IIntroducción

A.

La realidá llingüística d'Asturies nun ye mui conocida fuera del país. El fechu de que l'asturianu nun seya una llingua oficial, anque sí tea reconocida oficialmente, pon-y torgues a esta conocencia. D'otru llau, el nun tar la reivindicación llingüística arreyada a un movimientu políticu fuerte fexo que la llingua asturiana tuviera ausente nos caberos años de munchos de los foros onde taben presentes les otres llingües minorizaes d'Europa.

L'asturianu fálase principalmente nel territoriu de la Comunidá Autónoma del Principáu d'Asturies, nel Norte del Estáu español. Les sos llendes xeográfiques son, al Oeste el Gallego-portugués y al sur y al este'l castellanu. Tamién se falen variantes de la llingua asturiana nuna pequeña parte del oeste de Portugal; Miranda, onde ye conocida por Mirandés, que goza de reconocimientu oficial, y nel norte y Oeste de les provincies de Llión y Zamora.

L'asturianu ye una llingua románica que remanez directamente del llatín, mesmo que'l portugués,occitano, francés, castellanu o sardu. Foi formándose nel territoriu nel qu'agora se fala cola implantación del llatín trayíu polos romanos colos aportes de les llingües prerromanes que se falaben nel territoriu de los astures. Ye la llingua propia d'Asturies. Quier dicise, la llingua que se configuró dientro del territoriu que güei conocemos como Asturies. El castellanu llegó dempués, a partir del sieglu XIV, sobre too de la mano de funcionarios y mandatarios que l'alministración central unviaba pa ocupar puestos de poder políticu y eclesiásticu.

Pasu ente pasu, nun procesu d'aculturación nel qu'entá tamos güei, el castellanu va faciéndose la llingua de la documentación oficial y de cultura, pasando a ser un elementu diferenciador de clas: la más baxa sigue calteniendo la llingua asturiana, y la más alta, inda que conoz l'asturianu, entama a falar castellanu, que conlleva más prestixu y poder. El falante asturianu va ser, en tolos casos, analfabetu na so llingua. Nes escueles depréndese-yos el castellanu a los neños y neñes, independientemente de la so fala materna, nun procesu qu'entama un pequeñu puntu d'inflesión cola escolarización de la llingua del añu 1984 p'acá.

De toles maneres, a pesar de la presión baxo la que ta la nuestra llingua, entá queden dellos cientos de miles de falantes (300.000 según les últimes encuestes) y los más d'asturianos y asturianes tienen serios déficits nel usu de la llingua castellana.

Asturianu

L'únicu nome tradicional usáu polos falantes n'Asturies pa referise a la llingua asturiana ye asturianu o asturiano. En xeneral esti ye'l nome que se prefier anguaño a tolos otros por delles razones más; Asturies ye'l llugar del dominiu llingüísticu onde meyor se caltién la llingua, tanto nel nivel de conocencia como de conciencia, ye n'Asturies onde se da una tradición escrita contínua dende'l sieglu XVII y por últimu foi n'Asturies onde s'orixinó la llingua que dempués espardió hacia'l sur cola espansión del reinu asturianu primero y llionés lluéu.

Mirandés

En Miranda, por razones hestóriques ( la pertenencia a otru Estáu, la evolución al marxe del restu del dominiu...) la llingua conozse dende cuantayá como mirandés.

Denominaciones locales

Cepedanu, Senabrés, Babianu, Palluezu, pixuetu....son les llamaes denominaciones locales que faen referencia a entidaes comarcales. Estes denominaciones úsense sobre manera en Llión y Zamora, tamién por razones hestóriques y sociollingüístiques (la non pertenencia política a Asturies, dialectalización...)

Bable

Ye'l nome popularizáu por Xovellanos nel sieglu XVIII, tomáu de González Posada. Nun ye popular nin se conoz el so orixe, pero algamó ciertu éxitu n'ambientes eruditos y güei utilízase munches veces como sinónimu d'asturianu. Ye'l nome qu'usó'l movimientu de vindicación llingüística nos años 70 y el nome qu'aparez nes referencies a la llingua que se faen nel Estatutu d'Autonomía d'Asturies.

