Magazine 'Beleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie' september editie

Ontdek het geheime wapen van Nederland

Beleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie!

september fortenmaand inhoud Heel de maand september staat in het teken van het ontdekken van alles wat de Nieuwe Hollandse Waterlinie te bieden heeft. De Fortenmaand wordt 3 september spectaculair geopend op Fort Pannerden.

Na dit startschot is er elk weekend van de maand september de mogelijkheid om de prachtige onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te beleven. Er worden tal van activiteiten georganiseerd om je kennis te laten maken met de indrukwekkende Linie. Kijk vanaf pagina 10 hoe de Waterlinie jou kan verrassen tijdens de Fortenmaand.

Wat is de Nieuwe Hollandse Waterlinie

4

De Waterlinie verborgen in het landschap

6

Forten ABC

8

Fietsknooppuntenkaart

9

Special: Fortenmaand

10

Wegwijs in de Waterlinie, regio Noord

14

Wegwijs in de Waterlinie, regio Midden

22

Wegwijs in de Waterlinie, regio Zuid

32

De ‘Nieuwste’ Hollandse Waterlinie

40

Algemene informatie

46

Activiteitenkalender

48

Meer weten over de Waterlinie?

51

hollandse waterlinie |

‘Getuigen verhalen’ De Nieuwe Hollandse Waterlinie is voor het laatst als landsverdediging ingezet in de Tweede wereldoorlog. Een aantal mensen heeft nog levendige en vaak aangrijpende herinneringen aan de oorlogsjaren in de Waterlinie.

Het projectbureau Nieuw Hollandse Waterlinie heeft deze getuigen geïnterviewd, zodat de verhalen bewaard blijven. De ‘getuigen verhalen’ zijn in verkorte versie te zien op youtube.

Link: www.youtube.com/hollandsewaterlinie

HONGER (1945)

Jan Cornelis Oostrom “Het was mei, dus het vee liep buiten.

Het is een geluk geweest dat er toen werd gecapituleerd. Anders was het hier een vreselijke zaak geworden.”

GEVANGENIS VOOR NSB-ERS (1945) Ann van Dulst “Maar dan deden we als we op bezoek waren nog wel eens stiekem wat in onze hand. Als je iemand begroette, kon je’ m meteen iets lekkers geven of een briefje.”

DE WATERLINIE HAD BESTAANSRECHT (1940) Wim Scholder “Ik liep op die dijk en ik dacht: wat een water allemaal, daar komt niemand doorheen.”

| hollandse waterlinie

Een uitgebreide documentaire is als DVD ‘Getuigen Verhalen’ gratis op te vragen bij Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, info@ nieuwehollandsewaterlinie.nl. In het najaar van 2010 verscheen het boek ‘Onheilstij’ van Leendert van der valk, gebaseerd op deze interviews.

Het boek is te bestellen bij Broese, Bruna en andere betere boekhandels.

Het ontstaan van de Waterlinie Het concept voor een waterlinie dateert al van 1589. Toen kreeg prins Maurits van de Staten van Utrecht en Holland opdracht om te onderzoeken hoe de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zo efficiënt mogelijk kon worden verdedigd. Een waterlinie leek de oplossing, waarbij de geografische omstandigheden optimaal werden benut. Daar waar hoog Nederland overgaat in laaggelegen poldergebied is het tamelijk eenvoudig om land onder water te zetten. Dit kan door het openzetten van sluizen of het doorsteken van dijken. Prins Maurits zou destijds gezegd hebben dat hij het land met zo’n waterlinie en slechts tienduizend man tegen de ‘gansche werelt’ zou kunnen verdedigen.

De Oude Hollandse Waterlinie In 1672, het rampjaar, werd ons land door een immense overmacht aan Franse troepen aangevallen. Op het allerlaatste moment besloten de Staten van Holland en stadhouder prins Willem III de Waterlinie in werking te zetten. De unieke Hollandse formule bleek een succes. De Oude Hollandse Waterlinie bracht de Franse opmars tot stilstand. Hierna besloot men om haar tot hoofddefensie van Nederland te maken.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie Tussen 1815 en 1885 onderging het verdedigingsstelsel een flinke verbetering; de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd aangelegd. Het verschil met de Oude Hollandse Waterlinie was dat de Linie nu ook de stad Utrecht beschermde. Verder was de Linie beter bestand tegen moderne aanvalswapens.

