...], że moralne szkody powinny być poszukiwane bardziej, niż materialne” – mówi Kamska (s. 208). „Podobno” – ulubiony sposób asekuracji plotkarza – potrafi, jak pokazuje Gawalewicz, spowodować „pewną” śmierć... Plotkarz jest szczególnym typem osobowości. Zwykle, jak w przypadku Maciusia Grzankiewicza, „nic go przecież nie oburza tak bardzo, jak wszelka plotka i potwarz, fałsz i kłamstwo, którymi się brzydzi, bo ma »wrodzony wstręt do wszelkiej podłości i blagi«” (s. 33). Deklarowane „dobre intencje” sprawiają, że niewiele jest na świecie rzeczy, które mogłyby wstrząsnąć jego dobrym samopoczuciem. Paradoksalnie, musi wyżej wspomniane „dobre samopoczucie” nieustannie potwierdzać, w każdej dziedzinie życia: „Maciej Grzankiewicz bowiem ubierał się na kredyt, ale to jedynie dlatego, aby stwierdzić, że posiada zaufanie u ludzi, nawet u krawców, nie tylko u garsonów restauracyjnych...”(s. 6). Plotka dla plotkarza jest zarówno trucizną, jak i antidotum na tę truciznę. Grzankiewicz, „choć sam był przekonany, iż cała głośna sprawa Kamskiego opierała się na nieporozumieniu i plotkach, korzystał z okazji, by ratować własną sytuację i zwalić winę swych mniemanych kłopotów na ofiarnego kozła opinii publicznej” (s. 120). Plotkarz dopóty jest mile widziany, dopóki jego działalność ma skutki tylko w języku. Gdy język zaczyna nie tyle stwarzać, co

10≈

Literacje

& 61

Ofiary wiatraka w języku

Etyka

ver innocent unless it is meaningless”30. W sferze literatury, a zwłaszcza literatury popularnej, która – ze względu na ważność każdego szczegółu w konstrukcji fabuły – jak ognia unika przypadków, nie ma jednak plotek niewinnych. Co więcej, literatura – zwłaszcza w wariancie miejskim (do którego należy na gruncie polskim nie tylko Plotka, ale i Ziemia obiecana czy Lalka) – bez plotki istnieć nie może31. Zarówno w przypadku Reymontowskiej Ziemi obiecanej, jak i Plotki Gawalewicza, największym plotkarzem okazuje się... miasto. Ludzie są bowiem w istocie tylko trybikami w miejskiej machinie, nosicielami wirusa plotki, a jednocześnie – jej ofiarami. „Grzankiewicz nagle dowiaduje się, że ta jego Warszawa, ta ukochana jego wietrznica, znowu coś zbroiła poza jego plecami, o czym mu mówią przypadkowo, niespodzianie, uderzają po prostu znienacka w łeb i formalnie go ogłuszają” – stwierdza narrator Plotki (s. 13). Miejska plotka, „którą są przepełnione kantory i fabryki...”32, potrafi bowiem zwieść nawet największego plotkarza, w pewnym momencie – niezależnie od tego, z czyich ust wyszła i czego dotyczyła – zaczyna się rozpleniać w sposób niekontrolowany, a w rezultacie – żyć własnym życiem.

w mediach

czy etyka mediów?

{

Izabela Koczkodaj

1. G. Daniłowski, Luźne kartki, [w:] Idem, Epilog, Warszawa 1914, s. 121. 2. Z. Szczepanik, Plotka, [w:] Idem, Recepta na nudę, Wrocław 1991, s. 46. 3. Vide J. Maciejewski, Miejsce po-

zytywizmu w XIX-wiecznej formacji kulturowej, [w:] Pozytywizm. Języki epoki, red. G. Borkowska, J. Maciejewski, Warszawa 2001, s. 16. 4. E. Orzeszkowa, Kilka uwag nad powieścią, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. J. Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985, s. 40. 5. A. Martuszewska, Powieść i prawdopodobieństwo, Kraków 1992, s. 144. 6. C. Baudelaire, Współczesna publiczność i fotografia, [w:] Idem, O sztuce. Szkice krytyczne, wyb. i przekł. J. Guze, wstęp J. Starzyński, Wrocław 1961, s. 87. 7. Vide P. Sikora, Fotografia. Między dokumentem a symbolem, Izabelin 2004, s. 20. 8. Vide A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2001, s. 71. 9. Ibidem, s. 73. 10. A. Świętochowski, Klub szachistów, [w:] Idem, Nowele i opowiadania. Wybór, oprac. P. Sandler, Wrocław 1965, s. 225-226. 11. Temat plotki pojawiał się także w twórczości pisarzy związanych z literaturą wysokoartystyczną (Prus, Świętochowski, Orzeszkowa). Vide G. Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 1999, s. 110-112. 12. Vide hasło [Literatura popularna], oprac. T. Żabski, [w:] Słownik literatury popularnej, red. Idem, Wrocław 2006, p. 311. 13. A. Martuszewska, op. cit., s. 142. 14. Vide P. Chmielowski, Niemoralność w literaturze, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu..., op. cit., p. 67. 15. Ibidem,s. 68. 16. Hasło [Kock Charles-Paul de], oprac. B. Pięczka, [w:] Słownik literatury popularnej...,op. cit., s. 260. 17. P. Chmielowski, op. cit., s. 68. 18. Vide G. Borkowska, op. cit., s. 52. 19. A. Paja, Panna Izabela patrzy przez okno. O relacjach między etyką a estetyką w wychowaniu kobiet drugiej połowy XIX wieku, [w:] Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863-1918 w poszukiwaniu wzorów życia i sztuki, red. E. Ihnatowicz, E. Paczoska, Warszawa 2006, s. 522. 20. Vide St. Brzozowski, Współczesna powieść polska, [w:] Idem, Eseje i studia o literaturze, Wrocław 1990, t. 1, s. 399. 21. Vide A. Huyssen, Mass Culture As Woman. Modernism’s Other, [w:] Studies in Entertainment. Critical Approaches to Mass Culture, red. T. Modleski, Bloomington 1986. 22. Wszystkie cytaty z tekstu podaję za: M. Gawalewicz, Plotka. Powieść, Warszawa 1903. Cytaty w tekście: (nr strony). 23. Hasło [Powieść popularna modernistyczna], oprac. J. Kolbuszewski, [w:] Słownik literatury popularnej..., op. cit., s. 478. 24. Vide hasło [Kończyc Tadeusz], oprac. J. Kolbuszewski, [w:] ibidem, s. 267-268. 25. Vide L. Czarkowski, Pseudonimy i kryptonimy polskie, Wilno 1922, p. 43. 26. Hasło [Tetmajer Kazimierz Przerwa], oprac. J. Nowakowski, [w:]Słownik literatury..., op. cit., s. 605. 27. O podobnych chwytach, jakie wykorzystują te dwie odmiany powieściowe, pisze np. Aneta Górnicka-Boratyńska. Vide A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001, s. 37. 28. A. Wilczyński, Z pamiętników plotkarza. Obrazki z życia, Warszawa 1885, t. I, s. 18. 29. Ks. A. Zwoliński, Plotki i ploteczki. Informacja bez prawdy, Kraków 2006, s. 26.- 30. B. Vermeule, Gossip and Literary Narrative, „Philosophy and Literature” nr 30, (1/2006), p. 102, cf.: http://130.102.44.245/login?uri=/journals/philosophy_and_literature/v030/30.1vermeule.pdf, z dnia: 26.10.2010 r. 31. „Literary narratives, in short, are deeply ambivalent about gossip: they depend on it even as they disavow it. In this respect, they are just like the rest of us. Gossip, though everywhere practiced, is everywhere despised”, Ibidem, s. 104. 32 . Wł. St. Reymont, Ziemia obiecana, Łódź 1987, s. 60.

& Literacje

Izabela Koczkodaj (ur. 1984), absolwentka filologii polskiej na Wydziale Polonistyki UW, obecnie doktorantka w Zakładzie Literatury i Kultury Drugiej Połowy XIX Wieku. Przygotowuje rozprawę doktorską pod tytułem Wielkie tematy małej literatury, dotyczącą problematyki modernizmu w wybranych polskich powieściach popularnych drugiej połowy XIX wieku.

tyka E a moralność

Dominika Jędrzejczyk

Pojęcia „etyki” i „moralności” mają podobne pola semantyczne, stąd często były i są używane synonimicznie. Jednak z punktu widzenia rozważań o etyce mediów i etyce dziennikarskiej praktyczne rozróżnienie, wskazanie dystynkcji między tymi pojęciami staje się koniecznym warunkiem dalszego dyskursu. Problematyka ta od wieków zajmuje filozofów, przyjmujących różne stanowiska na kwestię zależności etyki i moralności. I tak Bernard Williams1 zauważał, że etyka to pojęcie szersze od moralności, regulujące bardziej ogólne zasady ludzkiego postępowania. Tymczasem Paul Ricoeur ujmował etykę w arystotelesowskich kategoriach wewnętrznego dążenia człowieka do lepszego życia, życia dla innych i z innymi, podczas gdy moralność była dla niego równa idei prawa, obowiązku i przestrzegania norm. Definicję tę rozszerzył w swoim podejściu Michel Foucault, który w trakcie pisania Historii seksualności odkrył konieczność wprowadzenia klarownego podziału na zadania etyki i cele moralności – według niego moralność to „istniejący zespół wartości, reguł dotyczących życia i funkcjonowania, które są przedkładane jednostkom za pomocą instytucji i które mogą być skodyfikowane lub też pozostawiać pole do interpretacji i uzupełniania przez odbiorców”,

Leksem „etyka” pochodzi od greckiego słowa ethos, oznaczającego pierwotnie miejsce zamieszkania, które dało początek wyrazowi ethikos, odnoszącego się do sposobu życia zgodnego z zasadami współżycia społecznego i moralnego. 11≈

Literacje

& 63

Etyka w mediach czy etyka mediów? 64

11≈ podczas gdy etyka to „jednostkowa, indywidualna aplikacja zasad moralności w życiu człowieka”. Wyraźnie zaczyna być tutaj widoczne rozróżnienie na poziom „ogólny, uniwersalny” i „indywidualny”, które explicite wyraził Jürgen Habermas – etyka obejmuje poziom niższy, jednostkowy; moralność tymczasem odpowiada na zuniwersalizowane pytanie o słuszność ludzkiego postępowania w kontekście utylitarnych dążeń całego społeczeństwa. Podejście to uległo zmianie dopiero z nastaniem prymatu filozofii postmodernistycznej, której przedstawicielem, także w badaniach nad etyką, niech będzie tutaj Zygmunt Bauman2 , dla którego zjawiska moralne są nieracjonalne, ponieważ wyprzedzają istotę samego działania, a zatem nie da się ich wtłoczyć ani w kategorię użyteczności, ani w kategorię celowości, są na dodatek nietrwałe i opuszczają jednostkę, gdy w grę zaczynają wchodzić instynkty. Etyka, natomiast, w swej istocie przypomina prawo – ujmuje to, co jest stałe, niezmienne, obiektywne i bezosobowe. Rysuje się zatem podział na rozumienie etyki w kategoriach arystotelesowskich oraz im przeciwnych, nie wykluczając także prób całkowitego wyrugowania kategorii etyczności i zastąpienie jej przez inne podejścia, między innymi przez neonietzscheanizm, który zakłada zmierzch etyki, zastąpionej przez estetykę oraz radość z ostatecznego zaniku wszelkich obowiązków i granic zachowania3, a także estetyczną kreację podmiotowości. Zadania etyki, tym samym negując konieczność jej istnienia, przejęły w dzisiejszych czasach także praktyki psychoterapeutyczne i psychoanalityczne, starające się udowodnić, że tylko poprzez zagłębianie się w siebie jednostka może odkryć, jak żyć godnie i w zgodzie ze sobą. Na potrzeby tego eseju poprzez „etykę” będę rozumieć „ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danym środowisku i danej epoce”, a poprzez „moralność” – „całokształt postaw i zachowań jednostki lub grupy, oceniany według jakiegoś społecznie obowiązującego systemu ocen i norm moralnych”4. W kontekście powyższych rozważań, wydaje się, że etyka w świecie konsumeryzmu i oczekiwania na natychmiastową gratyfikację staje się niepotrzebną pozostałością historii ludzkiej myśli, a mimo to przedstawiciele różnych zawodów, w tym dziennikarskiego, wciąż

& Literacje

widzą konieczność odgórnego regulowania zasad profesjonalnego ich wykonywania poprzez uchwalanie kodeksów i kart etycznych.

ormatywna histoN ria etyki mediów Prace nad skodyfikowaniem etyki mediów podjęto po I wojnie światowej, między innymi na dwóch Międzynarodowych Konferencjach Prasy w 1915 i 1921 roku. Pierwszy kodeks etyki skodyfikowało Panamerykańskie Stowarzyszenie Prasy w 1926 roku, pięć lat później utworzono w Hadze Międzynarodowy Trybunał Honorowy Dziennikarzy5, po upływie kolejnych pięciu lat na kongresie Międzynarodowego Związku Stowarzyszeń Prasy przyjęto deklarację o etyce dziennikarskiej. W 1938 roku przyjęto wreszcie „Międzynarodowy Kodeks Etyki Dziennikarskiej”. Pierwszy polski kodeks obyczajowy dziennikarzy opracowano w 1945 roku na podstawie projektu „dekalogu dziennikarzy” Rene Sudre’a, a pół wieku później przedstawiciele największych spółek mediowych podpisali „Kartę etyczną mediów”, na mocy której pracownicy mediów zobowiązani są do realizacji 7 zasad profesjonalnego dziennikarstwa – zasady prawdy, obiektywizmu, oddzielenia informacji od komentarza, uczciwości, szacunku i tolerancji, wolności i odpowiedzialności oraz zasady pierwszeństwa dobra odbiorcy. Swoje kodeksy przyjęły także: Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich („Kodeks Etyki Dziennikarskiej SDP” z 13.10.2001), Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej („Dziennikarski Kodeks Obyczajowy” z 1992 roku) oraz Katolickie Stowarzyszenie Dziennikarzy („Kodeks Etyki Dziennikarskiej KSD” z 2004 roku). Wydaje się więc, że z prawnego punktu widzenia, dodawszy do tego jeszcze ustawę o prawie prasowym z 26.01.1984 roku, a także istnienie Rady Etyki Mediów i Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, uregulowania etyki mediów są wystarczające. Skąd więc tak niskie społeczne zaufanie do dziennikarzy i tak negatywne opinie o ich zawodzie? Część winy za ten stan rzeczy może zostać zrzucona na przedstawicieli mediów nierzetelnych, plotkarskich6, tabloidowych, którzy wyrabiają opinie całemu środowisku, a także na wrażenie żerowania na ludzkiej tragedii

czeń. Kwestia popełnienia ewentualnego błędu jest tu wpisana w ryzyko zawodowe, co nie oznacza, że należy wybaczać jawne naruszanie zasad rzetelności i obiektywizmu przez dziennikarzy. Warto także zwrócić uwagę na możliwość wniesienia do sądu oskarżenia o zniewagę lub zniesławienie – wyrokiem w tych sprawach najczęściej jest grzywna oraz nakaz publikacji sprostowania – prawo daje zatem obywatelom możliwość ochrony swojej godności osobistej, a na dziennikarzy nakłada szereg koniecznych do spełnienia obowiązków, za których niedopilnowanie grożą konkretne sankcje. Faktem jednak jest, iż skodyfikowane w kodeksach etyki dziennikarskiej i medialnej zasady charakterystyczne są dla etyki zawodowej9 w ogóle, często powtarzając przy tym truizmy obyczajowe w rodzaju „szacunku dla rozmówcy”. Wydaje się więc, że rzeczywistych regulacji dostarcza dopiero ustawa o prawie prasowym.

oraz epatowanie przemocą, pornografią, krwią i zbrodnią – przekaz ten, według niektórych badaczy, prowadzi do desentyzacji odbiorców i wzrostu społecznej akceptacji wobec czynów brutalnych, ale utrzymanych w środkach masowego przekazu w tonacji sensacji i dramatu. Negatywną opinię mediów współtworzą także politycy, którzy z jednej strony są świadomi, że bez obecności w mediach nie istnieją w życiu publicznym (efekt ekspozycji), z drugiej jednak – zarzucają prasie, radiu i telewizji tendencyjność przekazu, personalizację polityki, pozytywne przedstawianie ich politycznych przeciwników, zafałszowywanie wypowiedzi przez odpowiedni montaż, perspektywę ujęć i tak dalej. Odbiorcy mają wrażenie, że media manipulują rzeczywistością, służąc przede wszystkim jakimś niezidentyfikowanym „onym”, grupom interesów, dla których korzystne jest takie, a nie inne przedstawianie wydarzeń, a nawet ich kreowanie na potrzeby mediów7. Mnożenie kodeksów etycznych wydaje się nieskuteczną próbą poprawy zewnętrznego wizerunku dziennikarzy, pozostającą bez znaczenia dla regulacji zachowań wewnętrznych, skoro jedyną sankcją za złamanie, na przykład Kodeksu SDP, jest wyrzucenie ze stowarzyszenia. Specjaliści z zakresu prawa, zapominając czasem o istnieniu prawa prasowego, wyrażają daleko idące obawy o nadmierną pobłażliwość kodeksów wobec tych, którzy powinni ich przestrzegać, zarzucając im nadmierną ogólnikowość, regulowanie zasad, które mieszczą się w szeroko pojętej grzeczności i moralnej poprawności, wątpliwości budzą także pojęcia nieostre, jak na przykład „jak najszybsze sprostowanie”, czy „staranny język wypowiedzi”8, ale także ustępstwa wobec dziennikarzy śledczych, którzy wyjęci są spod nakazu niełamania prawa i zasad etycznych w trakcie zbierania materiału oraz nakazu nienaruszania prywatności i sfery intymnej rozmówców. Wydaje się, że dziennikarz śledczy, jeżeli tylko wymaga tego dobro publiczne, a on sam zachował zasady „niezwykłej staranności” w trakcie zbierania materiału, może złamać prawo, jednak tego typu demonizowanie przyczynia się tylko do utrwalania negatywnej oceny dziennikarzy w ogóle, zwłaszcza że efekty pracy dziennikarzy interwencyjnych i śledczych mogą przyczynić się do ukarania sprawców przestępstw o wadze zdecydowanie cięższej od dziennikarskich wykro-

Media a polityka W założeniach etycznej pracy mediów istnieje zasada obiektywizmu, a więc teoretycznie media nie powinny w żaden sposób angażować się w walkę polityczną ani opowiadać się po którejkolwiek ze stron. Wydaje się to jednak wysoce trudne, jeżeli wziąć pod uwagę, że praktycznie każdy człowiek ma swoje, skrystalizowane poglądy, jeżeli nie ogólnopolityczne, to chociaż na sprawy szczególne, wzbudzające społeczną dyskusję, jak na przykład kwestie in vitro czy eutanazji. Problem leży zatem w tym, by ogólnokrajowa prasa informacyjna starała się prezentować pluralizm poglądów, by wydarzenia polityczne, społeczne i gospodarcze nie były przedstawiane tendencyjnie, prowadziłoby to jednak do unifikacji treści przedstawianych przez polską prasę, stąd też całkowicie zrozumiałe jest profilowanie przedstawianych poglądów pod targetowego czytelnika. Zjawisko to działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego – czytelnicy lubią czytać to, z czym się zgadzają, tym samym umacniając w sobie wyznawany światopogląd. Nie oznacza to jednak, że dopuszczalne jest napastliwe kreowanie podziałów na „naszych” i „onych”, które dobrze widoczne były po ostatnich wydarzeniach pod Smoleńskiem, kiedy to „Gazeta Polska” opublikowała na pierwszej stronie tekst pozbawiający przeciwników polityki Lecha Ka-

11≈

Literacje

& 65

Etyka w mediach czy etyka mediów? 66

11≈ czyńskiego prawa do zapalenia znicza na jego grobie. Próby smoleńskiej nie przeszło zresztą wiele mediów, również „Gazeta Wyborcza”, która jako pierwsza zajęła jasne stanowisku w sprawie pochówku na Wawelu. Jaskrawym przykładem łamania obiektywizmu mediów są także organy koncernu ojca Tadeusza Rydzyka, a więc „Nasz Dziennik”, TV Trwam i Radio Maryja, stanowiące bardziej tuby propagandowe Ojca Dyrektora niż rzeczywiste, nawet subiektywne media. Problem polega na tym, że działają one na zasadzie nadawców społecznych zwolnionych z opłat koncesyjnych, utrzymujących się nie z reklam, a z dobrowolnych składek i innych źródeł finansowania, które w przypadku Rydzyka przyjmują formy działalności biznesowej, menadżerskiej; wątpliwości budzi także, a może przede wszystkim, silne zaangażowanie przedstawiciela Kościoła w politykę. W Polsce istnieją organy prasowe, radiowe i telewizyjne związane na przykład ze strukturami partyjnymi i im podległe (np. biuletyny partyjne, TV SLD i inne), jednak jawność tej zależności oraz skierowanie do wąskiej grupy odbiorców (najczęściej członków danej organizacji), wyklucza możliwość oskarżenia ich twórców o zakłamanie, fałszowanie obrazu rzeczywistości czy udawany obiektywizm. Politycy są świadomi, że bez mediów nie funkcjonują w życiu publicznych, wiedzą także, że jedna zła wypowiedź, która trafi do mediów ogólnopolskich, może stanowić „gwóźdź do ich politycznej zgadywanki”10. Media muszą zatem lawirować między interesami własnymi, społecznymi a naciskami ze strony różnych grup interesów, w tym także ze strony polityków. Każdy krok, każde słowo dziennikarzy może mieć ogromne konsekwencje dla życia publicznego i odbioru niektórych, społecznie ważnych, problemów. Co prawda wpływ mediów na odbiorców nie jest nieograniczony i nie mogą one decydować, co myślą widzowie/ czytelnicy/ słuchacze, mogą jednak wpływać na to, o czym myślą i umiejętnie wykorzystywać klimat opinii publicznej, chociażby do wyciszania niektórych głosów na zasadzie „spirali milczenia”11. Etyczne wątpliwości budzi chociażby publikacja sondaży przedwyborczych, których wyniki mogą mieć wpływ na decyzje wyborców przy urnach. Ale nie tylko polityka jest zależna od mediów, również media zależą od polityki, co w szczególności wi-