Leonés o asturleoés

Ye'l nome usáu por Menéndez Pidal y otros llingüístes pa referise al conxuntu del dominiu llingüísticu. Xustifícase porque l'asturianu ye la llingua de tol antiguu reinu de Lleón. Nun ye un términu popular y namás ye usáu por dellos filólogos. Sicasí, el téminu lleonés ta siendo usáu nos últimos años pol movimientu de vindicación llingüística en Lleón como mou d'algamar el preste de los lleoneses pa cola so llingua hestórica. Anguaño, l'Estatutu d'Autonomía de Castiella y Lleón recueye la protección y promoción del idioma con esti nome.

L'entamu

La llingua asturiana ye'l productu de la evolución del llatín implantáu polos romanos nel territoriu de los ástures, un pueblu qu'ocupaba lo más d'Asturies y parte de los territorios de Lleón, Zamora y Miranda. L'asturianu recibió tamién les aportaciones de la llingua o llingües que falaben estos pueblos prerromanos qu'habitaben la nuesa tierra.

Edá Media

Como pasó coles otres llingües romances, el pasu de llatín a asturianu foi lentu y progresivu y hebo una dómina na que les dos llingües convivieren, con distintu usu, nel reinu asturianu primero (718-910) y nel astur-lleonés depués (910-1230). Ésti produz na Alta Edá Media la principal masa de documentación escrito de tola Península Ibérica, con miles de documentos notariales, como'l 'Documentu del Rei Silo', datáu nel 775 y conserváu na Catedral de Lleón.

El documentu más antiguu conserváu güei que podía considerase romance asturianu ye'l 'Documentu de Kesos' (sieglu X) sobre los diferentes quesos de la despensa del monastesteriu de Rozuela (Lleón), guardáu tamién na catedral lleonesa, que ye amás el primer documentu escrito nuna llingua romance de la Península Ibérica. Nesta dómina ye'l momentu nel qu'empiecen a escribise los Cartularios de los monesterios.

Sicasí, ye nel sieglu XI cuando hai les primeres referencies metallingüístiques a la fala propia del pueblu. El 'Fueru d'Avilés', del 1155, ye'l primer documentu nel que se confirma que se dexa d'escribir en llatín y s'empieza a facelo en romance nel espaciu llingüísticu astur-lleonés.

Nos sieglos XII, XIII y parte del XIV, la llingua d'usu oficial na documentación d'Asturies y Llión ye l'asturianu. Ye nel periodu que va del 1250-1330 el d'apoxéu de la escritura medieval en romance asturiano-lleonés. Hasta güei llegárenmos testos de fueros, donaciones, testamentos, documentos de compra-venta... escritos nesta llingua. D'esi tiempu quiciabes sobrevivan güei romances y cantares de danza pero nun se caltién nenguna manifestación lliteraria d'esa dómina, anque se sabe que les primeres redacciones de llibros güei atribuyíos a les lletres castellanes, como 'El Llibru d'Alexandre', foron escrites orixinariamente n'asturianu (o lleonés) y traducíes al romance castellanu en versiones posteriores.

Los sieglos oscuros

Nel sieglu XIV entama la castellanización documental d'Asturies, pero al empar, nos sieglos XV y XVI, danse les primeres referencies esplícites al asturianu y la formación d'un discursu inteleutual a cuenta d'ello.

La castellanización produzse pola llegada de funcionarios y mandatarios unviaos pola alministración castellana pa ocupar puestos de poder políticu y eclesiásticu. El puntu máximu d'inflexón márcalu la perda de la guerra pol bandu de los nobles asturianos qu'apoyaben la causa d'Alfonso Enriquez. D'ehí a los dos sieglos próximos l'asturianu ta ausente de les manifestaciones escrites conocíes y entama a quedar arrequexáu nos usos non oficiales.