In staat van verdediging De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft haar waarde als verdedigingslinie nooit echt kunnen bewijzen, maar is wel drie keer (gedeeltelijk) in staat van verdediging gebracht. De eerste keer was in 1870 toen de FransDuitse oorlog dreigde uit te draaien op een Europese oorlog. De tweede keer was tijdens de Eerste Wereldoorlog en de laatste keer in 1939/1940 toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, wanneer de Duitse luchtmacht over de onder water gezette gebieden en forten vliegt, blijkt dat de Linie zijn verdedigingswaarde grotendeels heeft verloren. De meeste forten zijn intact, maar hebben hun militaire functie verloren.

hollandse waterlinie |

Schijnbaar willekeurig liggen de restanten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie nu verspreid in het landschap. Ze zijn deels verborgen: ze vallen niet op en zijn nauwelijks of niet zichtbaar. Maar de ligging van de verschillende onderdelen van de Linie is zeker niet toevallig. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is volgens een ingenieus strategisch plan aangelegd. In deze niet-zichtbare organisatie en bijna onzichtbare structuur van het militaire landschap schuilt het ware geheim van de Waterlinie, ze is er wel, maar je ziet haar niet! | hollandse waterlinie

De Linie is steeds aangepast aan nieuwe ontwikkelingen op militair gebied. De bouw van de forten kent vijf periodes.

De Waterlinie is een 85 km militaire verdedigingslinie bestaande uit een reeks aaneengesloten stroken polderland die opzettelijk onder water konden worden gezet (geïnundeerd). Deze stroken worden beveiligd door verdedigingswerken en troepenopstellingen. Een waterbarrière was 3 tot 5 kilometer breed en slechts 30 tot 60 centimeter diep (kniehoogte). De onder water gezette velden waren zó breed dat de vijand er niet overheen kon schieten en zó ondiep dat de waterplas onbevaarbaar was. Bovendien werden sloten en greppels in het modderwater onzichtbaar, zodat waden verraderlijk was.

Op de kwetsbare punten in de Linie kon de vijand via rivieren, dijken en hooggelegen gronden toch in de Linie doordringen. Daarom werden op deze zogenaamde accessen of toegangen forten gebouwd. De forten werden goed gecamoufleerd.

Vanuit de forten grendelden de verdedigers met geschut de doorgang af en beschermden ze de inundatiesluizen. Zo kon men met relatief weinig manschappen een groot gebied verdedigen. De belangrijkste bestanddelen van een waterlinie zijn dus water, forten, geschut en niet te vergeten: gespecialiseerde manschappen.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie kende een permanente bezetting van ongeveer 12.000 man.

In tijden van internationale spanning kwamen er 6000 manschappen bij. Tijdens oorlogsdreiging werd de Linie op “organieke sterkte” gebracht. Dit betekende dat er 33.000 tot 36.000 man gelegerd waren.

1815-1824 Het begin van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, er worden veel forten aangelegd.

1840-1860 Forten krijgen bomvrije gebouwen. De belangrijkste forten worden voorzien van een ronde geschuttoren van zwaar metselwerk.

Deze torenforten liggen vooral langs dijken (accessen).

1867-1870 De frontlijn van de steden Naarden en Utrecht moet verder komen te liggen, omdat de reikwijdte van projectielen toeneemt.

Zo ontstaat het Offensief van Naarden.

De fortengordel bij Utrecht krijgt uitbreiding van de forten Ruigenhoek, Voordorp, Rijnauwen, Vechten en ’t Hemeltje. Het fort Rijnauwen heeft een moderne polygonale (veelhoekige) vorm en is het duurste fort ooit gebouwd in Nederland.

1877-1879 De eerste mobilisatie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in 1870 brengt veel tekortkomingen aan het licht. Die worden in deze periode aangepakt.

De invoer van de brisantgranaat in 1885 had grote gevolgen voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De verdedigingswerken waren hier niet tegen opgewassen.

20e eeuw In de 20e eeuw werden daarom de ‘verouderde’ verdedigingswerken aangevuld met betonnen schuilplaatsen en kazematten. Een kazemat is een overdekte, bomvrije ruimte voor de opstelling van vuurwapens, voorzien van een schietgat.

Deze staan op en rond de forten.

hollandse waterlinie |

Actief de waterlinie verkennen: Van ommetje tot meerdaagse trektocht.

Wandelen, fietsen, varen, schaatsen en skeeleren; het kan allemaal in de Linie.

