Magazine 'Beleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie'

Ontdek het geheime wapen van Nederland

pagina 9

Beleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie!

Ontdek het geheime wapen van Nederland

Bezoek de activiteitenkalender op www.hollandsewaterlinie.nl

Beleef de Waterlinie inhoud Er zijn veel plekken en bouwwerken in

Wat is de Nieuwe Hollandse Waterlinie

2

het landschap die herinneren aan de

De Waterlinie verborgen in het landschap

4

Hollandse Waterlinie. Sommige zijn stoer

Kaart

7

en opvallend, zoals de forten. Andere

Start Fortenseizoen 2011

8

Forten ABC

9

Wegwijs in de Waterlinie, regio Noord

10

Fortenmaand

16

Wegwijs in de Waterlinie, regio Midden

20

Wegwijs in de Waterlinie, regio Zuid

30

Oorlogsverhalen

40

wat het geheime wapen van Nederland te

Algemene informatie

44

bieden heeft.

Activiteitenkalender

46

elementen liggen verscholen, zoals dijken, kazematten, inundatiekanalen of sluizen.

Veel verdedigingswerken hebben een nieuwe functie gekregen, bijvoorbeeld als congrescentrum of als musea. Ontdek

hollandse waterlinie |

| hollandse waterlinie

Het ontstaan van de Waterlinie Het concept voor een waterlinie dateert al van 1589. Toen kreeg prins Maurits van de Staten van Utrecht en Holland opdracht om te onderzoeken hoe de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zo efficiënt mogelijk kon worden verdedigd. Een waterlinie leek de oplossing, waarbij de geografische omstandigheden optimaal werden benut. Daar waar hoog Nederland overgaat in laaggelegen poldergebied is het tamelijk eenvoudig om land onder water te zetten. Dit kan door het openzetten van sluizen of het doorsteken van dijken. Prins Maurits zou destijds gezegd hebben dat hij het land met zo’n waterlinie en slechts tienduizend man tegen de ‘gansche werelt’ zou kunnen verdedigen.

De Oude Hollandse Waterlinie In 1672, het rampjaar, werd ons land door een immense overmacht aan Franse troepen aangevallen. Op het allerlaatste moment besloten de Staten van Holland en stadhouder prins Willem III de Waterlinie in werking te zetten. De unieke Hollandse formule bleek een succes. De Oude Hollandse Waterlinie bracht de Franse opmars tot stilstand. Hierna besloot men om haar tot hoofddefensie van Nederland te maken.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie Tussen 1815 en 1885 onderging het verdedigingsstelsel een flinke verbetering; de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd aangelegd. Het verschil met de Oude Hollandse Waterlinie was dat de Linie nu ook de stad Utrecht beschermde. Verder was de Linie beter bestand tegen moderne aanvalswapens.

In staat van verdediging De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft haar waarde als verdedigingslinie nooit echt kunnen bewijzen, maar is wel drie keer (gedeeltelijk) in staat van verdediging gebracht. De eerste keer was in 1870 toen de FransDuitse oorlog dreigde uit te draaien op een Europese oorlog. De tweede keer was tijdens de Eerste Wereldoorlog en de laatste keer in 1939/1940 toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, wanneer de Duitse luchtmacht over de onder water gezette gebieden en forten vliegt, blijkt dat de Linie zijn verdedigingswaarde grotendeels heeft verloren. De meeste forten zijn intact, maar hebben hun militaire functie verloren.

hollandse waterlinie |

Schijnbaar willekeurig liggen de restanten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie nu verspreid in het landschap. Ze zijn deels verborgen: ze vallen niet op en zijn nauwelijks of niet zichtbaar. Maar de ligging van de verschillende onderdelen van de Linie is zeker niet toevallig. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is volgens een ingenieus strategisch plan aangelegd. In deze niet-zichtbare organisatie en bijna onzichtbare structuur van het militaire landschap schuilt het ware geheim van de Waterlinie, ze is er wel, maar je ziet haar niet! | hollandse waterlinie

1815-1824 Het begin van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, er worden veel forten aangelegd.

De Linie is steeds aangepast aan nieuwe ontwikkelingen op militair gebied. De bouw van de forten kent vijf periodes.

De Waterlinie is een 85 km militaire verdedigingslinie bestaande uit een reeks aaneengesloten stroken polderland die opzettelijk onder water konden worden gezet (geïnundeerd). Deze stroken worden beveiligd door verdedigingswerken en troepenopstellingen. Een waterbarrière was 3 tot 5 kilometer breed en slechts 30 tot 60 centimeter diep (kniehoogte). De onder water gezette velden waren zó breed dat de vijand er niet overheen kon schieten en zó ondiep dat de waterplas onbevaarbaar was. Bovendien werden sloten en greppels in het modderwater onzichtbaar, zodat waden verraderlijk was.

Op de kwetsbare punten in de Linie kon de vijand via rivieren, dijken en hooggelegen gronden toch in de Linie doordringen. Daarom werden op deze zogenaamde accessen of toegangen forten gebouwd. De forten werden goed gecamoufleerd.

Vanuit de forten grendelden de verdedigers met geschut de doorgang af en beschermden ze de inundatiesluizen. Zo kon men met relatief weinig manschappen een groot gebied verdedigen. De belangrijkste bestanddelen van een waterlinie zijn dus water, forten, geschut en niet te vergeten: gespecialiseerde manschappen.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie kende een permanente bezetting van ongeveer 12.000 man.

In tijden van internationale spanning kwamen er 6000 manschappen bij. Tijdens oorlogsdreiging werd de Linie op “organieke sterkte” gebracht. Dit betekende dat er 33.000 tot 36.000 man gelegerd waren.

1840-1860 Forten krijgen bomvrije gebouwen. De belangrijkste forten worden voorzien van een ronde geschuttoren van zwaar metselwerk.

Deze torenforten liggen vooral langs dijken (accessen).

1867-1870 De frontlijn van de steden Naarden en Utrecht moet verder komen te liggen, omdat de reikwijdte van projectielen toeneemt.

Zo ontstaat het Offensief van Naarden.

De fortengordel bij Utrecht krijgt uitbreiding van de forten Ruigenhoek, Voordorp, Rijnauwen, Vechten en ’t Hemeltje. Het fort Rijnauwen heeft een moderne polygonale (veelhoekige) vorm en is het duurste fort ooit gebouwd in Nederland.

1877-1879 De eerste mobilisatie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in 1870 brengt veel tekortkomingen aan het licht. Die worden in deze periode aangepakt. De invoer van de brisantgranaat in 1885 had grote gevolgen voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De verdedigingswerken waren hier niet tegen opgewassen.

20e eeuw In de 20e eeuw werden daarom de ‘verouderde’ verdedigingswerken aangevuld met betonnen schuilplaatsen en kazematten. Een kazemat is een overdekte, bomvrije ruimte voor de opstelling van vuurwapens, voorzien van een schietgat. Deze staan op en rond de forten.

hollandse waterlinie |

Regio Noord: Forteiland Pampus Het Muiderslot Westbatterij Vesting Muiden Het Muizenfort Vesting Weesp Fort Ossenmarkt Vesting Naarden Batterijen Karnemelksloot Fort Werk IV Fort Uitermeer Fort Hinderdam Fort Ronduit Fort Kijkuit Fort Spion Fort Nieuwersluis Fort Tienhoven

Regio Midden: Fort Maarsseveen Fort de Gagel Fort Ruigenhoek Fort aan de Klop Fort Blauwkapel Fort Voordorp Fort de Bilt Fort Hoofddijk Fort Vossegat Lunetten Fort Rijnauwen Fort Vechten Fort bij ‘t Hemeltje Batterij aan de Overeindseweg Fort Jutphaas Fort Vreeswijk Werk aan de Waalse Wetering Werk aan de Korte Uitweg Werk aan de Groeneweg Fort Honswijk

Regio Zuid: Werk aan het Spoel Fort Everdingen Werk spoorweg Diefdijk Fort Asperen De Wapenplaats Fort bij de Nieuwe Steeg Fort Vuren Vesting Gorinchem Vesting Woudrichem Slot Loevestein Batterij Brakel Batterij Poederoijen Fort Giessen Fort Altena Het Werk aan de Bakkerskil Fort Steurgat Fort Pannerden | hollandse waterlinie

Beleef de Hollandse waterlinie 1

'PSU 1BNQVT

31

)FU 'PSU +VUQIBBT

2

8FTUCBUUFSJK .VJEFO

32

%F ´1MPGTMVJTµ CJK +VUQIBBT

3

7FTUJOH .VJEFO 777

33

4

)FU .VJEFSTMPU

34

7FTUJOH 8FFTQ FO UPSFOGPSU 0TTFONBSLU 777

5

35

)FU 7FSEFEJHJOHTXFSL UF 7SFFTXJKL

)FU 8FSL BBO EF 8BBMTF 8FUFSJOH )FU 8FSL BBO EF ,PSUF 6JUXFH

6

'PSU 3POEVJU

36

%F -VOFU BBO EF 4OFM

7

7FTUJOH /BBSEFO 777

37

)FU 'PSU )POTXJKL

8

'PSU 6JUFSNFFS

9

'PSU )JOEFSEBN

10

#BUUFSJKFO BBO EF ,BSOFNFMLTMPPU

11

38

39

40

'PSU 8FSL *7

41

)FU 8FSL BBO EF (SPFOFXFH

#BUUFSJK BBO EF ;VJEFMJKLF -FLEJKL 'PSU &WFSEJOHFO

%SJF HFTDIVUTCBOLFO BDIUFS EF %JFGEJKL

12

)FU 'PSU ,JKLVJU

42

13

'PSU 4QJPO

43

)FU 8FSL BBO IFU 4QPFM

8BUFSLFSJOH FO LBOPOLB[FNBU %JFGEJKL

14

)FU 'PSU /JFVXFSTMVJT

44

8FSL PQ EF TQPPSXFH CJK EF %JFGEJKL

15

)FU 'PSU CJK 5JFOIPWFO

45

#BUUFSJKFO BBO EF .FFSEJKL

16

)FU 8FSL CJK .BBSTTFWFFO

46

)FU 'PSU BBO EF ,MPQ

)FU 'PSU CJK "TQFSFO

17

47

#BUUFSJK BBO EF /JFVXF -JOHFEJKL

18

'PSU %F (BHFM )FU 'PSU PQ EF 3VJHFOIPFLTF %JKL

48

19

'PSU CJK EF /JFVXF 4UFFH ° HFPGPSU

'PSU #MBVXLBQFM

49

20

)FU 'PSU CJK 7VSFO

)FU 'PSU PQ EF 7PPSEPSQTF %JKL

50

21

7FTUJOH (PSJODIFN 777

22

%F 8FSLFO CJK (SJGUFTUFJO

51

#BUUFSJK BBO EF #SPFLTF 4MVJT

23

'PSU BBO EF #JMUTUSBBU

52

7FTUJOH 8PVESJDIFN 777

24

)FU 8FSL BBO EF )PPGEEJKL

53

%F 7FTUJOH -PFWFTUFJO

25

'PSU )FU 7PTTFHBU

54

#BUUFSJK POEFS #SBLFM

26

)FU 'PSU CJK 3JKOBVXFO

55

#BUUFSJK POEFS 1PFEFSPJKFO

%F WJFS -VOFUUFO PQ EF )PVUFOTF 7MBLUF

56

)FU 'PSU CJK (JFTTFO

27

57

'PSU "MUFOB

58

)FU 8FSL BBO EF #BLLFSTLJM

59

)FU 'PSU BBO IFU 4UFVSHBU

60

1BQTMVJT

28

)FU 'PSU CJK 7FDIUFO

29

'PSU CJK µU )FNFMUKF

30

%F #BUUFSJKFO BBO EF 0WFSFJOETF 8FH

%PPSMPQFOEF 'JFUTSPVUF /JFVXF )PMMBOETF 8BUFSMJOJF LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

.VJEFO /BBSEFO 8FFTQ .VJEFO LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

8FFTQ µT (SBWFMBOE -PFOFO 8FFTQ LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

7SFFMBOE ´T (SBWFMBOE 5JFOIPWFO #SFVLFMFO 7SFFMBOE LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

0NHFWJOH 6USFDIU LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

'PSU 7FDIUFO )PVUFO /JFVXFHFJO 'PSU 7FDIUFO LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

$VMFNCPSH #FFTE°-FFSEBN $VMFNCPSH LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

-FFSEBN )FSXJKOFO (PSJODIFN "SLFM -FFSEBN LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

8FSLFOEBN 8PVESJDIFN "MNLFSL 8FSLFOEBN LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

Legenda

)PPGEEFGFOTJFMJKO

*OVOEBUJFHFCJFE

'JFUTSPVUF

12

,OPPQQVOUFO

13

5F CF[PFLFO WFSEFEJHJOHTXFSL

14

7FSEFEJHJOHTXFSL PQ BGTQSBBL UF CF[PFLFO

15

7FSEFEJHJOHTXFSL OJFU UPFHBOLFMJKL

/ # 1FS TFJ[PFO LBO EF UPFHBOLFMJKLIFJE WFSTDIJMMFO ,JKL WPPS NFFS JOGPSNBUJF PQ XXX IPMMBOETFXBUFSMJOJF OM PQ EF XFCTJUF WBO EF MPDBUJF PG CFM EF MPDBUJF

-FOHUF

LJMPNFUFS

WBO .VJEFO UPU EF #JFTCPTDI

7BSJqSFOE WBO UPU LJMPNFUFS 0QQFSWMBLUF IFDUBSF (FCJFE QSPWJODJFT

HFNFFOUFO

XBUFSTDIBQQFO

#SFFEUF

7FSEFEJHJOHT XFSLFO GPSUFO FUD

3JKLTNPOVNFOUFO *OVOEBUJFHFCJFEFO LPNNFO 4MVJ[FO EJKLFO LBOBMFO LB[FNBUUFO FUD SVJN

(B WPPS HFEFUBJMMFFSEF SPVUFCFTDISJKWJOHFO JODMVTJFG ¾ FUTLOPPQQVOUFO FO HQT EBUB OBBS

www.hollandsewaterlinie.nl/routes

‰ "VUFVSTSFDIUFO FO EBUBCBOLSFDIUFO 5PQPHSB¾ TDIF %JFOTU ,BEBTUFS

De linie in cijfers

hollandse waterlinie |

Start fortenseizoen 2011 Openingsweekend 16 en 17 april Na een lange winterslaap zijn de vleermuizen wakker en daarom gaan de meeste forten weer open. We vieren de opening van dit nieuwe fortenseizoen op zaterdag 16 en zondag 17 april. Je kunt in de Nieuwe Hollandse Waterlinie wandelen of fietsen, maar er zijn ook rondleidingen, muziek, theater en kinderactiviteiten.

Kijk op www.hollandsewaterlinie.nl voor de activiteiten en openingstijden.

Deelnemende forten, kastelen en Waterlinie-ondernemers: Forteiland Pampus, het Muiderslot en het Muizenfort in Muiden, het Vestingmuseum in Naarden, Werk IV in Bussum, Fort Maarsseveen in Maarssen, Fort Ruigenhoek in De Bilt, Fort aan de Klop en Fort de Bilt in Utrecht, ‘Fort Knooppunt’ in Lunetten, Fort Rijnauwen en Fort Vechten bij Bunnik, Fort Vreeswijk in Nieuwegein, Werk aan de Korte Uitweg onder Houten, Fort Werk aan het Spoel en Fort Everdingen bij Culemborg, Fort Asperen bij Acqouy, Fort Vuren in Vuren, Slot Loevestein in Zaltbommel, Fort Altena in Werkendam, Theetuin de Winkel in Cothen, Beeldentuin de Blauwe Meije in Zegveld, fietsroutes van Fietsmandje.nl, sponsorfietstocht Waterdragen langs de Linie.

Het jaar van de Vleermuizen Heel 2011 staat in het teken van de vleermuizen. En dat is hard nodig. Want met een aantal soorten vleermuizen gaat het niet goed en de mens heeft veel invloed op de toekomst van vleermuizen. Waar vleermuizen vaak verdwijnen door renovaties, isolatie of sloop van door de mens gemaakte gebouwen, wordt er in veel Forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie wel rekening gehouden met de vleermuis. Het hele jaar zijn er diverse activiteiten op onder andere de Nieuwe Hollandse Waterlinie waarmee er aandacht wordt gevraagd voor de vleermuizen.

Hoogtepunten van het Jaar van de Vleermuizen worden een zoektocht naar kolonies in het voorjaar en de groots aangepakte ‘Nacht van de Vleermuis’ aan het einde van de zomer.

Actief nazomeren in de Groene Maand Ontdek in september de veelzijdigheid van de natuur.

De Groene Maand nodigt je uit met honderden kleinschalige en unieke activiteiten, zoals speurtochten naar nachtdiertjes of paddenstoelen, vogelexcursies, wandelingen en fietstochten. Ook zijn er tentoonstellingen, groene aanbiedingen en kun je meedoen aan een fotowedstrijd.

Wil je weten of er wat voor je bijzit? Kijk dan vanaf augustus op www.groenemaand.nl

Kijk op de website www.jaarvandevleermuizen.nl voor alle activiteiten en evenementen.

| hollandse waterlinie

De Groene Maand wordt georganiseerd door IVN Natuur- en Milieueducatie.

Actief de waterlinie verkennen: Van ommetje tot meerdaagse trektocht.

Wandelen, fietsen, varen, schaatsen en skeeleren; het kan allemaal in de Linie.

Op de website www.hollandsewaterlinie. nl staat een uitgebreid overzicht van de wijze waarop je de Waterlinie kunt ontdekken. Een greep uit de mogelijkheden: De 145 kilometer lange LAW-route Waterliniepad volgt de hele Nieuwe Hollandse Waterlinie. De route voert onder meer langs vijf vestingsteden, zo’n vijftig forten en batterijen, inundatiesluizen en andere overblijfselen van deze 19e-eeuwse verdedigingslinie.

Routekaarten en andere praktische informatie vindt u in de handzame routegids Waterliniepad.

Een fietstocht van Fietsmandje.nl laat je de streek van de Nieuwe Hollandse Waterlinie proeven. Het routeboekje leidt je langs de mooiste plekjes en

acces

in een organisatie en in onderling vuurverband, maar ook een opstellingsplaats voor een aantal stukken geschut

toegangsweg of begaanbare strook door onder water gezet gebied

beer

arsenaal

bomvrij gebouw

magazijn voor oorlogsmiddelen

artillerie alles wat behoort tot geschut, inclusief de personen die het bedienen

bastion vijfhoekige gemetselde of aarden uitbouw van een verdedigingsmuur of wal

batterij een aantal stukken geschut samengevoegd

gemetselde waterkering in een vestinggracht

gebouw van zwaar metselwerk bestand tegen projectielen gevuld met buskruit

fort een naar alle zijden gesloten verdedigbaar werk, van waaruit de defensie zelfstandig kan worden gevoerd

van de prachtige picknickplekken die op de kaart staan aangegeven.

Veerdienst Gorinchem vaart in de zomermaanden naar Slot Loevestein en het 19e eeuwse Fort Vuren. Een originele manier om de omgeving te ontdekken. Vanaf het bovendek heb je een prachtig zicht op dijken, stranden, uiterwaarden, vestingwerken en de Waal.

Rondom Utrecht zijn twee leuke skateroutes door de Hollandse Waterlinie.

De skateroute Utrecht Noord is 28 km, start en eindigt bij Utrecht Overvecht en komt onderweg langs de forten Ruigenhoek, De Klop en De Gagel.

De skateroute Utrecht Oost is 25 km lang, start en eindigt op het Domplein en komt langs de forten Blauwkapel, Voordorp, De Bilt, Hoofddijk, Rijnauwen en Lunet I.

onderwaterzetting of terrein dat onder water is gezet, als hulpmiddel ter verdediging

bepaalde, waar niet in steen gebouwd mocht worden: huizen werden hier meestal van hout gebouwd. Tijdens mobilisatie konden ze snel worden afgebroken of afgebrand zodat er een vrij schootsveld was vanuit de forten

kazemat

lunet

ruimte voor geschut in een rondeel of bastion; ook klein zelfstandig verdedigingswerk dat met geschut is uitgerust

breed verdedigingswerk in de vorm van een halve maan (Frans: lune = maan) dat aan de achterzijde open is

keel

ravelijn

open of gesloten achterzijde van een verdedigingswerk

verdedigingseiland in de hoofdgracht

forten waarover militairen en materieel ongehinderd door vijandelijk vuur konden worden verplaatst

inundatie

gedekte kringenwet gemeenschapsweg wet (1853) die de door zware wallen beschermde wegen tussen

onderweg verzamel je streekproducten bij lokale ondernemers met passie voor hun vak. Is je mandje vol? Kies dan een

cirkelvormige gebieden (kringen) rond forten

reduit verdedigingswerk in een fort dat bedoeld is als laatste toevluchtsoord voor de verdedigers

remise bomvrije schuilplaats voor geschut

rondeel halfronde, gemetselde uitbouw aan een verdedigings-muur (voorloper van bastion)

vesting versterkte stad

vestingwet wet (1874) die bepaalt dat de verbetering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie hoge prioriteit krijgt

waterlinie aaneengesloten linie of stelling bestaande uit door inundatiĂŤn gedekte verdedigingswerken en troepenopstellingen hollandse waterlinie |

Het Vestingmuseum: het spannendste museum op de wallen!