Sieglu XVII

Nel sieglu XVII volvemos a alcontrar el resurdir de les nuestres lletres con Antón de Marirreguera, el primer autor modernu de nome y obra conocíos. El ‘Pleitu ente Uviéu y Mérida pola posesión de les reliquies de Santa Olaya’ (1639) ye'l primer testu poéticu n'asturianu del que tenemos referencia.

Esti autor inaugura una riestra lliteraria que tien continuidá hasta anguaño que quiciabes tien orixe na fundación de la Universidá d'Uviéu (1608), pudiendo esta institución potenciar un ambiente inteleutual afayadizu pa una nueva valoración inteleutual del asturianu. Depués del escritor de Llorgozana vendrán otros grandes autores como Francisco Bernaldo de Quiros, del que namás llegó hasta güei'l poema 'El Caballu' (primeros del sieglu XVIII).

Sieglu XVIII

Nel sieglu XVIII la 'Xeneración del Mediu Sieglu' representará'l cume d'una lliteratura na que predomina la poesía: Antón Balvidares Argüelles, Bruno F. Cepeda, Xosefa de Xovellanos, González Villar, Teresa Cónsul, Benito A. Ahuja..., son dellos de los autores qu'usen la llingua asturiana.

D'otru llau los proyeutos y el llabor asturianista d'eruditos como Carlos González de Posada y Gaspar Melchor de Xovellanos nun cuayen dafechu pero abren un camín pa que les xeneraciones futures reflexonen sobre'l vieyu problema llingüísticu asturianu. El primeru foi l'autor d'un ambiciosu diccionariu etimolóxicu, del que sólo conocemos dellos apuntes preparatorios, mentes que'l segundu promovió la creación de l'Academia Asturiana de las Buenas Letras (1800-1801) col envís d'ellaborar un diccionariu y una gramática del asturianu, pa los qu'escribió delles instrucciones.

Sieglu XIX

Nel XIX rescamplen trés autores ente los demás: Xosé Caveda y Nava, autor de l'antoloxía 'Colección de poesías en dialecto asturiano'; Xuan María Acebal, poeta d'enclín clásicu; y Tiadoro Cuesta, poeta popular y festivu que señala l'apoxéu y escayencia de la nuesa lliteratura. Amás escriben nel XIX autores como Domingo Hevia, Xosé N. Acebal, Flórez de prado, Fernández de Castro, Aramburu, Xosé Quevedo, Ánxel García Pelaez, Juan Junquera Huergo...

Caveda y Nava adelántrase cola so antoloxía de poesía n'asturianu al resurdimientu lliterariu d'otres comunidaes del Estáu. 'Colección de poesías en dialecto asturiano', del 1839, con obres de los sieglos XVII y XVIII, ye amás el primer llibru impresu en llingua asturiana. Hasta esa fecha, la lliteratura n'asturianu circula fundamentalmente en copies manuscrites.

El maliayo tamién tuvo iniciatives normativizadores, al igual que Junquera Huergo, autor de la primer gramática, 'Gramática asturiana', nel 1869 xunto con un borrador de diccionariu. El trabayu del direutor del Antiguu Institutu de Xixón naquel momentu quedó inéditu hasta últimos del sieglu XX, cuando s'atopó manuscrita en Madrid, na Biblioteca de la Fundación Menéndez Pidal, espublizada pola Academia de la Llingua Asturiana nel 1991. El borrador de diccionariu nun se publicó.

Nesti sieglu comiencen los primeros estudios científicos y filolóxicos. El suecu Ake Wilhelmson Munthe, nel 1887, conviértese nel primer estranxeru en facer una tesis doctoral sobre l'idioma, en concreto sobre la fala de Veiga de Rengos, en Cangas del Narcea, qu'espubiza n'Upsala: 'Anotaciones sobre el habla popular de una zona del occidente de Asturias'.

Los estudios asturianistes reciben un bon emburrión gracies a los trabayos del grupu La Quintana, formáu ente otros por Fermín Canella, Fuertes Acevedo, Braulio Vigón y Xulio Somoza.