Op de website www.hollandsewaterlinie.nl staat een uitgebreid overzicht van de wijze waarop je de Waterlinie kunt ontdekken. Een greep uit de mogelijkheden: De 145 kilometer lange LAW-route Waterliniepad volgt de hele Nieuwe Hollandse Waterlinie. De route voert onder meer langs vijf vestingsteden, zo’n vijftig forten en batterijen, inundatiesluizen en andere overblijfselen van deze 19e-eeuwse verdedigingslinie.

Routekaarten en andere praktische informatie vindt je in de handzame routegids Waterliniepad.

Een fietstocht van Fietsmandje.nl laat je de streek van de Nieuwe Hollandse Waterlinie proeven. Het routeboekje leidt je langs de mooiste plekjes en

acces

in een organisatie en in onderling vuurverband, maar ook een opstellingsplaats voor een aantal stukken geschut

toegangsweg of begaanbare strook door onder water gezet gebied

beer

arsenaal

bomvrij gebouw

magazijn voor oorlogsmiddelen

artillerie alles wat behoort tot geschut, inclusief de personen die het bedienen

bastion vijfhoekige gemetselde of aarden uitbouw van een verdedigingsmuur of wal

batterij een aantal stukken geschut samengevoegd | hollandse waterlinie

gemetselde waterkering in een vestinggracht

gebouw van zwaar metselwerk bestand tegen projectielen gevuld met buskruit

fort een naar alle zijden gesloten verdedigbaar werk, van waaruit de defensie zelfstandig kan worden gevoerd

Veerdienst Gorinchem vaart in de zomermaanden naar Slot Loevestein en het 19e eeuwse Fort Vuren. Een originele manier om de omgeving te ontdekken. Vanaf het bovendek heb je een prachtig zicht op dijken, stranden, uiterwaarden, vestingwerken en de Waal.

Rondom Utrecht zijn twee leuke skateroutes door de Hollandse Waterlinie.

De skateroute Utrecht Noord is 28 km, start en eindigt bij Utrecht Overvecht en komt onderweg langs de forten Ruigenhoek, De Klop en De Gagel.

De skateroute Utrecht Oost is 25 km lang, start en eindigt op het Domplein en komt langs de forten Blauwkapel, Voordorp, De Bilt, Hoofddijk, Rijnauwen en Lunet I.

onderwaterzetting of terrein dat onder water is gezet, als hulpmiddel ter verdediging

bepaalde, waar niet in steen gebouwd mocht worden: huizen werden hier meestal van hout gebouwd. Tijdens mobilisatie konden ze snel worden afgebroken of afgebrand zodat er een vrij schootsveld was vanuit de forten

kazemat

lunet

ruimte voor geschut in een rondeel of bastion; ook klein zelfstandig verdedigingswerk dat met geschut is uitgerust

breed verdedigingswerk in de vorm van een halve maan (Frans: lune = maan) dat aan de achterzijde open is

keel

ravelijn

open of gesloten achterzijde van een verdedigingswerk

verdedigingseiland in de hoofdgracht

forten waarover militairen en materieel ongehinderd door vijandelijk vuur konden worden verplaatst

inundatie

gedekte kringenwet gemeenschapsweg wet (1853) die de door zware wallen beschermde wegen tussen

onderweg verzamel je streekproducten bij lokale ondernemers met passie voor hun vak. Is je mandje vol? Kies dan een van de prachtige picknickplekken die op de kaart staan aangegeven.

cirkelvormige gebieden (kringen) rond forten

reduit verdedigingswerk in een fort dat bedoeld is als laatste toevluchtsoord voor de verdedigers

remise bomvrije schuilplaats voor geschut

rondeel halfronde, gemetselde uitbouw aan een verdedigings-muur (voorloper van bastion)

vesting versterkte stad

vestingwet wet (1874) die bepaalt dat de verbetering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie hoge prioriteit krijgt

waterlinie aaneengesloten linie of stelling bestaande uit door inundatiĂŤn gedekte verdedigingswerken en troepenopstellingen