De vestingstad Naarden is de parel van het Gooi, met prachtige huizen, stoere kazernes en begroeide wallen. Maar eens was Naarden de militaire verdediging voor de rijke stad Amsterdam.

Hier beleef je de Gouden Eeuw van de vestingbouw, met verhalen over de Spaanse Moord; het beleg van 1673; Naarden & Napoleon en leer je wat bastions, courtines, en traversen zijn.

Dwaal over het prachtige terrein, wandel over de groene wallen, verken de onderaardse gangen, schrik van een kanonsschot, vaar door de vestinggracht en geniet van koffie in “De Cantine”.

Het Nederlands Vestingmuseum

Westwalstraat 6, 1411 PB Naarden T: 035-6945459 W: www.vestingmuseum.nl E: info@vestingmuseum.nl

Loop eens rond in de loopgraaf van het Muider Muizenfortmuseum!

Hoe voelt het om in een echte gevechtsloopgraaf te staan en je geweer te richten op de vijand?

Het antwoord op deze vraag kun je ervaren in het Muider Muizenfort Museum. Aan de rand van het oude vestingstadje Muiden, is namelijk sinds 2008 een heus loopgravencirquit te bewonderen. De bezoeker kan via een verbindingsgang met het uit 1874 daterende bakstenen fort een kijkje nemen in een originele betonnen groepsschuilplaats uit 1939-1940. Verder zijn er een uitkijkkoepel, het restant van een mitrailleurkazemat en diverse schuilnissen.

Stichting Muider Muizenfort Museum, Vestingplein 1, 1398 VE Muiden, T: 0294-264922 E: info@muidermuizenfortmuseum.nl W: www.muidermuizenfortmuseum.nl

10 | hollandse waterlinie

Regio Noord

Wegwijs in de waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie is op te delen in drie regio’s, Noord, Midden en Zuid. De Nieuwe Hollandse Waterlinie valt in de regio Noord deels samen met een andere beroemde Linie, de Stelling van Amsterdam. De forten in deze regio hadden een dubbelrol en waren belangrijk om zowel de stad Utrecht als Amsterdam te beschermen.

Forteiland Pampus Het Muiderslot Westbatterij Vesting Muiden Het Muizenfort Vesting Weesp Fort Ossenmarkt Vesting Naarden Batterijen Karnemelksloot Fort Werk IV Fort Uitermeer Fort Hinderdam Fort Ronduit Fort Kijkuit Fort Spion Fort Nieuwersluis Fort Tienhoven

Een van de bekendste onderdelen van deze regio is het forteiland Pampus, want wie kent de uitdrukking ‘voor Pampus liggen’ niet? Ook het kasteel Muiderslot is zeker een bezoek waard. Verschillende forten hebben een nieuwe bestemming gekregen en zijn open voor publiek. Zo zijn er regelmatig theatervoorstellingen te zien op Fort Werk IV en kan je overnachten bij Fort Spion. Wil je ervaren hoe het is om in een gevechtsloopgraaf te staan? Dit kan in het Muizenfort. Het Vestingmuseum in Naarden is de plek om alles over de Nieuwe Hollandse Waterlinie te leren.

De regio Noord is rijk aan prachtige water- en natuurgebieden.

Ideaal dus om al wandelend, op de fiets of (kano)varend deze regio van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te bekijken. Ook de gezellige vestingsteden Muiden, Naarden en Weesp zijn zeker een bezoek waard!

foto: mike bink

Het imposante Muiderslot, onderdeel van de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie, is gelegen aan de voormalige Zuiderzee in het waterrijke Vechtgebied. Het kasteel werd omstreeks 1285 gebouwd door graaf Floris V. Ruim 300 jaar later nam P.C. Hooft zijn intrek in het kasteel. Deze Hollandse Shakespeare is de beroemdste bewoner van het Muiderslot.

De rondleiding door de Gouden Eeuw met de imposante Ridderzaal, de torens en de kerker en niet te vergeten de Wapenzaal met

slot: Het Muider en te is het moo de best bewaar se w u e middele kasteel nd van Nederla

fraaie harnassen zijn voor jong en oud leuk om te bezoeken. Voor kinderen is er een interactieve speurtocht. De prachtige tuinen ademen de sfeer van de Hollandse Renaissance. Een wandeling over de vestingwallen biedt een fantastisch uitzicht op de waterrijke omgeving.

In de zomermaanden is de Slotvalkenier met de roofvogels op het Bastion.

Stichting Rijksmuseum Muiderslot

Herengracht 1, 1398 AA Muiden, T: 0294 256262 W: www.muiderslot.nl, E: info@muiderslot.nl

Pampus heeft de nten ingrediĂŤ voor eenend verrass t! dagje ui

GA VOOR PAMPUS! Als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam is Forteiland Pampus een bijzonder verdedigingswerk middenin het water en dichtbij de stad. Pampus heeft niet alleen een bijzondere ligging maar ook een speciale status: Het forteiland staat op de werelderfgoedlijst van Unesco.

De geschiedenis: Het forteiland is eind 19e eeuw aangelegd om Amsterdam te beschermen. Na de voltooiing heeft het forteiland nooit hoeven functioneren op de manier waarvoor het bedoeld was. Er hebben wel fortwachters en soldaten op het eiland gewoond: in de Eerste Wereldoorlog Nederlandse soldaten, in de Tweede Wereldoorlog Duitse.

Na de oorlogen raakte het eiland in verval. Staal, hout, tegels, alles wat bruikbaar was, werd meegenomen. Bijna een eeuw na de bouw werd het eiland gekocht van de Nederlandse Staat en werd begonnen met puin ruimen en opknappen, zodat het uiteindelijk weer opengesteld zou kunnen worden voor publiek. Forteiland Pampus wordt beheerd door een Stichting en is mogelijk dankzij de inzet van vele vrijwilligers.

En nu: Het monumentale fort heeft recent een grondige opknapbeurt gehad. Het dak is nu waterdicht. Je kunt nu vrijwel het gehele fort bezichtigen*. Sommige ruimtes zijn in hun oude staat gelaten, andere ruimtes zijn geconserveerd en komen met moderne multimedia tot leven.

Bij een bezoek aan het eiland heb je de keuze: mee met een historische rondleiding door het oude deel, tijdens een spannende en leerzame

speurtocht dwalen door de donkere gangen, of zelf op onderzoek in het museale deel om meer over het eiland en haar geschiedenis te weten te komen.

Pampus is vanaf 1 april tot 1 november geopend voor bezoekers.

Gedurende de wintermaanden is het eiland gesloten. Het eiland is alleen per boot bereikbaar: met de veerboot vanuit Muiden of IJburg, met een eigen boot of een charterboot. Na aankomst op het eiland word je ontvangen door een van de fortwachters of gidsen en kun je met een gids of op eigen gelegenheid het fort ontdekken. Lange gangen, kruitkamers, slaapvertrekken, ziekenboeg, opslagplaatsen en de geschutskoepels.

Regelmatig worden er op het eiland verrassende evenementen georganiseerd voor publiek. Piratenspeurtochten en rondleidingen voor kinderen, wisselende exposities, theater, muziek en film.

Op het eiland is behalve een fort, ook een paviljoen waar je wat kunt drinken of eten. Het paviljoen, maar ook een deel van het fort kan gereserveerd worden voor feesten, huwelijken, evenementen, presentaties, vergaderingen, etcetera.

Een dagje naar Pampus is avontuurlijk, anders, verrassend.

Dus: Ga voor Pampus!

Forteiland Pampus, Vestingplein 1, p/a Postbus 90, 1387 VE Muiden T 02940262326, E info@pampus.nl, www.pampus.nl

Openingstijden eiland: 1 april tot 1 november, 10:00–17:00 uur, Maandag gesloten * Halverwege 2011 zal het museale deel geheel gereed zijn. Voor die tijd zullen sommige delen van het fort gesloten zijn voor publiek. Een bezoek aan het fort blijft gewoon mogelijk.

hollandse waterlinie | 11

ebouwde Middenin de b um ligt het kom van Buss lle fort; groene sfeervo Vernissage Fort Werk IV. rachtige geeft in deze p mgeving inspirerende o en haar creatieve ops en sh culinaire work enten voor feestarrangem jong en oud.

Vernissage de plek voor speciale gelegenheden S

inds kort organiseert Vernissage Zondagmatinees.

Proeven en genieten op Fort Werk IV Bussum. Het fort is de plek om op zondagmiddag met vrienden en familie lekker te genieten van live muziek, theater en heerlijke hapjes. Voor de kinderen is er een apart programma. Kijk op de website voor de data.

D

e omgeving van het fort leent zich ook uitstekend voor om zomers buitenevenementen te organiseren.

Om het feest compleet te maken kunt u een klassieke auto huren om de omgeving van het Noordelijke deel van de Hollandse Waterlinie te bezoeken en af te sluiten met een diner in Fort Werk IV. 12 | hollandse waterlinie

S

inds 2010 kan men elkaar het ja-woord geven op Fort Werk IV. Vernissage verzorgt alles tot in de puntjes zodat het een onvergetelijke dag zal worden. Ook feestelijke partijen en bijeenkomsten worden op deze unieke verrassende plek georganiseerd. Voor elke gelegenheid is een opmaat gemaakt feest te bedenken. Denk maar aan het vieren van een 50-jarige verjaardag, een trouwreceptie, buurtfeest, kraamfeest en dergelijke.

I

n Vernissage zelf kunnen groepen van zes tot tachtig personen terecht voor bijvoorbeeld een creatief en culinair samenzijn, een high tea of een culinaire workshop. Maar denk ook eens aan een diner waar van alles om heen gebeurt of een receptie, waarbij je al wandelend en pratend een lekker hapje bediend krijgt, het zogenaamde walk-and-talk concept.

I

n de Poterne van het fort, een lange gang, vinden exposities plaats, maar ook worden er grote diners aan lange tafels bij kaarslicht georganiseerd.

H

et fort beschikt over een gewelfde sfeervolle ruimte, de kazemat, met een professionele keuken; “Kookstudio Fortreffelijk”. Hier worden voor groepen van 8 tot 30 personen culinaire workshops, wijnproeverijen en private dinners georganiseerd.

Het hele jaar zijn er mogelijkheden om creatief en/of culinair aan de slag te gaan. Onder het motto: “Je kunt véél met weinig en méér dan je denkt”, is alles naar wens en op maat te bespreken. Maak vrijblijvend een afspraak met Nanny Blank om de sfeer en de mogelijkheden te ontdekken die Vernissage en Fort Werk IV te bieden hebben. Of bezoek eens een Zondagmatinee. Je bent altijd van harte welkom bij Vernissage op Fort Werk IV. Fort Werk IV en Vernissage Dr. Abraham Kuyperlaan 1a, 1402 SB Bussum, T: 035-6916788 W: www.vernissage.nl, E:info@vernissage.nl

Ontdek de mogelijkheden op Fort werk IV hollandse waterlinie | 13

Art Collection Art Collection Gooilust heeft een ‘salon’ huisstijl waarin het publiek zich optimaal kan verrijken van kunstwerk van schilderijen, bronzen en glas beelden. De galerie is toegankelijke met de fiets van Fort Werk IV in Bussum en direct daartegenover is een park en siertuin van Natuurmonumenten. Van 9 april t/m 5 juni 2011 is de ‘New Dawn’ tentoonstelling te bezichtigen met figuratief glas beelden van Mari Mészáros, figuratief bronzen beelden van Jaap Hartman en abstract figuratief schilderijen van Marianne Benkö. Met deze buitenkans kunt u op een plezierige manier investeren in kwalitatief hoogstaande kunst … en dat voegt kleur toe aan uw leven!

Art Collection Gooilust Zuidereinde 124 1243 KL ’s-Graveland T : 035 - 6569636 M : 06 - 13786779 W: www.artgallerygooilust.nl E: info@artgallerygooilust.nl Openingstijden : vr. t/m zo. 11.00 - 18.00 uur en op afspraak

Fort Spion Fort Spion ligt in het Loosdrechtse plassengebied. Je vindt hier volop fiets- wandel- en watersportmogelijkheden. In het plassengebied kun je de unieke vogelstand en bijzondere plantengroei ontdekken. Het fort is ingericht als overnachtingplaats. Op het terrein is een klein tentenveld en in het fort zijn sanitaire voorzieningen.

Het Bom Vrije Wachthuis is ingericht als vakantiehuisje voor maximaal 4 personen.

In een van de maatschappenverblijven is een mogelijkheid om te vergaderen of kleine workshops te geven.

Een van de remises is ingericht als trekkershut voor 2 personen.

Fort Spion Bloklaan 9 1231 AZ Loosdrecht T: 0294-234932/06-24957816 W: www.fortspion.nl E: m.salet@planet.nl

14 | hollandse waterlinie

Spelenderwijzer over de Linie In de regio Gooi & Vecht zijn twee initiatieven om technologie en kennis over de Nieuwe Hollandse Waterlinie te combineren. Het doel is om nieuwe doelgroepen te bereiken en enthousiast te maken voor de Linie.

Fortondernemers en gemeenten in de regio hebben de ‘Fortengame’ ontwikkeld. Dit is een internetspel voor kinderen.

De speler kiest een fort en moet dit verdedigen. Lukt dit, dan kan de deelnemer een verrassing ophalen bij het desbetreffende fort. Tussen de levels door krijgt de deelnemer informatie over de diverse vestingwerken (zie: www.fortengame.nl).

De Kamer van Koophandel maakt samen met ondernemers een Iphone applicatie voor de vestingsteden Muiden, Naarden en Weesp. Deelnemers lossen een mysterie op en lopen daarbij langs forten en versterkingen. Tijdens het spel krijgen zij informatie over de verdedigingswerken en de stad. De applicatie wordt verwacht in juni 2011.

BEZOEKERSCENTRUM PAMPUS – Pampus Xperience Forteiland Pampus is verrassend, spannend en leerzaam. Verdedigingswerk, onderdeel van de Stelling van Amsterdam en Nieuwe Hollandse Waterlinie. Rijksmonument.

Werelderfgoedlocatie. Bewoond door soldaten en fortwachters, en meer dan 100 jaar oud. Een bijzonder fort met een goed verhaal.

De geschiedenis van het eiland en haar verhalen komen tot leven met de realisatie van een museaal gedeelte in het fort*; Je kunt tussen de slapende soldaten voor Pampus liggen in een manschappenvertrek.

Je kunt luisteren naar de sterke verhalen van soldaten en bewo-ners. Je kunt projectielen vullen, kardoezen hijsen en leren hoe men een kanon afschiet. In de machinekamer kun je stroom opwekken en in de kamer van de telegrafist morse-seinen. Maar je kunt ook door de oorspronkelijke gangen en kamers dwalen. * Het museum in het fort zal halverwege juli gereed zijn en toegankelijk zijn voor bezoekers. Zolang het museum niet gereed is kan het wel fort bezocht worden met uitzondering van de ruimtes waar werkzaamheden plaatsvinden. Actuele informatie op de website www.pampus.nl

Vleermuizen in de Forten De Nieuwe Hollandse Waterlinie is ook interessant voor vleermuizen. Op tenminste 26 van de 55 forten in de Nieuwe Hollandse Waterlinie komen vleermuizen voor.

Fort Honswijk herbergt vijf verschillende soorten en in Fort Rijnauwen is dit jaar een zeldzame vale vleermuis waargenomen. Omdat de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zo belangrijk zijn voor vleermuizen, kunnen bezoekers van de website www.hollandsewaterlinie.nl door het spelen van een vleermuisspel, kennis maken met de leefwijze van deze dieren in de Hollandse Waterlinie.

HOWA de vleermuis en de vluggevleervangst Je bent net wakker geworden uit je winterslaap, die je hebt doorgebracht op een van de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Je hebt de hele winter niet gegeten dus je hebt honger! Eet zoveel mogelijk vliegjes, die geven je punten. Maar kijk uit voor obstakels zoals stenen, distels, fakkels en de bosuil. Gebruik je sonar om de obstakels te ontwijken.

Speel het spel op www.nieuwehollandsewaterlinie.nl

Muiderslot www.muiderslot.nl

Pampus www.pampus.nl

Muiden

Muizenfort www.muizenfort.nl

Fiets de fortenroute(34 km) Fortenroute Hollandse Waterlinie door regio noord!

Regio Muiden Weesp Bussum Naarden kijk op www.fortenwijzer.nl (knooppunten Fietsroutenetwerk Noord-Holland)

Muiderberg

Weesp

Naarden

Vestingmuseum Naarden www.vestingmuseum.nl

De Horn Uitermeer

Bussum Fort Ossenmarkt www.stelling-van-amsterdam.nl

Fort Uitermeer www.uiteraarduitermeer.nl

Fort werk IV www.fortwerk4.nl

hollandse waterlinie | 15

FORTENMAAND 2011

Voor de 18e keer wordt hij dit jaar alweer georganiseerd: De Fortenmaand!

Na een succesvolle 17e editie van de Fortenmaand, mag Art of Events dit jaar weer de organisatie van de Fortenmaand 2011 voor zijn rekening nemen.

Heel de maand september staat daarbij in het teken van het ontdekken en beleven van alles wat de Nieuwe Hollandse Waterlinie te bieden heeft.

Op de verschillende forten en kastelen, binnen de vestingsteden en in het prachtige landschap worden tal van activiteiten georganiseerd om het publiek op een originele manier kennis te laten maken met de indrukwekkende Linie. Wat ga jij dit jaar ontdekken over de Nieuwe Hollandse Waterlinie?

Spectaculaire Opening Elk jaar wordt de Fortenmaand spectaculair geopend op één van de bijzondere plekken binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Afgelopen jaar vond deze plaats in de vestingstad Gorinchem en kijken we terug op een feestelijke en succesvolle opening.

Om deze stad in alle glorie tentoon te stellen, werd alleen het beste van 16 | hollandse waterlinie

Gorinchem getoond. De hele dag vonden er verrassende activiteiten plaats in de stad, met als absolute hoogtepunten de geheel spontane flashmob met 50 danseressen en het straatmuzikanten festival. Voor de genodigden was er door de Gemeente Gorinchem een prachtig programma samengesteld. Zo brachten zij onder meer een bezoek aan Woudrichem, Slot Loevestein en Fort Vuren. Tot slot werden zij middels historische voertuigen teruggebracht naar de Lingehaven in Gorinchem, waar zij de officiële publieks- en genodigden opening bijwoonden.

Dit jaar gaat de Fortenmaand zijn 18e levensjaar in en dat zal natuurlijk groots geopend worden. De locatie en programmering houden we nog even voor onszelf, maar het belooft in ieder geval weer één groot feest te worden!

Ontdek de KASTELEN van de NHW! Met een bezoek aan één van de kastelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie waan je je weer even in de Middeleeuwen. Ridders en jonkvrouwen, de historische meubels, gebruiksvoorwerpen en schilderijen vertellen de geschiedenis van het leven op het kasteel in die tijd.

Programma Vestingsteden, forten, landschap en kastelen In 2010 heeft Art of Events het succesvolle concept van vier categorieën geïntroduceerd in de Fortenmaand. Deze zul je dit jaar uiteraard weer terugzien. Elk weekend in september staat in het teken van één van de prachtige onderdelen die de Nieuwe Hollandse Waterlinie rijk is: vestingsteden, forten, landschap en kastelen. Beleef op deze manier elk weekend een ander bijzonder element van de Nieuwe Hollandse Waterlinie!

Ontdek de VESTINGSTEDEN van de NHW! Vestingsteden vormden in de Middeleeuwen versterkte woonplaatsen voor de burgerbevolking. In de oorlog waren de steden volledig afgesloten van de buitenwereld. Tegenwoordig is deze buitenwereld van harte welkom om de prachtige, historische binnensteden te ontdekken.

Ontdek de FORTEN van de NHW! Forten zijn de meest zichtbare elementen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en kunnen bij de Fortenmaand natuurlijk niet ontbreken.

Tijdens de Fortenmaand vormt de Nieuwe Hollandse Waterlinie het decor voor onder andere kunstexposities, theatervoorstellingen, actieve workshops, ontdekkingstochten, rondleidingen en wandelingen. Naast de specifieke thema’s zijn er een tal van activiteiten en evenementen voor jong en meer ervaren.