Sieglu XX

Nacíos nel XIX pero que faen la so obra nel sieglu XX, atopamos a dos autores que quiciabes perpasen en calidá a los otros de la so dómina: Xosé García Pelaez (Pin de Pría) y Fernán-Coronas. Del primer terciu del sieglu XX paga la pena destacar la tradición de teatru n'asturianu que tien el so másimu esponente n'autores como Pachín de Melás, y el gran ésitu popular qu'algamen les obres de dellos autores como Marcos del Torniello, l'autor de 'Soi de Verdiciu'.

Col entamu del sieglu edítase 'Ixuxú', el primer periódicu dafechu n'asturianu. Tenía periodicidá selmana y espublizóse en Xixón mientres los años 1901 y 1902 baxo la direición de Francisco González Prieto 'Pachu'l Péritu'. Nesta dómina faense los primeros estudios llingüísticos de Ramón Menéndez Pidal, consideráu'l padre de la filoloxía hispánica moderna. 'El dialecto leonés', del 1906, ye'l primer estudiu filolóxicu integral sobre'l dominiu llingüísticu asturlleonés, y nella l'autor nacíu n'A Coruña y criáu n'Asturies –con 7 años marchó a Sevilla pol trabayu del so pá, natural de Payares– consagra la idea d'un dominiu románicu autónomu que devasa históricamente les llendes polítiques d'Asturies y la de la partición del asturlleonés en trés grandes rexones dialeutales, esto ye, la occidental, la central y la oriental, asumiendo, sicasí, una base común.

Nel 1919 entámase un intentu nuevu de normativización del idioma. Créase en Xixón l'Academia Asturiana de las Artes y las Letras, presidida por Fabriciano González, cola participación d'asturianistes como Calixto Rato y los propios González Prieto, Pin de Pría y Pachín de Melás, anque nun llegó a consolidase nin algamó'l so oxetivu.

El sacerdote Enrique García Rendueles edita nel 1925 en Xixón una esbilla de poesía, 'Los Nuevos Bablistas'. Trátase d'una obra de relevancia, yá que nella atopamos la poesía n'asturianu d'últimos del XIX y entamos del XX.

Les condiciones polítiques y sociales d'Asturies que desemboquen na Revolución Asturiana del 34 y la Guerra Civil frayen les posibilidaes d'un desenvolmimientu afayadizu de les nueses lletres y ruempe los llazos cola emigración a América. Na Posguerra escríbese en xeneral una poesía folclórica, sentimentaloide o festiva, anque dellos autores como Llorienzu Novo Mier, María Xosefa Canellada, X. Manuel d'Andrés entamen a trabayar nel sen d'una recuperación cultural y llingüística d'Asturies.

Canellada foi, nel 1944, l'autora de la primer tesis doctoral sobre la llingua asturiana d'una autora asturiana, 'El bable de Cabranes', que fixo baxo la direición de Dámaso Alonso. Presentóla en Madrid, algamando'l premiu estraordinariu del doctoráu.

Un añu más tarde nacía n'Uviéu l'Instituto de Estudios Asturianos, l'actual RIDEA, parte activa del desenvolvimientu de la investigación dialeutal n'Asturies. El rexime franquista, sicasí, va proyeutar una visión eminentemente dialeutal y diglósica del asturianu, nun procesu de minorización del idioma que se va allargar mientres la segundá metá del sieglu.

Anguaño

La evolución de la llingua asturiana sigue nun procesu cambiante. La xeneración d'escritores y llingüistes mozos nacíos depués de la guerra irrumpe nel panorama asturianu nel 1974 cola fundación de Conceyu Bable, primer asociación cívica que defiende la normalización del idioma. Foi responsable amás de la primer manifestación democratica masiva celebrada n'Asturies, nel 1976 en Xixón baxo'l lema 'Bable a la escuela. Autonomía rexonal', con 6.000 asistentes según la revista selmanal 'Triunfo'.