& Literacje

doczne jest w przypadku mediów publicznych – TVP i Polskiego Radia, których prezesura silnie uzależniona jest od wpływu ekipy rządzącej, podobnie jak w przypadku KRRiT-u, której członkowie, w odpowiednich proporcjach, wybierani byli przez Sejm, Senat i Prezydenta. Posiadanie mediów publicznych gwarantuje stałą bytność w domu wielu polskich obywateli, i to w pozytywnym świetle. Stąd też wiele niesnasek wokół osób prezesów TVP, od Wiesława Walendziaka, przez Roberta Kwiatowskiego, aż do Romualda Orła. Wątpliwości te są ważne także dla przeciętnego widza, ponieważ misją telewizji publicznej jest prezentowanie różnorodnych opinii, dostosowanych do ogółu obywateli oraz gwarantowanie wszystkim, także mniejszościom narodowym i etnicznym, możliwości publicznego wypowiadania się i głoszenia własnych poglądów. Tymczasem silne uzależnienie od dominującego dyskursu politycznego, by nie powiedzieć poglądu-hegemona, uniemożliwia lub przynajmniej znacznie utrudnia realizację misji, co zresztą wykazała kontrola NIK-u w TVP za lata 2007-2009. Podobna sytuacja ciągnęła się od grudnia 2009 do maja 2010 w Radiowej Trójce, kiedy to dziennikarze radia zagrozili buntem i ciszą na antenie po tym, jak dyrektorem stacji został Jacek Sobala. Sprawa ostatecznie zakończyła się zwolnieniem Sobali ze stanowiska i zastąpieniem go przez Wojciecha Poczachowskiego. Sytuacje takie wpływają negatywnie na obraz zawodu dziennikarza, kreując atmosferę kolesiostwa, nepotyzmu i ciągłych gierek politycznych wokół mediów. Odbiorcy mają wrażenie manipulacji, spada zatem ich zaufanie do nadawców, tym samym spadają także wpływy nadawców publicznych z abonamentu radiowo-telewizyjnego, co natychmiast powoduje wzrost zainteresowania polityków ekonomiczną sytuacją TVP i Polskiego Radia, a także rozkwit nowych pomysłów na ich uratowanie. I tak oto klimat opinii publicznej zależy od sytuacji i dyskursu medialnego, choć nie należy zapominać, że może on odbijać się potem na rynku mediów – spadek poparcia dla partii lewicowych i dominacja dyskursu prawicowego, w połączeniu z trudną sytuacją materialną i wolnym tempem modernizacji spowodowały upadek „Trybuny” – jak więc widać sytuacja polityczna jest nie tylko kreowana przez media, lecz także bezpośrednio na nie wpływa. Zdecydo-

duje bardzo szeroki oddźwięk w społeczeństwie – raz rzucona plotka czy oskarżenie przez długi czas rezonuje w opinii publicznej i nawet jeśli zniesławionemu/ znieważonemu uda się dojść swoich praw w sądzie, to sprostowanie umieszczone na dole przedostatniej strony prawdopodobnie mało kogo zainteresuje, nie mówiąc już o zmianie opinii czytelników. Incydenty z plotkarskimi portalami i prasą brukową robią, niestety, czarny PR całej branży dziennikarskiej, powodując negatywną ocenę jej działań i spadek zaufania do niej wśród polskiego społeczeństwa. Tabloidyzacja przenika jednak nie tylko do treści, lecz także do formy, w jakiej prezentowane są zebrane informacje, newsy – wystarczy obejrzeć dowolne główne wydanie wiadomości, by przekonać się, że coraz częściej przekazywane są one w lekkiej, felietonowej formie, z zabawnym stand upem – celuje w tym reporter TVN Maciej Mazur, którego materiały w wersji light najczęściej zamykają codzienne wydanie „Faktów”. Do programów informacyjnych przenikają także formy charakterystyczne dla programów interwencyjnych, filmów sensacyjnych czy dramatów, popularne jest także skracanie dystansu między prezenterem a widzem lub wykorzystywanie amerykańskiej konwencji happy talk, w której program prowadzi dwóch, luźno ze sobą rozmawiających, prezenterów. Takie zabiegi rozmywają granice między informacją a publicystyką – widz przestaje mieć stuprocentową kontrolę nad tym, co ogląda, nie wie, czy są to jeszcze suche fakty, czy już opinie i komentarze. Zaburza to odbiór rzeczywistości i negatywnie odbija się na obiektywizmie przekazywanych treści.

wanie jednak romans dziennikarstwa z polityką nie jest romansem etycznym, a już na pewno nie wpływa pozytywnie na wizerunek dziennikarzy, w szczególności jeżeli wiąże się z częstymi zmianami poglądów, w zależności od sytuacji na Wiejskiej. Wątpliwości etyczne budzą także kariery niektórych dziennikarzy, które, zwłaszcza w telewizji publicznej, silnie uzależnione są od powiązań politycznych. Za przykład niech posłuży tutaj casus Jacka Karnowskiego, który 2.10.2009 roku, czyli już za czasów koalicji PiS-SLD w stacjach publicznych, został mianowany p.o. dyrektora Agencji Informacyjnej TVP. Rozważano także jego kandydaturę na prezesa TVP. Bardziej radykalny z braci Karnowskich12 do czasów silnego zaangażowania politycznego, był młodym, obiecującym dziennikarzem, reporterem polskiej sekcji BBC, laureatem nagrody Młodzieżówka, dziś kojarzony tylko z dziennikarstwem silnie zaangażowanym politycznie stał się symbolem braku obiektywizmu i tendencyjności, a zatem dziennikarstwa w najgorszym wydaniu.

agrożenia tabloZ idyzacji mediów Największym chyba zagrożeniem dla mediów, z punktu widzenia etyki, jest postępująca tabloidyzacja, a więc upodabnianie mediów ogólnoinformacyjnych do tabloidowych, co wynika z chęci przyciągnięcia większej ilości odbiorców. Epatowanie agresją, przemocą, żerowanie na cudzej tragedii, traktowanie polityki z perspektywy personalnej, kreowanie sztucznych podziałów między grupami społecznymi czy kreowanie figury wroga należą do typowych cech prasy brukowej, które coraz częściej przenikają do serwisów informacyjnych czy programów typu śledczego i interwencyjnego. Powstaje pytanie, czy wykorzystywanie reakcji antropologicznych, jak strach, nienawiść lub łzy jest w jakikolwiek sposób usprawiedliwione, czy też za postępowaniem tym kryje się jedynie chęć zysku i daleko idące konsekwencje, w postaci desentyzacji i przyzwyczajaniu najmłodszych do pornografii oraz rozwiązywania problemów na drodze siłowej. Retoryka tabloidów, którym z lekkością przychodzi atakowanie osób publicznych czy stygmatyzowanie grup społecznych znaj-

aradoksy zaufania P publicznego Pomimo negatywnej oceny pracy dziennikarzy w Polsce, cieszą się oni najwyższym zaufaniem społeczeństwa wśród pracowników mediów13 w Europie, co stanowi swoisty paradoks, biorąc pod uwagę atmosferę, która narosła wokół zawodu dziennikarza w ciągu ostatnich kilku lat. Co prawda zaufanie to sukcesywnie spada z roku na rok, jednak wciąż utrzymuje się na wysokim poziomie – 41% Polaków ufa dziennikarzom, co jest wynikiem

11≈

Literacje

& 67

Etyka w mediach czy etyka mediów?

wyższym od rezultatu, jaki uzyskali: sędzia i adwokat (po 40%). Według profesora Czapińskiego: „stosunkowo wysoka w Polsce w porównaniu z innymi krajami europejskimi ocena dziennikarzy wynika zapewne z poszukiwania przez rodaków jakiejś niezawodnej, uczciwej i skutecznej instytucji kontrolnej wobec bezduszności i głupoty władz. Prasa, telewizja i radio pełnią w naszym kraju – często z powodzeniem – szczególną misję, misję interwencji przywracającej sprawiedliwość”14, wydaje się jednak, że ta wysoka ocena wynika nie tylko z poczucia misyjności, lecz także z różnic między zdaniem deklarowanym a rzeczywiście wyznawanym – niechęć do wyrażenia prawdziwej opinii może wynikać z efektu spirali milczenia, obaw przed poglądami ankietera lub przyczyn osobistych. Jak pokazały ostatnie wybory prezydenckie, sondaże nie są najbardziej wiarygodnym źródłem informacji na temat opinii publicznej. W ich ocenie należy zachowywać daleko posuniętą ostrożność, zwłaszcza biorąc pod uwagę jednostkowe oceny dziennikarzy, którzy według widzów/ czytelników manipulują rzeczywistością, przedstawiając ją w sposób tendencyjny, wręcz nieprawdziwy. Czy powinno się mówić o „etyce mediów”, czy raczej o „etyce w mediach”? Zaryzykowałabym stwierdzenie, że oba pojęcia są adekwatne, jednak ich desygnaty różnią się od siebie – „etyka mediów” odnosi się do zarządzania mediami, ich funkcjonowania w sferze publicznej, podczas gdy „etyka w mediach” odnosi się do etyki przekazów medialnych, ich obiektywizmu, rzetelności i prawdziwości oraz świadomości dziennikarzy, że to, co i jak mówią ma wpływ na nastroje opinii publicznej i może wywoływać reperkusje oraz konsekwencje w społeczeństwie. Odpowiedzialność za słowo, a także za kontekst, w jakim się pojawia, to podstawa rzetelnego, dobrego dziennikarstwa. W jego kultywowaniu nie pomoże jednak samo mnożenie kodeksów etycznych, ale odpowiednie dobieranie, a następnie szkolenie adeptów dziennikarstwa w celu stałego podnoszenia poczucia odpowiedzialności wewnątrz i prestiżu na zewnątrz grupy dziennikarskiej.

{

Dominika Jędrzejczyk

1. B. Williams, Moralność: wprowadzenie do etyki, Warszawa 2009. 2. Z. Bauman, Etyka ponowoczesna, Warszawa, 2009. 3. Idem, Era pustki, Zmierzch obowiązku. 4. Cf.: Słownik języka polskiego, red. A. Markowski, Warszawa 2009. 5. Organ powstałej w 1926 roku Międzynarodowej Federacji Dziennikarzy. 6. Co ciekawe, Kodeks SDP zezwala na publikację plotek. 7. Są to tzw. quasi-wydarzenia. 8. Cf.: Kodeks etyki dziennikarskiej SDP. 9. A etyka dziennikarska może być uznana za takową, a w szczególności za etykę stosowaną. 10. Wystarczy przypomnieć oddźwięk po wypowiedziach takich jak: „małpa w czerwonym”, „bycie jak brzytwa”, tudzież niecenzuralny nakaz oddalenia się skierowany do pewnego, niecenzuralnie określonego, mężczyzny. 11. Odbiorcy nie są chętni do publicznego wygłaszania opinii, które według mediów straciły na popularności i uznaniu wśród opinii publicznej. 12. Drugi z bliźniaków, Michał, jest komentatorem „Polski The Times”. 13. Cf.: badania European Trusted Brands za lata 2005-2010, http://informacje.sensors.pl/pr/161357/zaufanie-polakow-do-zawodow-na-przestrzeni-ostatnich-5-lat-wyniki-badaniaeuropean-trusted-brands-2010. 14.- http://www.badaniatechniczne.pl/wyswietl.php?artykulid=96.

& Literacje

Dominika Jędrzejczyk, obecnie studentka II roku MISH UW. Studiuje filologię angielską i politologię, ale bliska jest jej także tematyka medioznawcza i językoznawcza. Poprzez pisywanie artykułów realizuje swoje ambicje pisarskie, które, z powodu ewidentnego braku talentu,pewnie nigdy nie zostaną zrealizowane.

Grzegorz Wróblewski AMBIENT

01≈

Literacje

& 69

11≈

12≈

To nie jest miejsce dla dalekowidza każdego dnia wita mnie chaos monitorów oplutych poranną kawą. podniesione głosy pań w sterylnych spódnicach nie wywołują podniecenia. ukrywam się za barykadą dokumentów. tutaj nie ma przerwy śniadaniowej. odgłosy czajników i modnych rozgłośni radiowych programują na sukces. kolegów znam tylko z uścisku dłoni. papiery są obrzydliwe w dotyku, a ja wciąż nie mam rękawiczek.

boje się, że za dwadzieścia lat będę pięć razy wciskał przycisk od windy, jak kobieta przy biurku z naprzeciwka. już teraz żegnam się z ludźmi trzy razy dziennie. dobrze że w domu czeka pomidorowa i pilot od telewizora.

wiersz

M. Jagiełło

„Miejsce”

Mariusz Jagiełło, ur. 19.01.1977 r., w Warszawie. Absolwent Pedagogiki w Wyższej Szkole Pedagogicznej TWP. Od kilku lat pracownik Urzędu Patentowego RP. Ma żonę i dwójkę dzieci. Pisze poezje i teksty piosenek.

& Literacje

12≈

Prawdziwe wyznania kobiety oszukanej &

Nie znoszę innych kobiet. Mam wtedy wrażenie, gdy tak tracę cię z pola widzenia, że coś za moimi plecami knujesz zmysłowego, że rozpalasz się do czerwoności i chcesz ją złapać za kolano, gdy tak ciemno na widowni w tej sali teatralnej, do której idziesz tylko z koleżanką ze szkolnej ławki,

Joanna Plesnar

a jedyne światło oprócz tego dochodzącego ze sceny, to to z twojej komórki schowanej w kieszeni, przebijające ledwie przez garniturowe spodnie, i ja – która po drugiej stronie tej komórki – próbuję się do ciebie dodzwonić, by rozeznać i skontrolować sytuację i powiedzieć, jak bardzo tęsknię i jestem samotna. Maluję właśnie paznokcie na rubinowy kolor i czytam powieść detektywistyczną, by ci zaimponować i mieć o czym z tobą porozmawiać, a tak naprawdę to mam nieodpartą chęć kontroli, jak rzekłam na początku. Kiedy dzwonię, a ty nie odbierasz, czuję się jak petent. Petent, któremu nikt drzwi nie otworzy, bo akurat ciemno na widowni i nie wypada, a trzeci akt opery jest tak wzniosły, tak przejmujący, a kolano koleżanki tak nagie, do tego ta mieniąca się rajstopka w kolorze ciała, że przypadkiem jedną ręką zasłaniasz dzwoniący bezdźwięcznie telefon, zasłaniasz wibrującego petenta, a druga ręka niby przypadkiem wędruje na kolano koleżanki. Ona, to znaczy jej udo, unosi się powoli w porywającym crescendo, w finałowej scenie teatralnej sztuki, bo niby w tej właśnie chwili, jej prawa noga przykleiła się do lewej, czuje, że zbyt do drugiej przywiera. Jeden, jedyny moment, gdy te dwie nogi przestają ze sobą korespondować, pozostają rozwarte na ułamek sekundy, zanim połączą się znowu, jedna na drugiej, tym razem lewa na

13≈

Literacje

& 71

Prawdziwe wyznania kobiety oszukanej 72

13≈ prawej. Wykorzystujesz ten moment, moment uniesienia i rozdzielności obu ud i spoglądasz na tę przestrzeń, w której tak bardzo chętnie chciałbyś pozostać, chciałbyś się tam znaleźć na chwilę, zatopić swoją starzejącą się już twarz w tej eleganckiej, świeżo jeszcze pachnącej przestrzeni. A ta dziwka, kurwa jedna, wie dobrze, że wykorzystując porywające crescendo do ukazania szwu dzielącego przyzwoitą część rajstopki od nieprzyzwoitej części rajstopki, tej części, pozostającej jedynie dla wybranych oczu, wie co robi i z całą swoją świadomością i ekshibicjonizmem przed zajętym mężczyzną, mężczyzną pozostającym w konkubinacie, pokaże ten szew na granicy. I przekłada jedną nogę na drugą, przypadkowo ukazując ten szew kuszący, który przy okazji odsłania czarne, eleganckie majtki, a ty domyślasz się lub snujesz wyobrażenie, że te majtki są koronkowe, że ściągnąłbyś je zębami, gdybyście pozostali tylko sam na sam, w tej ciemnej sali teatralnej, gdy widzowie opuszczą gmach sali Opery Narodowej, pośpiesznie stukając obcasami męskich i damskich lakierków, by zapalić pierwszego od godziny papierosa we foyer gmachu. Nienawidzę tych kobiet niezliczonych, bo zamieniają mnie w regularną księgową. Doliczam się: ubytków w stanie konta, godzin nieprzespanych, wypalonych nerwowo papierosów, obgryzionych paznokci i śladów kiepskiego pudru na mankietach twojej koszuli, na upranie której poświeciłam pół godziny swojego wolnego dnia, bo nie pracuję, utrzymują mnie te niezliczone nieruchomości, w których posiadaniu jesteśmy. Liczę, liczę, nic, tylko liczę. Ile mi włosów z głowy wypadło, ile posiwiało, liczę kalorie, które spaliłam po zjedzeniu ociekającego tłuszczem pączka tuż po tym, gdy pomyślałam, że kolejna podróż służbowa zakończy się kosmatą myślą w twojej głowie. Liczę, liczę i rachuję. Ile biletów do teatru w twojej głowie zostało zarezerwowanych dla tych bezimiennych kurew, pachnących tanimi perfumami, mających czasami mniej lat niż ja, czasami więcej; wyglądających bardziej elegancko, bardziej gładkich na brzuchu, udach i dłoniach, z cipkami wygolonymi metodą brazylijską. Rozmyślam jedynie w głowie, byś umówił się z nimi na kawę, nie do teatru, najlepiej w gwarnym miejscu, w środku dnia, w dobrze oświetlonej kawiarni, tylko nie do teatru, nie do tej jaskini tak pociągających różnic dymorficz-

& Literacje

nych. Rozmyślam jedynie po cichu, już nawet nie marząc, bo wiem, że nawet jeśli byłaby to najjaśniejsza kawiarnia w mieście, w twojej głowie wciąż to będzie ciemna, teatralna sala. Liczę i liczę, jako naczelna księgowa konkubinatu. A ty nie wiesz, że oprócz księgowej jestem też tą wielką salą teatralną; nie niewygodnym krzesłem, nie zadartą elegancką sukienką odsłaniającą rajstopkę. Jestem salą i teatrem, widzę i wiem wszystko, co siedzi w twojej męskiej, przewidywalnej tak głowie, którą kocham chyba mimo wszystko, bo jak się poznaliśmy byłeś taki sam, choć na samym początku może trochę inny, romantyczny bardziej, stwierdziłam to po pierwszym spotkaniu w parku, ale chwilę później już całkiem zwyczajny i typowy; widziały gały, co brały, w ten sam sposób mnie uwiodłeś ostatecznie, ręka nieznacznie osunęła ci się na moje młode wtedy jeszcze kolano, rajstopkę koloru grafitu, a telefon dzwonił ci bezdźwięcznie, przepuszczając światło przez garniturowe spodnie. Uwiodły mnie wtedy moje zmysły, oszukały w kulminacyjnej próbie siły, choć zapewniałeś, w całej swojej szczerości, prawdomówności, że nie jesteś łatwy we współżyciu, że się nie zmienisz, ale ty Aleksandro podobasz mi się – mówiłeś – może nawet się w tobie zakocham, może pokocham, jesteś taka ładna, zwinna, zgrabna i odpowiedzialna. Pomyślałeś, że na moją korzyść przemawia talent gastronomiczny, całkiem szerokie biodra, białe uzębienie, odsłaniane w radosnym uśmiechu (dobre geny znaczy się). Nie za wysoka, nie za niska jestem, całkiem niegłupia, niespecjalnie inteligentna, ale niegłupia. Mądra życiowo, córka profesora astronomii, dobrze rokująca genetycznie. Tak myślałeś, przeczytałam w mailu do pewnego przyjaciela, wdzierając się na twoją pocztę przez niezliczoną ilość haseł i zabezpieczeń. I te filmy porno, kolekcja większa niż Felliniego i Antonioniego razem wzięte, zastępujące już teraz wszystkie chłodne do tej pory seksualne poranki, kochanie się z zamkniętymi oczami, gdzie każde w głowie uprawiało seks z wyobrażeniem, w rzeczywistości kochając się z fantomem. Oszukują mnie moje zmysły po raz kolejny, dowcipkują ze mną dwojako, niestosownie do okoliczności. Oszukuje gospodarka hormonalna, gdy płaczę w poduszkę przed zbliżającym się okresem, choć wmawiam sobie jednocześnie, że jestem silna i niezależna. Gówno prawda. Ta heterogeniczna natura

cieśninę łączącą twoją stopę z łydką, tak doskonale harmonijną; jak wiolonczela piękną, zgrabną. Kibić. Twoja kibić łącząca zgrabną niegdyś pupę z naznaczonymi licznymi pieprzykami plecami, przytrzymujący majestatycznie te dwie idealne partie ciała, jak skrzypce, jak doskonały dyrygent, harmonijny, w czarnym golfie odsłaniającym już teraz białe paseczki blizn, niegdyś jeszcze takie gładkie, smukłe, doskonałe te ciało, jakieś takie nierozciągnięte i niezwisające po bokach jak teraz... Tutaj już odczytać nie mogłam, co dalej napisane, bo plamy atramentu jakby umyślnie zakryły zaczynające się nieprzyjemne myśli, te prawdziwe myśli, nie te zmysłowe i przez zmysły zbudowane, lecz te obecne, które przelewasz tutaj najwidoczniej na papier, którymi mnie (wiem już teraz, że to o mnie chodzi!) szkalujesz i zniesławiasz moje starsze już ciało, myśli, które zakrywane są granatowymi plamami atramentu. Na kolejnych kartkach już czytelniej, choć czasu niewiele mi pozostało od momentu twojego wyjścia na telefon służbowy do momentu powrotu i odkrycia przez ciebie, że te cenne kartki z twoim emocjonalnym życiorysem zostały przez ciebie zagubione, a przez twoją konkubinę odkryte, więc czytałam pośpiesznie, choć ze zrozumieniem: Byłaś przez chwilę moim ciałem astralnym, astralną półboginią, z którą przemierzałem oniryczny świat marzeń sennych na jawie. Siedziałaś w parku przy Andersena, było wiosennie jeszcze, choć prawie już letnio, przez powietrze przewleczone nitki babiego lata, drobne pajączki zawieszone w przestrzeni wpadały Ci do oka, gdy siedziałaś na krawężniku, poprawiając pęknięte sznurowadło od trzewika. Ja stałem wtedy za drzewem, rejestrując okoliczne ptaki, kaczki w stawie, w ręku trzymałem skórki od chleba ususzone specjalnie na tę okoliczność, lubiłem podglądać kopulujące łabędzie, w ogóle wydawało mi się, że wspaniały i fascynujący jest akt prokreacji, cud narodzin i życia. Powoli zachodziło słońce, pasma włosów kleiły Ci się do policzków, tak mi się wtedy wydawało, pewny nie jestem, siedziałaś wtedy bokiem, ale prawdopodobnie – nie potwierdziłaś mi tego wcześniej ani później – byłaś świeżo po kąpieli w stawie. I nagle, jak wstałaś,

kobieca bawi się ze mną jak perfidny kuglarz. Ta sama kobieca natura sprawia, że jestem uległa, ale żądna kontroli. Powoduje, że między uległością a potrzebą omnipotencji jest smród potworny, który ciągnie się za mną od piętnastu lat, to jest w siedem lat po, wtedy jeszcze, wniebowstąpieniu, wstąpieniu w konkubinat. Bo gdy całujesz mnie w szyję, ja wiem, że masz ciemną salę teatralną w głowie, co nie ma znaczenia, bo ja, odrzucana twoim zapachem, który sprawiał mi kiedyś tyle radości, unosił moje pięty od podłogi w czułym pocałunku, wiję się w środku i kulę, zdając sobie sprawę z tego, że twoje libido to wynik wyobrażeń, zamkniętych w marzeniu powiek, fantazyjnych splotów wydarzeń, sytuacji, które cię jeszcze nie spotkały, które się nie wydarzyły, a na które tak czekasz, jak bezpański pies, chcący być przygarniętym przez każdą sukę, której feromony zadziałają na ciebie, jak odór padliny na muchy. Liczę, liczę, kalkuluję. Omamił mnie mój organizm, jak ciebie omamiają wciąż zmysły. W zeszłym roku, na święto zmarłych, poszliśmy do kawiarni „Zamkowej”, gdzie z notesu wypadła ci poplamiona atramentem kartka. Któż w dzisiejszych czasach pisuje piórem! No więc, poplamiona atramentem kartka, na której napisałeś, czy do mnie, czy do innej pani – tego już nie wiem, bo list nie ukazywał nagłówka – Jak ja uwielbiałem twoje szczupłe kostki, zanim zaczęłaś zakrywać je dziwnymi kozakami w panterkę, twoją kwintesencję kobiecości i kwiat twego sekretu. Mogłaś dłubać w nosie, ale gdy pod stołem bujałaś tak niewinnie, nieświadomie, tak seksownie swoją stopą, a kostki wybijały rytmiczne dźwięki, strzelając nie tak szybko jak szyszka wrzucona do ogniska, lecz tak miarowo jak uderzenie metronomu, odchodziłem od zmysłów, nerwowo gryząc palce. Na końcu twego palca zwisał ten posępny, nieprzyjazny mi i twojej kostce kozaczek z brązowej skóry, o którym myślałem najgorzej jak potrafiłem. Nie darzyłem go sympatią, bo zabierał mi twoją seksowną kostkę, chował ją bezczelnie, połykał w zimowe poranki, w śnieżne wieczory. Nie, to nieprawda, że obgryzałem paznokcie po rzuceniu nałogu. Obgryzałem tylko wtedy, gdy zrzucałaś kozaczek w kąt pokoju, zdejmowałaś skarpety, ukazując nagi przegub stopy, te idealnie zgrabną