Succesformules als Fort Vol Soldaten op Fort Vechten en de theatervoorstellingen op Fort aan de Klop waren in 2010 weer te bezoeken. De eerste editie van het Waterliniefestival op Fort Maarsseveen was een groot succes, net als de volledig nieuwe trollen- en vleermuizenactiviteiten op Fort Ruigenhoek en Fort Rhijnauwen. Veel bezoekers hebben genoten van de Vuurvrouwen op Werk aan de Korte Uitweg en dat gold ook voor de bezoekers aan de Grote Parade van Vestingmuseum Naarden. De Daklozendag heeft de in cabrio rijdende bezoekers de Waterlinie eens van een andere kant laten zien. Extra leuk was dat diverse activiteiten ontwikkeld in de loges van Noord, Midden en Zuid hun première beleefden tijdens de Fortenmaand waaronder de historische landmeterworkshops van het Leeghe Land, het Fortengolf van Art of Events en natuurlijk ook de activiteiten van Fietsmandje.nl.

Wat gaat de Fortenmaand 2011 ons brengen? Houdt daarvoor de website www.fortenmaand.nl in de gaten!

Win een weekend weg!

Dit jaar wordt er een fotowedstrijd rondom de Fortenmaand georganiseerd! Hiermee kun je fantastische prijzen winnen. Bijvoorbeeld een overnachting ergens op een schitterende plek in de Waterlinie of zelfs een weekendje weg naar Ierland of België! Wat moet je hiervoor doen?

Maak tijdens de Fortenmaand een mooi, grappig of juist authentiek kiekje en zend deze in. Meer informatie en de voorwaarden van de wedstrijd zijn binnenkort op de website van de Fortenmaand te vinden.

Ontdek het LANDSCHAP van de NHW! Een onderdeel van de Linie dat minder vaak benadrukt wordt, is het schitterende landschap. Het landschap dat bij een aanval van de vijand de daadwerkelijke bescherming bood. Het landschap waar de gehele Waterlinie eigenlijk om draaide.

Organisator Fortenmaand Art of Events Productions, Koekoekstraat 38, 3514 CX Utrecht T: 030-2718366, W: www.fortenmaand.nl/ www.artofevents.nl E: fortenmaand@artofevents.nl

hollandse waterlinie | 17

De Nieuwe Hollandse Waterlinie in de provincie Utrecht Het grootste deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt in de provincie Utrecht. Ruim twintig forten en werken kan je er vinden. Sommige zal je al kennen, andere worden nu opgeknapt om straks te kunnen bezoeken.

Als provincie Utrecht investeren we veel in het herstel van de Waterlinie.

Omdat we het belangrijk vinden dat ook in de toekomst veel mensen van dit bijzondere landschap en culturele erfgoed kunnen genieten. En om het verhaal van de geschiedenis te kunnen blijven vertellen.

Wil je weten wat we allemaal doen? Kijk dan op pagina’s 22 en 23 van dit magazine of op www.provincie-utrecht.nl/nieuwehollandsewaterlinie

Ontdek de Stelling van Amsterdam In een cirkel rond de hoofdstad ligt een oude verdedigingslinie: de Stelling van Amsterdam.

De Stelling, die tussen 1880 en 1914 werd aangelegd ter verdediging van Amsterdam, overlapt van Muiden tot Fort Uitermeer de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De Stelling van Amsterdam is UNESCO Werelderfgoed vanwege de unieke, universele waarde en behoort tot de twintig Nationele Landschappen. Bezoekers en bewoners van Utrecht en Noord-Holland maken bewust of onbewust kennis met de Stelling. Wie goed kijkt, ziet de dijken, sluizen en de 46 forten die verscholen liggen in het landschap.

Ontdek zelf de Stelling van Amsterdam via een van de vele fiets- en wandelroutes. Op en rond de Stelling van Amsterdam is van alles te zien en te beleven. Zo kun je er wijn proeven, genieten van kunstexposities, kanoën of een langeafstandswandeltocht maken. Alle routes en activiteiten op en rond de Stelling van Amsterdam zijn te vinden op www.stellingvanamsterdam.nl

Om te struinen en te bewaren Een linie van 85 kilometer slingert door Nederland. Forten, bunkers en schuilplaatsen worden afgewisseld met watergangen, grachten en dijken en vertellen samen het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Staatsbosbeheer beheert vijftien forten en de omliggende 2700 ha natuur. “Het biedt mensen een plek om rust, ruimte en geschiedenis te beleven,” aldus Annemiek Roessen, regiodirecteur. “Iedereen is welkom om hier vrij rond te struinen.

Bij sommige forten kan dat heel goed. Soms leven er bijzondere planten, (broed)vogels of vleermuizen. Die willen we zo min mogelijk verstoren. Dan bieden we excursies onder begeleiding van een boswachter.”

Om dit erfgoed veilig te stellen voor volgende generaties, is extra financiering nodig voor onderhoud en beheer. Dankzij goede samenwerking met o.a. overheden en ondernemers, krijgen innovatie en herbestemming een nieuwe impuls. Hiermee is het verzekerd van een nieuwe toekomst. www.staatsbosbeheer.nl 18 | hollandse waterlinie

Forten, vestingen en kastelen: ontdek de rijkdom van verdedigingswerken in de regio Gooi & Vecht Sinds drie jaar werken de forten, vestingen en kastelen in de regio Gooi & Vecht samen in het ‘Fortenoverleg’. De zeven forten (Muiderslot, Forteiland Pampus, Muizenfort, Vestingmuseum Naarden, Fort aan de Ossenmarkt, Fort Uitermeer en Fort Werk IV) werken aan de toeristische regiopromotie, in samenwerking met de gemeenten Muiden, Naarden, Weesp en Bussum, het gewest Gooi en Vechtstreek én het regionale innovatieplatform iTRovator (www.itrovator.nl).

Het relatief kleine gebied omvat zowel de Oude- als de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam (UNESCO werelderfgoed).

Binnen de authenticiteit van de verdedigingswerken, wordt hard gewerkt om nieuwe manieren van beleefbaarheid van het verleden te realiseren.

In het boekje ‘Fortenwijzer’ vindt u veel informatie over het veelzijdige culturele en vrijetijdsaanbod in de regio Gooi & Vecht. Voor nadere informatie: www.fortenwijzer.nl

Dag soldaat, hallo vleermuis Betere wapens en andere oorlogstechnieken maakten een einde aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie als verdedigingswerk. De nekslag kwam toen de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog luchtbombardementen achter de linie uitvoerden. De soldaten gingen, de vleermuizen kwamen.

Maar hoe zag het leven op het fort eruit toen er nog soldaten woonden?

Hoe ziet het leven van de vleermuis eruit? Welke rol speelt het water?

Kinderen als ‘Woordvoerder van de Natuur!’ Dat kan met een educatief programma, waarin kinderen op onderzoek uit gaan en antwoord op bovenstaande en nog veel meer vragen ontdekken. De informatie hierover komt op www.woordvoerdersvandenatuur.nl.

Wie niet kan wachten, kan zijn hart ophalen met een heleboel spannende excursies. Bijvoorbeeld bij Fort Ruigenhoek bij Groenekan.

Tijdens de Fortenmaand in september worden zelfs ieder weekend uiteenlopende activiteiten voor jong en oud georganiseerd. En Fort Rijnauwen bij Bunnik biedt naast vleermuisspeurtochten ook de kinderrondleiding ‘Wat aten de soldaten’?

Altijd al avonturier willen zijn? Staatsbosbeheer en het Wereld Natuur Fonds dagen je uit om het gebied rond Slot Loevestein te verkennen.

Sluip door de wildernis en langs de Waal. Deze expeditie biedt allerlei activiteiten om met je klas of ouders te doen. Ook kun je Slot Loevestein bezoeken. Zie www.expeditieloevestein.nl.

Het Leege land In de Waterlinie Workshop van Het Leege Land werk je als historische vestingbouwer en beleef je het landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Een unieke manier om de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ervaren.

Meet hoogteverschillen in het landschap voor inundaties en klim op het talud om de helling te bepalen. In de Waterlinie Workshop werk je twee uur als vestingbouwer, op één van de oude forten in een prachtig historisch landschap. Voor groepen die een leuke, interessante activiteit wil ondernemen op een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Kijk voor aantrekkelijke arrangementen op www.waterlinieworkshop.nl

Ook de Molenkade bij Culemborg is een ontdekkingstocht. De molens werden gebouwd om het land droog te maken. Eeuwen later kwam er een fort bij en moesten ze het land onder water zetten. Nu zorgen ze er weer voor dat de voeten van de inwoners van Culemborg droog blijven.

Wil je zien hoe dat werkt? Hoe het land eruit ziet als het onder water staat? Of wil je zien hoe een bunker er van binnen uitziet? Er is er een doorgezaagd! www.staatsbosbeheer.nl

HET LEEGE LAND, T: 06-51629196 W: www.hetleegeland.nl, E: contact@hetleegeland.nl

hollandse waterlinie | 19

Lunet Op Lunet 1 is het Fort van de Democratie gevestigd. In een voormalige kazemat en een atoomschuilkelder zijn belevenisruimten ingericht. De fietsen die indertijd waren bedoeld om verse lucht naar binnen te pompen genereren nu stroom waardoor een lichtkrant gaat branden. In de telefooncabines waarin telefonistes zouden proberen contact te maken met de buitenwereld, staan nu beeldschermen met korte filmpjes. De bezoekers maken keuzes die worden verwerkt in een persoonlijk certificaat met een democratische thermometer. Geschikt voor scholieren en volwassenen vanaf 14 jaar.

Lunet 1 - Fort van de Democratie

Koningsweg 290, 3585 LD Utrecht T : 030–2723500 W: www.fortvandedemocratie.nl E: vrede@xs4all.nl Openingstijden: Bezoek op afspraak.

Regio Midden

Wegwijs in de waterlinie

Fort Maarsseveen Fort de Gagel Fort Ruigenhoek Fort aan de Klop Fort Blauwkapel Fort Voordorp Fort de Bilt Fort Hoofddijk Fort Vossegat Lunetten Fort Rijnauwen Fort Vechten Fort bij ‘t Hemeltje Batterij aan de Overeindseweg Fort Jutphaas Fort Vreeswijk Werk aan de Waalse Wetering Werk aan de Korte Uitweg Werk aan de Groeneweg Fort Honswijk

Nadat in 1672 de Oude Hollandse Waterlinie zijn functie bewees en de Fransen wist tegen te houden, werd in 1815 besloten om de Nieuwe Hollandse Waterlinie aan te leggen. Hiermee kon de belangrijke garnizoensstad Utrecht ook beschermd worden. Logisch dus dat rondom de stad diverse forten, opvallend en onopvallend aanwezig zijn, samen vormen zij de Stelling van Utrecht. Een van deze forten is Fort Hoofddijk. Rondom dit fort zijn prachtige Botanische Tuinen te vinden die het mogelijk maken om even de drukte van de stad te ontvluchten. Fort de Bilt en Lunet I dienen als educatief centrum. Hier zijn interactieve tentoonstellingen te vinden waarbij de thema’s Vrede en Democratie centraal staan. In Werk aan de Korte Uitweg zijn er diverse workshops en bijzondere activiteiten te doen. Fort aan de Klop mag bij een bezoek aan deze regio zeker niet worden vergeten. Op deze prachtige plek kunt u niet alleen overnachten maar beschikt ook over een gezellige brasserie waar een heerlijk hapje en drankje genuttigd kan worden.

Fort Rijnauwen is het grootste fort uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Behalve cultuurhistorisch monument is het fort, door de jarenlange afsluiting, ook een waardevol natuurgebied geworden. Met diverse prachtige wandelingen, fiets-, kano- en skate route’s is deze prachtige regio van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ontdekken.

Fort de Bilt

Genieten op ‘ons’ fortje

Fort de Bilt is een bijzondere plek met een beladen geschiedenis vanwege de natuur en de mooie ligging. Beladen omdat het Fort tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt werd als fusilladeplaats.

Honderdveertig mannen, voornamelijk verzetsstrijders werden op deze plaats doodgeschoten. Een monument, een klokkenstoel, de dodenbunker herinneren nog aan deze gebeurtenis. Jaarlijks bezoeken duizenden basisscholieren de interactieve tentoonstelling waarin de relatie tussen deze geschiedenis en de kinderwereld wordt uitgewerkt.

Fort de Bilt (Stichting Vredeseducatie)

Biltsestraatweg 160, 3573 PS Utrecht T : 030-2723500 W: www.vredeseducatie.nl E: vrede@xs4all.nl Openingstijden: ma. t/m vr. tijdens kantooruren.

Het Werk aan de Korte Uitweg in Tull en ‘t Waal (gemeente Houten) ligt in een unieke omgeving. De herstelde Gedekte Weg langs het Inundatiekanaal, gaat langs Fort Honswijk naar de liniepont. Vanuit de wal rond het Werk is op dit alles een mooi zicht. Tentkamperen kan tussen de wallen, alleen voor wandelaars en fietsers van 12 mei tot 1 oktober.

In de kazerne is het Fortmuseum opnieuw ingericht. Het geeft een beeld van de geschie-

20 | hollandse waterlinie

denis met o.a. tekeningen van Lex Tempelman. In de zomer is het vleermuizengedeelte open. Er zijn diverse workshops, een rustig fortterras en een fortbezoek voor groepen is mogelijk.

Werk aan de Korte Uitweg, Lange Uitweg 42-A 3999 WL Tull en ‘t Waal, T: 030-6342199 en 06-16268101 W: www.werkaandekorteuitweg.nl, E: wkuwku@zonnet.nl In de zomer regelmatig geopend zie website voor meer informatie.

Flowerpower: Botanische Tuinen Utrecht

Fort aan de Klop: Het mooiste eiland op het vasteland In de stad maar toch buiten. Eigentijds comfort op een eeuwenoude plek. Fort aan de Klop is een unieke locatie voor zakelijke bijeenkomsten. Eten en drinken kan in onze brasserie. Daarnaast bieden wij diverse arrangementen voor personeelsuitjes, bruiloften of verjaardagen.

Een weekendje weg, of een langere kampeervakantie?

In de weekenden staat onze herberg tot jouw beschikking. ‘s Zomers kun je kamperen op de historische wallen van het Fort.

Fort aan de Klop, 1e polderweg 2, 3563 MC Utrecht T: 030-2660555 , W: www.fortaandeklop.com M: info@fortaandeklop.com Openingstijden: di. t/m zo. 10.00 – 23.00 uur

Rijnauwen en Ruigenhoek: het bezoeken waard Fort Hoofddijk is een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en, samen met 14 andere Utrechtse forten, van de Stelling van Utrecht.

Het fort, dat eigenlijk ‘Werk aan de Hoofddijk’ heet, stamt uit 1879, maar heeft uiteindelijk nooit in een oorlog gefunctioneerd.

Het bleef in bezit van Defensie tot het in de jaren zestig door de Universiteit Utrecht werd aangekocht, samen met het gebied waar het in lag, de Johannapolder.

De Universiteit startte met de bouw van het Universiteitscomplex De Uithof en het fort en omliggende terreinen werden de basis voor een nieuwe locatie van de universitaire botanische tuinen.

Bloemen in plaats van kanonnen Voor de aanleg van de rotstuin werd 2100 ton steen uit de Ardennen op de remises gestort, die de perfecte ondergrond vormden voor een fantastische bergtuin die zijn weerga in Nederland niet kent. Rondom deze tuin zijn ook andere tuindelen aangelegd, zoals de Systeemtuin waar familierelaties tussen planten centraal staan en de Thematuin vol plantenverhalen en verhalen over de relatie tussen mensen en planten.

In het Kassencomplex zijn ook tropische soorten te bewonderen zoals koffie, banaan of imposante lianen. En in de Diertjestuin vol nijvere bijen en prachtige vlinders, vind je oude fruitrassen en allerlei plantaardige insectenlokkers in fraaie borders.

Ze waren bedoeld om de vijand weg te houden. Nu zijn Neerlands forten vooral paradijsjes voor veel (bedreigde) planten en dieren. Fort Ruigenhoek bij Groenekan en Fort Rijnauwen bij Bunnik zijn twee van die parels. Geschiedenis, cultuur en natuur komen er samen en maken het bezoeken waard. Zo kun je op Fort Ruigenhoek in juni en juli de avontuurlijke kunsttentoonstelling KAAP voor het hele gezin beleven (www.kaapweb.nl). In Fort Rijnauwen is bijna 400 keer per jaar de kans om een excursie bij te wonen en af en toe zelfs opera.

Fort Ruigenhoek werkt samen met de stichting Lamadabadoe en het Groene Hart Centrum. Boswachter Corien Koreman vertelt u alles over de mogelijkheden: c.koreman@staatsbosbeheer.nl Fort Rijnauwen: excursies wekelijks op woensdag, zaterdag en zondag (vanaf 10 jaar). Neem contact op met de VVV voor excursies voor groepen. Zie www.staatsbosbeheer.nl

Meer informatie De Botanische Tuinen (Budapestlaan 17, Utrecht) zijn geopend van één maart tot één december. Tijdens het seizoen vinden regelmatig evenementen plaats zoals het Tropisch Vlinderfestival en de Jaarthematentoonstelling (dit jaar Fullcolour, over kleuren bij planten).

Ook zijn op verzoek rondleidingen mogelijk. Tuincafé Botanica zorgt voor heerlijke koffie, een broodje en op bestelling, zelfs een picknickmand. Kijk voor alle ins en outs op de website van de Tuinen: www.uu.nl/botanischetuinen of bel 030-2535455. hollandse waterlinie | 21

gemeente eigenaar van 8 forten

Utrecht, centrum van de Hollandse Waterlinie De gemeente Utrecht is eigenaar van 8 forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

In 1997 werden er vijf van het Rijk gekocht voor de som van 1 gulden.

De andere drie waren al langer in bezit. Het Team Bijzondere Objecten heeft de opdracht van de gemeenteraad om voor elk van de forten een restauratieplan te maken en een nieuwe, maatschappelijk relevante bestemming te vinden. De forten moeten zoveel mogelijk openbaar toegankelijk zijn.

Utrecht heeft als eigenaar een belangrijke voorbeeldrol bij de restauraties van de forten in de Waterlinie en bij het vinden van originele bestemmingen voor dit militair erfgoed. De gemeente heeft ook het initiatief genomen om eigenaars en gebruikers van de forten rondom de stad bijeen te brengen in de stichting ‘Stelling van Utrecht’.

Fort aan de Klop We spreken met Anton van Emst, adviseur Forten van de gemeente.

“Neem nou Fort aan de Klop, dat tot zomer 2007 een verborgen bestaan aan de rand van de wijk Overvecht leidde. We zijn in zomer 2004 begonnen met de restauratie van het historische wachthuis en de houten artillerieloodsen. In 2005 vroegen we belangstellende ondernemers naar hun ideeën voor het fort. Na een selectieprocedure werd begin 2006 gekozen voor het huidige team van exploitanten.

Samen met de gekozen ondernemers hebben we de plannen gemaakt voor de verbouwing en de herinrichting van het terrein. In zomer 2007 gingen camping, theehuis-restaurant, de vergaderruimten en de herberg met overnachtingsruimten open voor het publiek. Je ziet dat het in een behoefte voorziet. Overvechters komen er graag omdat het een aantrekkelijke plek is om er even wat te drinken onder de gewelven van het wachthuis of op het zonnige terras. Allerlei organisaties die op

22 | hollandse waterlinie

zoek zijn naar een originele en authentieke vergaderplek zijn hier kind aan huis. Het kinderkunstfestival en het toneelweekend zijn inmiddels al een begrip” besluit van Emst.

Poort naar Noorderpark De forten de Bilt, Blauwkapel, Aan de Klop en Lunet I zijn in de afgelopen periode gerestaureerd en hebben een nieuwe bestemming gekregen. Voor Fort de Gagel zijn de plannen in de maak. Omdat het fort direct grenst aan het Noorderpark, dat in ontwikkeling is, krijgt het fort een bestemming als bezoekerscentrum voor dit park. Je kunt er informatie krijgen over het park, natuur en milieu en over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bezoekers kunnen er in de toekomst ook terecht om wat te drinken en voor een lunch of diner. Omdat het fort uitgangspunt wordt voor uitstapjes in het park kan je er straks ook fietsen of kano’s huren.

Het is de bedoeling dat het fort wordt gerestaureerd met duurzame methodes en materialen. Ook de energievoorziening moet milieuvriendelijk worden, dus zoveel mogelijk zonder het gebruik van fossiele brandstoffen.

Stelling van Utrecht “We hebben vorig jaar de Stelling van Utrecht opgericht” vertelt Anton van Emst. “Als lokale overheid hebben we hiertoe (mee) het initiatief genomen. Het is nu aan de huurders en de exploitanten op de forten om deze stichting verder van de grond te tillen. Een gezamenlijk activiteitenprogramma, een website voor de hele Stelling van Utrecht, arrangementen voor een tocht langs verschillende forten, het behoort allemaal tot de mogelijkheden. Ook rond Utrecht behoort de Waterlinie nog tot de best bewaarde geheimen van ons land. Kom maar eens kijken”, raadt van Emst aan.