Estos escritores dan un xiru radical a la visión de la llingua y la lliteratura asturianes. Per primer vez los autores asturianos son conscientes de la so llabor al escribir, son sabedores de que tan faciendo cultura y non entretenimientu, ven que na so llingua pue escribise de too. Esti procesu nomóse Surdimientu y col pasu del tiempu asitió a la lliteratura de nueso al altor de cualesquier lliteratura europea.

Les condiciones polítiques de los años 70 favorecen les condiciones pa que se dea la moderna reivindicación llingüística pola normalización y la defensa del asturianu. Sicasí, esti movimientu nun foi a llograr l'estatus d'oficialidá dientro del Estatutu d'Autonomía (1981), pero algamó la reconocencia de la esistencia de la llingua asturiana y la creación de l'Academia de la Llingua Asturiana (ALLA) nel 1980 como órganu oficial del Principáu d'Asturies por decretu del Conseyu Rexonal d’Asturies 33/1980 de 15 d’avientu y con Estatutos aprobaos pol mesmu muérganu por Decretu 9/1981, modificaos el 12 d’abril de 1995 (BOPA númberu 136 de 14.6.1995). En namái venti años l’ALLA completó los llabores de normativización cola espublización d’unes normes ortográfiques (1981), una gramática (1998) y un diccionariu (2000). La codificación del idioma yá taba completada y la institución ufría los preseos afayadizos pa un procesu de normalización plenu.

L’asturianu entró nes escueles como esperiencia pilotu en 1984 y dende entós, la so presencia nun dexo d’enanchase. Anguaño, la so ufierta por parte de los colexos ya institutos ye obligatoría, anque’l so deprendimientu ye optativu. Sicasí, sobre manera na educación Secundaria, munchos escolinos que quieren deprender asturianu alcuéntrense con torgues por parte de los centros. Amás, l’asturianu nun esiste nel currículum d'educación Infantil y la impartición d'otres asigantures na llingua propia namái cuenta con un proyeutu pilotu en seis escueles de Primaria.

L’asturianu taría per primer vez a partir del 2010 dientro de les enseñances reglaes de la Universidá al traviés d'un minor de 48 creitos y 8 materies, una reivindicación que vien de vieyu y qu’alcontró’l so llugar cola sida del Procesu de Bolognia. Sicasí, esti nun pue ser el puntu final pa la reivindicación de la llingua na Universidá, yá que pa munchos sectores la so presencia ye curtia y insuficiente pa formar a los futuros enseñantes del idioma del país.

Col procesu de reforma del Estatutu de finales de la década de los noventa del sieglu pasáu, el movimientu de reivindicación llingüística salió a la cai pa esixir la oficialidá. Ente la demanda, la Xunta Xeneral aprobó en 1998 la 'Llei d’Usu y Promoción del Bable/asturianu”, onde quedaben llegalmente recoyíos los pasos pa normalizar la llingua y, onde amás, se reseñaben una serie de drechos llingüísticos pa los asturfalantes. Sicasí, los artículos qu’establecíen una especie de semi-oficialidá son los qu’anguaño siguen ensin cumplise.

L’asturianu ye usáu pol propiu Gobiernu, anque en feches mui contaes y de manera símbólica. El mesmu Gobiernu ta recuperando la toponimia tradicional de les ciudaes y pueblos d'Asturies, pero, a pesiar de que la llei diz lo contrariu, la propia alministración nun los usa, nun fai pa visibilizalos. Sicasí, nesti tiempu, anque la mayoría de los diputaos de la Xunta Xeneral y el propiu Gobiernu del Principáu nun taba d'alcuerdu en da-y un mayor rango llegal a la llingua, anguaño paez imposible qu'un representante del pueblu asturianu diga publicamente que nun ta d'alcuerdu cola normalización, cosa que si pasaba fai años.