13≈

Literacje

& 73

Prawdziwe wyznania kobiety oszukanej

przechodzące przez twoje włosy ostatnie promienie słońca wbiły mi się prosto w oczy, jak dwa sztylety. Odrzuciłaś włosy do tyłu i wtedy się zakochałem. Zakochałem się w tym profilu pięknej Alicji z Krainy Czarów, jak Cię kiedyś określałem; poczułem, że rzeczywistość wyciąga do mnie dłoń, już nie muszę szukać Ciebie w przestrzeni onirycznej, bo oto jesteś tutaj – Ty, prawdziwa – z krwi i kości, taka miła, promienna, jeszcze nie wiem, czy bystra, ale na pewno podobna trochę do łabędzia. Zapragnąłem z Tobą współżyć, wtedy, od razu, a zielona trawa, pachnąca i wilgotna od deszczy wiosennych, utwierdzała mnie w przekonaniu, że to musi wydarzyć się tutaj, nie gdzie indziej i nie kiedy indziej, lecz tutaj. I pomyślałem sobie jeszcze wtedy, że jeśli dzisiaj się okaże, że nie ma perspektywy na jutro i pojutrze, a za dwa tygodnie i za miesiąc w ogóle nie istnieje i nie oznaczało, by to nic innego jak tylko tyle, że nasza wspólna przyszłość jest zupełnie niemożliwa, to powiedziałbym Ci prosto w twarz, jak bohater i macho: kochajmy się na tej zielonej trawie, tu i teraz, nie czekając do świtu, który nie nadejdzie. A Ty co, jędzo?! Z Alicji w Krainie Czarów przeobraziłaś się w Alkę z Białostockiego Blokowiska. Wy, kobiety, żmije, makiaweliczne postacie, polityczne graczki, menedżerki sprawne, komarzyce krwiopijczynie, podstępne i stosujące niewiarygodne zabiegi uwłaczające inteligencji mężczyzn, łapiące ostatnie nadzieje na wędkę. Rzeczywistość wciągnęła mnie na powrót do rynsztoku, zapragnąłem ją porzucić i ukryć się znowu w cudownej krainie snu. Kiedyś byłaś tak rozmowna, tak przekonywająca, że gdyby nie warkot pralki i szum wiatru w zimowy, mroźny wieczór, nieopatrznie i niechcący uwierzyłbym w każde Twoje słowo. Bóg wie, kto mnie przed tym uchronił. Te kłamstwa, kłamstewka, najsłodsza trucizna... nie, to nawet nie kłamstewka, to drobne ukrywanie prawdy i cech swojej osobowości, prawdziwej suczej natury. Możesz powiedzieć, że jestem bohaterem tragicznym, pokrzywdzonym przez los, spaczonym przez pryzmat dzieciństwa i zgorzkniałym, ale nic nie usprawiedliwia Was, kobiet, i dlatego wylewam Ci kubeł gorzkich żalów na głowę. Emancypacja zatoczyła zbyt dalekie koło, wyszła poza dopuszczalny układ planetarny... Koniec. Widzę przez okno, że wracasz, dlatego odkładam kartki papieru na swoje miejsce, to jest na ziemię, by po chwili oznajmić: – Tomek, coś ci z notesu wypadło. A ty patrzysz na mnie podejrzliwie i pytasz po chwili: – Babo ty ciekawska, skąd wiesz, że to z mojego notesu? Przyznaj się, zajrzałaś do środka, babo! Zanim odpowiedziałam, upiłam łyk zimnej już kawy, spojrzałam na ciebie pewnym wzrokiem i oznajmiłam z wyuczoną już przez lata pewnością: – Nie, Tomku, niewiele jest osób, piszących listy na papierze czerpanym. Od razu widać, że to papier czerpany, dlatego wiem, że listy należą do ciebie. Gorzkie resztki zimnej kawy poparzyły mi gardło nie po raz ostatni. W ogóle czuję się w tym życiu tak parszywie oszukana.

{

Joanna Plesnar

& Literacje

Joanna Plesnar, rocznik ’81. Absolwentka Andragogiki na UW oraz Podyplomowego Studium Edukacji Seksualnej na UW. Autorka cyklu spotkań z filmem dokumentalnym o tematyce dyskryminacji mniejszości seksualnych przy Naukowym Kole Seksuologii UW. W latach 2003-2004 w ramach programu MOST studiowała na Uniwersytecie Adama Mickiewicza i Uniwersytecie Łódzkim, poznając inne dyscypliny humanistyczne: kulturoznawstwo, socjologię i psychologię stosowaną. W roku 2003 wyróżniona Stypendium Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. Od 2005 roku związana z branżą filmową, a od 2009 roku właścicielka firmy producenckiej Plesnar Films. Publikuje m.in. w kwartalniku literacko-artystycznym „sZAFa”. Mieszka w Warszawie.

Uciekając przed nieuniknionym

– ludzka cielesność ubrana w uszytą przez Prusa Kamizelkę

Zagadka kolekcji

Anna Wietecha

Barbara Bobrowska ponownie otwiera dyskusję (a zarazem przyłącza się do niej) na temat Kamizelki Bolesława Prusa, uznawanej dość powszechnie za arcydzieło nowelistyki. Utwór ten rozpoczyna się frapująco. Narrator już na samym początku wpisuje odbiorcę opowiadanej historii w krąg tych najbardziej zaufanych, którym ma odwagę przekazać wszystko to, co dla niego ważne, czyli zwierzyć się z najgłębiej skrywanych tajemnic. Jedna z nich wiąże się z jego – wydawałoby się nie tak znowu oryginalnym – hobby. Jest on mianowicie kolekcjonerem przedmiotów w jego ocenie wiele znaczących. Nie chodzi tu oczywiście o wartość, jaką doceniłby handlarz skupujący starzyznę, ale czytelnik wnikający empatycznie w świat narratora, który go do tego skutecznie prowokuje poprzez umiejętnie rozłożone w tym krótkim fragmencie akcenty: „Niektórzy ludzie mają pociąg do zbierania osobliwości, kosztowniejszych lub mniej kosztownych, na jakie kogo stać. Ja także posiadam zbiorek, lecz skromny, jak zwykle w początkach. / Jest tam mój dramat, który pisałem jeszcze w gimnazjum na lekcjach języka łacińskiego... Jest kilka zasuszonych kwiatów, które trzeba będzie zastąpić nowymi, jest... / Zdaje się, że nie ma nic więcej, oprócz pewnej bardzo starej i zniszczonej kamizelki”2. Wyciągając jak najbardziej logiczne wnioski z powyższego wyliczenia można by sądzić, że autor po prostu planuje poprowadzić czytelnika śladem codziennych, ale niewesołych losów, a co za tym idzie – przemian tytułowej kamizelki. Stanowi ona bowiem punkt dojścia ciekawie skomponowanego wyznania narratora,

„Dla badaczy literatury polskiej drugiej połowy XIX wieku Kamizelka stanowi – tak jak Lalka – swego rodzaju wyzwanie interpretacyjne. [...] Na pozór paradoksalnie Kamizelce przyznano status arcydzieła jeszcze w epoce postyczniowej, choć spór o jej odczytanie – podobnie jak w wypadku Lalki – trwa do dziś”1.

14≈

Literacje

& 75

Uciekając przed nieuniknionym – ludzka cielesność ubrana w uszytą przez Prusa Kamizelkę 76

14≈ który wydaje się zbieraczem osobliwości zafascynowanym tchnieniem minionych dni. Dlatego na liście przedmiotów należących do kolekcji znajdują się zasuszone kwiaty oraz dramat pisany w gimnazjum przez narratora. Kwiaty te można uznać za świadectwo pewnej skłonności do sentymentalizmu, a ów młodzieńczy dramat sugeruje wrażliwość i twórcze podejście do rzeczywistości. Znajduje ono swój wyraz w zakończeniu noweli, lecz przede wszystkim w trakcie opowiadanej historii. Tytułowa kamizelka pojawia się jako wiele mówiące zwieńczenie osobistego zbioru obiektów. Paweł Próchniak interpretuje jej miejsce w utworze, wpisując spojrzenie na nią w kontekst rozmowy o przedmiotach znaczących: „W wygłosie noweli jego wzrok pada «na starą kamizelkę» i «na niebo». Ten ruch oka – od kamizelki ku niebu, jest odwróceniem struktury przestrzennej, która pojawia się na początku utworu. Tam również wzrok spoczywa na kamizelce, ale dostrzega w niej nie tyle ślad czyjejś obecności i tragedii, co martwy i kłopotliwy «szmat sukna», a za nią widzi «zapięty pod szyję frak z magazynu pogrzebowego» – giezło, trumnę, grób. Te dwa spojrzenia łączy poczucie, że niekiedy martwe przedmioty mówią najwięcej o rzeczach ostatecznych, że siłą rzeczy jest ich naoczna nieoczywistość, i że to właśnie za jej sprawą mówią one z siłą metafory”3. Kiedy narrator wspomina o kamizelce po raz pierwszy, już implicite wiadomo, że była ona przez długi czas czyjąś własnością. Dowiadujemy się też, że odcisnęło to na niej swoje wyraźne, materialne piętno w postaci dziurki na przedzie i zniszczonych ściągaczy. Prus jednak – oprócz znamion upływu czasu – wpisuje w opowieść o „chorej kamizelczynie” o wiele więcej. Narrator, niejako usprawiedliwiając swoje zainteresowanie przedmiotem tak powszednim, stwierdza najpierw, że chętnie pozbyłby się tej kłopotliwej części garderoby. Nie czyni tego jednak, bo przecież warto czasem mieć coś, co przypomni o smutku, a może o cierpieniu widzianych jako nieodłączne elementy ludzkiej egzystencji: „Człowiek miewa w życiu takie chwile, że lubi otaczać się przedmiotami, które przypominają smutek. Smutek ten nie gnieździł się u mnie, ale w mieszkaniu bliskich sąsiadów. Z okna mogłem co dzień spoglądać do wnętrza ich pokoiku”4. To właśnie specyficzne odczuwanie smut-

& Literacje

ku – nie własnego, ale cudzego – zainspiruje narratora do przyglądania się jednej z tak charakterystycznych dla ludzkiego życia historii – historii ciała. W noweli opublikowanej po raz pierwszy w „Nowinach” w 1882 roku historia ta dosięga cielesności człowieka w jej najtrudniejszych do zaakceptowania, a zarazem najboleśniejszych aspektach – choroby i śmierci. „W październiku została już tylko – pani, sama jedna. To jest niezupełnie sama, ponieważ w pokoju znajdowało się jeszcze dużo sprzętów: dwa łóżka, stół, szafa... Ale na początku listopada sprzedano z licytacji niepotrzebne rzeczy, a przy pani ze wszystkich pamiątek po mężu została tylko kamizelka, którą obecnie posiadam”5. Pisarskie dociekania Prusa koncentrują się zatem na poszukiwaniu rozwiązania zagadki, w której punkt dojścia jest wprawdzie wspólny dla wszystkich ludzi, ale historia dochodzenia do niego zawsze pozostanie problematyczna, przez co godna najwyższego zainteresowania współczującego narratora.

Prawda ciała Prus konstruuje opowiadanie o zmaganiu się zwykłego urzędnika z chorobą w taki sposób, że pozwala narratorowi na dystans wobec przedmiotu opowieści. Już od początku wiadomo bowiem, że jej bohater zmarł: „[...] począłem marzyć [...] o właścicielu kamizelki, nad którym coraz gęstsza warstwa śniegu narasta...”6. To właśnie w relacji do tego rodzaju świadomości czytelnika sytuuje się dalsze stwierdzenie narratora, które z kolei do pewnego stopnia poddaje w wątpliwość to poprzednie: „Byli to ludzie młodzi, ani ładni, ani brzydcy, w ogóle spokojni. O ile pamiętam, pani była znacznie szczuplejsza od męża, który miał budowę wcale tęgą. Powiedziałbym, że nawet za tęgą na tak małego urzędnika”7. Widać zatem, że właściciel tytułowej kamizelki według ówczesnych pojęć mógł uchodzić raczej za okaz zdrowia. To jego jednak, a nie szczuplejszą żonę, spotyka paradoks przedwczesnego przemijania. Wskazuje na to odnarratorski komentarz podsumowujący opis pary spokojnych mieszczan: „[...] Moim sąsiadom, o ile się zdaje, nie brakło żywności, a przynajmniej roboty. Ale zdrowie nie zawsze dopisywało”8. Wobec tej prawdy staje bezimienny bohater noweli, który nie potrafi się pogodzić z nieodwracal-

pasek, aby mężowi dodać otuchy”11. W noweli owa prawda uczuć stanowi swoistą przeciwwagę dla nieuchronności przemijania i kruchości ludzkiego losu, którą nazwać można właśnie prawdą ciała. Ale to prawda uczuć wyziera spoza realnych kłamstw małżonków. Wydaje się, że jest ona nawet ważniejsza niż prawda chorego i umierającego ludzkiego ciała. Paweł Próchniak, mówiąc przecież o kłamstwach małżonków, powie tym samym o prawdzie uczuć: „Te kłamstwa to nieporadny fortel – manipulacje przy ściągaczach «bardzo starej i zniszczonej kamizelki». Mają «uspokoić żonę, [...] mężowi dodać otuchy». Są świadectwem bliskości. Ratują przed samotnością. I jednocześnie są zamiast familiarnej otwartości, zamiast miłosnych zaklęć. Pod piórem Prusa zmieniają się w czułość – skrytą, wprawiającą w konfuzję, niemal wstydliwą. Tak przejawia się – miłość istoty śmiertelnej, miłość pasująca się ze śmiercią, skazana na klęskę”12. Żona – wtajemniczana stopniowo przez lekarza w prawdę o chorobie swojego męża – robi wszystko, aby ukryć tę prawdę przed chorym. To błogosławione kłamstwo – ubrane w coraz bardziej poprzerabianą kamizelkę – nieznacznie, ale przedłuża umierającemu na niewyleczone zapalenie płuc mężowi wątłe już życie. To właśnie stan wciąż zwężanej kamizelki ma być wspomnianym błogosławionym kłamstwem. Jej sekret to sekret miłości obojga małżonków. Ten przedmiot na swój sposób uczynił z nich ludzi wyjątkowych.

nością własnego losu. Ale na drugim biegunie racji przedstawionych w Kamizelce znajduje się obiektywna, bo odmierzana miarą tytułowego przedmiotu, prawda chorującego, a wreszcie umierającego ciała: „Bo to przy chorym wszyscy kłamią, a żona najwięcej. Ale kamizelka — ta już nie skłamie!...”9. To kamizelka właśnie stanowi bezlitosne, bo naoczne, świadectwo prawdy. Nie da się jej zakryć kłamstwami kochającej żony, bo nie mają one możności ochronić chorego ani przed cierpieniem, ani przed śmiercią. Zdaje sobie z tego sprawę zarówno czytelnik, jak i narrator, ale główny bohater indywidualnego dramatu do końca pozostaje w tej kwestii nieświadomy i nieprzekonany, opacznie interpretując niepokojące cielesne oznaki. A jednak to właśnie przedmiotowi (obiektywnemu w swoim przekazie) narrator oddaje głos na samym początku noweli, tworząc tym samym zaczątek ramy, w którą wpisana jest cała opowieść: „Ale najciekawsze w niej (w kamizelce) są ściągacze. Ten, na którym znajduje się sprzączka, jest skrócony i przyszyty do kamizelki wcale nie po krawiecku, a ten drugi, prawie na całej długości, jest pokłuty zębami sprzączki”10. I gdyby ominąć mowę niknącego w oczach ludzkiego ciała podczas choroby, umieszczone w zakończeniu noweli zdania odnarratorskiego komentarza mogłyby czytelnika przekonać, że prawda ciała w ogóle nie istnieje albo nie zaistniała, podczas gdy prawda uczuć czy relacji międzyludzkich zawsze pozostanie aktualna i ponadczasowa.

Prawda uczuć

Usidlone „ja”

Treść wspomnianej prawdy uczuć stanowi chęć, aby ochronić drugą stronę przed strachem, bólem, a przede wszystkim przed poczuciem braku, żalu czy utraty. Pragnienie to postrzegane jest zwykle w ten sam sposób przez każdego z uczestników relacji. Jednak jako zwykle zracjonalizowane, pełni jakby nadrzędną rolę nad swoim lustrzanym odbiciem, które wiąże się z instynktowną chęcią samoocalenia. Dążenie to rodzi się w uczestniku relacji, dążącym za wszelką cenę do ukrycia przed drugą osobą prawdy związanej z cielesnością – mimo że często pozostaje ono niewypowiedziane, ani nawet nieuświadomione. Autor odsłania specyfikę tej samozwrotnej gry w zakończeniu opowiadania: „Dziś patrząc na starą kamizelkę widzę, że nad jej ściągaczami pracowały dwie osoby. Pan – co dzień posuwał sprzączkę, ażeby uspokoić żonę, a pani co dzień – skracała

Prus ukazuje bohatera w momencie egzystencjalnej negacji, która ociera się o paradoks – chory, mimo że tkwi immanentnie we własnym ciele jako podmiot, chciałby wyzwolić się z niego lub mieć możność niedostrzegania przemian swojej cielesności oraz interpretowania ich zgodnie z subiektywnym oglądem świata. Autor zdaje sobie jednak sprawę, że jest to w zasadzie niemożliwe. Na przestrzeni krótkiego tekstu autor uświadamia, że bohater – podmiot poddany działaniu procesu chorobowego – jest uwięziony w pułapce własnego ciała, które przejmuje nad nim kontrolę. On sam jednak nie potrafi tego dostrzec aż do końca i w ocenach rzeczywistości zdaje się na innych, czyli na lekarza, a przede wszystkim – na żonę. Bohater ignoruje tym samym własne, niejednokrotnie nawet słuszne, podejrzenia. Jego doświadczanie sie-

14≈

Literacje

& 77

Słońce ponad chmurami Choć badacze wielorako interpretują zakończenie noweli, jednak gremialnie dostrzegają w nim próbę przezwyciężenia fatalizmu ludzkiego losu – czy to w formie szczypty nadziei, czy to ironii, czy w postaci uwagi na poły humorystycznej14. Tym niemniej narrator odnosi historię o indywidualnych losach do obiektywnych zjawisk, pocieszając się nieuniknionymi prawami natury, wśród których szuka właśnie wytłumaczenia nieodwołalnej konieczności. W tym kontekście Aneta Mazur stwierdzi nawet „Jest to z pewnością ars bene moriendi realizmu – sztuka umierania, jaką postulował, choć nigdy nie ukazał w swoich utworach, Adalbert Stifter. Sceptyczna i stoicka, zaleca postawę wyczekiwania, paradoksalnie łącząc rezygnację z nadzieją. «Mimo odrzucenia zmartwychwstania i nieśmiertelności zachowany zostaje element transcendencji. [...] Doczesność pozostaje otwarta na coś, nawet jeśli jest to coś nieokreślonego». Takie też otwarcie sugerują pytania (i odpowiedzi) tekstów Prusa; nie bez znaczenia jest fakt, że wypowiada je sam narrator [...]. Metaforyczna puenta Kamizelki zdradza dystans wobec chłodnego spojrzenia światopoglądu pozytywistycznego, który, pozbawiony perspektywy transcendentnej, nie sięga dalej niż rozkład materii w grobach”15. Można więc powiedzieć, że autor przekracza w ten sposób racjonalistyczne prawa realizmu, kończąc utwór odrobiną metafizyki. Zapowiada już ona dalszy etap rozwoju twórczości nowelistycznej Prusa, w której pisarz nie będzie stronił od odwołań do alegorii i paraboli. Znajdą one swoje miejsce w jego krótkich formach prozatorskich z lat 90. XIX wieku. Paweł Próchniak nadaje jednak zakończeniu utworu sens jeszcze głębszy – egzystencjalny: „Jeśli głos, który słychać w noweli, istotnie dobiega z ciemności, jeśli płynie z ciemnej szczeliny czasu, w której kłębi się śnieg, to jest to zarazem głos przejmująco czysty, ciepły, niemal tkliwy. Takim głosem zaświadcza się o spojrzeniu, które przygarnia «złamane istnienie», i sprawia, że «każdy przedmiot nie tylko odbija jakieś potężne światło zewnętrzne, ale jeszcze prześwieca i jeszcze sam świeci niepojętym własnym światłem». Tym światłem podszyta jest materia «starej i zniszczonej kamizelki». A właściwie trzeba by napisać – Kamizelki”16.

Anna Wietecha

{

Uciekając przed nieuniknionym – ludzka cielesność ubrana w uszytą przez Prusa Kamizelkę 78

bie i świata zewnętrznego jest o tyle intrygujące, że zostało zapośredniczone podwójnie – przede wszystkim przez medium relacji odnarratorskiej, ale także dzięki perspektywie oddanej choremu żony. To w jej kochającym spojrzeniu przegląda się umierający bohater, podobnie jak refleksje czytelnika zostają usytuowane w odniesieniu do słów tajemniczego opowiadacza. Kończąc swoje rozważania narrator bowiem stwierdza: „Nieba prawie już nie było nad ziemią. Padał tylko śnieg, taki gęsty i zimny, że nawet w grobach marzły ludzkie popioły. Któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?...”13.

1. Vide B. Bobrowska, Małe narracje Prusa, Gdańsk 2004, s. 18-19. 2. Vide B. Prus, Kamizelka [w:] idem, Opowiadania i nowele, wybór i oprac. T. Żabski, Wrocław 2009, s. 303. 3. Vide P.

Próchniak, Kamizelka. Złamane istnienie (notatki) [w:] Bolesław Prus. Pisarz nowoczesny, praca zbiorowa pod red. J. Malika, Lublin 2009, s. 144. 4. Ibidem, s. 304. 5. Ibidem, s. 305. 6. Ibidem, s. 307. 7. Ibidem, s. 308. 8. Ibidem, s. 309. 9. Ibidem, s. 315. 10. Ibidem, s. 304. 11. Ibidem, s. 315. 12. Vide P. Próchniak, op. cit., s. 137. 13. Vide B. Prus. op. cit., s. 315. 14. Vide P. Próchniak, op. cit., s. 135-136. 15. Vide A. Mazur, Transcendencja realistów. Motywy metafizyczne w polskiej i niemieckiej prozie II połowy XIX wieku, Opole 2001, s. 191-192. 16. Vide P. Próchniak, op. cit., s. 154.

& Literacje

Anna Wietecha, doktorantka IV roku filologii polskiej na Wydziale Polonistyki UW; absolwentka filologii polskiej na Wydziale Polonistyki UW w roku 2007; stypendystka JM Rektora UW w roku 2003-2004; laureatka II lokaty XXXII Olimpiady Literatury i Języka Polskiego w roku 2002; uczestniczka 10 międzynarodowych i ogólnopolskich konferencji naukowych; na druk czeka 15 artykułów o twórczości m. in. Kraszewskiego, Jeske-Choińskiego, Orzeszkowej, Sienkiewicza, Prusa, Przesmyckiego, Wyspiańskiego i Brzozowskiego; publikowała w „Tekstualiach”, „Od do” i „LiteRacjach”.