Tip:

rten Tussen de, fo erk aan het HonswijkEW verdingen Spoel en v oetveer. vaart een ag mee. Een Je fiets mnier het mooie leuke ma bied rondom natuurge te verkennen! de forten

De Veldkeuken, eerlijk en lekker!

De Veldkeuken op landgoed Amelisweerd serveert vanaf juli ook de lekkerste broodjes en taartjes op Fort Werk aan het Spoel in Culemborg.

Dit is de ideale plek om uit te rusten van een fietstocht of wandeling.

Het fortlandschap nodigt uit tot ontspannen, ontdekken en spelen.

Je proeft hier de lekkerste lunchgerechten, taartjes en sapjes. Puur biologisch en met ingrediënten uit de streek. De uitkijktoren biedt een fantastisch uit-zicht op de omgeving. Je komt van alles te weten over het rivierenlandschap en de Hollandse Waterlinie.

Vanaf september is Werk aan het Spoel ook de plek voor culturele belevenissen. Dan zijn het amfitheater, het dakloos museum en het atelier geopend!

De Veldkeuken, Koningslaan 1, 3981 HD Bunnik, T: 030-2542463, W: www.veldkeuken.nl, E: info@veldkeuken.nl Fort Werk aan het Spoel, Goilberdingerdijk 40a, 4106 LC Culemborg,

Streekproducten uit de Hollandse Waterlinie

Vleermuizen in de theetuin

Fietsmandje.nl

Streekkoken.nl is specialist op het gebied van koken met verse streekproducten uit de Hollandse Waterlinie op iedere gewenste locatie. Geheel zelfvoorzienend bezorgen we jullie een bijzondere en onbezorgde dag! Met smaakvolle en bijzondere producten van de plaatselijke boer, tuinder, bakker, kaas- en wijnboer maken we heerlijke maaltijden. De bereiding van de producten vindt plaats op locatie, zodat we een kijkje kunnen geven in het verhaal achter en de bereiding van producten uit de streek. Uiteraard passen wij de invulling hiervan aan op jouw persoonlijke wensen.

Niet alleen in de forten maar ook in theetuin ‘De Winkel’ aan Nachtdijk 9 in Cothen (Kromme Rijngebied) wonen veel vleermuizen. Ze verblijven in de schuren achter de zeventiende eeuwse kloosterboerderij, waar de theetuin gevestigd is. “Onze gasten en de vleermuizen hebben geen last van elkaar” aldus eigenares Ageeth Vernooij, “want de theetuin is dagelijks van 11.00 tot 18.00 uur open, terwijl de vleermuizen pas ‘s avonds tevoorschijn komen.” Op 16 en 17 april krijgt elke bezoeker een gratis streekappeltje voor de dorst.

Streekkoken, Wagenstraat 74

Theetuin ‘De winkel’

4845 CX Wagenberg, 06-83170204/

Nachtdijk 9, 3945 PK Cothen

Fietsend de linie proeven met Fietsmandje.nl Wil je de Nieuwe Hollandse Waterlinie beleven, proeven, zien en je laten verrassen? Boek dan een van de tochten van Fietsmandje.nl. Je gaat op weg met een fietsmandje, bingokaart en routeboekje met kortingsbonnen en vouchers voor de lunch. Al fietsend verzamel je een smakelijke picknick bij elkaar. Je maakt kennis met enthousiaste ondernemers en hun bedrijven. Denk aan een ijsboerderij, een landwinkel en een boomgaard waar de heerlijkste sappen worden geperst. Bij te boeken extra’s zijn bijvoorbeeld de Liniebutler-service of de Polderwachter die verhalen vertelt over het landschap. Kijk op www.fietsmandje.nl voor meer informatie.

06-51099570, W: www.streekkoken.nl

T: 030-6011668, W: www.ttdewinkel.nl

E: info@streekkoken.nl

hollandse waterlinie | 23

Hotel Mitland bij Fort de Bilt

Dit familiegevoel vind je terug in de gastvrijheid van het personeel en de informele sfeer. De verschillende kamertypes variëren van economy tot executive en hebben allen een badkamer met bad en aparte douchecabine. Voor families zijn er speciale familiekamers met veel ruimte en faciliteiten. Mitland ligt aan de rand van het Utrechtse centrum, met zijn gezellige winkelstraten en musea. Maar het ligt ook in het groen, aan het water van het monumentale Fort de Bilt. Genietend op een van de terrassen, kun je je niet voorstellen dat je in een stad bent.

Voor het optimale ontspannen kan de gast zich terugtrekken in het zwembad met saunafaciliteiten, zonnebank en whirlpools.

Restaurant Vlonders

Op één van de mooiste plekjes binnen de Hollandse Waterlinie ligt Hotel Mitland.

Wat eens gold als een fraai plekje binnen de Verboden Kringen van fort De Bilt, daar ligt nu een modern complex met alle faciliteiten voor een ontspannen verblijf. Zoek je een optimale combinatie voor een weekendarrangement? Hotel Mitland speelt in op alle wensen en behoeften. Het hotel is, ondanks de grootte, nog steeds een familiebedrijf met vier broers aan het roer.

Wie durft de Hollandse Waterlinie ’s nachts te beleven? Slaap eens in een bunker Bunkers zijn natuurlijk gebouwd om in te schuilen of vanuit te schieten. Nou nu niet meer. Op Landgoed Kraaiveld in Woudrichem staan drie bunkers uit de tweede wereldoorlog die een andere bestemming hebben gekregen; je kan er overnachten in de sferen van vroeger…..

De bunkers zijn monumenten en daarom niet aangepast. Je slaapt dus in de originele setting van de bunker.

Verbazingwekkend genoeg werden de bunkers vroeger gebruikt als schuilplaats voor wel 11 man, nu kun je met 2, 3 of 4 mensen in een bunker overnachten.

Hoeve Kraaiveld, Jan Spieringweg 4 4285 WN Woudrichem, T: 0183-301337 W: www.slapenineenbunker.nl E: hoevekraaiveld@freeler.nl

24 | hollandse waterlinie

Restaurant brasserie Vlonders is onderdeel van Mitland. Er is een informele brasseriekaart, die de hele dag en avond kleine of grotere maaltijden en drankjes biedt. Daarnaast voert Vlonders voor het diner ook nog een mooie specialiteitenkaart. Deze nodigat uit tot rustig en uitgebreid dineren.

Kijk voor aantrekkelijke arrangementen op www.mitland.nl of bel de reserveringsafdeling op 030-2715824 Hotel Mitland, Ariënslaan 1, 3573 PT Utrecht T: 030-2715824, W: www.mitland.nl, E: info@mitland.nl

TIP: fhebbers Voor cultuurlie n het aa is een bezoek ingstst ve ne oude, klei een echte m he ic dr ou adje W tuurliefna aanrader. Voor eldig een w ge t hebbers is he aken langs wandeling te m en van het de uiterwaard stadje.

9 - 10 juli 2011:

Verhalenfestival ‘Forte!’ op vier forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in Utrecht Forte!

Een uniek verhalenfestival

Sterke verhalen op vier Utrechtse forten 9 en 10 juli slaan vier Utrechtse forten de handen in elkaar en organiseren een bijzonder verhalenfestival voor grote én kleine mensen. Fort aan de Klop wordt het hoofdterrein. Hier worden de ‘grote’, stoere heldenverhalen verteld. Op de andere forten hoor je romantische, spannende en grappige verhalen en ook een vampierverhaal... want dit jaar is het Jaar van de Vleermuizen!

“We willen er een sfeervol en uniek evenement voor alle leeftijden van maken”, zeggen de initiatiefnemers, “en wij zien wel wat in de combinatie van historische, sfeervolle plekken als de forten met boeiende, tot de verbeelding sprekende verhalen!”

Verhalen zijn niet weg te denken uit ons leven. We zijn er mee opgegroeid en verhalen spelen ons hele leven lang een belangrijke rol. Het vertellen zit ons in het bloed. De beste verhalen hebben duizenden jaren overleefd en worden nog steeds verteld.

Fiets of auto?

Het leukste is om van verhaal naar verhaal te fietsen. Als je niet met een eigen fiets kunt komen, kun je op Fort aan de Klop fietsen huren om de ander forten te bereiken. De auto kun je kwijt op het parkeerterrein Vechtse Banen. Dan loop je binnen 10 minuten naar Fort aan de Klop waar je ook lekker kunt eten en drinken.

Programma De organisatie heeft contacten met de beste vertellers uit binnenen buitenland. Zeker is dat er de beste vertellers uit Nederland en België aanwezig zullen zijn en minstens één ‘master storyteller’ uit Engeland, de bakermaat van ‘storytelling’. Het complete programma is vanaf 25 mei 2011 te vinden op de website www.sterkeverhalen.eu Daar kun je dan ook alvast kaarten voor de voorstellingen (en fietsen) reserveren!

hollandse waterlinie | 25

Waterdrager langs de waterlinie

Nieuw fort ‘Waterdrager’ Op zaterdag 17 april 2011 wordt bij Fort Altena een nieuw fort met de naam Waterdrager in gebruik genomen. Het fort is geheel van beton en staat symbool voor de noodzaak van eerlijke verdeling van drinkwater op aarde. Het vormt de afsluiting van het evenement ‘WATERDRAGEN LANGS DE WATERLINIE’, een fietstocht voor het goede doel langs de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De Opbrengst is voor Edukansprojecten in Oeganda om ex-kindsoldaten naar school te laten gaan. Je ontvangt de routebeschrijving geheel op papier. Start en finish tussen 09:00 uur tot 17:00 uur op Fort Altena.

Inschrijfgeld is €15,00.

Kijk voor meer informatie op www.waterdragen.nl

Fortengolf De leukste manier om de mooie en bijzondere forten van de Hollandse Waterlinie te beleven doe je met fortengolf.

Elke hole is verbonden met het verhaal en de geschiedenis van de forten en de linie. Het is vermakelijk spelen, geschikt voor jong en oud, verrassend leuk en tevens voor kleine en grotere groepen. Het doel van het spel is om het parcours met zo min mogelijk slagen te behalen.

Art of Events Productions Koekoekstraat 38, 3514 CX Utrecht T: 030-2718366, W: www.artofevents.nl M: info@artofevents.nl

26 | hollandse waterlinie

Het waterlinielandschap De meeste mensen denken bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie aan de forten. Dat is niet vreemd, want hoe goed ze soms ook verscholen liggen in het landschap, het zijn wel de grootste en meest opvallende elementen van de Waterlinie. Maar wat veel mensen niet weten is dat deze sterke bouwwerken nu juist de zwakste plekken van de linie zijn. Althans, ze liggen op de zwakste plekken. Want het sterke element van de Waterlinie wordt gevormd door het landschap tussen de forten. Dat is het gebied dat met een simpele handeling kon worden geïnundeerd. Door de sluizen open te zetten kon een strook land van 85 kilometer lang en gemiddeld vijf kilometer breed onder een klein laagje water worden gezet. Tot de knieën, hoog genoeg om het verschil tussen sloten en wegen onzichtbaar te maken, maar te laag om doorheen te varen. Een mooie bijkomstigheid is dat de grond in dit deel van Holland grotendeels bestaat uit veen. Een van nature al natte, slappe ondergrond, maar wanneer het onder water wordt gezet wordt het helemaal een grote natte baggerboel. Zie daar maar eens doorheen te komen met je zware tanks en kanonnen...

Dus waar ik mijn gasten tijdens de wandelingen door de polder graag op wijs zijn de kleinere elementen in het landschap die dit sterke verhaal illustreren. Bijvoorbeeld de schotbalksluisjes die dienden om de waterstand in de linie te controleren. Sommigen zijn zelfs nog voorzien van een stapeltje schotbalken onder een zogenaamde schotbalkkap. Of ik vertel de verhalen over de limietpaaltjes, de vechtwagenhindernissen en de groepsschuilplaatsen. Maar dat is te veel voor nu, daarvoor moet u maar eens mee op pad...

Tot ziens, polderwachter Marcel Blekendaal www.polderwachter.nl

Pieter Anton: kunstenaar in de werkelijkheid

Pieter Anton is al dertig jaar beeldend verteller, adviseur en ontwikkelaar.

Hij geeft niet alleen zijn visies op historie, heden en toekomst weer in pen-tekeningen en in olieverf op hout. Nee, hij is ook – als beeldend verteller – gids in stad en land. Geen gewone gids. Dat is duidelijk. Ik wil meer weten.

Door Iris Stokkink

Zijn blauwe ogen kijken mij aan vanaf mijn beeldscherm. Over een simpel brilletje heen. Wie is deze man? Wat heeft hij in zijn bagage? Ik besluit het hem te vragen en we bellen. Een interview in zeven uiterst simpele vragen.

Vraag 1: Geboren?

“Natuurlijk, in het oude centrum van vestingstad Gorinchem. Tussen de wallen van de Merwede en schip van de Kerk op de Markt. In het huis ernaast logeerde Napoleon Bonaparte.”

Vraag 2: Geschoold?

“Ik heb, zeg maar, op de Voordrachtsschool van Wanda Reumer gezeten. Daar kreeg ik les van Teun Hauer, de moeder van Rutger. En aan de universiteit kreeg ik Middelnederlands van Van Oosten. Achter De Dom. En in Wijk bijvoorbeeld leerde ik veel van Le Blanc.”

Vraag 3: Gelijkenis?

hoop ik de première meegemaakt te hebben van mijn serie tochten. Dat wordt een reis langs Lunetten. Dit jaar wil ik nog diverse tochten en andere avonturen organiseren. Ik heb vijf hotspots waar ik in 2011 tochten en andere projecten ontwikkel en aanbied: in en rond Gorinchem, rond Ameide en de Zederik, tussen Wijk en ‘t Goy, in het Museumkwartier van Utrecht en tenslotte in het gebied van Utrecht Lunetten, Bunnik, Houten en Jutphaas.”

Vraag 5: Indruk?

“Van die eerste tocht langs Lunetten, bijvoorbeeld? Wel, ik voer mijn gasten vanaf Station Lunetten eerst langs zeer moderne ingrepen in het landschap. Vervolgens lopen we langs de twee, al wat oudere, Lunetten III en IV en het inundatiekanaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Via de kuil in Park De Koppel komen we aan bij Fort bij ’t Hemeltje. Daar in die buurt laat ik mensen deelgenoot zijn, van mijn - tot nu toe - meest futuristische visie. Het verdwijnen van ‘Fort Knooppunt’ in Lunetten en mijn, in 2009, op uitnodiging van architectuurcentrum Aorta bekendgemaakte – deels ondergrondse - plannen aldaar.”

“Iemand van Staatsbosbeheer wilde mij voorstellen aan een Boswachter. Ze vroeg toen of ik een soort Polderwachter was (zie www.polderwachter.nl red.). Nee, zei ik, ik ben kunstenaar in de werkelijkheid. Hij is uniek. Maar, ik vind bijvoorbeeld dat snelweg ook natuur kan zijn.

Dat vindt hij vast niet.” Een schalks lachje is hoorbaar.

“En of, inhoud!. In mijn hoofd zit niet niks. Ik mix historie met toekomst. Vluchtende Fransozen. Langslopende Romeinen. Wassend water in een linie. Steden, dorpen in wording. In verval. Snelwegen die verdwijnen onder de grond.

Mijn visie op de toekomst van stad en land. Is er verschil tussen cultuur en natuur?”

Vraag 7: Spannend?

“Vast. Ik hoop een serie boeiende tochten aan te bieden. In stad en land. Met hopelijk voor deelnemers verrassende zienswijzen! En voor het inwendige: we ontdekken altijd onderweg ergens, geheel gratis, een kop thee of koffie met koek. En mensen krijgen ook nog een unieke Micropentekening cadeau. En dat allemaal voor nog geen vijftien piek. Ter kennismaking.”

Dank je wel, Pieter Anton “Graag gedaan, Iris”

Startpunten: zijn altijd makkelijk te bereiken.

Lopend of via trein, bus en auto. Zoals bijvoorbeeld Station Utrecht Lunetten.

Kosten: € 14,95 p.p. - inclusief exclusieve micropentekening van Pieter Anton & GRATIS koffie/thee/koek. Kortingskaarten niet geldig.

Vraag 4: Ondernemend?

“Na het Openingsweekend van het Fortenseizoen op zaterdag 16 en zondag 17 april 2011

Vraag 6: Inhoud?

Artistieke Impressie van Knooppunt Lunetten

Bestellen van kaarten en actuele informatie Internet: www.pieteranton.nl/waterliniemagazine Telefonisch via BisBisBron: 030 737 00 60 hollandse waterlinie | 27

GemeenDe Gedekte Fort ij schapsweg b n hoge e e Honswijk is ngs de aarden wal la voor e d weg die zorg tegen g beschermin ur. u vijandelijk v

Genieten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de provincie Utrecht De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een prachtig natuurgebied vol cultureel erfgoed dat je volop kunt bekijken en beleven. Vroeger was het een verdedigingslinie tussen Muiden en de Biesbosch. Vanaf 1815 tot en met de Tweede Wereldoorlog kon het gebied bij dreiging onder water gezet worden om vijanden tegen te houden. Inunderen wordt dat genoemd. Tegenwoordig heeft een deel van de forten een nieuwe functie gekregen. De provincie Utrecht maakt zich hard voor een Waterlinie die in de toekomst nog beter bezocht kan worden.

Zoek en vind de Waterlinie De Waterlinie is meer dan de stenen objecten alleen. Veel restanten van de linie zijn verborgen in het landschap. Het is leuk om te zoeken naar de structuur die er onder ligt. Tot hoe ver konden de gebieden onder water worden gezet? Heb je wel eens een groepsschuilplaats gezien? Want dat is het geheim van de Waterlinie: ze is er wel, maar soms moet je even goed zoeken. En de provincie Utrecht probeert je daarbij te helpen.

Door de Waterlinie nog toegankelijker te maken, met bijvoorbeeld betere routes, informatieborden en opgeknapte forten.

28 | hollandse waterlinie

De toekomst De provincie Utrecht vindt het bijzondere landschap en culturele erfgoed van de Nieuwe Hollandse Waterlinie belangrijk. Veel forten en werken worden daarom gerestaureerd. En eenmaal opgeknapt wordt gekeken naar een duurzame manier om de gebouwen te behouden. Zo krijgen sommige forten een nieuwe eigenaar, die langdurig beheer en onderhoud voor zijn rekening neemt.

Naast de forten, is het landschap natuurlijk ook een mooie manier om kennis te maken met de Waterlinie. Daarom investeert de provincie ook in fiets- en wandelpaden. Nieuwe paden worden aangelegd, bestaande verbeterd en een nieuwe fietsbrug bij de Plofsluis bij Nieuwegein maakt de route nog aantrekkelijker. En hou je van kanoĂŤn, dan zal je de Waterlinie straks vanaf het water ook beter kunnen ervaren, omdat er bruggen worden verhoogd voor betere kanoroutes.

De provincie Utrecht werkt tot 2020 aan het herstel en de toegankelijkheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zodat iedereen het verhaal van de linie nog lang kan beleven.

Bij Fort Vechten zijn ook plannen voor een landelijk vleermuizencentrum.

Nationaal waterLiniecentrum bij Fort Vechten

De restauratie van Fort ’t Hemeltje is in volle gang.

Fort ’t Hemeltje

Fort Vechten ligt midden in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het is een van de grootste en fraaiste forten. En hier wordt nu hard gewerkt aan de bouw van een Nationaal Waterliniecentrum: een culturele, recreatieve en educatieve plek voor bezoekers uit binnenen buitenland. Op verschillende manieren kan je straks ervaren hoe het er vroeger op de forten aan toeging. Ook de natuur en de vleermuizen gaan een speciale plek krijgen in het nieuwe waterliniecentrum.

Wil je meer weten, dan kan je nu al terecht op de website: www.liniecentrum.nl

In maart is de provincie samen met Staatsbosbeheer en de gemeente Houten begonnen met het opknappen van Fort ‘t Hemeltje. Dit is het laatst gebouwde en meest moderne fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het is ook een groene oase van rust met veel niveauverschillen. Rondlopend over het terrein waan je je soms echt even op vakantie.

Als het fort is opgeknapt, kan je het beperkt bezoeken. Na de restauratie van het fort zelf, begint het herstel van het grootste bijgebouw, de bomvrije kazerne. Dit zal in de toekomst als kantoor gebruikt gaan worden.

De huurder van de kantoorruimte is verantwoordelijk voor het langdurig onderhoud. En daarmee kan iedereen nog lang blijven genieten van dit bijzondere fort.