Beleef de Hollandse waterlinie fietsknooppuntenkaart

1

'PSU 1BNQVT

31

)FU 'PSU +VUQIBBT

2

8FTUCBUUFSJK .VJEFO

32

%F ´1MPGTMVJTµ CJK +VUQIBBT

3

7FTUJOH .VJEFO 777

33

4

)FU .VJEFSTMPU

34

7FTUJOH 8FFTQ FO UPSFOGPSU 0TTFONBSLU 777

5

35

)FU 7FSEFEJHJOHTXFSL UF 7SFFTXJKL

)FU 8FSL BBO EF 8BBMTF 8FUFSJOH )FU 8FSL BBO EF ,PSUF 6JUXFH

6

'PSU 3POEVJU

36

%F -VOFU BBO EF 4OFM

7

7FTUJOH /BBSEFO 777

37

)FU 'PSU )POTXJKL

8

'PSU 6JUFSNFFS

9

'PSU )JOEFSEBN

10

#BUUFSJKFO BBO EF ,BSOFNFMLTMPPU

11

38

39

40

'PSU 8FSL *7

41

)FU 8FSL BBO EF (SPFOFXFH

#BUUFSJK BBO EF ;VJEFMJKLF -FLEJKL 'PSU &WFSEJOHFO

%SJF HFTDIVUTCBOLFO BDIUFS EF %JFGEJKL

12

)FU 'PSU ,JKLVJU

42

13

'PSU 4QJPO

43

14

)FU 'PSU /JFVXFSTMVJT

44

8FSL PQ EF TQPPSXFH CJK EF %JFGEJKL

15

)FU 'PSU CJK 5JFOIPWFO

45

#BUUFSJKFO BBO EF .FFSEJKL

16

)FU 8FSL CJK .BBSTTFWFFO

46

)FU 'PSU BBO EF ,MPQ

)FU 'PSU CJK "TQFSFO

17

47

#BUUFSJK BBO EF /JFVXF -JOHFEJKL

)FU 8FSL BBO IFU 4QPFM

8BUFSLFSJOH FO LBOPOLB[FNBU %JFGEJKL

18

'PSU %F (BHFM )FU 'PSU PQ EF 3VJHFOIPFLTF %JKL

48

19

'PSU CJK EF /JFVXF 4UFFH ° HFPGPSU

'PSU #MBVXLBQFM

49

20

)FU 'PSU CJK 7VSFO

)FU 'PSU PQ EF 7PPSEPSQTF %JKL

50

21

7FTUJOH (PSJODIFN 777

22

%F 8FSLFO CJK (SJGUFTUFJO

51

#BUUFSJK BBO EF #SPFLTF 4MVJT

23

'PSU BBO EF #JMUTUSBBU

52

7FTUJOH 8PVESJDIFN 777

24

)FU 8FSL BBO EF )PPGEEJKL

53

%F 7FTUJOH -PFWFTUFJO

25

'PSU )FU 7PTTFHBU

54

#BUUFSJK POEFS #SBLFM

26

)FU 'PSU CJK 3JKOBVXFO

55

#BUUFSJK POEFS 1PFEFSPJKFO

%F WJFS -VOFUUFO PQ EF )PVUFOTF 7MBLUF

56

)FU 'PSU CJK (JFTTFO

27

57

'PSU "MUFOB

58

)FU 8FSL BBO EF #BLLFSTLJM

59

)FU 'PSU BBO IFU 4UFVSHBU

60

1BQTMVJT

28

)FU 'PSU CJK 7FDIUFO

29

'PSU CJK µU )FNFMUKF

30

%F #BUUFSJKFO BBO EF 0WFSFJOETF 8FH

%PPSMPQFOEF 'JFUTSPVUF /JFVXF )PMMBOETF 8BUFSMJOJF LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

.VJEFO /BBSEFO 8FFTQ .VJEFO LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

8FFTQ µT (SBWFMBOE -PFOFO 8FFTQ LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

7SFFMBOE ´T (SBWFMBOE 5JFOIPWFO #SFVLFMFO 7SFFMBOE LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

0NHFWJOH 6USFDIU LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

'PSU 7FDIUFO )PVUFO /JFVXFHFJO 'PSU 7FDIUFO LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

$VMFNCPSH #FFTE°-FFSEBN $VMFNCPSH LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

-FFSEBN )FSXJKOFO (PSJODIFN "SLFM -FFSEBN LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