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona

w Konformiście Bernarda Bertolucciego

„Jeżeli chcemy rozważyć lustro samo w sobie, odkrywamy ostatecznie przedmioty, które się tam znajdują. Jeżeli chcemy pojąć same przedmioty, natykamy się ostatecznie na lustro. Oto cała historia poznania” Fryderyk Nietzsche

15≈

Bożena Kudrycka „Obraz sam w sobie nie jest związany ani z prawdą, ani rzeczywistością; jest pozorem i łączy się z pozorem. Na tym właśnie polega magiczne powinowactwo obrazu ze złudzeniem świata takiego, jakim on jest; powinowactwo, które przypomina nam o najgorszym - o tym, że rzeczywistość nigdy nie jest pewna i że prawdopodobnie świat może jej się wymykać tak jak się wymyka zasadzie rzeczywistości” Jean Baudrillard Literacje

& 79

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego 80

15≈ „Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych. – Podobnych do nas – powiedziałem. – Bo przede wszystkim, czy myślisz, że tacy ludzie mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini? – Jakimże sposobem? Gdyby całe życie żaden nie mógł głową poruszyć?”1 Więzień w jaskini Platona nie może zobaczyć nic innego oprócz cieni; ogląda kopie rzeczy, pozór świata i ulega zwodniczemu wrażeniu rzeczywistości. Staje się ofiarą iluzji realności. W stanie jawy doznaje halucynacji, gdy zasypia – śni. Od czasu, kiedy starożytny filozof opowiedział historię „kajdaniarzy osobliwych”, uświadamiając nam nierzeczywistość rzeczywistości, minęły tysiąclecia, a my wciąż wracamy do tej sceny. Polski tłumacz Platona – Władysław Witwicki tak objaśnia znaczenia mitu: „Kim mają być ci więźniowie? To młodzi i starzy ludzie kształcący się u sofistów na dziełach poetów współczesnych i dawnych i ludzie niekształcący się w ogóle, a tworzący sobie pogląd na świat pod wpływem mętnych opinii będących w obiegu. Ci ludzie obnoszący posągi i sprzęty, to nauczyciele publiczności, a więc poeci, sofiści lub mówcy na zgromadzeniach. Popisują się i bałamucą ludzi jak kuglarze. Opinia stawia ich wysoko. To, co oni obnoszą, to nie są rzeczy same, a więc to nie jest na przykład Sprawiedliwość sama, Piękno samo,(…) ani Człowiek doskonały, wzorcowy, tylko to są wytwory ich mniemań, które mogą nawet przypominać rzeczywistość, ale nie stanowią rzeczywistości samej. (…) W jednostkowych spostrzeżeniach nie mamy nawet samych przedmiotów materialnych w świadomości. Mamy tylko ich widoki chwilowe, znikome, zmienne, jak cienie rzucone, ale nie może być inaczej – musimy spostrzegać rzeczy zmysłami, a zmysły dają nam tylko pozory rzeczy, a nie rzeczy same. Jesteśmy jakby przykuci do naszych oczu i uszu i skazani na przeżywanie widziadeł zmysłowych od urodzenia aż do śmierci. (…) Ten „cień” wytwarza dla oczu słońce. Natomiast tych cieni, które przez całe życie biorą ludzie współcześni za rzeczywistość, kiedy za przykładem poetów myślą o sprawiedliwości, o tym, co dobre, o państwie, o człowieku dzielnym, tych cieni nie wytwarza ani słońce, ani Dobro, one

& Literacje

padają od ognia sztucznego: retoryki, dramaturgii, epiki, od liryki. Chyba tak należy rozumieć w naszym obrazie blask bijący nie od słońca, tylko od ognia. I te powiększone chyba, ruchliwe cienie rzucone. Wyzwolenie i odwrócenie oczu w stronę przedmiotów samych – to zerwanie z opiniami obiegowymi i szukanie istoty każdej rzeczy.”2 Rzeczywistość według Platona jest jednakowo odległa od „dającej się zrozumieć realności świata Idei” i „realności podmiotu”. Natura człowieka poddającego się złudzeniom zmysłów i zwodniczym grom umysłu, oszukiwanego przez kuglarzy i przez samego siebie, nie zmieniła się przez stulecia. Filozof namawiał ludzi do opuszczenia jaskini, uświadamiając im mechanizmy zniewolenia. Susan Sontag jeden ze szkiców o fotografii, nawiązujący do omawianego tekstu, rozpoczyna zdaniem: „Ludzkość wegetuje niezmiennie w jaskini Platona i zgodnie z odwiecznym zwyczajem, wciąż znajduje upodobania w samych tylko przebłyskach prawdy”3. Ponadto dziś, bardziej niż kiedykolwiek, wierzymy w opowieść Platona, dlatego że żyjemy w wieku ekranów, usunęliśmy świat rzeczywisty, zastępując go wirtualną rzeczywistością, symulakrami. Nasz świat mieści dziś w okienkach Windowsa. „To nie jest świat!” chciałoby się zakrzyknąć, parafrazując tytuł słynnego dzieła Magritte’a „To nie jest fajka”. Jednak współcześni „kajdaniarze” jeszcze mniej chętnie zgodziliby się na opuszczenie ciemnej pieczary, bo dzięki wynalazkowi kina i nowym mediom otrzymali efekt „czegoś-więcej-niż-rzeczywistości”. W wirtualnym świecie przetrzymywani są na innych warunkach, a ich oko wystawione jest na coraz większe pokusy i coraz bardziej nienasycone. Tekst Platona, jeden z najważniejszych w kulturze Zachodu, komentowany przez stulecia przez filozofów i artystów, w XX wieku doczekał się interpretacji teoretyków i twórców kina, którzy posługując się słynną metaforą, mogli odnieść się do samego medium. Najlepsza w ostatnich dziesięcioleciach wizja jaskini Platona pojawiła się w filmie, a właściwie trylogii, braci Wachowskich Matrix. Wciąż zastanawia nas współczesnych, że Platon, aby wyjaśnić, jakim złudzeniom ulega człowiek w kontakcie z rzeczywistością,

wpisane w naszą psychikę, którą wcześniej próbowały zaspokoić inne techniki przedstawiania świata. Aparat kinematograficzny wywołuje u widza stan sztucznej regresji do fazy rozwoju w łonie matki, który dostarcza mu utraconej przyjemności. Oznacza powrót do narcyzmu i roztopienie się w rzeczywistości, niedostrzeganie granic między ciałem a światem zewnętrznym. Na początku naszego życia psychicznego nie rozróżniamy percepcji i przedstawień. Lou Andreas Salome wskazała na odpowiedniość techniki kinematograficznej i naszej zdolności tworzenia obrazów mentalnych. Aparat kinematograficzny przypomina działanie aparatu psychicznego, tyle że nie na jawie, lecz we śnie. Sen to rodzaj projekcji kinowej, zdaje się przychodzić z zewnątrz, jest po drugiej stronie niż śniące ciało, choć jest wytworem ludzkiego umysłu. Myśli we śnie są ukształtowane przez nieświadome ślady pamięciowe, które mogą istnieć tylko w postaci przedstawień wizualnych. Baudry kończy swój artykuł stwierdzeniem: „We śnie i halucynacjach przedstawienia są brane za rzeczywistość pod nieobecność percepcji; w kinie obrazy brane są za rzeczywistość, lecz wymaga to pośrednictwa percepcji. Oto dlaczego dla jednych kino uchodzi za duplikat rzeczywistości, a dla drugich duplikat snu (lecz to porównanie nie rozwiązuje problemu wrażenia rzeczywistości). To oczywiste, że film nie jest snem, ale reprodukując wrażenie rzeczywistości, odblokowuje efekt kina, który jest porównywalny do wrażenia rzeczywistości spowodowanego przez sen”4 . & Bertolucci znał koncepcję Baudry’ego i podobnie jak francuski badacz traktował scenę w jaskini jako metaforę kina, o czym dowiadujemy się w którymś z wywiadów. W swoim artykule chciałabym przypomnieć jedną z najbardziej oryginalnych adaptacji tekstu Platona, która pojawia się w znakomitym filmie Bernarda Bertolucciego Konformista. W dalszej części artykułu pokażę związki tekstu filozofa z filmem włoskiego reżysera, następnie poddam analizie kilka scen, które można potraktować jako transpozycje mitu jaskini. W Konformiście nie dość, że pojawiają się bezpośrednie odwołania do omawianego mitu (dosłowne przytoczenie fragmentu

przedstawił obraz przypominający sytuację widza w kinie. Jego wizja okazała się prorocza dla najmłodszej ze sztuk. Można przyjąć, podobnie jak francuski teoretyk kina – Jean Louis Baudry, że metafora jaskini zrodziła wynalazek kina i całą jego historię. Badacz szczegółowo analizuje mechanizm optycznej metafory, udowadniając, że punkt po punkcie zapowiada ona powstanie aparatu kinematograficznego. Po pierwsze: przestrzeń („niby podziemne pomieszczenie na kształt jaskini. Do groty prowadzi wejście zwrócone ku światłu”) przypomina ciemną salę kinową. Po drugie: wymuszona w obu sytuacjach nieruchomość ciała więźniów (przykuci łańcuchami) i widzów w fotelu, uniemożliwia wykonanie „testu rzeczywistości” i wymusza bierne uczestnictwo w spektaklu, związanie relacją ekstensji z ekranem. Brak motoryczności i otoczenie ciemności przypominają sytuację śpiącego, a sen jest stanem, w którym percepcje mentalne brane są za percepcje rzeczywistości. Po trzecie: źródło światła umieszczone zostało tam, gdzie znajduje się kabina operatora, z tyłu w oddali u góry, aby przypadkiem nie pokazywało cieni samych widzów (więźniów), bo w ten sposób mogliby zostać „wybudzeni”, a chodzi o to, aby ulegli magii nierzeczywistości. Dlatego „operatorzy” – maszyniści są ukryci za murkiem podobnie jak kuglarze za przepierzeniem. Po czwarte: rzeczy przenoszone przez nich przed ogniskiem, tworzące obrazy na ścianie jaskini („i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i drzewa, wykonane rozmaicie”) przypominają dekoracje w studiu filmowym. Podobnie w kinie rzecz nie musi być prawdziwa, aby tak wyglądała na ekranie, a dziś w czasach technologii cyfrowej w ogóle nie musi istnieć, chodzi tylko o wytworzenie jej widma. Platon przewiduje nawet efekt udźwiękowienia obrazu: („a gdyby w tym więzieniu echo szło im od przeciwległej ściany, to ile razy odezwałby się ktoś z przechodzących wtedy, jak myślisz? Czy oni by sądzili, że to odzywa się ktoś inny, a nie ten cień, co się przesuwa?”) Starożytny filozof skonstruował zatem aparat podobny do kina dźwiękowego. Projektor tworzy iluzję w sposób bardzo precyzyjny, pamiętajmy jednak, że podmiot jest integralną częścią aparatu. Powstanie kina jest odpowiedzią na pożądanie

15≈

Literacje

& 81

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego 82

15≈ księgi 7 Państwa), to można zaobserwować, jak ów mit organizuje znaczenia i strukturę całego filmu. Są to przede wszystkim sceny otwierające i zamykające film, (co nie jest oczywiście przypadkowe), a także pełniąca funkcję punktu kulminacyjnego dziesięciominutowa sekwencja zabójstwa Quadrich. W samym centrum filmowej opowieści umieszczona została inscenizacja sceny z tekstu filozofa. Ma w sobie taki ładunek znaczeń, że wpływa na rozumienie i odczuwanie wszystkiego, co wydarza się w filmie wcześniej i później. Można odnieść wrażenie, że to tekst Platona, a nie powieść Moravii (na motywach której film został nakręcony), organizuje poziom znaczeń w filmie Bertolucciego. Na pewno nie chodziło reżyserowi tylko o zabieg kompozycyjny zamykający opowieść o życiu bohatera w paraboli jaskini. Związki z mitem pojawiają się na wszystkich poziomach. Pierwszy dotyczy protagonisty – Marcello Clerici (znakomita rola Jeana Louisa Trintignanta) to niewątpliwie jeden z „kajdaniarzy osobliwych”. Podobnie jak więźniowie w jaskini Platona bohater Konformisty ulega złudzeniom. Cała historia dorosłego życia Clericiego oparta jest na błędnym przekonaniu, że jako trzynastoletnie dziecko zabił szofera Lino, który chciał go wykorzystać seksualnie. Trauma tamtego wydarzenia sprawiła, że (jak wyznał podczas spowiedzi) w jego trzydziestoletnim życiu „nie ma grzechu, którego by nie popełnił, łącznie z tym najcięższym – zbrodnią”. Wszystkie jego decyzje motywowane są złymi wspomnieniami albo źle zapamiętanymi wydarzeniami. Marcello Clerici jest niewolnikiem pamięci, tego, co zdarzyło się w przeszłości, a co dla widza filmu Bertolucciego spowite jest tajemnicą. Moravia ujawnia w powieści determinizmy warunkujące zachowanie bohatera, z których najważniejszym jest przekonanie o fatalizmie swego losu. Clerici od dzieciństwa uparcie utrzymywał, że „tajemnicze wyroki losu kierują jego przeznaczeniem, pchając do okrucieństwa i zabójstwa”. Nie miał świadomości, że bardziej destrukcyjny wpływ na jego życie miał dom, o którym z trudem można powiedzieć „rodzinny” – obłęd ojca, narkomania matki, patologiczne relacje miedzy nimi.

& Literacje

Jako dorosły mężczyzna Marcello Clerici odczuwa wstręt do swoich rodziców; przygnębia go myśl, że musiał odziedziczyć ich geny. W dzieciństwie odkrywa w sobie sadystyczne skłonności i krwiożercze upodobania, skazujące go na samotność i odrzucenie. Z powodu swojej odmienności, a także delikatnej dziewczęcej urody molestowany jest przez rówieśników. Z czasem narasta w nim agresja i strach przed nienormalnością. Destrukcja psychiki dziecka dokonuje się ostatecznie pod wpływem spotkania z szoferem Lino Semiramą, którego gra francuski aktor – Pierre Clementi. Lino pojawia się jako wybawca z opresyjnej sytuacji, kiedy kilku kolegów usiłuje ściągnąć z niego spodnie w parku, a potem zaprasza go do swego pokoju. Garsoniera Lina przypomina celę - ascetyczne ciasne wnętrze i wielki krzyż na pustej białej ścianie. Z jednej strony dziecko w szkolnym mundurku, z drugiej atrakcyjny, ale budzący grozę młody mężczyzna, który po zdjęciu munduru szofera odsłania swoją lubieżną, perwersyjną naturę. Sadomasochistyczna scena pełna jest perwersyjnej erotyki, mimo że możemy zobaczyć „tylko” Lina klęczącego przed łóżkiem i obejmującego czule kolana chłopca, który siedzi ze spuszczona głową, trzymając pistolet. Napięcie bierze się nie z tego, co widzimy, lecz z tego, czego nie widzimy. Marcello zachęcony przez mężczyznę, żeby go ukarał, strzela na oślep, co pozwala ujawnić siłę nagromadzonych w nim emocji. To traumatyczne doświadczenie sprawiło, że poczuł obrzydzenie nie tylko do uwodziciela w liberii szofera, ale też do samego siebie. Poczuł się skażony, zdeprawowany jego pieszczotami, „zarażony” homoseksualizmem. Przez dwadzieścia lat usiłuje wyprzeć ze świadomości to wspomnienie, całkowicie zmienić swoją naturę i osobowość. Tym należy tłumaczyć, że w przeciwieństwie do większości ludzi, którzy chcą wyróżniać się z tłumu, on chciał być taki jak inni – normalny. Mozolnie dążył do tego, by stać się częścią normalnego społeczeństwa. I przez pewien czas wiele wskazywało na to, że mu się udało. Wierzył, że między chłopcem a mężczyzną nie istniał już żaden (nawet utajony i pośredni) związek. Jak pisze Moravia: „Jako 13-letni chłopak był kapryśny, porywczy, teraz był

sobie, że istotą „normalności” nie jest uniknięcie nienormalnych sytuacji, ale ich właściwa ocena. Jego żona, pomimo tego, co w życiu przeszła, była normalną kobietą. Tyle że normalność oznaczała w jej przypadku – pospolitość, głupotę, ograniczenie, małostkowość i bezmyślność. Giulia nawet nie próbowała zrozumieć swego losu. Przyjęła go bezwarunkowo, jej jedynym celem było dostatnie życie u boku faszystowskiego urzędnika i gromadka dzieci, którym chciała stworzyć mieszczański dom. W podobny sposób odzierana ze złudzeń jest powaga Kościoła katolickiego i instytucji państwa. Dowiadujemy się z filmu, że „z tych, którzy chodzą do kościoła, prawie nikt nie wierzy w Boga, nawet księża”, a do partii faszystowskiej zapisują się „niektórzy ze strachu, większość dla pieniędzy, a nieliczni dla idei”. Umowa społeczna jest zatem zmową społeczną kuglarzy z tekstu Platona. Znacząca w tym kontekście jest scena w budynku ministerstwa, kiedy pracownicy przenoszą gigantyczne popiersia i faszystowskie godło przed oczami Clericiego. To samo godło zobaczymy na ścianie gabinetu ministra, zaś w epilogu będziemy świadkami, jak posągi zrzucone z postumentów niszczone są przez tłum w noc upadku Mussoliniego niedaleko Koloseum. Wnętrze kościoła, w którym spowiada się Clerici przed ślubem, do złudzenia przypomina widziany wcześniej gabinet ministra, zaś spowiednik jest bardziej zaintrygowany pikantnymi szczegółami molestowania seksualnego dziecka niż wyznaniem zbrodni Clericiego. Wszyscy bez wyjątku ministrowie i agenci faszystowscy są pokazani w sposób groteskowy. Kompromitujące zachowanie i otoczenie dezawuuje ich. Widzimy prostytutkę w lubieżnej pozie na stole ministra, oficera Raula zlecającego zabicie Quadriego, przegryzającego orzechy włoskie w swoim biurze w burdelu w Ventimiglia, czy karykaturalnego agenta Manganiello w licznych komicznych sytuacjach. Clerici zapewne nie wierzył w hasła głoszone przez faszyzm, ale uporczywie trzymał się przyjętego błędnie założenia. Tak jakby ten łańcuch normalności spętał mu ciało i duszę. Majstersztykiem jest scena tańca, pokazująca, jak zaciska się pętla wokół bohatera, kiedy

męski w upodobaniach, pewny siebie, systematyczny aż do pedanterii, opanowany, chłodny. Ubóstwo myśli, sztywność przekonań, wąski krąg zainteresowań zastąpiły chaotyczną bujność. (…) Lecz najbardziej znamiennym rysem radykalnej zmiany był zanik pasji życia.”5 Jedynym celem Clericiego stało się przystosowanie do społeczeństwa, odczuwanie identyczności z innymi ludźmi. Pragnął tylko „poczucia normalności, stabilizacji i bezpieczeństwa”. Konformizm oznacza podporządkowanie się wartościom, poglądom, zasadom i normom postępowania obowiązującym w danej grupie społecznej. Clerici popełnił błąd w rozpoznaniu siebie i otoczenia. Przyjął potoczny, zniekształcony, „mętny” obraz rzeczywistości. W ocenie Moravii: „Pierwszym i największym błędem było pragnienie wyzwolenia się z anormalności, szukania normalności jakiejkolwiek, byle tylko nawiązać porozumienie z innymi ludźmi. Ten błąd zrodził się z potężnego instynktu, niestety normalność stanowiła jedynie pustą formę, w której wszystko było anormalne i pozorne. Przy pierwszym wstrząsie ta forma rozpadła się na kawałki, a instynkt taki usprawiedliwiony i taki ludzki, zrobił z niego kata, którego ofiarą stał się on sam.” Clerici szukał mocnych ogniw w łańcuchu normalności, solidnych instytucji, dających poczucie bezpieczeństwa i władzy. Miały nimi być: małżeństwo z mieszczką, najbardziej banalną kobietą, jaką zna; powrót do Kościoła katolickiego i akces do partii faszystowskiej. Każda z prób zacieśnienia więzów społecznych skończyła się kolejnym rozczarowaniem. Poszukując normalności, Marcello Clerici odkrywał coraz to nowe formy perwersji. Po ślubie dowiedział się, że jego normalna, porządna, wychowana na tradycyjnych wartościach żona, (w tej roli Stefania Sandrelli) jako piętnastoletnia dziewczynka była ofiarą gwałtu. Co więcej przez sześć kolejnych lat zmuszona została do współżycia z sześćdziesięcioletnim obleśnym starcem, wujkiem Perpuzzio – przyjacielem zmarłego ojca, cenionym rzymskim mecenasem. Żeby ”oczyścić” się z tego plugawego doświadczenia, wdała się w romans z koleżanką ze studiów – lesbijką. Clerici, dowiadując się o przeszłości swojej żony, uświadomił

15≈

Literacje

& 83

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego 84

15≈ korowód rozbawionych mieszkańców Paryża wraz z jego żoną i Anną, zamyka go coraz szczelniej w tanecznym kręgu. Spłoszone spojrzenie Clericiego pokazuje, że znalazł się w potrzasku. Motyw uwięzienia, zakucia w kajdany, które paraliżują wszelkie próby zmiany swego losu, najboleśniej zostają zobrazowane w scenie zabójstwa, kiedy Clerici dosłownie nie może poruszyć ręką, żeby ocalić Annę – kobietę, która jest jego najgłębszą fantazją seksualną i z którą wiąże zmianę swego losu. Bierność i obojętność cechuje wszystkie zachowania Clericiego – w relacjach z urzędnikami czy wobec żony, która w podróży poślubnej musi prawie molestować swego męża. Jedyne zbliżenie miedzy nimi ma miejsce po wyznaniu gwałtu, co samo w sobie jest perwersyjne, zwłaszcza że małżonkowie odgrywają tamtą sytuację. Dlatego tak zaskakujące jest nagłe, gwałtowne i nieskrywane okazywanie emocji we wszystkich scenach z Anną, a wcześniej z jej sobowtórem – prostytutką w Ventimiglia. (Dominique Sanda pojawia się w potrójnej roli w filmie). Marcello Clerici – bohater Konformisty ma zatem wiele cech więźniów Platona. Oprócz zniewolenia umysłu, uwięzienia w stereotypach i złudzeniach – bierność, niezdolność do czynu, poddanie się dyktatowi rzeczywistości (powinniśmy powiedzieć raczej - nierzeczywistości). Istotne jest konsekwentne pokazywanie Marcella Clericiego jako voyeura – podglądacza. Można powiedzieć, że bohater dubluje pozycje widza w kinie, miast uczestniczyć w swoim życiu na prawach protagonisty. Dwie fascynujące sceny erotyczne rozgrywają się między jego żoną i Anną Quadri – przebieranie się kobiet w ich pokoju hotelowym i ich odważne tango w restauracji. Wtedy też Clerici tylko patrzy w ukryciu, nie wykonuje żadnego gestu, jakby został sparaliżowany niemożnością działania, skazany na obserwowanie. Ta irytująca indolencja budzi zastanowienie. Widz zaczyna podejrzewać, że to wszystko musi być śnieniem, halucynacją. Bardzo trudno jest wytyczyć wyraźną granicę między tym, co mogło wydarzyć naprawdę, a co jest fantazmatem. Bertolucci w pewnym momencie pokazuje przenikanie z obrazu na sztalugach malarza