Fietsbrug over de plofsluis

De Plofsluis bij Nieuwegein had de functie om bij oorlogsdreiging snel het Amsterdam-Rijnkanaal af te dammen. Zo kon men voorkomen dat het water uit de omliggende gebieden bij inundatie via het kanaal zou wegstromen. Nu zijn er plannen voor een fietsbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal, ter hoogte van de Plofsluis.

Provincie Utrecht, het Rijk en gemeente Nieuwegein hebben geld gereserveerd voor deze brug. In aansluiting op de nieuwe fietsbrug over het Amsterdam Rijnkanaal, wordt de historische oost-west fietsroute van de Plofsluis, via Fort Jutphaas naar de Nedereindseweg hersteld. Weer een mooie manier om de Waterlinie van dichtbij te verkennen.

Fort Honswijk moet nog grotendeels worden gerestaureerd.

Informatie: Wil je meer weten over wat de provincie allemaal in de Nieuwe Hollandse Waterlinie doet, kijk dan op http://www.provincie-utrecht.nl/nieuwehollandsewaterlinie hollandse waterlinie | 29

Werk aan het Spoel wordt een bruisende ontmoetingsplek Werk aan het Spoel gaat in de zomer van 2011 open. Je kunt hier straks op excursie gaan in de uiterwaarden, een tentoonstelling bezoeken, een creatieve workshop volgen, of gewoon heerlijk buiten picknicken en genieten. Het amfitheater biedt plaats aan theater, muziek en voorstellingen in de openlucht.

In het nieuw gebouwde Forthuis en bij mooi weer buiten op het terras serveert De Veldkeuken heerlijke biologische hapjes en drankjes.

Werk aan het Spoel Goilberdingerdijk 40/ 40a 4106 LC Culemborg W: www.werkaanhetspoel.nl E: info@werkaanhetspoel.nl

Regio Zuid

Wegwijs in de waterlinie In het stroomgebied van de Lek, Merwede, Waal, Maas en Linge ligt het zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In dit waterrijke gebied zijn de forten, vestingsteden en prachtige natuurgebieden het leukste om over het water te bezoeken. Neem bijvoorbeeld de Gorcumse Veerdienst die jou en (de fiets) naar de mooiste plekjes brengt.

Werk aan het Spoel Fort Everdingen Werk spoorweg Diefdijk Fort Asperen De Wapenplaats Fort bij de Nieuwe Steeg Fort Vuren Vesting Gorinchem Vesting Woudrichem Slot Loevestein Batterij Brakel Batterij Poederoijen Fort Giessen Fort Altena Het Werk aan de Bakkerskil Fort Steurgat Fort Pannerden

Een van die mooie plekken is Slot Loevestein. Dit kasteel is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie maar vooral bekend door de ontsnapping van Hugo de Groot in de boekenkist. Ook de Forten in regio Zuid zijn zeker een bezoek waard. Fort Asperen en Werk aan het Spoel zijn voor de kunst&cultuur liefhebbers een must. Het water loopt je in de mond bij Fort Altena waar je ook een heleboel leuke activiteiten kunt doen. Of bekijk de andere forten waar de natuur nog vrij spel heeft.

En als je er toch bent… vergeet dan niet lekker rond te struinen in de gezellige, stoere vestingsteden Woudrichem en Gorinchem. Helemaal goed!

Vesting3hoekdagen 21 en 22 mei 2011: geen heden zonder verleden Vesting3hoek Op één dag drie provincies bezoeken, 650 jaar geschiedenis beleven en maar liefst drie rivieren bevaren? Het kan allemaal in de Vesting3hoek.

Het middeleeuwse Slot Loevestein, het oude vissersstadje Woudrichem, Fort Vuren en Vestingstad Gorinchem zijn met elkaar verbonden via het water. De Vesting3hoek is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en kent een rijke historie. Maar ook nu is er in deze prachtige omgeving veel te beleven!

Vesting3hoekdagen Op zaterdag 21 en zondag 22 mei wordt je getrakteerd op spektakel in de ruimste zin van het woord. De middeleeuwen vloeien naadloos over in de moderne tijd en dat maakt deze editie van de nationale Vestingstedendagen heel bijzonder voor elke bezoeker. De verbindende factor dit weekend is het water. Reizend over de rivieren Merwede, Waal en Maas zijn de vestingen te 30 | hollandse waterlinie

bezoeken. Overal wacht een warm welkom en op elke plaats val je van de ene verbazing in de andere. Zorg dat je het passe-partout bij de hand hebt voor het complete programma met schatkaart en tal van kortingen!

Passe-partout Het passe-partout is een onmisbaar hulpmiddel om op zak te hebben tijdens de Vesting3hoekdagen. Niet alleen staat hier nuttige informatie in over het programma, op vertoon van het passe-partout kun je het hele weekend gratis gebruik maken van de veren en bovendien bevat het boekje een schatkaart en tal van kortingsbonnen die ook na de Vesting3hoekdagen te gebruiken zijn. Het passe-partout kost in de voorverkoop slechts € 5,- en is verkrijgbaar bij VVV Gorinchem, VVV Woudrichem, TRIP Zaltbommel en bij de kassa van Slot Loevestein. Ook is het boekje online te bestellen via www.vesting3hoekdagen.nl

Fort Altena: ontwapenend gastvrij!

Gelegen pal aan de A27 Breda-Utrecht, maar door de natuurlijke omgeving heb je het idee dat je er helemaal uit bent.

Goed bereikbaar per auto en openbaar vervoer is Fort Altena (aan de rand van de Biesbosch) een uitgelezen locatie als startpunt van een dagje-uit of voor allerlei evenementen.

Zowel bedrijven (voor seminars, vergaderingen, presentaties en bedrijfsuitjes) als particulieren (voor een feest, familiereünie of gezellig uitje) vinden op Fort Altena hun plek. Er wordt een breed pakket aan arrangementen aangeboden waarbij de outdoor-activiteiten een bijzondere plaats innemen. Er zijn fietsen en kano’s te huur voor een bijzondere tocht in authentiek Hollands landschap.

KunstFort Asperen, cultuureiland aan de Linge KunstFort Asperen ligt op de grens van Acquoy en Asperen, langs de rivier de Linge. Het 19e-eeuwse torenfort verloor in 1959 zijn militaire functie en raakte enigszins vervallen, tot in de jaren tachtig een aantal lokale cultuurliefhebbers het fort herontdekte. Vanaf 1986 organiseert de Stichting Fort Asperen, inmiddels Stichting KunstFort Asperen, op het forteiland een jaarlijks cultureel programma van mei tot oktober. In de wintermaanden is het KunstFort gesloten. ’s Zomers zijn cultuurminnaars er graag te gast, in de winter de vleermuizen die er hun winterslaap houden.

Zomerexpositie Nationaal en internationaal staat KunstFort Asperen bekend om zijn spraakmakende zomerexposities. Van 12 juni tot en met 25 september 2011 neemt Bik van der Pol bezit van het KunstFort. Onder de titel ‘Too late, too little, (and how) to fail gracefully’ presenteert het duo Liesbeth Bik en Jos van der Pol een indringende zomerexpositie.

Een campagne die voert langs hedendaagse kunst, performances, filmscreenings en lezingen in en rondom het fort.

Werk in uitvoering op Fort Altena!

De restauratie is nu volop aan de gang, een belangrijk gedeelte van de gebouwen wordt onder handen genomen.

En dat heeft flink wat consequenties voor de exploitatie gedurende 2011.

Vanaf 1 april is er een aangepast terras, alleen in de weekenden en op feestdagen voor publiek geopend van 10.30 tot 17.00 uur. Wel gaat de verhuur van de fietsen en kano’s gewoon door. Ook is de bomvrije kazerne B normaal toegankelijk voor vergaderingen, trainingen, feesten en partijen.

Meer informatie of het restauratieproces volgen?

Kijk op www.fortaltena.nl of bel naar 0183 301329.

We zien er naar uit om in 2012 het volledige fort met u te beleven!

Fort Altena, Tol 8A, 4251 PX Werkendam T: 0183-301329, W: www.fortaltena.nl, E: info@kwartiermeesters.nl

Openbaar vervoer: Busstation Sleeuwijk De Tol is de halte voor zowel streekbussen als interliners.

Eigen vervoer: A27 Utrecht Breda, afslag 23 Werkendam/ Sleeuwijk, volg de bordjes Fort Altena.

‘Too late, too little, (and how) to fail gracefully’ is dagelijks (m.u.v. maandag) te bezoeken van 10.00 tot 17.00 uur. Bezoekers die het fort enkel als cultuurhistorisch monument willen bezichtigen, moeten er rekening mee houden dat dit vanaf juni alleen kan in combinatie met de expositie. Voor een hapje en drankje kunnen gasten terecht in de Taveerne (de voormalige artillerieloods) naast het KunstFort.

Workshops Wie zelf aan de slag wil met kunst, jong of oud, kan in de zomermaanden terecht bij Atelier Hofland (iedere woensdag-, zaterdag- en zondagmiddag) en de Zomeracademie, twee educatieve initiatieven van KunstFort Asperen. Op aanvraag zijn er ook groepsrondleidingen voor verschillende leeftijden.

KunstFort Asperen, Langendijk 60, 4151 BR Acquoy, T: 06-15054728 E: info@kunstfortasperen.nl, W: www.kunstfortasperen.nl

hollandse waterlinie | 31

sméér dan een ka Slot Loevestein is de vesting in de Ou teel! Het was een . Als ie lin er at W se land én de Nieuwe Hol ie lin Hollandse Water ‘sluitstuk’ van de be n g eeuwenlang ee speelde de vestin ies. ze verdedigingslin langrijke rol in de wallen, dubbele Met haar aarden mat ns, arsenaal, kaze grachten, bastio s et soldatenhuisje en het straatje m r ee nog steeds de sf ademt de vesting s soldatendorp. van een 18e eeuw

Van middeleeuws kasteel naar vesting in de Hollandse Waterlinie Verbouwing

In 1844 maakte ingenieur J. Muschart in opdracht van het Ministerie van Oorlog een plan, waarbij de vesting en het kasteel aan de toenmalige wijze van aanval en verdediging werden aangepast. Vooral voor het kasteel betekende dit een ingrijpende verbouwing. Muschart probeerde twee zaken te verenigen. Het kasteel moest als monument bewaard blijven en de vesting moest aangepast worden aan de eisen van de tijd. De gevolgen voor de kelders van het kasteel waren aanzienlijk. Deze moesten worden verbouwd tot een bomvrij blindeerbaar reduit. Het doel was een zelfstandig verdedigbaar werk, een reduit, binnen de vesting te creëren.

Volgens Muschart was deze ingrijpende verbouwing noodzakelijk om de verdedigbaarheid van het kasteel op een acceptabel niveau te brengen. De overwelfde kelders lagen vol buskruit en waren erg kwetsbaar.

Omdat ze niet bomvrij waren, zouden ze door de tegenstander gemakkelijk zwaar beschadigd kunnen worden. Het was een explosieve situatie. Daarom was een effectieve verdediging onmogelijk en restte geen andere optie dan het kasteel bij een aanval meteen over te geven.

Dat was natuurlijk geen wenselijke situatie. Hij adviseerde daarom om van het kasteel een doelmatig bomvrij reduit te maken. De kosten voor 32 | hollandse waterlinie

deze aanpassing waren hoog, maar, zo stelde Muschart, verbouwen was altijd nog goedkoper slopen.

De minister van Oorlog bekeek de plannen van kapitein Muschart

kritisch en kwam op 6 december 1844 met zijn reactie. Hij voelde meer voor het aanbrengen van een bomvrije wulving, een stenen gewelf, dan voor de voorgestelde houten bomvrije blindering. Ook wilde de minister de muren verzwaren en de binnenplaats overdekken met vier kruistongewelven. Schietgaten in de binnenmuren vond hij niet nodig.

Daarnaast eiste de minister een uitvoerig funderingsonderzoek. Ook nam hij de vrijheid om meer opmerkingen te maken na de inlevering van het definitieve ontwerp. Er ontstond een fikse discussie tussen de minister en de kapitein, want volgens Muschart was een wulving te zwaar voor de muren. Ook wilde hij dat de binnenplaats open bleef, zodat hier de houten onderdelen van de pontonbruggen opgeslagen konden worden.

Ook de kruisgewelven die de minster voorstelde, konden volgens Muschart niet worden uitgevoerd. De schildmuur was er niet sterk genoeg voor. De minister hield voet bij stuk en Muschart kwam op 19 maart 1845 met een verdediging van zijn plan. De minister was echter niet onder de indruk van zijn argumentatie; ze werden het niet eens.

In 1852 stelde kapitein L.M. Mossel een nieuw plan op. Hij koos toch voor blinderingen, zij het in een andere en tijdelijke vorm. Dat betekende

ook een ingrijpende verbouwing, maar met aanzienlijk minder bouwhistorische schade dan het plan Muschart zou hebben opgeleverd.

Ook de kosten vielen lager uit; 16.900 gulden in plaats van de 125.000 van Muschart. In tegenstelling tot de plannen van Muschart werd het ‘plan Mossel’ wel uitgevoerd. De werkzaamheden begonnen in 1853.

De kelders ondergingen de meest ingrijpende verbouwing. Na jaren van plannenmakerij werden deze eindelijk omgevormd tot een bomvrij verdedigbaar reduit.

In de Riddertoren werd het keldergewelf weggebroken. Dit gewelf bleek, in tegenstelling tot de andere gewelven, niet in verband met de muren gemetseld. Een interessante bouwhistorische ontdekking! Bij het wegbreken van de overwelving kwamen twee gotische spitsboognissen tevoorschijn. Mossel sprak het vermoeden uit dat deze uit de tijd van de eerste bouwfase stamden, recent bouwhistorisch onderzoek heeft dat bevestigd. De nissen werden bij de verbouwing weggewerkt, maar zijn bij de naoorlogse grote restauratie weer zichtbaar gemaakt. De muren van de kelders kregen grotere vensternissen met luiken. Ook werden er geweerschietgaten in de muren gehakt. Alle bebouwing op de binnenplaats werd afgebroken en er kwamen nieuwe toegangen tot het kasteel.

Ondanks alle aanpassingen voldeed het kasteel niet als bomvrij verdedigbaar reduit. Door de ontwikkeling van de brisantgranaat gold dit voor

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is nooit in werking gesteld. Na de Tweede Wereldoorlog verliest Loevestein verliest zijn militaire functie.

Bij Koninklijk Besluit van 18 oktober 1951 is Loevestein opgeheven als militair steunpunt. Gelukkig is het wel blijven bestaan als ‘monument van verdediging’.

Méér dan een museum Maar Loevestein is meer dan een stoer kasteel. Eén van de soldatenhuisjes wordt regelmatig bewoond door soldaten van de Napoleontische Associatie der Nederlanden of de Vereniging Military Living History. Er zijn regelmatig evenementen rond historische thema’s als de middeleeuwen en de Hollandse Waterlinie. Historische personages, verhalen, presentaties en spannende speur- en doetochten voor kinderen brengen de geschiedenis tot leven. Geschiedenis zelf beleven, dát kan in Loevestein op je eigen manier. Tijdens het rondzwerven door kasteel, vesting, Munnikenland en het dwalen door de tijd komen jong en oud tot de ontdekking dat geschiedenis leuk en spannend is!

de meeste nieuwgebouwde forten. Militaire ontwikkelingen gingen snel en regelmatige aanpassingen bleven noodzakelijk. In 1883 werd een betonnen bomvrije schuilplaats gebouwd, maar ook deze laatste militaire verbetering was meteen achterhaald door de invoering van de brisantgranaat in diezelfde tijd.

Leven in de vesting Loevestein Binnen de vesting leefden de soldaten onder primitieve omstandigheden. Voor verwarming waren ze aangewezen op met turfgestookte potkacheltjes. Hierdoor hingen er altijd flinke rookwolken boven Loevestein. Er was wel elektriciteit, maar deze viel vaak uit en dan greep men terug op olie- en kaarsverlichting. Toch was het op Loevestein niet alleen kil en oncomfortabel. Het kon er ook gezellig zijn. ’s Avonds werd er gekaart, gedronken (bier door de soldaten, jenever door de officieren) en gegokt. Ook werden er ’s nachts wel eens seances gehouden om de geest van Hugo de Groot of andere gevangenen op te roepen.

Slot Loevestein wordt in 2011 precies 650 jaar! De eerste zekere melding van Loevestein was namelijk op 11 november 1361. Wie jarig is trakeert… daarom organiseren we het hele jaar op extra activiteiten en bijzondere evenementen.

Diverse personen uit de 650-jarige geschiedenis van Slot Loevestein komen in de schoolvakanties langs om hun verhaal te vertellen.

Kinderen mogen gratis verkleden en ontvangen een klein cadeautje.

Parkeren, gebruik toiletten, bezoek expositie, wandelen over de bastions, bezichtigen van de Kruittoren en Kazemat, leuke activiteiten, spelen met historisch speelgoed tijdens de zomermaanden & nog veel meer!

Slot Loevestein Loevestein 1, 5307 TG Poederoijen T: 0183-447171, W: www.slotloevestein.nl, E: info@slotloevestein.nl

hollandse waterlinie | 33

nst De veerdie or zorgt ervo m Gorinche e illend dat versch n de rivier a a plaatsen en r verbond met elkaa g e w ant de worden. W elst. n s t r is he over wate t e h l r geva En in iede leukst.

De Gorcumse veerdienst zie je overal Watertaxi – vraagafhankelijk vervoer

Op, aan en over water Vanuit Gorinchem wordt er naar verschillende plekken aan de rivier gevaren. In de zomer is met name de Vesting3hoek populair. Daarnaast exploiteert de Gorcumse veerdienst bovendien de autoveren Brakel-Herwijnen en Veen-Aalst. De veerdienst heeft plannen om ook Fort Altena en de Biesbosch per boot bereikbaar te maken vanuit Gorinchem.

34 | hollandse waterlinie

Er varen verschillende boten in de Gorcumse vloot.

De ‘gewone’ veerpont waar voetgangers en fietsers op kunnen, maar ook een apart auto- en voetveer.

Daarnaast heeft de Gorcumse Veerdienst een watertaxi. Een ideale oplossing buiten de dienstregeling van de veerboten en op afwijkende trajecten. De fiets mag gratis mee! De watertaxi haalt passagiers op vanuit de omgeving en brengt deze naar de gewenste bestemming.

Lingehaven Het kantoor van de veerdienst is gevestigd boven op de Lingesluis. Aan de ene kant de Lingehaven en de andere de veersteigers waar mensen komen en gaan.

Door de Lingesluis komen veel watersporters die op doorreis zijn of afmeren in de passantenhaven.

De Lingehaven is een prachtige historische haven die over uitstekende voorzieningen beschikt en waar ruim honderd pleziervaartuigen kunnen aanmeren.

De binnenstad van Gorinchem is op loopafstand van de haven.

Fiets huren Bij ons kantoor kunt u terecht voor het huren van een degelijke fiets met drie versnellingen, maar ook kunt u hier ook een elektrische fiets huren. Gezien het beperkt aantal aanwezige fietsen is het raadzaam om even telefonisch te reserveren.

Neem bij het afhalen van een huurfiets altijd een geldig identiteitsbewijs mee. Op ons kantoor kunt u zowel contant afrekenen als pinnen.

Tarieven Fiets € 8,50 per dag(deel) Kinderzitje voor of achter € 2,00 per dag(deel) Elektrische fiets € 19,50 per dag(deel)

Evenementen In Gorinchem Zeker zomers is er altijd genoeg te beleven in de Gorcumse binnenstad. Een markt vol terrasjes, een uitgebreid winkelaanbod en veel verschillende evenementen. Veel van die evenementen zijn direct water gerelateerd, zoals de Open Havendag in mei en de Botenbeurs in september. Maar ook bijvoorbeeld het zomerse Lingehavenconcert vindt plaats aan het water. Het zal niemand verbazen dat deze evenementen ook uitstekend bereikbaar zijn per veerboot.

kunnen lopen over het water in speciale Meerparels, kinderen kunnen proberen te

Open Havendag 2011

Vrijdag 23 en zaterdag 24 september is de Botenbeurs Gorinchem. Deze staat landelijk bekend om z’n laagdrempeligheid en gemoedelijke sfeer. Twee dagen lang worden er boten verkocht in de Lingehaven en bij Sleeuwijk Yaughting aan de andere kant van de rivier. Beide beurslocaties worden met een gratis veerdienst met elkaar verbonden. Op zaterdag is er bovendien een grote nautische markt Buiten de Waterpoort waar het veer ook vertrekt.

Zaterdag 7 mei van 9:00 - 17:00 uur staat de Lingehaven weer in het teken van de jaarlijkse Open Havendag. Dit evenement wordt geroemd om zijn gezellige sfeer.

Een dagje uit voor het hele gezin!