8FSLFOEBN 8PVESJDIFN "MNLFSL 8FSLFOEBN LN ° VVS ,OPPQQVOUFO

Legenda

)PPGEEFGFOTJFMJKO

*OVOEBUJFHFCJFE

'JFUTSPVUF

12

,OPPQQVOUFO

13

5F CF[PFLFO WFSEFEJHJOHTXFSL

14

7FSEFEJHJOHTXFSL PQ BGTQSBBL UF CF[PFLFO

15

7FSEFEJHJOHTXFSL OJFU UPFHBOLFMJKL

/ # 1FS TFJ[PFO LBO EF UPFHBOLFMJKLIFJE WFSTDIJMMFO ,JKL WPPS NFFS JOGPSNBUJF PQ XXX IPMMBOETFXBUFSMJOJF OM PQ EF XFCTJUF WBO EF MPDBUJF PG CFM EF MPDBUJF

-FOHUF

LJMPNFUFS

WBO .VJEFO UPU EF #JFTCPTDI

7BSJqSFOE WBO UPU LJMPNFUFS 0QQFSWMBLUF IFDUBSF (FCJFE QSPWJODJFT

HFNFFOUFO

XBUFSTDIBQQFO

#SFFEUF

7FSEFEJHJOHT XFSLFO GPSUFO FUD

3JKLTNPOVNFOUFO *OVOEBUJFHFCJFEFO LPNNFO 4MVJ[FO EJKLFO LBOBMFO LB[FNBUUFO FUD SVJN

(B WPPS HFEFUBJMMFFSEF SPVUFCFTDISJKWJOHFO JODMVTJFG ¾ FUTLOPPQQVOUFO FO HQT EBUB OBBS

www.hollandsewaterlinie.nl/routes www.hollandsewaterlinie.nl/fietsen

‰ "VUFVSTSFDIUFO FO EBUBCBOLSFDIUFO 5PQPHSB¾ TDIF %JFOTU ,BEBTUFS

De linie in cijfers

hollandse waterlinie |

FORTENMAAND 2011

Voor de 18e keer wordt hij dit jaar alweer georganiseerd: de Fortenmaand! Na een succesvolle 17e editie van de Fortenmaand, mag Art of Events dit jaar weer de organisatie van de Fortenmaand 2011 voor zijn rekening nemen. Heel de maand september staat daarbij in het teken van het ontdekken en beleven van alles wat de Nieuwe Hollandse Waterlinie te bieden heeft.

Op de verschillende forten en kastelen, binnen de vestigingssteden en in het prachtige landschap worden tal van activiteiten georganiseerd om het publiek op een originele manier kennis te laten maken met de indrukwekkende linie.

SPECTACULAIRE OPENING

shows, rondleidingen, militaire voertuigen en kunstexposities. En voor de echte waaghalzen is er de Paratoren van de Luchtmobiele Brigade en een aantal schietbanen.

Meer informatie, het programma en tijden zijn op de website www.fortenmaand.nl te vinden.

FORTENMAAND FOTOWEDSTRIJD Elk jaar wordt de Fortenmaand spectaculair geopend op één van de bijzondere plekken binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Afgelopen jaar vond deze plaats in de vestingstad Gorinchem en kijken we terug op een feestelijke en succesvolle opening. Dit jaar gaat de Fortenmaand zijn 18e levensjaar in en deze zal groots geopend worden op Fort Pannerden.

Op 3 september kun je met eigen ogen zien hoe onze voorouders leefden.

Re-enactmentgroepen uit verschillende tijden, schutterijen en gilden zullen onder begeleiding van marsmuziek naar het Fort optrekken.

Fort Pannerden is deze dag geheel in stijl, het decor voor dans, muziek, theater, roofvogel10 | hollandse waterlinie

‘One picture is worth a thousand words’ Met deze beroemde uitspraak in gedachten organiseert Art of Events dit jaar tijdens de Fortenmaand een fotowedstrijd.

Voor het eerst in samenwerking met de internationale partners van Collabor8 worden er fantastische prijzen beschikbaar gesteld voor de winnaars van deze wedstrijd. Fotografeer je mooiste, grappigste, ontroerendste of uniekste moment tijdens de Fortenmaand en maak kans op een overnachting in Ierland, België of ergens op een schitterende plek in de Waterlinie zelf. Tevens worden er ook

prachtige prijzen van eigen bodem weggegeven.

Vanaf begin september kun je je gemaakte foto uploaden via Facebook. Zorg dat je foto zoveel mogelijk stemmen krijgt, want de tien foto’s met de meeste stemmen worden geplaatst op, www.fortenmaand.nl. Een professionele jury beslist uiteindelijk welke foto’s de felbegeerde prijzen winnen.

Houdt de website www.fortenmaand.nl in de gaten voor meer informatie over de Fortenmaand Fotowedstrijd!