& Literacje

na nadmorski pejzaż. Wykonuje „test rzeczywistości”. Chwilę wcześniej widzimy fantasmagoryczne obrazy „wyświetlane” za oknem przedziału, którym jadą małżonkowie w podróż poślubną. Tylna projekcja może być ekranem wewnętrznym bohatera. To by obrazowało skrywane przez grę aktora rozedrganie, które powinno być naturalną reakcją bohatera na ujawnienie sekretów swojej żony i rozkaz zabicia byłego wykładowcy w Paryżu. Ale niewątpliwie Bertolucci chciał tu uzyskać efekt kina w kinie; okno miałoby stać się latarnią magiczną - w ciągu dwóch minut oglądamy i wschód słońca, i noc, i cały folder krajobrazów. Reżyser nie dąży do uwiarygodnienia obrazu: wewnątrz przedziału stworzony został efekt rzeczywistości, za oknem zaś efekt nierzeczywistości. Wrażenie nierzeczywistości uzyskał twórca nie tylko w tej scenie. W licznych fragmentach filmu pojawiają się wizje przywodzące na myśl obrazy surrealistów. Projekcja obrazów za oknem podczas podróży pociągiem pozwala nam połączyć tę sytuację z podróżą samochodem, która rozgrywa się w czasie teraźniejszym filmu i staje się rodzajem podróży wewnętrznej, introjekcji tego, co odczuwa bohater, podążając za ofiarą do Sabaudii. Cała opowieść skonstruowana jest na flashbackach – śladach pamięciowych, a także wyobrażeniach i snach. Widz ulokowany jest jednocześnie wewnątrz i na zewnątrz halucynacyjnej sfery pamięci Marcella Clericiego i dość szybko traci zaufanie do władz poznawczych bohatera, tym bardziej, że reżyser wprowadza celową dezorientację poprzez dekonstrukcję linearnego czasu i ciągłości przestrzennej (łamiąc zasadę 180 stopni). Widz częściowo podziela spojrzenie bohatera, partycypuje jego widzenie, jednocześnie ma dostęp do percepcji, który nie jest mu dany. Umożliwia mu się w ten sposób lepsze zrozumienie dalece wykraczające ponad doświadczenie bohatera. Bertolucci chce uchwycić schizofreniczne postrzeganie przez bohatera samego siebie i świata stworzonego przez faszystów. Tym należy tłumaczyć inne nieumotywowane stylistycznie ekscesy. Przykładowo manieryczne ruchy kamery (np. ekstremalny kąt przechylenia kamery filmującej dom rodzinny Clericiego i nagły powrót do pozycji horyzontalnej) świadczą nie tylko

wieku. Rzym i Paryż lat trzydziestych XX wieku to dwa różne światy wykreowane przez operatora Bertolucciego – Vittoria Storaro w odmiennej stylistyce, różniące się formą architektoniczną, kolorystyką. Rzym pokazywany od strony przestrzeni publicznych – jest przestrzenią przytłaczającą, od strony domów – duszną. Paryż jest piękny, wytworny. Należy jednak podkreślić, że cechą łączącą oba te miejsca jest dwudzielność świata. Świat Clericiego w ramach kadru i w przestrzeni diegetycznej wyznaczają wyraźne granice. Kraty płotu, szyba studia radiowego, okna. Dwupodział świata jest konsekwentny w wykreowanej przestrzeni. Zawsze jest jakaś druga strona świata niedostępna bohaterowi. I najczęściej jest ona po drugiej stronie ekranu. Jego byt w świecie jest iluzoryczny, Clerici właściwie nie ma dostępu do świata, na który patrzy. Temu też służy zamknięcie bohatera w samochodzie przez większą część akcji. Nie może zatem dziwić, że poszczególne sceny, o których będzie mowa za chwilę, nawiązują do przestrzeni ciemnej pieczary i przywodzą na myśl mit jaskini Platona. & Przyjrzyjmy się teraz kilku filmowym fragmentom, które wydają się transpozycją mitu jaskini. Zacznijmy od kluczowej sekwencji. Podczas spotkania w paryskim mieszkaniu profesora Quadriego (w tej roli Enzo Tarascio) z dawnym studentem Marcellem Clericim pojawia się inscenizacja słynnego tekstu Platona. Siła tej sekwencji wiąże się z mistrzowskim wykorzystaniem oświetlenia jako sposobu zilustrowania dyskursu i ukazania relacji między mężczyznami, którzy stanowią komponenty obrazu. Clerici (agent tajnej policji politycznej) przypomina Quadriemu (emigrantowi politycznemu, antyfaszyście) jego wykład z listopada 1928 roku, dotyczący tekstu starożytnego filozofa. W tym czasie, gdy obaj dyskutują jego tezy, w warstwie wizualnej zrekonstruowana zostaje sytuacja w jaskini i odbywa się inny dyskurs. Clerici wspomina, że wykładowca nie znosił hałasu i światła i zaraz po wejściu do audytorium, kazał zamykać okna. Po czym niegdysiejszy student wchodzi w rolę swego wykładowcy i naśladując jego gest, zamyka okno po lewej. To sprawia, że gabinet Quadriego momentalnie zmienia się

o zakłóceniach percepcji, ale też o usiłowaniu bohatera, aby zapanować nad szaleństwem. Równocześnie reżyser wskazuje widzowi gest użycia niekonwencjonalnych środków, grając tym, co jest widziane i tym, co niemożliwe do zobaczenia. Przypomina nam, że świat jest wytworem naszego spojrzenia, które wiedzie nas poprzez obraz do myśli. Spojrzenie potrafi zasłaniać i ukazywać prawdę, być widzeniem i ciemnością, objawieniem i niewidzialnym. Nasze oko nieustannie modyfikuje zbiór wieloznacznych elementów obrazu. W filmie Bertolucciego status rzeczywistości przypomina cienie w jaskini, a nawet cienie cieni, obrazy obrazów, odbicia odbić. W warstwie wizualnej podkreśla się cienistość bytów. Bohaterowie są podwajani przez odbicia w lustrze, cienie swoich ciał. W części rzymskiej wyolbrzymiony cień nieodłącznie towarzyszy Clericiemu, nawet wyprzedza jego pojawienie się w kadrze, potem rolę cienia przejmuje śledzący bohatera agent Manganiello. Na poziomie fabuły można dostrzec powtórzenia, podwojenia. Większość postaci ma swoich sobowtórów. Ogromne cienie okien w korytarzu faszystowskiego ministerstwa wyostrzają granicę między mrokiem a jasnością, tworząc dominantę kompozycyjną obrazu. Podobnie zaaranżowana została scena w mieszkaniu Giulii, tu cienie rzucane przez żaluzje (dodatkowo zaakcentowane wzorem sukienki bohaterki) nie dość, że są gigantyczne, to jeszcze z nieuzasadnionego powodu ruchliwe. Sztuczność oświetlenia, gry światła kontrowego, wyodrębnienie światła jako osobnego bytu obrazu napominają o statusie widzianej rzeczywistości. Sztuka ruchomych obrazów polegająca na wytworzeniu i rozmieszczeniu energii świetlnej na określonym polu, jest przemyślaną konstrukcją dla realizacji idei. Wpływ mitu jaskini Platona został wyraźnie wyartykułowany na wszystkich poziomach. Reżyser również nie ukrywa, że kreując wizję faszystowskiego Rzymu, posługuje się pamięcią, tyle że pamięcią kinematograficzną, a więc mamy tu – jeśli można tak powiedzieć - rzeczywistość drugiego stopnia. Stylizacje na ekspresjonizm niemiecki, Sternberga i film noir są zamierzone. Służą one próbie odtworzenia koszmaru Rzymu w latach 30-tych XX

15≈

Literacje

& 85

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego 86

15≈ w ciemną pieczarę, a film z kolorowego staje się czarno-biały. Obie postaci znikają w ciemnościach, słychać tylko głos Marcella recytującego tekst Platona. Z okna po prawej stronie dociera światło, w części rozświetlonej widać unoszący się dym z papierosa. Po chwili Clerici wychodzi z cienia, rusza w stronę okna, zatrzymując się w połowie, tak że jego postać jest w półcieniu, jakby na granicy światła i ciemności. Profesor również podchodzi do okna po drugiej stronie tak, że promienie światła, które oświetlają go od tyłu, tworzą poświatę, przypominającą aureolę. Jednocześnie tylne oświetlenie sprawia, że postać Quadriego zmienia się w płaską czarną sylwetkę jakby wyciętą z kartonu. Clerici poruszając się po pokoju, przechodzi ze strefy cienia do strefy jasności. W pewnym momencie zatrzymuje się naprzeciwko otwartego okna, co sprawia, że ukazuje się cień jego sylwetki na przeciwległej ścianie. Bohater odwraca się i chciałoby się powiedzieć – zwraca się do swego cienia, patrząc mu prosto w twarz. I nagle, mówiąc o maszynistach tworzących spektakl cieni w jaskini, podnosi prawe ramię w geście kojarzonym z faszystowskim pozdrowieniem. Poruszony profesor przerywa wykład: - Przywiózł mi Pan wspaniały prezent. Wspomnienia Rzymu... Jeńcy uwięzieni Platona.. - Jesteśmy do nich podobni… - Co widzą? - Co? - Przyjechał Pan z Włoch, Pan wie lepiej. - Widzą tylko cienie w głębi jaskini. - Odbicia rzeczy. Tak jak wy teraz we Włoszech. - Gdyby byli wolni i mogli mówić, może nie nazywaliby ich rzeczywistością… - Tak, doskonale.. - … i zamieniliby cienie rzeczywistości na rzeczywistość. - Mit jaskini - taki temat mi Pan proponował. Napisał to Pan? - Nie, coś innego, bo Pan odszedł. - Szkoda, pokładałem w Panu duże nadzieje. W was wszystkich. - Piękne słowa. Gdyby tak było, nie opuściłby nas Pan. Pan wyjechał, a ja zostałem faszystą. Profesor przekonuje, że jedynym wyj-

& Literacje

ściem w tej sytuacji było opuszczenie Włoch i pokazanie zniewolonym obywatelom konieczności sprzeciwu wobec rządów faszystów („skończył się czas myśli, pora na czyny”). Quadri utrzymuje, że emigracja polityczna jest formą walki, niestety można przypuszczać, że ucieczka profesora oraz jego komfortowe, bezpieczne życie w Paryżu zostało okupione torturami uwięzionych towarzyszy. Gdyby pozostał we Włoszech, mógłby uratować przynajmniej jednego ze swoich studentów. Najlepszego studenta. Tymczasem zostawił go samego z trudnym tekstem do odczytania w trudnej rzeczywistości. Mimo że Quadriemu udało się rozpoznać fałsz otaczającej rzeczywistości i opuścić mroczną jaskinię, to podobnie jak filozof powracający do współwięźniów u Platona, traci szansę na przekonanie ich. Bohaterowie w tej sekwencji filmowej poniekąd zamieniają się rolami. W pierwszym planie dominuje postać Clericiego, w głębi kadru majaczy nieco karłowata postać starego profesora. W książce Moravii Quadri jest człowiekiem, którego Clerici nigdy nie darzył szacunkiem, wspomina go tylko jako wyśmiewanego przez studentów dziwaka, a także „szkodliwego i jałowego intelektualistę pogardliwie traktowanego przez partię”. W filmie Bertolucciego przyjmuje postać dawnego mistrza, na którego wykłady przychodziły tłumy, a którego blask przybladł, bo jego idee, słowa okazały się być mgławicą. Profesor mimo to potrafił stworzyć pozory prawdy, piękna i dobra w przeciwieństwie do postaci faszystów, którzy niczym platońscy kuglarze łudzą ludzi atrapami wartości. Usiłował przestrzec swego studenta przed niebezpieczeństwem iluzji tej ideologii, ale sam stał się iluzją. Clerici i Quadri zostają w tej scenie skonfrontowani ze sobą: faszysta i antyfaszysta, uczeń i mistrz, a wkrótce kat i ofiara. Mistrzowskim zabiegiem Storaro (operatora filmu) jest wizualne przedstawienie zmiany statusu ontologicznego profesora, który najpierw wydaje się prawdziwym człowiekiem - autorytetem, przez kilka chwil jest postacią opromienioną słoneczną poświatą niczym święty (może to być wizualna zapowiedź jego przyszłego męczeństwa), ale jako że świeci blaskiem odbitym, zmienia się ostatecznie w kontur człowieka - ledwo widocz-

wydarzy, ale też przeorganizowuje naszą widzenie, przeredagowuje pamięć tego, co wydarzyło się wcześniej. Możemy się teraz cofnąć do sekwencji otwierającej film, która przedstawia bohatera w ciemnym pokoju hotelowym Hotelu d’Orsay w Paryżu. Clerici czeka na telefon od agenta Manganiello, z którym uda się do Sabaudii, aby wykonać rozkaz zabicia Quadriego. Wnętrze pomieszczenia rozświetla pomarańczowym światłem, pulsujący za oknem neon reklamujący film Renoira Życie należy do nas (La vie est a nous, 1936). Na marginesie warto dodać, że to propagandowy dokument francuskiej partii komunistycznej z lat 30., ważny dla reżysera, który długie lata był zaangażowany w działalność Il Partito Comunista Italiano. Dla nas ważne jest co innego. Neon wyświetla prawdę, w którą bohater chciałby wierzyć, w którą wierzą ludzie – „kajdaniarze osobliwi”, zanim ich życie przemieni się w los. Ale już sama forma objawiania się tej prawdy ma postać bytu migotliwego. W kolejnych kadrach Bertolucci rozbija zdanie na wyrazy z różnych języków: ‘La vie’ – franc. życie, ‘estan’ – hiszp. bycie, ‘us’ – ang. nas. Pulsacja świateł jest charakterystyczną cechą stylu wizualnego Konformisty, podobnie jak eksponowanie cieni i efekty światłocienia. W filmie Bertolucciego pojawiają się cienie cieni, kino w kinie podkreśla się niepewny status rzeczywistości. Sprzyja temu niewątpliwie fakt, że film składa się w przeważającej części z flashbacków – migawek o charakterze retrospekcji, pulsujących wspomnień, a więc obrazów mentalnych. Stąd bardziej przypomina projekcję cieni w jaskini Platona niż każda inna opowieść filmowa. W konsekwencji reżyser koncentruje naszą uwagę na akcie widzenia i wyczula na komponenty obrazu. Pierwsza reminiscencja zapowiedziana dźwiękami włoskiej piosenki: Kto jest dziś szczęśliwszy niż ja, wykonywanej przez kobiece trio „Jaskółeczki”, przenosi nas z zimnego samochodu, jadącego zaśnieżoną drogę z Paryża w stronę tragicznego przeznaczenia wszystkich bohaterów, do studia radiowego w Rzymie. Marcello Clerici przypatruje się śpiewającym kobietom przez oszkloną ścianę studia radiowego, sam znajdując się w wewnętrznej części kadru. Można od-

ną płaską postać, zredukowaną tylko do głosu dobiegającego z ciemności. Światło jest po stronie profesora, ale on sam jest czarną sylwetą. Nawet podczas zbliżenia kamery nie widać jego twarzy przesłoniętej cieniem. Quadri niemal dosłownie traci twarz. I dosłownie, i w przenośni widziany jest w dwuznacznym świetle. Obie postaci zmieniają swoje lokalizacje wobec światła i mroku (ostatecznie żaden z bohaterów nie ma dostępu do prawdy), ale Quadri odchodzi w cień, a Clerici wychodzi z cienia. Jego przemieszczanie się w obie strony można rozumieć jako zmaganie się z mrokiem swego wnętrza. Podobnie dzieje się w scenie na zapleczu kuchni w restauracji chińskiej, tuż przed planowanym zabójstwem Quadriego, kiedy bohatera nachodzą wątpliwości odnośnie rozkazu. Agent Manganiello straszy go skutkami dezercji. Kołysząca się lampa oświetla raz jednego raz drugiego, przenosząc racje z jednej osoby na drugą, zaś migotanie obrazu oddaje rozedrganie Clericiego. Podobny sposób wykorzystania światła znajdziemy między innymi w Psychozie Hitchcocka. Clerici ma świadomość zła ideologii, z którą się identyfikuje, może dlatego unika światła, ukrywa się niczym morderca w ciemności, niezdolny stanąć w pełnym świetle. Zna mit (może go nawet rozumie), ale wiedza nie daje siły, którą to siłę daje zbrodnicza ideologia oparta na kłamstwie i fałszywych obietnicach – dominacji, porządku oferowanej słabym i psychopatycznym jednostkom. „Fascynujący faszyzm”, jak pisze Susan Sontag, przyciągał psychopatów, zboczeńców i homoseksualistów. Umożliwiał im identyfikację z wielkim ruchem społecznym, a zarazem anonimowość. Na zakończenie sekwencji Quadri otwiera drugie okno i wtedy widzimy, jak cień Clericiego zanika, a pokój wypełnia światło. Co to oznacza? Co zostaje człowiekowi, kiedy zabierze mu się cień? W scenie, o której będzie mowa za chwilę, cienie dwóch partyjnych dygnitarzy, odbite w szklanej szybie, przesłaniają sylwetkę bohatera, starającego się o przyjęcie do partii. A teraz zostaje sam, bez protekcji i bez złudzeń. Przywołana sekwencja pojawia się w połowie opowieści filmowej. Zmienia całkowicie nasze spojrzenie na to, co się za chwilę

15≈

Literacje

& 87

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego 88

15≈ nieść wrażenie jakby był przed ekranem w kinie. Ujęcie kamery dzieli kadr diagonalnie na rozświetlone, przestronne białe wnętrze studia, gdzie przed mikrofonem podrygują piosenkarki oraz ciemne pomieszczenie po drugiej stronie szyby, gdzie znajduje się Clerici. Towarzyszy on przyjacielowi Italo (komentatorowi radiowemu, propagandziście partyjnemu), który – o czym się za chwilę przekonamy – jest ślepy. Italo Montanari występuje zaraz po mężczyźnie naśladującym głosy ptaków. Posługując się braillem, odczytuje swoją przemowę Mistyka sojuszu o historycznych związkach łączących Włochy i Niemcy oraz dwóch wodzach - Mussolinim i Hitlerze. Montanari jest przewodnikiem duchowym Clericiego, to on proteguje go dygnitarzowi partyjnemu. Sytuacja, w jakiej go poznajemy, demaskuje go jako jednego z kuglarzy, obnoszących posągi przed więźniami jaskini; sprzedaje ludziom obraz świata, którego nawet nie może zobaczyć. Co gorsza, słuchacze radiowi też nie mogą zobaczyć, że to ślepiec tworzy państwo pozorów przekonany, że posiadł dostęp do prawdy. Oszukuje ich podwójnie. Kiedy w innej scenie mówi: Ja nigdy się nie mylę, kamera podążając za wzrokiem Marcella, pokazuje jego buty nie do pary. Ta kolejna scena z Montanarim została podobnie zaaranżowana – sala w piwnicy jeszcze bardziej kojarzy się z jaskinią, jedynie górne okienka pokazują fragmenty świata, nogi przechodniów, niedostępny świat po drugiej stronie. Niedostępny, bo w tym podziemnym pomieszczeniu zgromadzili się ślepcy zaproszeni na wieczór kawalerski Marcella Clericiego przez Montanariego. Scena zaczyna się ciemnością, żeby oddać dualizm widzenia/ niewidzenia bohaterów. Zapalenie światła może się wydawać niekonsekwencją reżysera, ale umożliwia zwrócenie spojrzenia na niezręczność ślepców potykających się w tańcu. Niespodziewanie jeden z niewidomych zaczyna symulować torturowanie więźniów, co może oznaczać, że jak starożytny Terezjasz widzi więcej niż widzący. Ani postać Italo Montanariego, ani motyw ślepców nie pojawia się w książce Moravii, jest to zatem ważna sugestia, że Clerici ma bielmo na oczach, podobnie jak prawie cała Italia w latach 30. I zarazem jest to kolejny łącznik z mitem jaskini. Ta scena zapowiada jego

& Literacje

późniejsze wyznanie w samochodzie: „Manganiello, miałem dziwny sen. Byłem ślepy. Zawiozłeś mnie do kliniki w Szwajcarii. Quadri mnie operował. Operacja się udała. Odzyskałem wzrok. Potem uciekłem z Anną. Zakochała się we mnie.” Wyznanie to słyszymy na chwilę przed dramatyczną sceną zabójstwa Quadrich, które nasz bohater będzie nieporuszony obserwował przez szybę w samochodzie. Zanim do dojdzie do tragedii, następuje nagłe zatrzymanie czasu. W absolutnej bieli zaśnieżongo lasu za moment rozegra się jedna z najbardziej przejmujących scen w historii kina. Samochód nadjeżdżający z naprzeciwka zatrzymuje się nagle, zagradzając przejazd Quadrim, którzy od pewnego czasu dostrzegli, że są śledzeni. Widzimy trzy samochody unieruchomione na pokrytej śniegiem pustej drodze w odludnej okolicy. Martwa cisza wypełnia kadr. Po chwili Quadri decyduje się sprawdzić, czy nie trzeba pomóc mężczyźnie, który zamarł za kierownicą samochodu z naprzeciwka. Z mgły spowijającej las o świcie wyłaniają się napastnicy w płaszczach szpicli, ich noże momentalnie zatapiają się w ciele Quadriego. Na białym swetrze pojawiają się krwawe plamy. Jego żona - Anna zasłania oczy i chowa się w samochodzie, ale kiedy mordercy podchodzą do niej, gwałtownie wybiega w stronę drugiego samochodu, wołając o pomoc. Po chwili dostrzega na tylnym siedzeniu Marcella. Zaskoczenie przechodzi w błaganie, błaganie zmienia się w przerażenie. Anna histerycznie uderza na oślep w maskę samochodu, przykleja twarz do szyby jakby próbując przez nią się przebić. Wyje z rozpaczy po drugiej stronie zamkniętego okna, które wygłusza jej wołanie. Twarz Anny w wielkim planie w ramie okna przypomina do złudzenia ekran kinowy, tym bardziej, że w głębi widzimy sparaliżowanego Marcella Clericiego, spoglądającego na Annę wystraszonym spojrzeniem widza horroru. „Przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów” – przypomina się tekst Platona. Unieruchomienie bohatera, który w napięciu czeka na rozwój zdarzeń, budzi ogromny ładunek emocji w widzu, który ma nieprzepartą potrzebę przedrzeć się na drugą stronę ekranu. Nawet

niego. Marcello Clerici udaje się na spotkanie z Italo Montanarim, który chce „zobaczyć” reakcję tłumu na wieść o końcu faszyzmu. Dawno niewidziani przyjaciele spacerują niedaleko Koloseum, zastanawiając się nad przyszłością. Clericiego do irytacji doprowadza faszystowski znaczek pozostawiony w klapie Montanariego, zrywa go z marynarki i rzuca na ziemię. Nieprzeniknione ciemności (zaciemnienie miasta przed bombardowaniem) rozświetlają reflektory i lampy motocykli, ogniska rozpalone na podwórzach i pochodnie manifestującego tłumu. Rzym wydaje się ogromna jamą piekielną, infernalną przestrzenią. Nocne miasto wydobywa na powierzchnię szumowiny, ale dziś przyciąga także wiwatujący tłum, który niszczy pomniki i posągi. Odbywa się swoisty spektakl. Obok przechodzi grupa śpiewająca Marsyliankę. Czyżby zapowiedź kolejnego kuglarstwa dla mas? W jednej z bram mężczyźni są świadkami podrywania ładnego chłopca przez męską prostytutkę. Wstrząśnięty Marcello rozpoznaje głos Lina - swego uwodziciela z dzieciństwa, o którym cały czas myślał, że go zabił. Szok spotkania sprawia, że Clerici wpada w histerię, zaczyna oskarżać Lino o wszystkie swoje zbrodnie, zabójstwo Quadriego, zmarnowane życie. Kiedy Montanari próbuje go uciszyć, oskarża go publicznie, że jest faszystą i pozostawia przerażonego ślepca samego. W ostatnim ujęciu słyszymy piosenkę znanego nam kobiecego tria, widzimy naszego bohatera siedzącego obok pochodni, w głębi kadru dostrzegamy na łóżku ciało nagiego mężczyzny (prawdopodobnie tego samego, którego uwodził Lino, zanim uciekł spłoszony oskarżeniami Clericiego). Wszystkie elementy inscenizacji wskazują na powrót do jaskini dzieciństwa. Czyżby wieloletnie próby ucieczki od swego losu zakończyły się zatoczeniem koła? Marcello odwraca się w stronę widzów, patrząc milcząco przed siebie. Na granicy ekranu dostrzegamy kratę, którą oddziela się przegrody w antycznym Koloseum. Świat oddzielony jest od bohatera kratą. & Kino pokazuje nam nie tylko obrazy, ale i spojrzenia. Podsuwa lustro, które pozwala widzieć siebie patrzącego na ekran. Uczy widza trudnej sztuki widzenia i rozumienia