Ook dit jaar zijn er weer veel leuke en spetterende dingen! De Marine zal dit jaar weer aanwezig zijn, de Scouting pakt groots uit wegens het 100 jaar bestaan, liefhebbers

Gorinchem ontstaat rond het jaar 1000 bij de monding van de Linge. De bewoners zijn vissers en boeren. Eind 13e eeuw wordt de nederzetting een vesting. Aan het eind van de Middeleeuwen wordt de Grote Toren voltooid, in de volksmond bekend als de Sint Jans-toren. In de 16e eeuw komt een nieuwe vestingwal met elf bastions, die nog bijna volledig intact is. De Grote Markt is sinds de Middeleeuwen het hart van de stad. Het huidige museum is van 1437 tot 1994 stadhuis. In 1621 ontsnapt Hugo de Groot in een boekenkist uit Slot Loevestein en wordt naar de woning van koopman Daetselaar aan de Grote Markt gebracht.

zeilen in een van de optimisten met knal oranje zeil. Ook zullen er natuurlijk kramen langs de haven staan, 2de hands en nieuwe spullen, bedrijven en particulieren. Een heerlijk broodje paling zal niet ontbreken, een terras, veel gezelligheid en live muziek aan de haven.

Botenbeurs 2011

Rond 1368 laat ridder Dirc Loef van Horne Slot Loevestein bouwen: het stenen huis van Loef. Iedereen kent Hugo de Groot en de boekenkist. Maar er is meer. Wandelen rond het slot of een bezoek aan het kasteel opnemen in een fietstocht.

Fort Vuren is onderdeel van de Hollandse Waterlinie. Er is een café met terras en wandelaars en fietsers kunnen er overnachten.

Rondje Pontje Het rivierenlandschap kan het beste ontdekt worden per boot. Maar voor het verkennen van de uiterwaarden en het genieten van de kilometerslange dijken is de fiets het perfecte middel. De Gorcumse veerdienst heeft speciaal daarvoor een arrangement, het RondjePontje.

Een dagkaartje voor alle Gorcumse veren kost slechts € 6,- per persoon. Daarna zijn er prachtige wandel- en fietsroutes beschikbaar van 21 en 30 kilometer langs bestaande fietsknooppunten.

Veen is gelegen aan de Afgedamde Maas, in het Land van Heusden en Altena. Over Veen (Vene) wordt voor het eerst gesproken in het jaar 1108. Aalst is bekend om de Steenfabriek en om het gemaal.

Rondje 2 ± 21 km > Gorinchem > Woudrichem > Brakel > Fort Vuren > Gorinchem <

Zaltbommel is meer dan duizend jaar oud.

In de 13e eeuw groeide het uit tot een belangrijke handelsstad, kreeg het stadsrechten en werden de vestingwerken aangelegd. Zaltbommel betekent zoute boomgaard. Het zout slaat op de invloed van het zeewater, dat hier voor de afsluitingen van de Waal te merken was. Oorspronkelijk heette de stad Bommel, en tot heden wordt de stad door de bewoners zo genoemd.

Rondje 4 ± 30 km > Zaltbommel > Brakel > Herwijnen > Zaltbommel <

1

Rondje 1 ± 15 km > Gorinchem > Sleeuwijk > Werkendam > Hardinxveld-Giessendam > Gorinchem <

Woudrichem, vestingstadje dat in 1356 stadsrechten krijgt. De vesting is volledig in tact.

In de haven liggen originele zalmschouwen. U kunt het visserijmuseum bezoeken. Én de korenmolen Nooit Gedagt.

NIEUWAAL NIEUW AAL

Rondje 3 ± 21 km > Gorinchem > Woudrichem > Veen > Aalst > Brakel > Fort Vuren > Gorinchem <

Veerdienst en Lingehaven Gorinchem, Eind 5, 4201 CP Gorinchem, Haven: 0183-659314, Watertaxi: 06-22558233, www.veerdienstgorinchem.nl hollandse waterlinie | 35

ie Restaurat Fort n in Pannerdaeng! volle g

Op een wel heel bijzonder plekje van Nederland ligt Fort Pannerden, midden in het natuurlandschap van de Gelderse Poort. Ingeklemd tussen de Waal en het Pannerdensch Kanaal is het fort jarenlang een belangrijk strategisch onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie geweest.

Voor het onder water zetten van grote stukken land heb je grote hoeveelheden water nodig, water dat via de grote rivieren Nederland binnen komt. Fort Pannerden heeft vanaf de bouw in 1869-1871 gewaakt over deze zo belangrijke watertoevoer voor de Waterlinie.

Tot 1926 was het fort in gebruik als verblijfplaats voor het Nederlandse leger. In de meidagen van 1940 hielden enkele dappere matrozen en een marinier enkele dagen stand. Na de oorlog volgde een lange periode van verval, tot het fort in 2000 gekraakt werd. Na een spectaculaire ontruiming in 2006 werden de krakers beheerders, tot het moment dat de restauratie begon.

Vanaf december 2008 wordt het fort ingrijpend gerestaureerd met financiële steun van het Rijk, de provincie Gelderland, de gemeente Lingewaard en enkele fondsen. De restauratie wordt in de zomer van 2011 voltooid.

Vanaf september 2011 wordt het fort in gebruik genomen als museum en informatiecentrum. In het fort worden het Museum voor Ballistiek en het Streekmuseum gehuisvest. Staatsbosbeheer huisvest in het fort een informatiecentrum over de Klompenwaard, het natuurgebied rondom het fort. Gezien de ligging is Fort Pannerden een bezoek meer dan waard.

Met haar unieke ligging in een prachtig rivierenlandschap is het fort een ideaal start- of rustpunt voor een fiets- of wandeltocht in de Gelderse Poort.

Bezoekadres: Fort Pannerden, Waaldijk 1, 6686 MV Doornenburg Kijk voor actuele informatie over openingstijden op: www.lingewaard.nl Informatie over rondleidingen op afspraak: fortpannerden@hotmail.com

Het Gorcums Museum: verrassend veelzijdig In het Gorcums Museum wisselen tentoonstellingen over uiteenlopende onderwerpen elkaar regelmatig af. Er zijn tentoonstellingen over historische onderwerpen die te maken hebben met de stad of omgeving, maar er wordt ook aandacht besteed aan beeldende kunst, fotografie of film.

De ene keer zijn er schilderijen, beelden of foto’s van een of meer kunstenaars uit Gorinchem, de andere keer zijn er wel vijftien kunstenaars uit het hele land die exposeren rond een actueel thema als de auto, het rivierenlandschap, verleiden, het perfecte lichaam of de polder in beeld en geluid. Op historisch gebied is aandacht besteed aan vijftig jaar Merwedebrug, We want more: vijftig jaar Popmuziek, honderd jaar Theater, de Tweede Wereldoorlog en vele andere.

Programma: Van 7 mei t/m 19 juni. Indië was ons paradijs. Een tentoonstelling over het Nederlands-Indië van vroeger en de gebeurtenissen rond het vertrek van Nederlandse en Nederlands-Indische mensen uit Indië en hun aankomst en verblijf in Nederland. Met foto’s van Annelies Damen en werk van meerdere kunstenaars.

Van 25 juni t/m 4 september.

Griezelen in Gorcum. Een tentoonstelling met voorwerpen uit een kermis-griezelkabinet.

36 | hollandse waterlinie

Van 2 juli t/m 28 augustus. Second Life Design. Tentoonstelling over het tweede gebruik van materialen en/of voorwerpen in nieuw ontworpen producten.

Van 9 september t/m 6 november.

Stedenbouw in Gorinchem. Tentoonstelling over stedenbouwkundige ontwikkelingen in Gorinchem. Van 10 t/m 20 november aansluitend project voor het onderwijs.

Van 12 november t/m 24 december.

Will Ferwerda: 70 jaar. Kleine tentoonstelling over de Dordtse kunstenaar Ferwerda.

Gorcums Museum Grote Markt 17, 4201 EB Gorinchem T: 0183-632821 W: www.gorcumsmuseum.nl Openingstijden: di.- za. 10.00 – 17.00 uur, zo. 11.00 – 17.00 uur (vanaf 1 oktober zo. 13.00 -17.00 uur)

Kampeerterrein het Lingebos

Fort Bakkerskil

Kampeerterrein Het Lingebos, ligt aan de rand van de Betuwe, dichtbij het riviertje de Linge, middenin het Gelderse Rivierengebied. U vindt er prachtige rivierdijkjes, grienden, eendenkooien en boomgaarden.

Dankzij het stormachtige verleden is het Rivierengebied rijk aan cultuurhistorische monumenten. De forten die deel uitmaakten van de Hollandse Waterlinie of oude vestingplaatsen vertellen hun eigen verhaal. Het is de moeite waard er naar te luisteren. Op Het Lingebos geniet u van rust, ruimte en natuur.

Gegarandeerd (vakantie)plezier!

Nieuw: Eeterij BuitenGewoon!

Fort Bakkerskil wordt dit jaar grondig verbouwd en gerestaureerd. In het verleden bood het fort onderdak aan bijna honderd soldaten en nu, zo’n 130 jaar later, krijgt Fort Bakkerskil een nieuwe bestemming. Als Bed & Breakfast kunnen er straks 30 gasten verblijven! Daarnaast komt er een prachtig theeterras en zijn er leuke workshops te volgen.

In het voorjaar van 2012 wordt Bed & Breakfast Fort Bakkerskil officieel geopend en daarna zijn jullie van harte welkom. Graag tot ziens in 2012!

Bed & Breakfast Fort Bakkerskil, Kildijk 143 4255 TH NIEUWENDIJK T: 06-4593 4892 / 06-2002 6824 E: fortbakkerskil@telfort.nl

-HURHQ -RQJHOHHQ

3LOYL 7DNDOD

&H

LM

%

$ V

UO

U

+LW R

6 W

Het Glasmuseum en KunstFort Asperen hanteren een speciale reductie voor bezoekers aan beide instellingen.

7LP (WFKHOOV

0RELOH $FDGHP\

D 6RQMDVG R WW H

H H\

$QGUH &DGHUH $ODQ )OHLVFKHU 0DUWLMQ (QJHOEUHFKW

7HGG\ &UX]

UF

KunstFort Asperen, Langendijk 60, Acquoy www.kunstfortasperen.nl

&ULWLFDO $UW (QVHPEOH

=DFKDU\ )RUPZDOW

0D

RLXLVWL HWU 3L

VD

UH

O

1RPHGD *HGLPLQDV 8UERQDV

tentoonstelling: 12.06.11 - 25.09.11 di t/m zo: 10.00 - 17.00 uur

Een geheimzinnige samenzwering legt beslag op KunstFort Asperen met hedendaagse kunst, performances, filmscreenings en andere infiltraties.

Word handlanger en doe mee met de workshops voor alle leeftijden door Atelier Hofland. (wo, za, zo, van 14.00 - 17.00 uur)

Wil je graag wandelen of fietsen, maar weet je niet goed waar de mooiste routes te vinden zijn? Dan zijn de TOP’s voor jou het juiste startpunt.

Een TOP is een knooppunt waar diverse (bewegwijzerde) fiets- en wandelroutes samenkomen die je de mooiste plekjes van het gebied laten zien. Een TOP is goed bereikbaar per auto, je kunt er parkeren en er is altijd horeca in de buurt. Hiermee is een TOP het perfecte startpunt om het Groene Hart te verkennen.

Meer over de verschillende TOP’s (incl. wandel- en fietsroutes) vindt je op: www.topgroenehart.nl

2WWR .DUYRQHQ

Too late, too little, (and how) to fail gracefully

TOP’s Groene Hart

-DVSHU 1LHQV

Kampeerterrein Het Lingebos Haarweg 6, 4214 KL Vuren T: 0183 - 637185, W: www.lingebos.nl E: info@lingebos.nl

TIP

-DYLHU 7HOOH]

hollandse waterlinie | 37

Vestingstad Gorinchem Wandelen over eeuwenoude vestingwallen, langs de oude Lingehaven, monumenten en gezellige terrassen en genieten van het uitzicht op brede rivieren en uiterwaarden: Gorinchem is een leuke en gastvrije historische vestingstad met veel mogelijkheden voor een dagje uit.

Gorinchem: wandelen op de wallen De gerestaureerde vestingwallen van Gorinchem zijn voor wandelaars vrij toegankelijk. Ze geven een prachtig beeld van een typisch Hollandse vestingstad. De zestiende-eeuwse stadswallen zijn vrijwel volledig bewaard gebleven. Markante bouwwerken als bastions, courtines en caponnières zijn onderdeel van de vestingwerken. Een deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt langs de uit 1880 daterende Kruitmagazijnen in de vestingwal. In deze monumentale bunkers voor de opslag van buskruit worden nu exposities georganiseerd. Bij de VVV (Grote Markt 17) is een Vestingwandeling verkrijgbaar.

Waterplezier In het stroomgebied van Merwede, Waal, Maas en Linge eindigt de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hier liggen de vestingsteden Gorinchem en Woudrichem, het Slot Loevestein en het Fort Vuren. De stedelijke bevolking leefde vroeger van visserij en handel. Gorinchem was dan ook een belangrijk centrum van markten, handel, visserij en scheepvaart, maar ook een echte garnizoensstad. Lopend door de straten en stegen van de binnenstad of over de gerestaureerde vestingwallen ervaar je het verleden van deze levendige, intieme vestingstad het best.

38 | hollandse waterlinie

Op Buiten de Waterpoort heb je een indrukwekkend uitzicht op de rivieren. Gorinchem is ontstaan als een vissersnederzetting bij de Lingehaven. De Lingesluis geeft plezierjachten toegang tot deze historische haven, die ongeveer honderd ligplaatsen heeft. Buiten de Waterpoort is van oudsher de plek waar vracht- en passagiersschepen aanlegden en ook nu nog de veerdienst naar onder andere Woudrichem en Slot Loevestein vertrekt. Rond de Lingehaven vinden in het zomerseizoen verschillende evenementen plaats.

Dagje Gorinchem De verbinding over water tussen de vestingen Gorinchem, Woudrichem, Slot Loevestein en Fort Vuren is vooral in de zomer een geliefde attractie. Het oude vissersstadje Woudrichem, het middeleeuwse slot Loevestein en de levendige vestingstad Gorinchem kun je fietsend of wandelend ontdekken. VVV heeft verschillende dagarrangementen ontwikkeld om de Vesting3hoek optimaal te ontdekken en beleven. Neem bijvoorbeeld het Dagje Gorinchem: geknipt voor individuele bezoekers die zowel willen genieten van de monumenten in de stad en een drankje op een zonnig terras als een rondgang door het middeleeuwse slot.

Fietsarrangement Nieuwe Hollandse Waterlinie Hèt verdedigingswapen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie was het water: kwam de vijand in zicht, dan konden brede stroken weiland onder water gezet worden. Zelf een indruk krijgen van dit prachtige staaltje inundatietechniek? De VVV heeft een fietsarrangement samengesteld met een 45 of 61 kilometer lange fietstocht vanuit Gorinchem langs Fort Altena, Slot Loevestein en Fort Vuren. Onderweg maak je gebruik van (voet)veren. Dit individuele arrangement is inclusief koffie met gebak, een lunch, de fietsroute, een dagkaart voor de veerdienst en een aperitief in de taveerne van Slot Loevestein. Kijk voor meer arrangementen op www.vvvgorinchem.nl

de Grote Kerk. Van begin mei tot medio september is het toren klimmen mogelijk op zaterdagen om 12.00 en 14.00 uur. Een gids begeleidt je naar boven, waar je wordt beloond met een prachtig uitzicht op de stad en de rivier. Vooraf reserveren bij de VVV is wel noodzakelijk.

Gezelligheid troef Rondom de Grote Markt liggen de geanimeerde winkelstraten met opvallend veel lokale zaken die kleur geven aan het stadshart. Gorinchem heeft ook tal van gezellige kroegen, restaurants, eetcafés en een traditioneel poffertjesen pannenkoekenhuis. Op de tweede zondag van de maand kun je tussen 13.00 en 17.00 uur de Culturele Route volgen langs galeries, antiek- en curiosawinkels en andere bijzondere zaken. Informatie is verkrijgbaar bij de VVV en het Gorcums Museum, dat op de Culturele Route- zondag gratis te bezoeken is.

Beroemd in Korea: Hendrick Hamel Misschien ken je hem niet, maar in Korea staat zijn naam in alle geschiedenisboekjes: Hendrick Hamel, in 1630 geboren in Gorinchem. Op twintigjarige leeftijd kwam hij in dienst van de VOC, waar hij boekhouder werd. Aan boord van de VOC- schepen beheerde hij de financiën en hield een scheepsjournaal bij. In 1653 belandde hij na een schipbreuk op een eiland voor de kust van Zuid-Korea. Na dertien jaar lukte het hem te ontsnappen. In zijn ‘Hamel Journael’ beschreef hij het land Korea, waardoor het bekend werd in Europa. De Zuid-Koreanen eren hem dan ook als de ontdekker van hun land! Zijn standbeeld staat vlakbij zijn geboorteplek aan de Kortendijk.

Buiten de stad Stadswandeling Zo’n tweehonderd rijksmonumenten liggen er binnen de Gorcums vesting. Mooi op loopafstand van elkaar: dus maakt een stadswandeling als je al dit moois wil bekijken! De Molenstraat, vlakbij de Grote Markt, telt alleen al ruim dertig monumenten, waaronder het pand Huize Matthijs en Marijke. Het vroegere weeshuis heeft een ‘vondelingenluikje’ waar pasgeboren kindertjes te vondeling werden gelegd. Bewonder ook de gevels en het uiterlijk van de panden Dit is Bethlehem, In de Blowen Hoet, de Sint Jorisdoelen en het Tolhuis, de pakhuizen op de Appeldijk en het Hugo de Grootpoortje. De beschrijving van de Stadswandeling ‘Wandelen door heden en verleden van Gorinchem’ is verkrijgbaar bij de VVV.

Beslist doen Bezoek het Gorcums Museum, waar je alles over de historie van de vesting te weten komt, maar ook hedendaagse kunst aantreft. Het museum organiseert het gehele jaar door exposities op het gebied van kunst en historie. Voor een overzicht van de stad beklim je de oude toren naast

Vaar naar Woudrichem en bewonder de monumentale huizen en de oude schepen in de haven. Van Woudrichem oversteken naar Slot Loevestein kan met de Veerdienst Gorinchem of het kleine voetveer bij de jachthaven. De vesting Loevestein is vrij toegankelijk, in de taveerne kun je iets drinken en eten. Bekijk ook de archeologische collectie met interessante bodemvondsten. In het middeleeuwse kasteel kun je (tegen betaling) zelf ronddwalen en luisteren naar boeiende verhalen. Maak hier ook een wandeling in het natuurgebied van Staatsbosbeheer, waar Konikpaarden grazen.

Informatie bij VVV Voor een bezoek aan Gorinchem en omgeving kun je alle informatie krijgen bij de VVV, gevestigd in het vroegere stadhuis aan de Grote Markt.

Een handig plattegrondje en stadsbrochure zijn gratis beschikbaar. Er zijn wandel- en fietsroutes te koop en natuurlijk kun je er terecht voor mondelinge informatie over stad en regio. Het VVV kantoor is op zondag gesloten.

Kijk voor meer informatie op: www.vvvgorinchem.nl of bel: 0183-631525 hollandse waterlinie | 39

oorlogs verhalen De Nieuwe Hollandse Waterlinie is voor het laatst als landsverdediging ingezet in de Tweede Wereldoorlog.

Een aantal mensen heeft nog levendige en vaak aangrijpende herinneringen aan de oorlogsjaren in de Waterlinie. Het projectbureau Nieuw Hollandse Waterlinie heeft deze getuigen geïnterviewd, zodat de verhalen bewaard blijven. De ‘getuigen verhalen’ zijn in verkorte versie te zien op youtube. Link: www.youtube.com/hollandsewaterlinie

Herdenking Honderd Jaar Eerste Wereldoorlog Nederland dankt zijn vrijheid tot de eerste echte luchtoorlog (1939-1945) aan de (Nieuwe) Hollandse Waterlinie, het duurste werk uit de nationale geschiedenis. Dit geldt ook voor de tijd van de Eerste Wereldoorlog die in 2014 voor de honderdste keer zal worden herdacht. Vermoedelijk voorkwam de gemobiliseerde Waterlinie dat de “Urkatastrophe” zich ook op vaderlandse bodem afspeelde.

Van 2014 tot 2019 zullen er op de Waterlinieforten veel activiteiten plaatsvinden die de Grote Oorlog in herinnering roepen. Zo kan er worden nagedacht over neutraliteit, vrede en de vormgeving hiervan: toen en nu.

Voor meer info: Romagne ‘14-’18 en Taakgroep 2014 Peter de Bourgraaf, historicus Zwickau/Groenekan, T: +493753034880 W: www.romagne14-18.com E: bourgraaf@gmail.com

40 | hollandse waterlinie

HONGER (1945) Van Cornelis Oostrom “Het was mei, dus het vee liep buiten.