La situación camudó nel 2019, dos años depués de que la FSA-PSOE decidiera nel so trentenu segundu congresu asumir la oficialidá del asturianu, con una mayoría parllamentaria favoratibles a la igualdá de derechos ente los falantes d'asturianu y de castellanu n'Asturies: 26 diputaos sumando los socialistes, los de Podemos y los d'Asturies pela Izquierda. Sicasí, nun ye posible declarala pola necesidá de reformar l'Estatutu d'Autonomía pa ello, cola esixencia de contar con trés quintos de la Xunta Xeneral p'aprobalu, esto ye, 27 de los 45 diputaos. Nesi sen, Foro, con 2 diputaos, lleva nel so programa la oficialidá siempre qu'haya consensu social al rodiu l'idioma, dalgo que, consideren, entovía nun hai.

El llabor de los conceyos na normalización del idioma nesti tiempu foi perimportante. Bimenes, el 5 de xunetu del 1997, declaró la oficialidá del asturianu, al que siguieron otros ayuntamientos. El Tribunal Superior de Xusticia d'Asturies (TSXA) anuló ún per ún los alcuerdos plenarios de los conceyos asturianos que declararon la oficialidá, tres los recursos presentaos pola Delegación del Gobiernu estatal n'Asturies que llegó a plantegar qu’estes iniciatives de defensa institucional de los derechos llingüísticos creaben “alarma social”. Bimenes, en 2016 tornaría a declarala.

Numberosos conceyos tamién punxeron en marcha servicios de normalización llingüística (SNL), qu'entamen campañes específiques y faciliten llabores de traducción a tola ciudadanía, y aprobaron ordenances d'usu o planes de normalización. Estes ordenances, en dalgunes ocasiones, tán anulaes anguaño pol TSXA por interpretar que los conceyos nun tienen competencia pa ello al equiparala a una oficialidá, dalgo que ye discutíu por xuristes al considerar que l'artículu 8.1 de la Llei d’Usu ratifica la capacidá llegal de los conceyos pa poner en práutica midíes de defensa de los derechos llingüísticos.

Tamién tien presencia la llingua nos medios de comunicación tanto privaos per aciu de les subvenciones, como los públicos. Pero, inclús nestos últimos, ye curtia y simbólica y la realidá llingüística suel ser arrequexada. Na música, na lliteratura, na rede, na universidá… l’asturianu tien anguaño representación en toles estayes de la sociedá. Sicasí, por nun ser defendíu pol poder (l'alministración, los medios privaos, los empresarios...) d’un xeitu decidíu, la mayoría d’asturianos viven al llombu de les espresiones culturales y los avances sociales del so idioma.

En Miranda de l Douru, la Cámara Municipal sí sofita'l mirandés y la República de Portugal aprobó la so oficialidá nel 1.998. La esistencia d’una normativa basada na gramática portuguesa y estremada de la de l’Academia de la Llingua fixo qu'hubiera un tiempu nel que l'intercambiu cultural ente Miranda y Asturies fora cuasi inesistente, dalgo que ta camudando n'años últimos gracies al entamu de contautos ente la institución académica y l'Associação de Língua e Cultura Mirandesa. Estes bones rellaciones lleguen inclusive a nivel institucional, col hermanamientu ente'l Conceyu de Bimenes y el Município de Miranda de l Douro.

En Lleón, la cuestión llingüística ta garrando terrén nos últimos tiempos cola espublización de llibros n'asturianu y la cellebración de cursos de llingua que faen que la unidá cultural ente les dos tierres vaya, adulces, siendo una realidá pal movimientu de reivindicación llingüística.

Anguaño, a pesar de topar con escayos pola situación llegal de la llingua (la non oficialidá), los avances son notables, anque insuficientes, en tolos campos y na conciencia de los asturianos va caltriando la idea de la importancia que tien el caltenimientu de la llingua propia. Según la encuesta última del sociólogu Llera Ramo más la metá de la población camienta que l’asturianu tien que ser llingua oficial (53 por cientu amuésase favoratible dafechu), cantidá qu'aumenta al 86,1 por cientu ente la xente mozo según un estudiu d'Isabel Hevia por encargu del Conseyu de la Mocedá del Principáu d'Asturies (CMPA), declárandose contrariu namái un 25 por cientu de los consultaos.