Manganiello raptownie opuszcza samochód, przeklinając swego współtowarzysza: „Ohyda! Że też przyszło mi pracować z tchórzem. Tchórze, pedały, Żydzi oni wszyscy są tacy sami, jedna hołota! Należałoby wszystkich postawić po ścianą, a najlepiej zabić po urodzeniu!” Kiedy Anna biegnie przez las, uciekając od zabójców, przypomina spłoszoną zwierzynę podczas polowania. Kamera zajmuje pozycje morderców, ścigających ją, tracących ją z oczu; umieszcza tym samym widza w środku tego pełnego napięcia pościgu. Widz zmuszony jest do identyfikowania się z zachowaniem Marcella, który zostaje skonfrontowany z okrucieństwem za oknem samochodu. Odczuwa własną pasywność, bezradność, narastającą wściekłość wobec „spokojnego” bohatera. Ta frenetyczna scena, łącząca histeryczne ruchy kamery i nieporuszoną twarz Clericiego zawiera w sobie ekstremalną przemoc. Jak można wytłumaczyć tę impotencję Clericiego, niemożność wykonania jakiegokolwiek gestu czy wypowiedzenia jakiegokolwiek słowa? Od początku filmu wiemy, że jedzie po to, by uratować Annę, a rozwój zdarzeń filmowych pokazuje, że Anna jest jedyną prawdziwą rzeczą, jaka wydarzyła się w jego beznadziejnym życiu. Budzi się w nas podejrzenie, że to wszystko, co widzimy, musi być snem, bo tylko we śnie człowiek nagle czuje się sparaliżowany, kiedy próbuje coś zrobić i nie może ruszyć się z miejsca, kiedy musi uciekać. W trakcie podróży bohater nie raz zapada w sen, a obraz, jaki widzimy, jest nadrzeczywistością, koszmarną wizją w realistycznej Kafkowskiej konwencji. Bertolucci celowo pokazuje przesadnie zakrwawioną twarz postrzelonej Anny, żeby zasugerować widzowi, że to morderstwo jest imaginacją. Fantazmatyczne są przecież również wcześniejsze sceny z udziałem bohaterów, którzy spotykają się po raz pierwszy, a obaj zachowują się jakby znali się od dawna. Wszystkie sceny z Anną przypominają fantazje seksualne bohatera wobec mrocznego przedmiotu pożądania. Po scenie o tak ogromnym ładunku emocjonalnym może nastąpić tylko epilog, ale w epilogu zamykającym filmową opowieść kluczem mitu jaskini Platona, też nie brakuje napięć. W krótkiej sekwencji powracają wszystkie wątki. Jest noc upadku Mussoli-

15≈

Literacje

& 89

Bożena Kudrycka

{

Śnienie ślepca. Mit jaskini Platona w Konformiście Bernarda Bertolucciego

tego, co widzi. Bowiem: „Niedoskonała jest nasza wiedza, niedoskonałe nasze przemawianie z natchnienia Bożego.(…) Teraz widzimy niejasno jak w zwierciadle, potem zobaczymy bezpośrednio – twarzą w twarz.”6 Konformista Bernarda Bertolucciego jest prowokacyjnym wyzwaniem dla widza przyzwyczajonego do jaskini Platona. Nie pozwala mu na śnienie, oddanie się we władzę obrazu. Daje do myślenia. Bertolucci zaprasza widza, żeby uległ magii obrazów, dzielił z bohaterem jego widzenie, ale też żeby w tym samym czasie rozumiał funkcję używanych chwytów w kreowaniu charakteru i obrazu świata. Umożliwia nam podwójne widzenie – mamy dostęp do subiektywnego widzenia bohatera, jego halucynacji i lęków, a jednocześnie nasze spojrzenie zyskuje perspektywę zewnętrzną i pozwala widzieć to, na co bohater pozostaje ślepy. Możemy zatem widzieć więcej niż bohater, a do tego dostępny nam jest „test rzeczywistości”. Twórcy filmu – reżyser i operator prowadzą dociekania in re nad intelektualnymi możliwościami procesu postrzegania i poszerzenia możliwości widzenia. Film włoskiego reżysera trzeba oglądać pod światło, tak jak znaki wodne. Jeśli zdołamy opanować sztukę odczytywania znaków zapisanych w obrazie, to możemy zyskać szansę na opuszczenie ciemnej pieczary. Jeśli nie, pozostaje życzyć udanej projekcji, pięknego śnienia. Przynajmniej tyle może nam zapewnić kino. Kino Bernarda Bertolucciego.

1. Wszystkie cytowane fragmenty z Państwa Platona w przekładzie Wł. Wi-

twickiego pochodzą z: Platona Państwo. Z dodaniem siedmiu ksiąg „Praw”, Warszawa 1958, t.1, s.358-366. 2. Wł. Witwicki, Objaśnienia tłumacza, [w:] Platona Państwo. op. cit., t. 2, s. 207-208. 3. S. Sontag, W platońskiej jaskini, [w:] Wiedza o kulturze. cz. 4. Audiowizualność w kulturze. Zagadnienia i wybór tekstów., opr. J. Bocheńska, A. Kisielewska, M. Pęczak, Warszawa 1994, s.43. 4. J-L Baudry, Projektor: metapsychologiczne wyjaśnienie wrażenia rzeczywistości, przeł. A. Helman [w:] Panorama współczesnej myśli filmowej, red. A. Helman, Kraków 1992, s.88. 5. Wszystkie cytaty i parafrazy cytatów pochodzą z: A. Moravia, Konformista, przeł. Z. Ernstowa, Warszawa 1964. 6. Fragment Hymnu o miłości św. Pawła.

& Literacje

Bożena Kudryckapolonistka i filmoznawczyni. Autorka rozpraw naukowych i recenzji filmowych, publikuje m.in. w „Kwartalniku Filmowym”. Absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Gdańskim, otrzymała Nagrodę im. Marii Grabowskiej za najlepszą pracę magisterską. Ukończyła studia doktoranckie w Instytucie Sztuk Audiowizualnych na Uniwersytecie Jagiellońskim, pisze monografię poświeconą kinu Bernarda Bertolucciego. Była jurorką miedzynarodowego festiwalu filmów dokumentalnych w Gdańsku, prowadziła Sopocki Salon Literacki razem z Jackiem Dehnelem, a ostatnio wyreżyserowała musical z młodzieżą V LO w Gdańsku.

O szukani

przez naukę, zwiedzeni przez kulturę. Stereotyp Bizancjum w wyobraźni Europejczyków i Polaków

Mimo ponad tysiącletniego istnienia i niepodważalnej roli dziejowej Bizancjum, jego świadomość w kulturze zachodnioeuropejskiej i polskiej jest nadal znikoma. Warto w tym miejscu przywołać konstatację, która doskonale oddaje istotę poruszanego problemu.

Ewelina Stanios

Konstanty Leontjew, analizując stan wyobrażeń na temat Cesarstwa Wschodniego, napisał: „Pokażcie mi inne państwo, które trwałoby tysiąc lat, nie ulegając żadnym poważniejszym wewnętrznym zmianom. Ale my nic o nim nie wiemy, najwyżej coś słyszeliśmy o ikonoklazmie”1 . Krótka myśl rosyjskiego filozofa w sposób niezwykle sugestywny oddaje istotę obecności Bizancjum w kulturze Starego Kontynentu. Za jej fundamenty od zawsze uważano bowiem antyk grecko-rzymski oraz tradycję judeochrześcijańską, całkowicie marginalizując spuściznę Drugiego Rzymu 2 . Tym samym Europejczycy dokonywali nie tylko deprecjacji strategicznej roli Bizancjum ma mapie ówczesnych stosunków politycznych 3 , ale przede wszystkim dewaluowali jego ogromną rolę kulturotwórczą. Wystarczy wspomnieć tylko o posłannictwie, jakie państwo Konstantyna spełniło, przechowując i kultywując dorobek antyku. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 467 roku, gdy w Europie zaczynały zapadać mroki wieków średnich, Bizancjum było oazą dla artystów i uczonych, którzy mogli tam swobodne kontynuować myśl Grecji i Rzymu. 4 . Niepodważalne były

16≈

Literacje

& 91

Oszukani przez naukę, zwiedzeni przez kulturę. Stereotyp Bizancjum w wyobraźni Europejczyków i Polaków 92

16≈ również zasługi Justyniana Wielkiego w kodyfikacji prawa rzymskiego, będącego podstawą nowożytnej jurysdykcji5 . Zasadne zatem jest stwierdzenie Judith Herrin, że bez Bizancjum nowożytna Europa nie zyskałaby swojego obecnego kształtu 6 . Tym samym powstaje swoisty paradoks – dlaczego Zachód, uznając pierwszeństwo antyku jako swojego fundatora, odciął się od cywilizacji, która stanowiła jego naturalną ekstensję, a następnie przekazała Staremu Kontynentowi spuściznę po starożytności? To nie pytanie o istnienie uproszczonego i schematycznego wizerunku Drugiego Rzymu wydaje się zasadne – ten jest bezsporny – ale przyczynę takiego obrazu rzeczywistości? Gdzie należy upatrywać genezy stereotypu ukazującego Bizancjum przez pryzmat państwa wschodnich satrapów, przerafinowanego ceremoniału, przepychu i dekoracji oraz sporów teologicznych, które stanowiły o istocie wschodniego chrześcijaństwa? Początki kształtowania się negatywnego stereotypu Bizancjum przypadają na wiek oświecenia. Paradoksalnie pejoratywny obraz Drugiego Rzymu został ukształtowany przez kulturę, naukę i filozofię epoki, która dążyła do wyzwolenia się spod władzy przesądów i posługiwania się rozumem w każdej dziedzinie życia. Uproszczony i schematyczny wizerunek Bizancjum stworzony przez największe umysły epoki oświecenia, został zakonserwowany przez „filozofię dziejów” Hegla i przekazany kolejnym generacjom. Europejczycy, a co się z tym wiąże także Polacy, zostali „oszukani” przez jednostki, których dokonania uznaje się za fundamenty nowoczesnego sposobu myślenia o świecie.

fundamenty stereotypu Jednym z najważniejszych ogniw w łańcuchu „czarnej legendy” Bizancjum było wydanie monumentalnego dzieła Edwarda Gibbona pt. Historia zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego, które na wiele lat wyznaczyło sposób myślenia o Cesarstwie Wschodnim. Tekst angielskiego historyka był powszechnie znany, a do jego popularno-

& Literacje

ści przyczyniła się bardzo rozpowszechniona wówczas teza, iż przyczyną wewnętrznego rozkładu Cesarstwa Rzymskiego było chrześcijaństwo7. Gibbon uważał, iż przyjęcie edyktu mediolańskiego przez Konstantyna stało się początkową kartą w historii zmierzchu Cesarstwa, które od tego momentu stopniowo chyliło się ku upadkowi. Angielski uczony dostrzegał w religii Chrystusa elementy sprzeczne z charakterem pierwotnego Rzymu. Bierne posłuszeństwo pierwszych chrześcijan, którzy żywili głębokie przekonanie, iż zostali posłani na ten świat „jak owce między wilki”, sytuowało się w całkowitej sprzeczności z ideami „złotego wieku” Cesarstwa, kiedy o potędze stanowił kult siły, waleczności i bezwzględności. Co więcej autor odmawiał prozelicie Konstantynowi prawdziwej religijności 8 . Uważał, że cesarz, który zaliczył swego ojca w poczet Olimpijczyków, traktował w początkowej fazie chrześcijańskiego Boga jako jedną z możliwych inkarnacji bóstw pogańskich9. Samo chrześcijaństwo było zaś dla niego korzystne ze względów praktycznych – bez większego wysiłku mógł sobie podporządkować uległych chrześcijan, żywiąc nadzieję, że w ten sposób uda mu się przywrócić dawną świetność Cesarstwa10 . Jeden z największych umysłów epoki oświecenia – Wolter, krytykował fanatyzm religijny Bizancjum, deprecjonując przede wszystkim spory teologiczne, które były dla niego synonimem jałowej i bezwartościowej dyskusji. Zakamuflowany wyraz takiego stanowiska możemy odnaleźć w jego najpopularniejszej powiastce filozoficznej. Wolter umieścił akcję Kandyda w Konstantynopolu, który był już wówczas tureckim Stambułem, a w usta przedstawiciela kultury islamu włożył najważniejsze przesłanie utworu. To arabski derwisz w rozmowie z Panglosem zakreślił minimalistyczny program życiowy, którego synonimem była praca we własnym ogródku11 . Tym samym jego przesłanie stało się symbolicznym zaprzeczeniem dociekań prowadzonych przez setki lat na terenie Bizancjum. W miejscu dawnych wyimaginowanych dysput, tchnących jałowością i bezcelowością, narodziła się kultura stabilnie osadzona na ziemi, zwróco-

ko pod wpływem nauki i filozofii, ale także literatury, choć zainteresowanie Bizancjum w kręgach artystów było dość marginalne i ustępowało miejsca fascynacji Orientem w jego perskim, arabskim, indyjskim wydaniu. Romantycy dostrzegali w kulturze Cesarstwa Wschodniego zalążki XIX-wiecznego fin de siécle’u17, a przesyt, przepych, przerafinowanie, dążenie ku schyłkowi, które upatrywano w kulturze Drugiego Rzymu znalazło swoje pełne odzwierciedlenie w literaturze końca stulecia. Modernizm upatrywał w Bizancjum prefiguracji dekadentyzmu18 i uczynił z niego symbol poezji ruin. Pierwszym, niezwykle popularnym dziełem, którego treść wpisywała się w ramy negatywnego stereotypu był dramat Victora Sardou, opowiadający o losach jednej z najsłynniejszych kobiet w historii Drugiego Rzymu, żonie cesarza Justyniana – Teodorze. Historia młodzieńczych lat tej postaci była obiektem ostrych kontrowersji i polemik ze strony opinii publicznej na Zachodzie. Zanim cesarzowa wstąpiła na tron, przez kilka lat wykonywała zawód cyrkówki, a haniebne rzemiosło porzuciła z chwilą poślubienia Justyniana, stając się jedną z najbardziej energicznych królowych. Od tej pory nie tylko miała znaczący wpływ na oficjalną politykę państwa i decyzje Justyniana19, ale również niosła pomoc upadłym kobietom, tworząc dla nich przytułki i ochronki. Sardou nie uwzględnił jednak w swoim dramacie metamorfozy Teodory, a jej literacka wizja – odbiegająca od przekazu historycznego – została wykreowana na wzór dziewiętnastowiecznej salonowej kokoty20 czy modernistycznej femme fatale. Bizancjum stało się dla Sardou tylko kostiumem historycznym, za pomocą którego przedstawił aktualne tendencje kulturowe i prądy w literaturze. Podobną recepcję do dramatu Teodora Victora Sardou, miała powieść Paula Adama Bazyli i Zofia, wydana w 1900 roku w Paryżu. Utwór należący do kanonu lektur antybizantyjskich, opowiadał o mieszkańcach Bizancjum przez pryzmat ich rozerotyzowanej obyczajowości oraz zamiłowania do ruchów sekciarskich. W swojej powieści Adam poświęcił wiele miejsca opisowi here-

na ku realnym problemom. Krytykiem cywilizacji wschodniorzymskiej był także inny wielki myśliciel epoki oświecenia – Monteskiusz, który znaczną część swojej pracy o wielkości i upadku Rzymu poświęcił właśnie okresowi bizantyjskiemu12 . Twórca nowożytnego trójpodziału władzy krytykował absolutystyczny system władzy i rozbudowaną sferę administracyjną. Negatywnie odnosił się też do Ludwika XIV, który fascynował się postaciami basileusów13 i sposobem sprawowania rządów w Cesarstwie Wschodnim14 . Ludzie epoki oświecenia, pragnący wyraźnego rozdzielenia państwa i Kościoła, potępiali instytucje państwa za Cieśniną Bosfor, które łączyły władzę świecką i duchową, a najpełniejszy wymiar zyskały w tzw. teokracji bizantyjskiej15 . Wszystkie negatywne stereotypy, które wykrystalizowały się w Oświeceniu znalazły swoje przedłużenie w romantycznej myśli Hegla i jego Wykładach z filozofii dziejów. Filozof wielokrotnie podkreślał, że Bizancjum było tworem cywilizacyjnie i kulturowo improduktywnym, ponieważ stanowiło „ślepe, pozbawione perspektyw rozwoju i skazane na zagładę wcielenie Ducha Dziejów (Weltgeist)”16 . Zdaniem niemieckiego filozofa Cesarstwo Wschodnie było błędnym zakrętem w historii ludzkości, które pokierowało ją na mylne tory. Negatywna recepcja bizantynizmu na gruncie zachodnioeuropejskim była podszyta freudowskim mechanizmem projekcji. Cesarstwo Wschodnie utożsamiano z negatywnymi cechami, które chciano wyprzeć z cywilizacji Starego Kontynentu. Krytyka bizantyjskiej władzy miała swoje podłoże w europejskich systemach absolutystycznych, a piętnowanie sporów teologicznych było echem średniowiecznej scholastyki. Negatywna ocena bizantyjskiej teokracji wynikała natomiast z nierozwiązanego przez długi czas w Europie Zachodniej problemu rozdzielenia państwa od Kościoła.

iteracka mistyfil kacja bizancjum Negatywny obraz Bizancjum w świadomości Europejczyków wykształcił się nie tyl-

16≈

Literacje

& 93

Oszukani przez naukę, zwiedzeni przez kulturę. Stereotyp Bizancjum w wyobraźni Europejczyków i Polaków 94

16≈ tyckich odłamów religijnych, takich jak manichejczycy czy nestorianie, które spełniały w Bizancjum znaczącą rolę. Wspominając o dziewiętnastowiecznych tekstach poświęconych Bizancjum, warto przywołać także utwór Waltera Scotta Hrabia Robert z Paryża. Autor umieścił akcję powieści w szczytowym okresie krucjat (na przełomie X i XI wieku), które przeciwstawił uwiędłemu światu bizantyjskiej kultury. Wątek wypraw krzyżowych wpisywał się doskonale w mit romantyczny i mit mediewistyczny, a Cesarstwo Wschodnie było wyłącznie tłem, które miało podkreślać idee energii i ożywienia, ucieleśnione w postaciach rycerzy21 . Swoistym „pocałunkiem śmierci”, pieczętującym „czarną legendę” Bizancjum, była słynna monografia Mario Praza Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej22 , w której jeden z rozdziałów dzieła, zatytułowany Bizancjum, poświęcony został najbardziej występnym i rozwiązłym bohaterom tekstów kultury w twórczości najsłynniejszych pisarzy XIX wieku – Wilde’a, Moreau, Huysmansa i innych. Perwersja seksualna i degeneracja moralna, kojarząca się z Cesarstwem Wschodnim, nierozerwalnie związana została z przepychem i wystawnością pałacowych komnat 23 . Opisując stereotyp Bizancjum w kulturze europejskiej, należy odwołać się do definicji stereotypu proponowanej przez Adama Schaffa, który twierdzi, że zasadniczą funkcją stereotypu jest budowanie wspólnoty24 . Tym samym należy powiedzieć, że stworzenie negatywnego wizerunku Drugiego Rzymu miało na celu wzmocnienie poczucia jedności w obrębie zachodniego kręgu kulturowego. Celowe przeciwstawienie dwóch cywilizacji utwierdzało mieszkańca Zachodu w łączności z własną kulturą, jako że nie mógł się identyfikować z żadną z cech, przypisywaną Cesarstwu Wschodniemu. Uczynienie Drugiego Rzymu podrzędnym wobec Europy, tajemniczym i niezrozumiałym obszarem, można interpretować w kategoriach postkolonialnych. W tym planie Bizancjum jest kulturą obcą, przynależną właściwie zmitologizowanej przez Europejczyków przestrzeni Orientu 25 .

& Literacje

Odkrywanie bizancjum w kulturze polskiej Jan Paweł II publikując w 1985 roku encyklikę Slavorum Apostoli, napisał o Cyrylu i Metodym: „Niemniej pozostaje faktem, że o dzieło Braci z dalekiego Sołunia otarły się także początki chrześcijaństwa w Polsce”26 . Tym samym, jako najwyższy hierarcha Kościoła Rzymskokatolickiego, potwierdził wciąż marginalizowaną i nieobecną w zbiorowej świadomości Polaków, tezę o dwutorowości naszego chrześcijaństwa i jego bizantyjskich początkach. Stanowisko badaczy, że cześć ziem późniejszego państwa Mieszka I otrzymała pierwotnie chrzest w obrządku cyrylo-metodiańskim jest nadal traktowane w kategoriach historycznej ciekawostki, nie zaś jako fakt, którego istnienie potwierdzają konkretne dowody. Paweł Jasienica, posiłkując się m.in. pracami Karoliny Lanckorońskiej, uważa, iż ok. 880 roku na ziemię Wiślan najechał Świętopełk, zmuszając władcę i lud do przyjęcia chrześcijaństwa. Swoją tezę uzasadnia istnieniem zabytków architektury sakralnej pochodzących z IX wieku, czego przykładem jest słynna rotunda na Wawelu pod wezwaniem Matki Boskiej oraz świętych Feliksa i Adaukta, o której już Jan Długosz przypisywał epitet „prastara”27. Istnieje także duże prawdopodobieństwo, że sprzed 966 roku pochodzą pozostałości kościoła na wzgórzu salwatorskim, opactwo w Wiślicy i szczątki kościoła św. Mikołaja. Obecność konkretnych obiektów historycznych nie przekonuje jednak wielu sceptyków, traktujących hipotezę o dwutorowości polskiego chrześcijaństwa w kategoriach romantycznego mitu założycielskiego, którego żywotność rozpoczęła się wraz z opublikowaniem w 1839 roku dzieła Pierwotne dzieje chrześcijańskiego kościoła u Słowian obojga obrządków Wacława Aleksandra Maciejewskiego 28 . Autor dowodził w nim, że Mieszko I przyjął pierwotnie chrzest w obrządku słowiańskim, po czym poślubiwszy Dąbrówkę, ochrzcił się ponownie29. Co więcej Maciejewski stawiał tezę, że ruchy ludnościowe z I połowy XI wieku,

szczególnie z lat 30., nie były wyrazem gorączkowej obrony reliktów pogaństwa, ale raczej próbą zachowania pierwotnego obrządku słowiańskiego i buntem przeciwko uciskowi, jaki niosła za sobą wiara rzymskokatolicka 30 . Dziś wiemy, że owe prześladowania nie były legendą 31 . Ostateczny kres walkom wewnętrznym położył Kazimierz Odnowiciel, dławiąc bunt Masława w 1047 roku, a tym samym likwidując jeden z ostatnich przyczółków pierwotnej liturgii. Historia utrwaliła wizerunek władcy Mazowsza jako poganina i krwawego uzurpatora. Należy jednak sądzić, iż obraz ten jest przekłamany i niezgodny z faktami, gdyż określenia „poganie” łacińskie duchowieństwo używało zarówno w odniesieniu do rzeczywistych pogan, jak i zwolenników wyznania słowiańskiego32 . Zbigniew Dobrzyński sugerował ponadto, że Masław był prawowitym władcą – Mieszkiem III, który zginął, ponieważ chciał ocalić spuściznę wiary wschodniej33 . Nie było też przypadkiem, że panujący na Mazowszu został stracony po powrocie Kazimierza Odnowiciela z Niemiec, kiedy to misjonarze zza Łaby, obawiając się o swoją dominującą pozycję w nowym Kościele, dążyli do zlikwidowania wszelkich reliktów obrządku słowiańskiego na polskich ziemiach. Błędne jest ujmowanie kultury polskiej wyłącznie przez pryzmat zachodniego chrześcijaństwa, gdyż jak pisała Maria Janion „przemilczenie innej kultury chrześcijańskiej przyczynia się do zubożenia kultury polskiej”34 . Tym samym badaczka przychyla się do stanowiska prawosławnego duchownego i ekumenisty – Jerzego Klingera, który wielokrotnie apelował o przyznanie miejsca należnego tradycji bizantyjskiej w kulturze polskiej. Najlepszym potwierdzeniem jego opinii, że: „Polskie chrześcijaństwo ma znacznie bogatsze źródła niż jedna tradycja kulturalno-oświatowa, jaką stanowił obrządek łaciński”35 , jest powołanie się na Bogurodzicę. Pieśń, która nie tylko otwiera historię piśmiennictwa w języku polskim, ale jest ważnym symbolem kulturowym, wielokrotnie przywoływanym w przestrzeni pozasakralnej.