Het is een geluk geweest dat er toen werd gecapituleerd.

Anders was het hier een vreselijke zaak geworden.”

“Je zag het water opkomen en dan werd het vee naar de uiterwaarden gedreven. En dat is maar heel kortstondig geweest, ze hebben in Wageningen gecapituleerd. Was dat niet gebeurd, dan was het hier een groot probleem geworden. Want het vee had niet meer het land in gekund en het was mei, dus het vee liep buiten. Het is een geluk geweest dat er toen werd gecapituleerd. Anders was het hier een vreselijke zaak geworden. We hadden hier zo langzamerhand honger, want er was praktisch geen eten meer. Dan ging je ‘s morgens werken op een snee brood.

Ja, je kreeg honger, echt honger! Maar de stukken waren droog en daar zaten hazen op. Die gingen wij met vier, vijf jongen vangen, met een zwembroek aan en een knuppel bij ons. Je gaf ze een tik achter de oren. De hazen werden geslacht en ingemaakt in weckflessen. Dan had je weer vlees op brood.

Aan het Amsterdam-Rijnkanaal waren wij ook een keer hazen aan het vangen en daar stonden Duitsers. Die schoten toch op ons, hè! Maar ja, we gingen achter het koolzaad liggen en we zijn niet geraakt, maar de kogels hoorde je wel om je heen fluiten.”

Uit: ‘Onheilstij’ door Leendert van der Valk

Gevangenis voor NSB-ers (1945) Ann van Dulst “Maar dan deden we als we op bezoek waren nog wel eens stiekem wat in onze hand. Als je iemand begroette, kon je’ m meteen iets lekkers geven of een briefje.”

“De dag die ik nooit vergeet, was de zondag dat hier op fort Werkendam (= Fort Altena) allemaal mensen aan de kant van de weg in het gras zaten. Ik vind het moeilijk om te zeggen, maar dat je daar als kind mensen ziet die daar toch eigenlijk ramptoerisme bedrijven, plezier hebben om wat daar gebeurt. En het gaat om jouw mama en papa, van wie je toch houdt. Zij waren ook bij de NSB geweest en werden na de oorlog, voor mij vrij abrupt, gevangen genomen.

Ik weet alleen nog maar, dat we het door tante Ann gekookte eten, ergens af moesten geven. Later hoefden we geen eten meer te brengen, maar dan deden we, als we op bezoek waren, nog wel eens stiekem wat in onze hand. Als je iemand dan begroette, kon je ‘m meteen iets lekkers geven of een briefje.

Het was altijd een hele wandeling. Maar ja, je deed het om je ouders te zien.”

Uit: ‘Onheilstij’ door Leendert van der Valk

e swaardig De bezien t sluis in he gebied, waterlinie ijnden sluis bij M t oosdrech (tussen L elen) en Breuk

DE NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE GOES INTERNATIONAL Door: Elsa Sietsma Toen ik bijna twee jaar geleden als ondernemer, bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie betrokken raakte, was ik verbaasd, razend enthousiast en direct “verkocht”. Dit vanwege het indrukwekkend potentieel aan cultureel-historische en toeristisch- recreatieve mogelijkheden in een prachtig veelzijdig landschap van water, cultuur en natuur. Door de fascinerende geschiedenis van de (eerst Oude en vanaf 1815 Nieuwe) Hollandse Waterlinie als ingenieus cultuurhistorisch defensieapparaat van ons laaggelegen land, verdient het mijns inziens evenveel internationale bekendheid als de Chinese muur!

Hoe gefascineerd zijn vele mensen over de gehele wereld door het feit dat een groot deel van ons land beneden de zeespiegel ligt en wij daar toch “rustig“ wonen. Alle Amerikanen kennen het verhaal van Hansje Brinker die zijn vinger in

de dijk stak en zo vele dorpsgenoten voor een verdrinkingsdood behoedde. Hoeveel te meer zou men dan wereldwijd gefascineerd kunnen zijn door het feit dat wij het water niet alleen als vijand zagen, die we moesten bestrijden, maar op een zeer ingenieuze manier ook als bondgenoot gebruikten, bij oorlogsdreigingen. Zo ontstond al snel het idee, dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie, niet alleen nationale, maar zeker ook meer internationale bekendheid verdient!

De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft niet alleen veel moois te bieden voor de historisch geïnteresseerde bezoeker, maar is door z’n intrigerende ligging langs onze prachtige rivieren, in mooie Hollandse landschappen, met pittoreske dorpen en authentieke stadjes, interessant voor allerlei buitenlandse bezoekers. Met haar ruim zestig forten, groepsschuilplaatsen, bunkers, kazematten, de vele sluizen en voormalige inundatiegebieden verdient de Nieuwe Hollandse Waterlinie internationale aandacht, meer productontwikkeling en een plaats op de lijst van Werelderfgoed van de UNESCO. Met de ondernemers binnen de linie en het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie werken we dan ook enthousiast aan specifieke tours en activiteiten voor een internationaal publiek.

Meerdaagse algemene liniebrede tours, alsmede tours voor mensen met specifieke belangstelling voor cultuurhistorie, watertechniek en natuurbehoud, zullen in de nabije toekomst via een Nederlandse touroperator vanuit vele landen te boeken zijn en via verschillende websites te vinden zijn.

Dit wordt mede ondersteund door het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen, dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie tijdens het project “Holland Naturally”, 2012-2015 internationaal gaat promoten.

Daarnaast zal De Nieuwe Hollandse Waterlinie een plaats innemen tijdens het internationale festival van Dutch Delta Design - Blue 2012: “Holland, a living showcase of Water”.

Kortom, de Nieuwe Hollandse Waterlinie goes international !

hollandse waterlinie | 41

Op de Bres Dit jaar organiseert Cultureel Erfgoed Noord-Holland een nieuw cultureel en multidisciplinair festival op de Stelling van Amsterdam met als titel Op de Bres. Het festival biedt je de mogelijkheid om op een bijzondere manier kennis te maken met de Stelling van Amsterdam, de oude verdedigingslinie rond de hoofdstad. Het festival strijkt jaarlijks rond Pinksteren neer op een ander cluster van de Stelling van Amsterdam. Fort aan de Ossenmarkt en Fort bij Uitermeer in Weesp, de Westbatterij, het Muider Muizenfort en Forteiland Pampus in Muiden en Kustbatterij bij Diemerdam in Diemen vormen van 9 t/m 13 juni 2011 het podium voor deze eerste editie.

Het thema van deze eerste editie is ‘Bedreiging en Geborgenheid’, een tegenstelling die nauw met de Stelling samenhangt. Alle activiteiten, zoals een fotografie-tentoonstelling, muziekvoorstellingen en theaterworkshops, sluiten hierbij aan.

Zelf acteren in een theaterproject in Muiden?

Als onderdeel van Op de Bres produceren vier jonge theatermakers een theatervoorstelling waarbij zij direct omwonenden van de Westbatterij in Muiden betrekken.

De makers hebben hun krachten gebundeld en zoeken naar vernieuwende theatervormen waarbij zij op locatie werken en met mensen verbonden aan deze locatie.

Iedereen kan meedoen; als acteur, danser, cateraar of gastheer. De makers zijn op zoek naar enthousiaste inwoners van Muiden die willen participeren.

Ben je geïnteresseerd? Mail dan naar spektakelwestbatterij@gmail.com De voorstelling vindt plaats op 10, 11, 12 en 13 juni 2011 in de avond.

Onthaasten door de Campaign for Drawing

Festival op de Bres 42 | hollandse waterlinie

Tijdens Op de Bres wordt jong en oud gestimuleerd om te tekenen onder begeleiding van een professionele kunstenaar. Maar wat is hier nu zo bijzonder aan?

‘Het mooie aan tekenen is dat je jezelf bloot moet geven. Volwassenen vinden dat soms lastig’, vertelt beeldend kunstenaar Pietsjanke Fokkema. Zij begeleidde al eerder een tekenactiviteit op de Stelling van Amsterdam. ‘Tekenen levert juist ook wat op. Je staat stil bij de omgeving en gaat daar bewuster mee om. Vaak gaan kinderen enthousiast aan de slag en trekken hun ouders over de streep om mee te doen.

Wil je dit zelf ervaren? Kom dan tijdens het festival naar het Muider Muizenfort of Fort Uitermeer.

Begin mei is het programma van Op de Bres te vinden op www.stellingvanamsterdam.nl

Beleef de militaire historie van de Hollandse Waterlinie

Museum Elisabeth Weeshuis ligt op fietsafstand van Fort Werk aan het Spoel (open najaar 2011), in het centrum van het pittoreske Lekstadje Culemborg. Het is gevestigd in het eerste nieuwgebouwde weeshuis in Nederland uit 1560.

Naast het verhaal van het weeshuis komt ook de rijke Culemborgse stadsgeschiedenis aan bod. Zo zijn de portretten van graven en gravinnen van Culemborg en het monumentale drieluik van Jan Deys uit 1573 in de vaste presentatie opgenomen, alsmede het Culemborgse kerkzilver met topstukken van Hendrik Step (1654), Andries Grill (1643) en John Morley (1595).

Voor groepen zijn er diverse arrangementen, zoals een rondleiding gecombineerd met een ontvangst met koffie, thee en gebak. Tevens verhuurt het museum zijn sfeervolle zalen en tuin voor diverse gelegenheden. Ook trouwen in het weeshuis behoort tot de mogelijkheden.

Voor meer informatie zie www.museumculemborg.nl en www.werkaanhetspoel.nl.

Nederlands Watermuseum Heb je altijd al eens een jas van zeep willen aantrekken? Kom dan naar het Nederlands Watermuseum. Kruip door een riool, ontdek uit hoeveel liter water jouw lichaam bestaat of leer hoe kinderen in andere landen met water omgaan. In Nederland is schoon water vanzelfsprekend. Voor 1,2 miljard mensen in de wereld geldt dat niet. Het water is te vies, er is te veel of er is juist te weinig water. Het Nederlands Watermuseum leert jou hoe dat kan. Maar daarvoor moet je zelf dingen doen en ontdekken!

Nederlands Watermuseum Zijpendaalseweg 26-28 , 6814 CL Arnhem T: 026-4452548, W: www.watermuseum.nl

Daklozendag 2011 de rally voor cabriolets GORINCHEM - Een hele dag genieten van lekker open rijden, lekker eten en ondertussen een goed doel steunen. Dat doe je tijdens de Daklozendag.

De Daklozendag op zondag 11 september bestaat uit een afwisselende rallyroute door Gelderland en het zuidelijk deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er wordt gestart in het historische centrum van Gorinchem. De cabriotocht eindigt met een gezellige barbecue op Slot Loevestein en als uitsmijter wordt door daklozenkoor De Straatklinkers een optreden verzorgd. De opbrengst gaat naar Plan Nederland.

Voor meer info en aanmelding: www.daklozendag.nl

Wil je op onderzoek in de waterlinie ga dan mee met een dagtocht van Durendale. Bij onze dagtochten ligt de nadruk vooral op het militaire karakter van de waterlinie en kun je in de Forten iets van het soldatenleven proeven. Natuurlijk geniet je daarbij ook van het mooie Hollandse landschap. Je kunt kiezen tussen een dagtocht in het Noordelijk deel tussen Muiden/Naarden en Utrecht en in het Zuidelijk deel tussen Utrecht en Gorinchem. Afhankelijk van de groepsgrootte zetten we een minibus of touringcar in.

Minimum groepsgrootte is vier personen.

Durendale Militair-Historische Reizen Vronkenlaan 24, 2352 EP Leiderdorp T: 06-13618832, W: www.durendale.nl E: averis@zonnet.nl

Steketee Outdoor Centrum Het Steketee Outdoor Centrum is dĂŠ buitensport organisatie die al vanaf 1992 activiteiten en workshops organiseert voor jong en oud. De activiteiten en workshops zijn geschikt voor scholen, bedrijven, vrijgezellen, kinderen en nog meer doelgroepen. Iedereen is welkom.

Wij verzorgen verschillende activiteiten op de forten te Willemstad die deel uitmaken van de Hollandse Waterlinie. Kijk op www.activiteiten.nu voor de mogelijkheden.

Steketee Outdoor Centrum Heimolendreef 12A, 4715 TC Rucphen T: 0165-560870 W: www.activiteiten.nu E: info@activiteiten.nu

hollandse waterlinie | 43

Bezoekerscentra en musea: Binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie kunt u twee infocentra over de Waterlinie bezoeken.

Informatiecentra Fort Vechten Op Fort Vechten is een informatiecentrum voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het centrum biedt informatie over de geschiedenis van de Waterlinie. Ook de huidige en toekomstige functies van de forten en het landschap in de Waterlinie worden zichtbaar gemaakt. Het centrum is op publieksdagen geopend. Kijk voor meer informatie op www.fortvechten.nl onder de knop Infocentra.

Mobiel Informatiecentrum Het mobiele informatiecentrum kan overal staan. Op www.fortvechten.nl ziet u de agenda van het mobiele informatiecentrum. Kijk hiervoor onder de knop Infocentra.

Fort van de democratie op Lunet 1: Het Fort van de Democratie is een nieuw educatief centrum van nationale allure. Bezoekers kunnen in een uitdagende tentoonstelling onderzoeken wat democratie voor hen betekent en wat zij aan de democratie kunnen bijdragen. Het Fort van de Democratie ligt op Lunet I in Utrecht.

Info: T:030–2723500/ W: www.fortvandedemocratie.nl

Botanische tuinen van Fort Hoofddijk: Hier vindt u de prachtige Rotstuin, de Systeemtuin, de (sub)tropische collecties en de Thematuin. Er worden regelmatig speciale activiteiten georganiseerd.

Info: T: 030-2531826/ W:www.uu.nl Slot Loevenstein: Het kasteel is tijdens openingstijden zelfstandig te bezoeken. Er worden twee belangrijke periodes uit de geschiedenis van Loevestein gepresenteerd: de middeleeuwen en de Staatsgevangenis. Uiteraard is er veel aandacht voor Hugo de Groot, de bekendste gevangene van Loevestein!

Info: T: 0183 – 447171/ W: www.slotloevestein.nl

Overnachten: Fort Spion: Fort Spion ligt bij de Loosdrechtse Plassen en is een mooi voorbeeld van hoe men ruim een eeuw geleden dacht zich te verdedigen: omsloten door water. Er is een groen kampeerterrein en er kan ook ín het fort worden overnacht, in de kanonremise of het bomvrije wachthuis. Info: T : 0294-234932/W: www.fortspion.nl Fort aan de Klop: Aan de Vecht ligt verscholen in het groen het Fort aan de Klop. Hier kun je overnachten in een van de Genieloodsen of met je tent op het fortterrein.

Info: T: 030-2660555/ W: www.fortaandeklop.nl

Hostel op landgoed Rijnauwen: Op landgoed Rhijnauwen, waar Muiderslot: Het Muiderslot beleefde de grootste bloeitijd in de Gouden Eeuw dankzij de beroemdste bewoner van het kasteel, de schrijver en dichter P.C. Hooft. De Toren- en Ridderroute voeren je door de middeleeuwse burcht van graaf Floris V, bouwheer van het Muiderslot.

Voor kinderen is er een interactieve speurtocht door het kasteel.

Info: T: 0294- 256262/ W:www.muiderslot.nl

Het Nederlandse vestingmuseum: Eens was Naarden een moderne militaire verdedigingspost om de toegang tot het rijke gewest Holland en de koopmansstad Amsterdam tegen een de vijand te verdedigen. Dat verleden is in Naarden en in het Vestingmuseum nog steeds te zien. Ontdek het verhaal in de ondergrondse kazematten, wandel tussen kogelvangers en groene wallen, drink koffie in een kanonremise, geniet van het uitzicht. Elke eerste zondag van de maand kunt u met een kanonnier in uniform meewandelen over en door het bastion Turfpoort. Info: T: 035-6945459/ W:www.vestingmuseum.nl

Het vredeseducatiecentrum op Fort de Bilt: Op het voormalig militair Fort De Bilt in Utrecht is een Herinneringscentrum voor de toekomst ontwikkeld van nationale betekenis. Er is een unieke interactieve tentoonstelling in de voormalige bomvrije kazerne over vooroordelen, het zondebokverschijnsel en het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog en in het heden.

Info: T: 030-2723500/ W:www.vredeseducatie.nl 44 | hollandse waterlinie

ook Fort Rijnauwen ligt, kun je overnachten in een middeleeuwse ridderhofstede met slotgracht. Je verblijft in het Stayokay hostel. Je kunt hier een speciaal Hollandse Waterlinie arrangement boeken!

Info: T: 030-6561277/ W:www.stayokay.com

Werk aan de korte uitweg: Tussen 20 mei en 1 oktober is het terrein bij Fort Werk aan de Korte Uitweg open als natuurkampeerterrein.

Info: T: 030-6342199/ W: www.fortwku.nl

Fort Vuren: Fort Vuren is een pleisterplaats waar overnacht kan worden, mits je je slaapzak meeneemt. Alleen voor kleine tentjes is er een uniek veld met uitzicht op de rivier.

Info: T: 0183-660950/ W: www.wff.nl Overnachten in de vijf vestingsteden:

Verder is in de vijf vestingsteden van de Hollandse Waterlinie - Muiden, Weesp, Naarden, Gorinchem en Woudrichem - een ruim aanbod aan accommodatie te vinden.

Feesten en Partijen: Forteiland Pampus: Je kunt uw familiebijeenkomsten, huwelijksfeesten en personeels - en bedrijfsfeesten vieren op het forteiland Pampus bij Muiden. Op aanvraag kun je er een barbecuefeest van maken of met elkaar lasergamen. Info: T: 0294- 262326/ W:www.pampus.nl

Vergaderen en Workshops: Muiderslot: In de wintertijd is het Muiderslot als congres- of vergaderlocatie beschikbaar. De stijlvolle Ridderzaal is een absoluut inspirerende omgeving voor een vergadering of bedrijfspresentatie.

Info: T: 0294- 256262/ W:www.muiderslot.nl Fort aan de Klop: Fort aan de Klop biedt karaktervolle en professionele ruimtes voor een vergadering, training, lezing of workshop. Ook bij uitstek geschikt voor meerdaagse activiteiten door onze overnachtingsmogelijkheden. Info: T: 030-2660555/ W: www.fortaandeklop.nl Fort Voordorp: Fort Voordorp in Groenekan is gerenoveerd tot een sfeervol congrescentrum. Je kunt hier cursussen, lezingen, presentaties, workshops of feestelijke bijeenkomsten houden voor groepen tussen de 20 en 1500 personen.

Info: T: 030- 2735354/ W: www.fortvoordorp.nl

Muiderslot:

De zalen, de schoonheid van de vesting en de geborgenheid van de tuinen bieden een ongekend scala aan mogelijkheden voor een diner, een unieke personeelsbijeenkomst of een inspirerende vergaderplek. In de Ridderzaal van het Muiderslot kan een huwelijks-

ceremonie plaatsvinden. Info: T: 0294- 256262/ W:www.muiderslot.nl

Fort Vechten: Fort Vechten beschikt over allerlei ruimten met een authentieke sfeer. Je kunt ze huren van woensdag tot en met zaterdag voor onder andere vergaderingen. Er is ruimte voor maximaal 70 personen.

Info: T: 030-6565285/ W: www.fortvechten.nl

Fort Werk IV: Heb je iets te vieren zoals een jubileum, een familiedag

Fort Vuren: Met de Fortwachterij beschikt Fort Vuren over een sfeer-

of wilt u met vrienden op een bijzondere manier iets delen? Dan bent u bij Vernissage aan het goede adres. Zij zorgen samen met u voor een programma dat past bij uw wensen.

Info: T: 035 6952277/ W:www.fortwerk4.nl

volle accommodatie voor 50 tot 70 personen. Ongedwongen met veel licht, in een gemoedelijke sfeer van een bruincafé. Ook beschikt het fort over een vergaderruimte voor 8 á 10 personen.

Info: T: 0183-660950/ W: www.wff.nl

Fort aan de klop: Het bomvrije wachthuis (anno 1851) was vroeger de plek waar de manschappen zich verschansten in tijden van oorlog.

Vandaag is het de plaats om te genieten van een heerlijke kop koffie of thee met taart, stevige lunch of een heerlijk diner. Het is bij uitstek de plek voor uw verjaardagsfeest, borrel of receptie.

Info: T: 030-2660555/ W: www.fortaandeklop.nl

Slot Loevestein: Slot Loevestein ligt midden in het rivierengebied, in een vrijwel onbewoonde polder. De perfecte locatie om te vergaderen, brainstormen, concepten bedenken, onderhandelen, of met goede relaties genieten van al het moois dat de omgeving te bieden heeft. In de vesting zijn diverse ruimtes die plaats bieden aan gezelschappen van 2 tot 150 personen.