Ślady cywilizacji bizantyjskiej są obecne w Bogurodzicy przede wszystkim na płaszczyźnie motywu deeisis – jednego z centralnych tropów organizujących naszą carmen patrium. W pieśni podmiot zwraca się o wstawiennictwo nie tylko do Matki Zbawiciela, ale również do Jana Chrzciciela, a połączone wstawiennictwo pary najdoskonalszych orędowników grzesznej ludzkości jest jednym z najbardziej charakterystycznych rysów wschodniego chrześcijaństwa 36 . Ideę kultu Bożej rodzicielki, Chrystusa i jego bezpośredniego poprzednika, „największego wśród zrodzonych z niewiast” określa się we wschodniej teologii jako Trina Sanctitas. W przeciwieństwie do chrześcijaństwa zachodniego, to święto miało już od VII wieku swoją celebrację we wschodnim kalendarzu liturgicznym – wspólnie obchodzono narodzenie tych jeszcze wtedy „istot ziemskich”. Idea Trina Sanctitas dominowała w ikonografii bizantyjskiej, w litaniach i w modlitwach eucharystycznych powstałych między IV a VI wiekiem, wśród których wyróżnić należy sedro – wezwanie rozpoczynające się od słów: „Maria, która Cię zrodziła i Jan, który Cię ochrzcił, niech modlą się za nami – zmiłuj się nad nami”37. Obecność wątków bizantyjskich w Bogurodzicy to nie tylko centralny motyw deesis38 , ale także powinowactwo ze sztuką bizantyjską. Maryja została opisana w pieśni w sposób stricte statyczny, co nieodłącznie przywodzi na myśl „święty bezruch” obecny w ikonografii Wschodu. Co więcej, wizja Bożej Rodzicielki została w Bogurodzicy ukształtowana poprzez analogię do ikony, której adoracja jest bramą prowadzącą do zbawienia. Zdumienie zatem wywołuje fakt, że doskonały znawca kultury staropolskiej - Aleksander Brückner, nie rozpoznał wyraźnych wpływów wschodniego chrześcijaństwa w Bogurodzicy, dziwiąc się obecności Jana Chrzciciela w pieśni 39 . Należy przypuszczać, że badacz spoglądał na pierwszy hymn narodowy wyłącznie przez pryzmat tradycji łacińskiej, nie przypuszczając, że powstała ona bardziej pod wpływem tradycji chrześcijaństwa wschodniego niż zachodniego.

16≈

Literacje

& 95

Oszukani przez naukę, zwiedzeni przez kulturę. Stereotyp Bizancjum w wyobraźni Europejczyków i Polaków 96

16≈ Romantyczne bizancjum – zachodnioeuropejskie stereotypy i cesarstwo „z twarzą moskala”40 Bogurodzica to pierwszy utwór w historii naszego piśmiennictwa, który odwołuje się do wątków bizantyjskich. Minęły jednak setki lat, zanim zainteresowanie tym obszarem kulturowym na nowo powróciło do literatury polskiej. Pierwszy renesans Bizancjum w literaturze polskiej przypada na okres romantyzmu, choć należy podkreślić, że wciąż była to obecność „drugoplanowa”, a ciekawość Cesarstwa Wschodniego pojawiała się wtórnie jako efekt dociekań nad innymi problemami. Z upływem czasu powstało coraz więcej utworów, w których zaznaczała się obecność Drugiego Rzymu41 , jednak w tekście ograniczę się wyłącznie do wybranych pozycji z okresu romantyzmu, by pokazać, jak zachodnioeuropejskie stereotypy zostały przefiltrowane przez polską literaturę oraz przedstawić wpływ ówczesnej sytuacji politycznej na wizerunek Drugiego Rzymu. Wątki recepcji bizantynizmu na gruncie literatury romantycznej odnajdujemy w twórczości Norwida, szczególnie w tekście zatytułowanym Bizancjum42 . W drugim fragmencie tego utworu, autor analizując przyczynę upadku Cesarstwa Wschodniego, stwierdza, że jego zdaniem Bizancjum było tworem heterogenicznym, stopem najbardziej „zwyrodniałych” elementów różnych tradycji. Z cywilizacji rzymskiej przejęło teatralność i pompatyczność, o których Norwid napisał: „Z rzymskich tryumfatorów – tryumfalność bez zwycięstw przyszłość mających: pompa tylko”43 . Z tradycji greckiej zaś sofistyczne roztrząsania, które przerodziły się następnie w bezowocne rozważania teologiczne, rozmywające idee wiary. Z tradycji. Według Norwida kultura łącząca tak niespójne elementy nie miała szans na przetrwanie. Brakowało jej integralności i ożywczej idei jedności. Znamię schyłkowości zostało przypisane tej kulturze już w momencie jej powstania 44 , a najlepiej świad-

& Literacje

czy o tym następujący fragment: „Nazwa Cesarstwa Rzymskiego, tradycje narodowe żadne – ani Grecja, ani Rzym. Jest to coś, co nie jest, a przecież jest (Apocalipsis)”45. Wskazanie w nawiasie źródła cytatu bądź kontekstu odniesień jest niezwykle znaczące. Pojawiająca się w nawiasie Apokalipsa nieodłącznie przywodzi na myśl schyłek i kres cywilizacji. Pole do mnogości interpretacji otwiera również zdanie: „Jest to coś, co nie jest, a przecież jest”, co można ująć w kategoriach liminalności46 , gdyż jak pisze Victor Turner: „Ten stan […] wymyka się, wyślizguje się z siatki klasyfikacji, która wyznacza zazwyczaj stany i pozycje w przestrzeni kulturowej. […] Jest często wiązana ze śmiercią, […] niewidzialnością, ciemnością […]. Byty liminalne […] nie są ani tu, ani tam, ale znajdują się między stanami definiowanymi. […]”47. Jednocześnie rodzi skojarzenia ze stanem dekadencji jako chwilą zawieszenia, niedopełnienia, braku skończenia. Jest to moment uwiądu, zawieszenia na granicy życia i śmierci. Norwidowskie ujęcie spuścizny Bizancjum jest zbliżone do stereotypów zachodnioeuropejskich. Poeta twórczo wykorzystywał w swoich pismach poglądy głoszone przez Woltera, Monteskiusza czy Hegla, a jego stosunek do Bizancjum ukształtował się na podłożu erudycyjno-lekturowym48 . Myśl zachodnioeuropejską znał i przetwarzał także Mickiewicz. W jego poglądach pobrzmiewają m.in. dalekie echa poglądów Woltera. Wieszcz, podobnie jak autor Kandyda, zauważał przerafinowanie, swoistą polifonię filozoficzną Bizancjum – nazwaną przez Jarosława Ławskiego „poli-sofią”49 – zacierającą granice między dobrem a złem. Zdaniem Mickiewicza odziedziczona po Grekach erystyka i stoicka ciekawość powodowały, że mieszkańcy Cesarstwa Wschodniego z trudem otwierali się na monoteizm. Brakowało im duchowego entuzjazmu, cechował ich sceptycyzm poznawczy, o którym poeta pisał: „Grecy nie rzucili się gwałtownie na Apostołów, ale ich obojętnie słuchali jako ulicznych rozprawiaczy. Widząc, że lud coraz powszechniej nową wiarę przejmuje wzywali go na dysputę”50 . Ikoną zepsutego sposobu myślenia Mic-

ne pod wpływem sąsiedztwa mongolskiego, ujawniło się w czasie zaborów i tłumienia zrywów wolnościowych. Zdeprecjonowanie Bizancjum i stworzenie negatywnego wizerunku cywilizacji Drugiego Rzymu w kulturze polskiej, wynikało z dwóch przyczyn. Po pierwsze, było wyrazem głębokiego okcydentalizmu, którym od zawsze podszyta była nasza kultura. Zafascynowani Zachodem Polacy przekonani byli, że wszystko co się z nim wiąże jest bardziej wartościowe od tego, co stworzył Wschód. Utwierdzeniu w tym przekonaniu sprzyjał jednostronny i schematyczny obraz Bizancjum. Przyczyna negatywnego wizerunku Bizancjum w literaturze romantycznej wynikała także z sytuacji zaborów i zniewolenia Rzeczpospolitej. XIX wiek był okresem, w którym wzajemna niechęć Polaków i Rosjan przybrała na intensywności, a niemożność pisania explicite o swoim największym prześladowcy, powodowała, że artyści musieli sięgać po symbole i metafory, odpowiadające aktualnej sytuacji. Najwięcej z nich odnajdywali właśnie w Bizancjum. Co więcej, zbudowanie pejoratywnego obrazu cywilizacji, która dała początek chrześcijaństwu w Rosji, równało się zdeprecjonowaniu kultury państwa carów i pokazaniu, że była zdefektowana od swych fundamentów. Współcześnie większość Polaków postrzega Bizancjum przede wszystkim przez pryzmat absolutnej i despotycznej władzy, niewielu jednak orientuje się, jak głęboko ślady cywilizacji bizantyjskiej są zakorzenione w kulturze polskiej. Ukonstytuowanie się negatywnego wizerunku Cesarstwa Wschodniego na setki lat zmieniło sposób myślenia o tym obszarze kulturowym. Dziś, nawet w gronie najwybitniejszych współczesnych intelektualistów, funkcjonuje uproszczony wizerunek Bizancjum, a jego spuścizna ma instrumentalną recepcję. Najbardziej wymownym tego przykładem jest często przywoływany wykład papieża Benedykta XVI, wygłoszony na Uniwersytecie w Ratyzbonie. Ojciec Święty podczas swojej prelekcji wykorzystał fragment Dialogu o religii chrześcijańskiej cesarza Manuela II Paleologia, który

kiewicz uczynił patriarchę Focjusza51 , który na synodzie biskupów greckich w 867 roku po raz pierwszy poruszył problem filoque, wywołując tzw. schizmę focjańską. Rozłam trwał zaledwie cztery lata, ale w dużej mierze przyczynił się Wielkiej Schizmy z 1054 roku. Mickiewicz przedstawił Focjusza nie tylko jako architekta rozpadu Kościoła, ale także jako symbol zarozumiałości i przerafinowania umysłowego, które charakteryzowało wschodnią teologię. Drugą, niezwykle istotną, cechą polskiej recepcji bizantynizmu w okresie romantyzmu było spoglądanie na Cesarstwo Wschodnie przez „rosyjskie lustro”52 , co było efektem zniewolenia i zaborów. Bizantyjski wzorzec władzy absolutnej romantycy przenieśli na grunt państwa carów i uczynili z niego główny przedmiot krytyki. Sakralizacja monarchy dokonana przez Drugi Rzym, miała w Rosji swoistą ewolucję. Semiotycy kultury podkreślają: „Wraz z przejęciem funkcji administracyjnych patriarchy, car przyswoił sobie też elementy zachowania się patriarchy, a przede wszystkim charakter żywej ikony Chrystusa”53 . Najciekawsze pod względem recepcji „Bizancjum z twarzą Moskala”54 wydają się listy Zygmunta Krasińskiego, w których pojawiała się niezwykle żywotna metafora, opisująca państwo carów: „Bizancjum było pierwszym jego nauczycielem, ono włożyło mu w schizmie stosunek człowieka do Istoty najwyższej. Mongołowie nauczyli go następnie jak kocha ludzkość. Przezorna przebiegłość starca w połączeniu z nieubłaganym okrucieństwem tygrysa […] krew płynąca w żyłach Rosji jest tylko związkiem tych dwóch jadów, zdziałanym przez chemię historyi”55 . W ujęciu Krasińskiego Rosja powstała jako twór heterogeniczny, podwójnie zwyrodniały, powstały z połączenia najgorszych cech bizantyjskich i azjatyckich. Pisząc o kulcie człowieka jako istoty najwyższej, poeta podkreślał kult świeckiego władcy56 , otaczanego mistyczną czcią. Wspomniana przez Krasickiego figura starca to symboliczne przedstawienie jałowego sposobu myślenia bizantyjskich uczonych i teologów zaś krwawe i drapieżne oblicze, wykształco-

16≈

Literacje

& 97

pozbawiony kontekstu, wyglądał jak frontalny atak na religię muzułmańską. W rzeczywistości był to niewielki fragment dysputy toczonej na równych prawach między cesarzem bizantyjskim a islamskim müdarrisem (nauczycielem kadi) i dotyczącej o wiele bardziej złożonych problemów niż ujął to papież Benedykt XVI.

Ewelina Stanios

{

Oszukani przez naukę, zwiedzeni przez kulturę. Stereotyp Bizancjum w wyobraźni Europejczyków i Polaków 98

16≈

1. Vide C. Miłosz, Upadek Cesarstwa Rzymskiego, czyli coś dla zwolenników śródziemnomorskiego mitu, „Tygodnik Powszechny” 2002, z. 48, s. 9. 2. Podkreślenia znaczenia cywilizacji bizantyjskiej w kulturze europejskiej domaga się m. in. Jarosław Ławski. Cf. J. Ławski, Bizancjum romantyków. Historia i kultura Cesarstwa Wschodniego w optyce środkowoeuropejskiej, [w:] Filhellenizm w Polsce. Rekonesans, pod red. M. Borowskiej, M. Kalinowskiej, J. Ławskiego, K. Tomaszuka, Warszawa 2007, s. 50. 3. Myślę tu przede wszystkim o roli, jaką Bizancjum odegrało w walce z plemionami barbarzyńskim oraz Imperium Osmańskim, uniemożliwiając przez setki lat, wejście Turków na teren Europy. 4. Poza kontynuowaniem tradycji greckiej filozofii i pielęgnowaniu nauki, czego widocznym znakiem była wspaniała Biblioteka Królewska, która w IV w. liczyła ponad 120 tys. woluminów, Cesarstwo Wschodnie przechowało największe dokonania sztuki greckiej. „Malarstwo bizantyjskie odegrało doniosłą rolę w sztuce europejskiej, przejęło bowiem i przechowało antropocentryczną spuściznę greckorzymską obrazowania świata i wypracowało nieznaną w średniowieczu zachodnim teorię absolutnej wartości świętego wizerunku ikony”. Vide A. Różycka-Bryzek, Bizantyjska sztuka, [w:] Encyklopedia kultury bizantyjskiej, pod red. O. Jurewicza, Warszawa 2002, s. 88. 5. Osobnego omówienia wymaga dorobek bizantyjskich Ojców Kościoła na płaszczyźnie egzegezy i Pisma Świętego i znaczenie literatury patrystycznej. 6. J. Herrin, Bizancjum. Niezwykłe dziedzictwo średniowiecznego imperium, tłum. N. Radomski, Poznań 2009, s. 377. 7. J. Ławski, Bizancjum romantyków…, s. 56. 8. Gibbon krytykował przyjęcie chrześcijaństwa przez Konstantyna dopiero na łożu śmierci, nie odniósł się jednak do powszechnej podówczas praktyki, która zalecała przyjmowanie chrztu pod koniec życia, by w ten sposób zmazać winy całego życia i wejść oczyszczonym do Królestwa Niebieskiego. 9. E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, tłum. Z. Kierszys, t. II, Warszawa 1995, s. 195. 10. Ibidem, s. 196. 11. Vide Z. Sinko, Powiastka w oświeceniu stanisławowskim, Wrocław 1982, s. 139 – 140. 12. Jest to tendencja wówczas bardzo rzadko praktykowana, ponieważ historycy zazwyczaj okres ten pomijali lub traktowali bardzo pobieżnie. Zob. P. Marciniak, I co z tym Bizancjum? Recepcja Bizancjum w kulturze i literaturze europejskiej od XVII do XX wieku. Rekonesans, [w:] Filhellenizm w Polsce…, s. 86. 13. Basileus to oficjalny tytuł, jaki przysługiwał władcom Cesarstwa Bizantyjskiego. W dosłownym tłumaczeniu oznaczał ‘króla’ i powstał pod wpływem helleni-

& Literacje

zacji imperium. Był używany naprzemiennie z tytułami „cesarza” i „autokrataora’. Pomimo iż basileus nie był bogiem ani synem bóstwa, to przysługiwał mu tytuł „pomazańca Bożego”, a jego władza miała pozaziemskie prerogatywy. Cesarz był najwyższym prawodawcą i źródłem wszelkiej sprawiedliwości. W swoim ręku skupiał nieograniczoną władzę. Zob. G. Górski, Historia ustrojów państw, Toruń 2009, s. 59 – 61. 14. P. Marciniak, I co z tym Bizancjum?..., s. 85. 15. Był to system rządów zapoczątkowany już przez cesarza Justyniana, którego istota polegała na tym, że: „Patriarcha zyskiwał […] szczególną pozycję w strukturze państwowej; paralelną do pozycji cesarza. Stawał się jak gdyby przedstawicielem Kościoła w państwie, czuwającym nad jego prawosławiem, […] gwarantem „ortodoksyjności” cesarstwa. […] Od władcy natomiast wymaga jedynie wierności prawosławiu – nauce o Trójcy Świętej i Chrystusie, […] [które jest jedynym] ogniwem wiążącym Kościół i państwo”. Cyt. A. Schmemann, Teokracja późnego Bizancjum, tłum. R. Mazurkiewicz, „Znak” 1999, z. 3, s. 17-18. 16. J. Ławski, Bizancjum romantyków…, s. 65. 17. Najlepszym potwierdzeniem takiego interpretowania ponad tysiącletniej tradycji Rzymskiego Wschodu jest synonim włoskiego wyrażenia bizantinismo, oznaczający ‘estetykę dekadencką’. Vide P. Marciniak, I co z tym Bizancjum?..., s. 85. 18. „Przełom XIX i XX wieku był o tyle sprzyjający historii Bizancjum, że można było ją potraktować jako analogię do modernistycznego przełomu kulturowego”. Cyt. D. Trześniowski, Trzeba zniszczyć Bizancjum, czyli o wypartej świadomości (Zachodniej) Europy, [w:] Południowa Słowiańszczyzna w literaturze polskiej XIX i XX wieku, pod red. M. Gabryś, K. Stępnika, Lublin 2010. 19. Najsłynniejszym wydarzeniem pokazującym rolę Teodory w życiu publicznym i oficjalnej polityce dworu, było powstanie „Nika!” [gr. ‘zwyciężaj’, okrzyk wznoszony przez powstańców] z 532 roku. Wtedy to doszło do aresztowania członków grup cyrkowych, dopuszczających się grabieży i rozruchów miejskich. Zostali oni skazani na karę śmierci przez powieszenie, a jej nieudolne wykonanie spowodowało ocalenie dwóch fakcjonistów. Zgromadzony na hipodromie lud błagał Justyniana o łaskę dla skazanych, a gdy nie uzyskali od niego pozytywnej odpowiedzi, rozpętali zamieszki na niespotykaną dotąd skalę. Podpalono główną siedzibę policji i centralne więzienie, wypuszczając na wolność wszystkich więźniów, zniszczono kościoły Hagia Sofia i Haagia Ejrene, Łaźnie Zeuksipposa oraz Chalke – centralną bramę Złotego Pałacu. Wobec tej rozpaczliwej sytuacji Justynian był już gotowy do ucieczki, ale powstrzymany naciskami swej żony Teodory, skierował w stronę hipodromu wojska na czele z Belizariuszem, które krwawo rozprawiły się z miejską tłuszczą. Jak pod=ają źródła mogło zginąć wtedy od 30 do 35 tys. ludzi. Vide T. Gregory, Historia Bizancjum, tłum. J. Hunia, Kraków 2008, s 130 – 131; K. Zakrzewski, Historia Bizancjum, Kraków 1999, s. 55 – 56; P. Krupczyński, Nika, [w:] Encyklopedia kultury bizantyjskiej…, s. 368 – 370. 20. F. Ziejka, Bizancjum Tadeusza Micińskiego. „W mrokach złotego pałacu czyli Bazylissa Teofanu” w kontekście literatury europejskiej o tematyce bizantyjskiej, [w:] Studia o Tadeuszu Micińskim, pod red. M. Podrazy-Kwiatkowskiej, Kraków 1979, s. 280. 21. Vide P. Marciniak, Ikona dekadencji. Wybrane problemy europejskiej recepcji Bizancjum od XVII do XX wieku, Katowice 2009, s. 105 – 107. 22. Vide M. Praz, Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej, tłum. K. Żaboklicki, wstęp M. Brahmer, Warszawa 1974. 23. Vide J. Ławski, Bizancjum Mickiewicza. Cesarstwo Wschodnie w „Pierwszych wiekach historii polskiej, [w:] Antyk romantyków – model europejski i wariant polski. Rekonesans, pod red. M. Kalinowskiej, B. Paprockiej-Podlasiak, Toruń 2003, s. 214. 24. Adam Schaff w książce Stereotypy a działanie ludzkie (1981) zawarł przekonanie, że podstawową funkcją stereotypu jest jego

rola społecznie integrująca. Vide J. Bartmiński, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2007, s. 58-59. 25. D. Trześniowski, Trzeba zniszczyć Bizancjum…, s. 193. 26. Cyt. za: M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków 2006, s. 182. 27. A. Czyż, „Bogurodzica” między Wschodem a Zachodem. Kilka myśli o duchowej jedności Europy, „Ogród” 1990, z. 1, s. 84. 28. Ibidem, s. 99 – 100. 29. Rzecznikiem stanowiska Maciejewskiego był także Roman Jakobson, który powołując się na kronikę Galla Anonima, pisał, że po śmierci Bolesława Chrobrego, władcę opłakiwali „Latinorum et Slavorum”, co bezsprzecznie oznacza łacinników i wyznawców obrządku wschodniego. Ibidem, s. 101. 30. M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna…, s. 99- 100. 31. Ibidem, s. 101. 32. Ibidem, s. 99. 33. Ibidem, s. 100. 34. Ibidem, s. 101. 35. Ibidem, s. 99 – 100. 36. Vide R. Mazurkiewicz, „Bogurodzica” w świetle tradycji chrześcijaństwa wschodniego, „Znak” 1999, z. 3, s. 32. 37. Ibidem, s. 37. 38. O mocnym zakorzenieniu idei deesis na gruncie stosunkowo młodego polskiego chrześcijaństwa może świadczyć pochodząca sprzed 1161 roku polichromia z kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, będąca graficzną wizualizacją tego motywu. Co więcej, nabożeństwem do Chrystusa, Marii i Jana Chrzciciela wyróżniała się jedna z pierwszych polskich świętych – Kinga Starosądecka. Vide ibidem, s. 41. 39. M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna…, s. 181. 40. P. Marciniak, I co z tym Bizancjum?…, s. 87. 41. Wystarczy wspomnieć o młodopolskich dramatach: Bazylissie Teofanu Micińskiego, Wielkim królu Amelii Hertzówny, Zburzeniu Trebizondy Feliksa Płażka czy Atylli Antoniego Langego oraz o dwudziestowiecznych powieściach: Srebrne orły i Opowieść bizantyjska (drugi tom Twarzy księżyca) Teodora Parnickiego, Przemija postać świata Hanny Malewskiej, cyklu krzyżowym Zofii Kossak czy Bizantyjskiej nocy Sławomira Siereckiego. Sygnałem wzrastającego zainteresowania Bizancjum w literaturze polskiej są aż trzy powieści wydane od 2005 roku, które poruszają tematykę Cesarstwa Wschodniego: Połowa nocy Izabeli Szolc (Warszawa 2005), Czarna ikona Mieszko Zagończyka (t.1 Lublin 2006, t. 2. Lublin 2007) i Armia ślepców Romualda Pawlaka (Lublin 2007). 42. C. K. Norwid, Bizancjum, z autografu wydał i mówił J. W. Gomulicki, „Twórczość” 2001, z. 9, s. 3-6. 43. Ibidem, s. 4. 44. J. Ławski, O Norwidowskim rozumieniu bizantynizmu, [w:].), Bizancjum. Prawosławie. Romantyzm. Tradycja wschodnia w kulturze XIX wieku, pod red. J. Ławskiego, K. Korotkicha, Białystok 2004, s. 538. 45. C. K. Norwid, op. cit., s. 4. 46. Na kategorię tę zwraca uwagę także Przemysław Marciniak, pisząc: „Osiemnastowieczni i dziewiętnastowieczni uczeni, mniej lub bardziej podświadomie, nadali Bizancjum charakter liminalny, w takim sensie, jak definiuje go Victor Turner”. Cyt. za: P. Marciniak, Ikona dekadencji…, s. 60. 47. V. Turner, Proces rytualny, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. A Chałupnik,, W. Dudzik, M. Kanabrodzki, L. Kolankiewicz, wstęp i red. L. Kolankieiwcz, Warszawa 2005, s. 122. 48. J. Ławski, O Norwidowskim rozumieniu…, s. 565. 49. J. Ławski, Bizancjum Mickiewicza…, s. 227. 50. Ibidem, s. 228. W stwierdzeniu tym Mickiewicz bardzo wyraźnie nawiązywał do greckiego, ulicznego filozofowania, do tradycji dysput prowadzonych na agorze. 51. Dla prawosławnych Focjusz jest nie tylko genialnym uczonym i postacią świętą, ale również inspiratorem „XI-wiecznego renesansu”, ewangelizatorem Słowian, symbolem sprzeciwu wobec Rzymian. Ibidem, s. 230. 52. P. Marciniak, I co z tym Bizancjum?..., s. 84. 53. B. A. Uspieński, W. A. Żywow, Car i Bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. i wstęp H. Paprocki, Warszawa 1992, s. 64. Cyt. za: J. Ławski, Bizancjum Mickiewicza…, s. 240 – 241. 54. Słów „bizantyjski” i „rosyjski” używano w okresie romantyzmu jako synonimów. Vide J. Ławski, Bizancjum romantyków…, s. 48. 55. Z. Krasiński,

List do hrabiego Montalembert z powodu jego mowy o Polsce wygłoszonej w Izbie Parów dnia 21 stycznia 1847, [w:] Pisma Zygmunta Krasińskiego, wyd. T. Pini, wstęp J. Kallenbach, t. IV, Utwory francuskie 1830 – 1847, Lwów 1904, p. 365. Cyt. za: J. Ławski, O Norwidowskim rozumieniu bizantynizmu.., s. 531 – 532. 56. Myśl ta obsesyjnie powracała także

w tekstach Mickiewicza, szczególnie w cyklu prelekcji paryskich o Literaturze słowiańskiej i niedokończonym dziele Pierwsze wieki historii polskiej. To, co w okresie Bizancjum określano mianem cezaropapizmu, odrodziło się w Rosji w postaci dominacji cara nad patriarchą.