Info: T: 0183 – 447171/ W: www.slotloevestein.nl

Fort Vechten:

Fort Vechten is een unieke locatie voor elk gewenst feest. Het fort staat op een terrein van 17 hectare en wordt omgeven door een gracht. Je kunt hier op een bijzondere manier uw verjaardag, receptie of personeelsfeest vieren. Er is een grote feestruimte (maximaal 195 personen) en een kleine feestruimte (maximaal 40 personen).

Info: T: 030-6565285/ W: www.fortvechten.nl

Fort Altena: Inspirerende seminars, uitzonderlijke productpresentaties, constructieve vergaderingen, spannende excursies, functioneel werkontbijt, er is veel mogelijk op Fort Altena.

Info: T: 0183- 447171/ W: www.fortaltena.nl

Slot Loevestijn:

Het schitterend gelegen Slot Loevestein is van oudsher een aantrekkelijke locatie voor feesten en partijen. Loevestein heeft voor elke gelegenheid de juiste accommodatie; van kleine gezelschappen vanaf 10 personen tot grotere groepen van maximaal 500 personen. Daarnaast is Slot Loevestein ook een prachtige trouwlocatie.

Info: T: 0183 – 447171/ W: www.slotloevestein.nl

Fort Altena: Fort Altena is bij uitstek een locatie voor een informeel, gezellig feest. Of het nu een bruiloft, familiereünie of verjaardag is, in ontspannen sfeer kun je je volledig richten op uw gasten.

Info: T: 0183- 447171/ W: www.fortaltena.nl

hollandse waterlinie | 45

Uit in de waterlinie!

-------------------------------

16 & 17 April

------------------------------Start Fortenseizoen Na een lange winterslaap zijn de vleermuizen wakker en daarom gaan de meeste forten weer open. We vieren de opening van dit nieuwe fortenseizoen op zaterdag 16 en zondag 17 april.

Je kunt in de Nieuwe Hollandse Waterlinie wandelen of fietsen, maar er zijn ook rondleidingen, muziek, theater en kinderactiviteiten. www.hollandsewaterlinie.nl

-------------------------------

17 April T/M 9 Oktober

------------------------------Infocentrum Hollandse waterlinie Op Fort Vechten staat het Infocentrum Hollandse Waterlinie.

In Barak Z is het verleden, heden en de toekomst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in tekst en beeld te bekijken. Met bijvoorbeeld oude en nieuwe filmbeelden uit de Waterlinie.

Centraal in de tentoonstelling staat een grote tafel van de Waterlinie van Muiden tot de Biesbosch waarop alle forten te vinden zijn. www.fortvechten.nl

-------------------------------

1 Mei T/M 30 September

------------------------------Bezoek Gorinchem en Loevestein Zin in een dagje Gorinchem en bezoek aan Slot Loevestein? Boek een leuk arrangement! Je wordt ontvangen met koffie en gebak.

Daarna kun je kiezen tussen een vestingwallen- of stadswandeling.

Na de wandeling geniet je van een heerlijke lunch. De veerdienst Gorinchem brengt je vervolgens naar Slot Loevestein dat je uitgebreid kunt bezichtigen. www.vvvgorinchem.nl

-------------------------------

1 Mei T/M 30 September

------------------------------Cultuursnuiven in de vesting3hoek Er zijn verschillende arrangementen waarmee je de Vesting3hoek op bijzondere manier kunt verkennen. Met een leuke wandeling of fietstocht, een picknick en een bezoek aan Slot Loevestein en Fort Vuren. www.vesting3hoek.nl

-------------------------------

6 Mei

------------------------------Struintocht; ontdek het voorjaar! Met het voorjaar in volle

ditie in het leven roepen. Op eerste Paasdag, 24 april 2011 organiseren wij tussen 11.00 en 13.00 uur een gezellige paasbrunch! Aan deze brunch kunnen zowel kampeerders als mensen van buitenaf deelnemen. www.lingebos.nl

gang, is er van alles te beleven in de natuur. Wil jij ontdekken wat het voorjaar nog meer in petto heeft? Op vrijdagmiddag 6 mei houdt Expeditie Loevestein een avontuurlijke struintocht in de ruige natuur rondom Slot Loevestein. We gaan speuren in het modderbos en dwalen langs de Waal, op zoek naar allerlei natuurschatten. Kleine beestjes en wilde paarden, ze komen allemaal aan bod! (vanaf 8 jaar, 14.00 – 16.00 uur, € 3,- p.p. contant, lange broek en laarzen aantrekken) www.slotloevestein.nl

25 April

21 & 22 Mei

-------------------------------

24 April

------------------------------Paasbrunch op kampeerterrein Lingebos Wij willen een nieuwe tra-

-------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------

Geboortefestijn bij Slot Loevestein; Jonge dieren wandeling

Natuuractiviteiten Vesting3hoeksdagen Op 21 en 22 mei

Op Tweede Paasdag houden het Wereld Natuur Fonds en Staatsbosbeheer een jonge dieren wandeling in het natuurgebied rondom Slot Loevestein. In dit natuurgebied leven ruim 80 wilde runderen en paarden. De dieren leven in sociale kuddes. Hengsten en stieren horen hier gewoon bij, net als de veulentjes en kalfjes die elk jaar worden geboren. Wil jij deze jonge dieren bekijken of ben je benieuwd hoe de dieren leven in de vrije natuur?

Ga dan mee tijdens de jonge dieren wandeling! (Start van 14.00 – 16.00 uur, € 3,- p.p. contant, lange broek en laarzen aantrekken, deelname is voor iedere leeftijd) www.slotloevestein.nl

worden de Vesting3hoekdagen gehouden, het evenement waarbij je op één dag drie provincies kunt bezoeken, 600 jaar geschiedenis kunt beleven en maar liefst drie rivieren kunt bevaren. Slot Loevestein, het vissersstadje Woudrichem, Fort Vuren en Vestingstad Gorinchem zijn het toneel van dit evenement.

Maar er is meer…. behalve cultuur, kan je bij Slot Loevestein ook natuur beleven. Expeditie Loevestein, het jeugdprogramma van het Wereld Natuur Fonds en Staatsbosbeheer, is aanwezig met tal van leuke en spannende natuuractiviteiten. Je kunt bijvoorbeeld zelf een minirivier maken, om te zien hoe het water al eeuwenlang het landschap vormt,

46 | hollandse waterlinie

of kleine beestjes bekijken door een loepje. Kom tijdens de Vesting3hoekdagen ook eens langs bij Expeditie Loevestein! www.vesting3hoek.nl

-------------------------------

22 Mei

------------------------------Vroege Vogels op Pampus In mei leggen alle vogels een ei, ook op Pampus. Voor belangstellenden wordt er extra vroeg een rondleiding door het fort en over het eiland georganiseerd met aansluitend een vroege vogel ontbijt.www.pampus.nl

-------------------------------

ateracts. Daarnaast wordt er uitgepakt door Vernissage met een echt winters buffet. Laat je culinair verrassen door de heerlijke hapjes die met zorg en aandacht zijn gemaakt.

De hapjes en drankjes worden los van de entreeprijs verkocht. De kleinsten (vanaf 4 jaar) krijgen een eigen creatief programma aangeboden. www.vernissage.nl

-------------------------------

21 Juni

------------------------------Avondwandeling op de langste dag Dinsdag 21 juni is de langste

11 Juni T/M 12 September

dag van het jaar. Een goede reden om de natuur in de avond eens te verkennen. Het Wereld Natuur Fonds en Staatsbosbeheer houden daarom een avondwandeling in de ruige natuur rondom Slot Loevestein. De avondschemering is de wisseling van de wacht in de natuur.

Dagdieren zoeken een plekje om te slapen en nachtdieren komen uit hun schuilplaatsen. Ook de wilde paarden en runderen zijn vaak actief in de schemering. Jonge dieren spelen en stoeien in het avondlicht.

(Start van 20.00 – 22.00 uur, € 3,p.p. contant, lange broek en laarzen aantrekken) www.slotloevestein.nl

Tropisch vlinderfestival Dit jaar

23 Juni T/M 9 Juli

2 Juni

------------------------------Dauwtrappen op Hemelvaartsdag ’s Ochtends in alle vroegte is de natuur op haar mooist. Vogels zingen hun mooiste liedjes en de ochtendnevel trekt langzaam weg. Het Wereld Natuur Fonds en Staatsbosbeheer gaan samen met u dauwtrappen op Hemelvaartsdag.

Een flinke wandeling in de vroege ochtend door de ruige natuur rondom Slot Loeve-stein. www.slotloevestein.nl

-------------------------------------------------------------

introduceren we in de Botanische Tuinen Blue Beauty. En niet één, maar tientallen! Deze keer is er namelijk speciale aandacht voor Zuid-Amerikaanse vlindersoorten waartoe ook de flitsende, knetterblauwe morpho’s behoren. De afgelopen jaren hadden we ook al een aantal van deze spectaculaire vlinders, maar dit seizoen gaan we nog net een stapje verder. Een goede reden dus om de Botanische Tuinen te bezoeken! www.uu.nl/botanischetuinen

-------------------------------

18 Juni

------------------------------Festival deBeschaving met Vrede van Utrecht podium Festival deBeschaving is terug, met een oase van muziek, theater, kunst en wetenschap naast Fort Hoofddijk.

Verwacht op het Vrede van Utrecht podium een leuke mix van cabaret, comedy, illusie, muziektheater en dans. www.vredevanutrecht2013.nl

-------------------------------

19 Juni T/M 20 Oktober

------------------------------Jazz op Fort Werk IV Vernissage organiseert in 2011 een aantal muzikale zondagmatinees, waarbij genieten centraal staat. Op diverse zondagmiddagen in 2011 is Fort Werk IV dé locatie voor sfeervolle Jazzmuziek. De muziekoptredens worden aangevuld met diverse the-

-------------------------------------------------------------

The Tempest, opera op Fort Rijnauwen Holland Opera presenteert Shakespeare’s operaspektakel met barokmuziek, hiphop dansers en vuurwerk op het grootste fort van Nederland. www.hollandsewaterlinie.nl

-------------------------------

26 Juni T/M 5 September

------------------------------Fietsen langs de Linge met pontjes Vanuit glasstad Leerdam maak je aan de hand van de Lingefietsroute een mooie tocht langs de Linge, waarbij je gebruik maakt van de voetveren bij Mariënwaard en Spijk.

Net buiten Leerdam ligt het KunstFort Asperen. In de Taveerne bij het fort staat de koffie met appelgebak klaar. www.vvvleerdam.nl

-------------------------------

2 Juli

------------------------------Vier de zomer! De zomer is aangebroken, de tijd om lekker te spelen en genieten. Aan het Waalstrand is het heerlijk vertoeven, met je voeten het water, of zoeken naar schelpen op het strand. Tijdens deze struintocht gaan we genieten van alle mooie dingen die de zomer brengt; bloeiende bloemen, het warme Waalstrand en het verkoelende water van de Waal. (vanaf 8 jaar, 10.00 – 12.00 uur, € 3,- p.p. contant, lange broek en laarzen aantrekken) www.slotloevestein.nl

-------------------------------

2 Juli T/M 28 Augustus

------------------------------Second Hand Design Tentoonstelling met alledaagse voorwerpen die zijn ‘afgedankt en hergebruikt’ en worden ontworpen tot nieuwe designproducten met een knipoog. www.gorcumsmuseum.nl

-------------------------------

16 & 17 Juli

------------------------------Zomers natuurfeest In het weekend van 16 en 17 juli wordt in het natuurgebied rondom Slot Loevestein het zomers natuurfeest gehouden. Daarbij draait het allemaal om genieten van de natuur.

Expeditie Loevestein bivakkeert dit weekend op het Waalstrand met tal van activiteiten. We gaan onder andere een drijvend kunstwerk maken in de Waal, hutten bouwen van wilgentenen en beleven hoe je zelf een rivier kunt laten stromen.

Kortom, genoeg te beleven en voor elk wat wils! www.slotloevestein.nl

-------------------------------

11, 12 & 13 Augustus

------------------------------Drijf in bioscoop voor Pampus Voor Pampus liggen en film kijken vanuit de boot: Voor de vierde keer weer drie avonden film voor Pampus. www.pampus.nl

-------------------------------

September Fotenmaand!

-------------------------------

1 T/M 30 September

------------------------------Natuurbeleving centraal in Groene Maand 2011 De Groene Maand is een campagne van een groot aantal natuur- en milieuorganisaties die jouw ieder jaar uitnodigen de natuur in de trekken. In september 2011 is het weer zover! Met wandelroutes en honderden originele excursies en activiteiten nodigen wij je dan uit de natuur in te trekken! www. groenemaand.nl

-------------------------------

10&11 September

------------------------------Festival de Basis Vliegbasis Soesterberg is weer een weekend open, niet alleen om er in de natuur te wandelen, fietsen of skaten.

Maar ook kun je je onderdompelen in kunst, cultuur, muziek, nieuwe media, film en nog veel meer. Een nieuw festival van Vrede van Utrecht in samenwerking met Het Utrechts Landschap en CBKU. www.vredevanutrecht2013.nl

-------------------------------

11 September

------------------------------Daklozendag Een hele dag genieten van lekker open rijden, lekker eten en ondertussen een goed doel

steunen. Dat doe je tijdens Daklozendag. De Daklozendag bestaat uit een afwisselende rallyroute door Gelderland en het zuidelijk deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er wordt gestart in het historische centrum van Gorinchem. De cabriotocht eindigt met een gezellige barbecue op Slot Loevestein en als uitsmijter wordt door daklozenkoor De Straatklinkers een optreden verzorgd. De opbrengst gaat naar Plan Nederland. www.daklozendag.nl

-------------------------------

T/M 25 Oktober

------------------------------Dagje Leerdam Dit arrangement combineert de mooiste kenmerken van Leerdam: de Linge en glas.

Over de Linge kun je een onvergetelijke rondvaart maken langs onder andere Fort Asperen. Daarnaast geniet je in de Glasblazerij van een demonstratie glasblazen. Om de dag compleet te maken, is de lunch inbegrepen in het arrangement, net als een stadswandeling door Leerdam. www.nationaalglasmuseum.nl

-------------------------------

T/M 31 Oktober

------------------------------Zeilen in de waterlinie Muiden is het ideale vertrekpunt voor een zeiltocht. Cultuurliefhebbers maken, voordat zij aan boord gaan, een wandeling door het historische vestingstadje. Je komt langs veel mooie en indrukwekkende bezienswaardigheden, zoals de Westbatterij, het Muizenfort, het Muiderslot en Fort H. www.sterkehein.nl

-------------------------------

T/M 31 December

------------------------------Wijnproeven op Fort Jutphaas Wijnkooperij Trouvaille zit op het mooie Fort Jutphaas uit 1820. Het fort is toegankelijk voor publiek en er zijn diverse wijn arrangementen en een wijncursus te volgen.

Alle wijnen die in de kelders van Fort Jutphaas liggen, zijn door de directie ter plekke bij de wijnboeren geproefd en geselecteerd. www.trouvaille.nl

-------------------------------

T/M 31 December

------------------------------Overnachten op Fort Vuren Het Fort bij Vuren, zoals de eigenlijke benaming is, is gebouwd in 1848 als torenfort. Het fort heeft een leuk terras. Je kunt op Fort Vuren kamperen op het terrein of overnachten in het fort. Ook worden er vaak wandelingen georganiseerd vanuit Fort Vuren en zijn er kleine tentoonstellingen of exposities. Fort Vuren heeft ook vergaderruimtes en een kunstcafé. www.wff.nl

-------------------------------

T/M 31 December

------------------------------Waterlinieloop door polderwachter De polderwachter is een boswachter zonder bos. Dit wandelend kunstwerk is je reisleider op het platteland. Tijdens de wandelingen krijg je, al luisterend, een hippe cursus landschaplezen. www.polderwachter.nl

-------------------------------

T/M 31 December

------------------------------Overnachten op Fort Spion Fort Spion is een klein fort in de Hollandse Waterlinie en is ingericht als kampeerfort. Je kunt ook in het fort zelf overnachten. Fort Spion ligt langs de Ruige Route, leuk voor wandel- en fietstochten! De beide fortwachters kunnen u veel vertellen over de plek en de geschiedenis van Fort Spion. www.fortspion.nl

Colofon Uitgever: Kennik Media Redactie, traffic & acquisitie: Kennik Media, Iris Stokkink, Elise van der Linden, Marjolein Schouten Vormgeving: Color your Company, Marlise Zijlstra Publicatiedatum: 15 april 2010 Het magazine Beleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie is mede mogelijk gemaakt door Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, Provincie Utrecht, de linieondernemers.

-------------------------------

T/M 31 December

------------------------------Speelbos de kleine waterlinie te Vuren In het Lingebos is een superstoer speelbos van Staatsbosbeheer. Het heeft een speelfort, soldaten en kanonnen. Hier kun je de hele middag met water kliederen, in bomen klauteren en verstoppertje spelen in het bos. Speelbos De Kleine Waterlinie leent zich ook prima voor een leuk schooluitje of een spannend kinderfeestje. Je kunt een schat verstoppen in het zand van het forteiland, een spannende speurtocht uitzetten of een groot spel spelen op het toernooiveld.

Wanneer je met een groep komt dan graag contact opnemen met de beheerder. www.staatbosbeheer.nl

-------------------------------

T/M 31 December

------------------------------Vestingmuseum in Naarden Het verleden van Naarden is in het Vestingmuseum nog steeds te zien.

Ontdek het verhaal in de ondergrondse kazematten, wandel tussen kogelvangers en groene wallen, drink koffie in een kanonremise, geniet van het uitzicht.

Elke eerste zondag van de maand kan je met een kanonnier in uniform uit 1825 meewandelen over en door het bastion Turfpoort.

Gedurende het seizoen kan op zaterdag en zondag meegevaren worden met de legergroene museumboot op een ‘verkenningstocht’ door de vestinggracht. De schipper heeft mooie verhalen en wijst je op de bijzondere plekken in de vesting die je alleen maar vanaf het water kan zien. www.vestingmuseum.nl

Dit magazine is met zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is aan verandering onderhevig en mede afhankelijk van informatie die ons is verstrekt door derden. Indien de informatie onjuistheden blijkt te bevatten kan Kennik Media en het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden.

Heeft u suggesties of opmerkingen die ons kunnen helpen bij het verbeteren van dit magazine, dan u kunt u deze sturen naar Kennik Media. Ook kunt u contact met ons opnemen als u wilt participeren in de volgende uitgave.

Kennik Media t.a.v. Nieuwe Hollandse Waterlinie Postbus 190 1200 AD Hilversum 035 - 621 27 03 info@kennikmedia.nl

hollandse waterlinie | 47

Vrede van Utrecht op paleizen, forten en kastelen.

Bijna 300 jaar geleden werd de Vrede van Utrecht gesloten. Een wereldomspannend vredesverdrag. Voor het eerst werd vrede bereikt aan de onderhandelingstafel.

Het heeft het denken over hoe we met elkaar tot vrede komen verder gebracht.

Ondanks verschil in achtergrond, kon men met de kaarten open op tafel en respect voor elkaar tot een vergelijk komen. Kunst en cultuur speelden een belangrijke rol tijdens het onderhandelingsproces. En dat is iets om te vieren!

3 juni – 23 juli

Orfeo ed Euridice op Paleis Soestdijk Gluck’s opera is de ultieme lofzang op de liefde, uitgevoerd door De Utrechtse Spelen onder regie van Jos Thie. Een cocktail van opera en tragische liefde bij zonsondergang in het hart van Utrecht – de hofvijver van Paleis Soestdijk. Hoeveel romantiek kun je hebben?

Akkie Joosse

18 juni

Festival deBeschaving met Vrede van Utrecht podium Festival deBeschaving is terug, met een oase van muziek, theater, kunst en wetenschap naast Fort Hoofddijk. Verwacht op het Vrede van Utrecht podium een leuke mix van cabaret, comedy, illusie, muziektheater en dans.

Vrede van Utrecht In 2013 vieren 300 jaar Vrede van Utrecht met een groot internationaal programma vol feest, wetenschap, kunst en cultuur op paleizen, forten, kastelen, in wijken en op festivals. Bezoek in de aanloop naar 2013 een van onze programmaâ&#x20AC;&#x2122;s.

Ontmoet de adellijke bewoners van Kasteel Amerongen

Liefdesdrama op Paleis Soestdijk

Opera, vuurwerk, hiphop op Fort Rijnauwen

120 staatslieden en lakeien in Baarn

Kunst en vliegwerk in Soesterberg

Vind beschaving op Fort Hoofddijk

De viering van Vrede van Utrecht 2013 staat niet op zich, in 2018 wil Utrecht Culturele Hoofdstad van Europa zijn. Vrede van Utrecht 2013 en Utrecht 2018 is een initiatief van gemeente en provincie Utrecht.

@VredevanUtrecht, gebruik #vvu2013 Scan de QR-code om alles te weten over de Vrede van Utrecht