EWELINA STANIOS – rocznik 1986, absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej oraz studiów podyplomowych „Wiedza o kulturze – animacja kultury” na Uniwersytecie Warszawskim, doktorantka w Zakładzie Literatury Pozytywizmu i Młodej Polski w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. W obszarze jej naukowych zainteresowań znajduje się szeroko pojęta tematyka Bizancjum literaturze polskiej od czasów romantyzmu do współczesności oraz wszelkie realizacje literatury dokumentu osobistego, ze szczególnym uwzględnieniem diarystyki. Prywatnie wielbicielka filmów i czytelniczka prozy Jerzego Pilcha.

Literacje

& 99

Wywiad z magistrem Dziubasem, wieloletnim asystentem doktora Plamy Odnaleźć asystenta legendarnego dra Plamy, nie było łatwo, gdyż od pamiętnego wybuchu na jeziorze tkwił w permanentnym ukryciu. Wreszcie, po wielu trudach udało mi się umówić z nim na spotkanie. Jego czas i miejsce przesłał w telegramie o następującej treści: SPOTKANIE DZIŚ. STOP. CZEKAM. STOP. NA GÓRZE W RURZE. STOP. Stawiłam się więc o wyznaczonej godzinie w tak precyzyjnie opisanym miejscu, gdzie czekał już na mnie Mgr Dziubas. Mgr Dziubas: - O czym chce pani rozmawiać? Naczelna: - Najnowszy numer „LiteRacji” porusza temat OSZUKANYCH, pomyślałam więc, że moglibyśmy zająć się tą kwestią. Mgr Dziubas: - To piękny i rozległy temat, ale z braku czasu i panującej ciasnoty, proponuję, by zająć się istotą oszustwa dokonanego w stosunku do drugiego człowieka.

Naczelna: - Czy mógłby pan to rozwinąć? Mgr Dziubas: - Do usług, już rozwijam: oszukiwanie innych jest efektem braku wewnętrznej konfrontacji. Dlaczego? Ano z tej prostej przyczyny, że karmimy wolę egoistycznymi zachciankami i rozszerzamy jej panowanie na swoje i innych życie. Prowadzi to w głównej mierze do niespotkania z drugim człowiekiem. To, jak mi się wydaje, najważniejszy skutek tak skonstruowanego oszustwa. Istna wisienka na torciku naszego egoizmu i codziennego niedbalstwa. Naczelna: - Jak to brak spotkania z drugim człowiekiem? Co pan chce przez to powiedzieć? Mgr Dziubas: - Chcę powiedzieć po prostu bez żadnych ceregieli, że służąc woli oddalamy się zarówno od drugiego człowieka, jak i od własnego, wewnętrznego człowieka. Dlatego oszukiwanie innych, bardzo często prowadzi do wewnętrznego wyobcowania oszukującego. Naczelna: - Rozumiem. A co z tą, jak ją pan określił: zasadą równości? Mgr Dziubas: - Dziękuję, że mi pani przypomniała. Mogłoby się wydawać, że jest ona abstrakcją albo matematyczną dyrdymałką, ale nic bardziej mylnego! Esencją zasady równości jest realna praca, by najpierw przekroczyć indywidualny egoizm, a następnie zapercypować obecność DRUGIEGO oraz fakt, że jest tym samym, co ja, że jesteśmy na równi. Naczelna: - No dobrze, ale mówił pan o złamaniu tej zasady, więc? Mgr Dziubas: - Więc chodzi o to, że działając wyłącznie przez pryzmat wolicjonalnych interesów „nie widzimy nikogo poza sobą” i wtedy następuje złamanie tej zasady. A najprościej rzecz ujmując, to po prostu brak pracy w wyżej wymienionych obszarach.

Naczelna: - Wow, to bardzo interesujące!

Naczelna: - A jaki istnieje związek miedzy złamaniem zasady równości a oszukaniem drugiego?

Mgr Dziubas: - Więc do rzeczy: punkt wyjścia stanowi tu egoistyczna wola, która wyznacza cele, metody oraz motywy działania. Dlatego najwłaściwiej będzie, jeśli powiem, że to MY służymy woli (naszym małym interesikom), a nie odwrotnie.

Mgr Dziubas: - To związek przyczynowo-skutkowy. Dotyczy każdego z nas, bez żadnych wyjątków. Radzę więc zabrać się do roboty!

Naczelna: - Ooooo…. Mgr Dziubas: - Niech pani nie składa usteczek w dziobek, tylko słucha. Dalej mamy do czynienia z rozlicznymi przejawami opisanego wyżej zjawiska. Wystarczy się dobrze rozejrzeć (oczywiście nie teraz, tylko w ogóle!), a znajdzie pani znakomite okazy dumy z tego, że się wie, czego się chce. Naczelna: - No, ale co z tym oszukiwaniem innych?! Mgr Dziubas: - Już mówię: po pierwsze oznacza ono brak konfrontacji z własną wolą, a po drugie złamanie zasady równości.

100 & Literacje

17 ≈

Naczelna: - Chwileczkę! Mam jeszcze wiele pytań! Mgr Dziubas: - Nie wątpię! Niestety, ja nie mam już czasu. Do widzenia! Naczelna: - Panie Magistrze, chociaż niech pan powie: do zobaczenia! Mgr Dziubas: - Ech, te kobiece sztuczki. Powiem: „do zobaczenia” i mnie pani za to słówko złapie, zwiąże i wykorzysta do własnych celów, przecież o tym właśnie mówiliśmy. Ale co tam, niech stracę i dam się oszukać. Zatem: do zobaczenia!!

17 ≈

Literacje & 101

18≈

A bstr acts 04≈ Barbara Kuchta, Der Bote des Friedens, der Vorbote von schlechten Nachrichten.

Jan Karski wurde in Jahren 1942-43 an der Antinazi-Verschwoerung beteiligt, indem er die geheimen Informationen des polnischen „Untergrundstaates” an die polnische Regierung im Exil geschmuggelt hat. Er wollte die Welt ueber die Ausrottung des juedischen Volkes benachrichtigen. Claude Lanzmann, der Autor des Dokumentarfilmes „Shoah”(1985) hat die polnischen Bemuehungen, die die Rettung von Juden waehrend des zweiten Weltkrieges betraffen, ausser acht gelassen, obwohl er was anderes dem Karski kurz vor den Dreharbeiten versprochen hat. Er hat die Geschichte verfaelscht. Der franzoesische Schriftsteller: Yannik Haenel versucht in seinem Buch Jan Karski die Wahrheit unverfaelscht aufzuzeigen. Er stellt fest: „Lanzmann hat Karski betrogen”.

05≈ Stanisław Gromadzki Der Luegner sagt, er luegt.

Der Essey stellt ein Versuch dar, die klassische Antinomie des „Luegners” aufs Neue zu formulieren. Statt der Formulierung „der Kreter Epimenides sagt: Alle Kreter luegen” schlaegt der Autor folgendes vor: „Der Luegner sagt, er leugt”. Unter Bezugsnahme auf die philosophische Tradition und die eingewurzelten Beispiele im zeitgenoessischen Kontext, versucht er das Phaenomen der Luege und die dahinter stehenden Motivationen naeher zu bringen.

06≈ Maciek Lipiński Ist Zarathustra ein Betrueger? Die heutige Rezeption von Nietzsche wird fast ausschliesslich selektiv in Betracht genommen. Gemienhin wird seine philosophische Ideologie mit nationalsozialistischem Deutschland und mit der Verkuendung des Todes vom Gott verbunden. Sein Weltbild war missverstanden, was eine Reihe von problematischen Beurteilungen hervorgerufen hatte. Es wurde Nietzsche beispielweise vorgeworfen, dass er fehlerhaft den schnellen Untergang der christlichen Religion vorhergesagt hat.

102

& Literacje

09≈ Karol Samsel Die poetische Trilogie von Krzysztof Szymoniak

„Da, wonach ich immer zureckkehrte”, „29 Werke von Simon Stylites”, „Die Lichtempfindlichkeit” koennten in Bezug auf die allgemiene Interpretation des Textes als nostalgischer Betrug entgegengenommen werden. Um den Mechanismus der Taeuschung in der SzymaniakPoesie zu untersuchen, scheint es unvermeidlich ze sein, auf die wichtigsten Leitmotiven der platonischen und aristotelichen Antik wie: hamartia, onta ignomena, kairos zu verweisen. Die Nostalgie besteht in diesem Sinne aus drei folgenden Hauptkomponenten: aus dem Scham, der Selbsttaeuschung und dem Lebensziel, das ueber den menschlichen Streben nach Glueck und Wohlstand hinausgeht. Nach Szymaniak stellt der Betrug ein integraler Bestandteil der „Menschheit”-Geschichte und eine Strategie fuer den sog. „Homo Fallax”( in diesem Sinne ein schlauer, kluger Mensch) dar. Die Welt ohne Theologie und Theodizee, obwohl es eine nostalgische Utopie ist, gilt immerhin als Werk des betrogenen Bewusstseins

07≈ Maciej Maryl Sherlock Homes und das Geheimnis der absoluten Faelschung

Sherlock Homes Museum in London scheint es auf den ersten Blick ein perfektes Beispiel dafuer zu sein, was Umberto Eco als Fertigung eines „absoluten Betruges” nennt, d.h. eine attrakive Kopie, die realistischer als das Original selbst sei. (das Orginal der nota bene fiktiven Art). Allerdings, wenn wir den Blick und Neugier von allen Museumbesucher auf die realen und „fiktiven” Exponate unter Lupe nehmen, dann kommen wir zu dem Schluss, dass sie immer der aehnlicher Natur sind. Alle Hinweise scheinen hier auf die diskursiven Praktiken zu fuehren, die den verschiedenen „Blickwinkeln” zu Grunde liegen.

10≈ Aneta Lukas Aus Liebe zur Revolution

den wurde. Die Autorin versucht in drei Kapiteln aufzuzeigen, dass Sie zuerst von falschen Propheten der Revolution, dann durch die Krankheit des Gehirns und schliesslich durch die Justiz betrogen wurde . Verschmiert von politischen Gegnern, zu Unrecht verurteilt, von allen verlassen, wurde sie in den Frieden auch nicht nach dem Tod gelassen..

11≈ Izabella Koczkodaj Die Opfer der „sprachlichen” Windmuehle

Der Text beschaeftigt sich mit der Rolle des Klatsches in der Kultur der zweiten Haelfte des 19. Jahrhunderts. Es wurde hier der Roman „Das Geruecht” von Marian Gawalewicz analisiert, indem die Frage gestellt wird, wodurch es sich die Persoenlichkeit einer Person durchzeichnet, die die Geruechte in Umlauf setzt, wie sich das Geruecht ausbreitet und schliesslich welche Rolle es vor allem in der populaeren Literatur spielt.

12≈ Dominika Jędrzejczyk Die Ethik in den Medien oder die Medienethik

Die Autorin untersucht hier den Zusammenhang zwischen medialem Ausdruck und menschlichem Verhalten, indem sie nach der Bedeutung der Medien für die Gemeinschaft und Gesellschaft sowohl in moralischer als auch in juristischer Sicht fragt.

15≈ Anna Wietecha Die Flucht vom Unvermeidlichen - die menschliche Koerperlichkeit gekleidet in einer von Boleslaw Prus genaehten Weste Der Roman von Boleslaw Prus Die Weste analysiert den Abrundungsprozess der modernistischen Identitaet im 19. Jh. Es stellt sich heraus, dass das „Bewusstsein” von menschlichem Koerper gefangen und kontrolliert ist. Diese im Roman langsam gesammelte Erfahrung von sich Selbst fasziniert und gleichzeitig erstaunt.

17≈ Ewelina Stanios Durch die Wissenschaft und Kultur getaeuscht und verfuehrt. Das Stereotyp von Byzanz in der Phantasievorstellungen von Europaeern und Polen

Byzanz hat sich ins oeffentliche Gedaechtnis als despotischer Staat oestlicher Satrapen, ein Staat der unnuetzlichen theologischen Streitigkeiten eingepraegt. So ein negatives Stereotyp von Byzanz wurde waehrend der europaeischen Aufklaerung abgerundet, um spaeter jahrelang im kulturellen Kontext zu gelten. In Polen wurde es vor allem durch westeuropaeische Klischees bedingt. Dies wiederum fuehrt heute dazu, dass wir die Zeichen der oestlichen Zivilisation kaum in unserer Kultur zu bemerken vermoegen.

16≈ Bożena Kudrycka Der traeumende Blinde. Der Mythos der „Platons Hoehle” im Film von Bernardo Bertolucci: „Der Konformist”

Die Autorin bezieht sich in ihrem Text auf den beruehmten Mythos der Platons Hoehle, der in Augen von Filmtheoretiker, insbesondere von Jean Louis Baudrego als Metapher fuer das Kino interpretiert wurde. Fuer die Praktiker stellt es eine Inspiration dar, um es sich sowohl mit der Realitaet, als auch mit der Medienwelt auseinanderzusetzen. In diesem Kontext vesucht sie einen Film von Bernardo Bertolucci - ‚Der Konformist” wahrzunehmen.

Urlike Meinhof war eine Journalistin, Terroristin, eine Ikone der radikalen Linken und Mutter von zwei Kindern, die am Muttertag im Alter von 42 in ihrer Gefaengniszelle aufgefun-

Literacje

& 103

19≈

a bstr acts 04≈ Barbara Kuchta, The emissary of peace, the herald of bad news

Jan Karski, involved in the underground movement during the consecutive missions in the West (1942-43), transmits secret information from the Polish Underground State to the Polish government-in-exile. He is also supposed to tell the world about the extermination of the Jewish nation. Claude Lanzmann, the author of the “Shoah” documentary (1985) devoted to holocaust, omits the Polish efforts to save the Jews, even though he promised to Karski that this issue would be one of the main topics in his film. Not only is this matter not amongst the topics in “Shoah”, but also, cutting out Karski’s statements on his mission for the Jews, Lanzmann distorts the image of Poland. In the book Jan Karski (2009), Yannick Haenel attempts to rectify the good name of Poland stereotypically perceived as anty-Semitic. “Lanzmann betrayed Karski”, the French writer states.

12≈ Dominika Jędrzejczyk, Ethics in media or media ethics?

The text concerns the idea of media ethics and ethics (in) media. It attempts to determine the differences between the two, investigating their influence on the social reception of political, cultural and other phenomena as well as analyzing law in force and moral imperatives.

15≈ Anna Wietecha, Escaping the inescapable – human carnality clothed in The Waistcoat tailored by Prus “The Waistcoat” constitutes one of the links in the process of establishing the modernistic subject and his problematic identity by the end of the 19th century. Within the space of such a short text, Prus instructs the readers that the subject is trapped within his own body which seizes control of him. He himself is unable to notice it until the end. His experience of self and the world is truly intriguing.

104

& Literacje

05≈ Stanisław Gromadzki, The liar says he lies

The essay is an attempt to reformulate the classical antinomy of a liar. Instead of the statement: “The Cretan Epimenides says: All Cretans lie”, I suggest the following one: “The liar says he lies”. Referring to the philosophical tradition and examples rooted in the contemporary context, I analyse the reformulated antinomy and try to make the phenomenon of lies and the motivations behind them more familiar.

07≈ Maciej Maryl, Sherlock Holmes and the mistery of absolute falsification

Sherlock Holmes Museum at first glance seems to be a perfect example of something that Umberto Eco describes as producing “absolute falsification” – an attractive copy which is more real than the original itself (fictitious in this case). Yet, if we take another look and examine not the quasiexhibits but rather the glance of tourists, we will discover some similarities between those practices and the way in which we look at exhibits in real museums. All traces appear to lead to discoursive practices, lying at the bottom of every gaze…

06≈ Maciek Lipiński, Is Zarathustra a fraud? The poorest Christian wins

Today’s reception of Nietzsche is almost entirely selective. Commonly, he is regarded as the philosophical ideologist of the Nazi Germany who, in addition, proclaimed the death of God. Incomprehension of his complete world view induces, however, numerous problematic judgments. One of them is attributing Nietzsche with a mistake and a great deception in his assessment of the Christian religion, which, after all, won the reign in the world history. Yet, does the victory necessarily mean the disavowal of Christians’ weaknesses?

09≈ Karol Samsel The poetic trilogy of Krzysztof Szymoniak

consisting of Wszędzie skąd wracałem (Bydgoszcz 2007), 29 prac Szymona Słupnika (Bydgoszcz 2007) and Światłoczułość (Bydgoszcz 2009) may be read as one interpreting the “worldview” of the text as a nostalgic deception. In order to trace the mechanism of deceiving in Szymoniak’s poetry, references to the main toposes of Platonic and Aristotelian antiquity, such as hamartia, onta ignomena and kairos, seem to be inevitable. Nostalgy, in this sense, consists of three main components: dishonour, self-deception with the vanishing (ignorance) and going above the hazard of human striving for prosperity and happiness. Deception, as Szymoniak remarks in The Episodes, is an inseparable element of the human history; a strategy for homo fallax – a new type of “the skilful human”. World without theology and theodicy, although remains a nostalgic utopia, is in whole the creation of the deceived consciousness because, as Szymoniak claims, though had passed, had faded but didn’t die from horror.

11≈ Izabela Koczkodaj, The victims of the windzmill in language

This text concerns the position of gossip in the culture of the 19th century (the second half). On the basis of “The Gossip” by Marian Gawalewicz, the personality of a scandalmonger, the way of gossip spread and its role in story creation is analyzed. Also, the problem of gossip and humbag as the domains of popular literature is addressed.

10≈ Aneta Lukas With “love” to revolution , i.e. why Ulrike M. had to die” Ulrike Meinhof, a former journalist, a terrorist, a mother of two and an icon of the radical left wing, hanged herself in a prison cell on Mother’s Day at the age of 42. In three “parts”, the author attempts to prove that the main heroine, deceived by the false prophets of the revolution as well as a brain disease and the system of justice later on, was actually a tragic victim of the times she had to live in. Abandoned and misunderstood by the closest ones, wrongly convicted and defamed by political opponents, she did not find peace even after her death.

16≈

16 Bożena Kudrycka THE DREAM OF A BLIND MAN. The Plato cave myth in “The Conformist” by Bernardo Bertolucci In her article, Bożena Kudrycka refers to the well-known myth of Plato’s cave which was interpreted by the film theorists, Jean Louis Baudry in particular, as a metaphor for cinema. For the film makers, it is a wonderful inspiration for discussion about both the reality and the medium. Kudrycka claims that the cave myth organizes the meanings and structures Bertolucci’s The Conformist. She proves her thesis, analyzing some key sequences considered to be the translation of the myth. In the image of Marcello Clerici, the main character, she tries to identify the attributes of the chained prisoner from Plato’s work and in the world created by Bertolucci, she looks for the features of the “spectacle of shadows” observed by the prisoners in the cave.

17≈ Ewelina Stanios Deceived by science, deluded by culture. The stereotype of Byzantium in the imagination of Europeans and Poles

Despite its over a thousand-year existence, Byzantium still remains a distant and culturally unrecognized territory. The Byzantine Empire, in the conventional wisdom, comes across as a despotic state of eastern satraps, over-sophisticated ceremonial, decoration and barren theological disputes. The most prominent representatives of the European Age of Enlightenment contributed to the negative stereotype of the Empire and the image has been permanently entrenched in the corporate imagination ever since. The reception of the second Rome in Poland is partially conditioned by the western-European stereotype, but it also results from certain historical factors. The negative image of the Byzantine Empire is schematic enough to hinder the traces of the eastern civilization in our culture.

Literacje

& 105

Zespół redakcyjny pisma Literacje

składa serdeczne podziękowania Dziekanowi Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego prof. Stanisławowi Dubiszowi oraz Dyrektorowi Instytutu Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego prof. Mieczysławowi Dąbrowskiemu za udzielone wsparcie

y sposób: t s o r p w z s e tion moż c u r t s n o C . .W pomnożyć J Z ia n a ➜ zk s ie m o g ania lem własne e do zamieszk w tać właścicie to s o g zo ie n a k ➜ ić miesz stać ności ➜ kup d zę c sz o wą ➜ skorzy je o o w w to s y d re k ę rt specjalną ofe ➜ otrzymaćświadczonego doradcy kredytowego z pomocy do

Dzwoń, aby uzyskać informacje i pomoc w załatwieniu twoich potrzeb mieszkaniowych

22 777 90 00

sprzedaz@jwconstruction.com.pl, www.jwconstruction.com.pl

107

& Literacje

Literacje

& 107