ORGANISATOR FORTENMAAND Art of Events Productions Koekoekstraat 38 3514 CX Utrecht T: 030-2718366.

W: www.fortenmaand.nl/ www.artofevents.nl E: fortenmaand@artofevents.nl

0 & 11 SEPT

Beleef het Landschap

Licht op de Linie Datum: 24 september Locatie: Kazemat aan de A2

Trappen en happen Datum: 04 september Locatie: Fort aan de Klop en Fort Vechten

Fiets, eet mee en vindt met plezier je weg

PROGRAMMA

door middel van cryptische omschrijvingen, puzzels, rebussen en verrassende vragen en wendingen van Fort aan de Klop naar Fort Vechten. Voor het hele gezin of om samen te beleven met je vrienden!

Onder leiding van een spectaculaire laseren muziekshow wordt inundatie zichtbaar gemaakt. We gaan terug in de tijd en met moderne middelen ervaren hoe een landschap er uitziet wanneer dit onder water staat.

----------------------------------Fietsmandje.nl-avontuur

Datum: Ieder weekend, de gehele Fortenmaand Locatie: In de omgeving van Utrecht

----------------------------------3&4 SEPT

LANDSCHAP

10 & 11 SEPT

FORTEN

17 & 18 SEPT

VESTINGSTEDEN

Vleermuisbeleving met batdetector 17 & 18

24 & 25 Datum:SEPT 2, 16 en 23 september SEPT Locatie: In de omgeving van Utrecht

VESTINGSTEDEN

24 & 25 SEPT

KASTELEN

Elk weekend van de maand september is er de mogelijkheid om de prachtige onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te beleven. Dat maakt de Fortenmaand een uniek evenement voor iedereen die geïnteresseerd is in cultuur, natuur, historie, kunst, muziek en theater. Op de verschillende forten en kastelen, binnen de vestingsteden en in het prachtige landschap worden tal van activiteiten georganiseerd om jou op een originele manier kennis te laten maken met de indrukwekkende Linie.

We lichten alvast een tipje van de sluier op, over wat jij kunt ontdekken op dit bijzondere evenement, maar er is natuurlijk veel meer te doen én veel van de activiteiten zijn ook nog eens gratis toegankelijk. Voor de volledige programmering en de tijden verwijzen we je daarom naar www.fortenmaand.nl en maak je eigen digitale programma!

KASTELEN

2011 is het jaar van de vleermuis, dit betekent dat er iedere vrijdagavond in september een spannende vleermuisbeleving zal plaats vinden. Gewapend met een echte Batdetector ga je onder begeleiding op pad en maakt de Batdetector het mogelijk dat je de ultrasone geluiden van de vleermuizen kunt horen.

-----------------------------------

Expeditie Loevestein met “plezier aan de rivier” Datum: 17 september Locatie: Slot Loevestein

Expeditie Loevestein is hét jeugdprogramma van het WNF en Staatsbosbeheer, waarin jeugd en natuurbeleving centraal staan. De struintocht “plezier aan de rivier” is daar een onderdeel van. Een zoektocht naar mooie dingen in de natuur. Van de gevonden spullen die aangespoeld zijn op het Waalstrand wordt mooie, grappige of verrassende natuurkunst gemaakt.

-----------------------------------

“Fietsen als een blinde”, “Fietstocht by night”, “Bingo in the dark”...het is spannend wat Fietsmandje.nl in de Fortenmaand gaat doen!

Nu al zin in een Fietsmandje.nl avontuur?

Dan kun je één van de fietstochten boeken op www.fietsmandje.nl. Reserveer je tocht via www.fietsmandje.nl, laat weten wanneer je welke tocht met hoeveel personen wilt doen en proef alvast van de Nieuwe Hollandse Waterlinie!

-----------------------------------

hollandse waterlinie | 11

Beleef de Forten La Gestione / Fortissimo Datum: Ieder weekend, de gehele Fortenmaand Locatie: Werkendam Fort Altena, ofwel ‘FORTISSIMO’ zal tijdens de Fortenmaand volledig in het teken staan van Italië. Er staan verschillende Italiaanse activiteiten op het programma, zoals bijzondere workshops, overheerlijke proeverijen en lunchgerechten, een Italiaanse fair, speciale lezingen, een foto expo, muziek en zeer speciaal cabaret!

Hieronder een greep uit de La Gestione / Fortissimo activiteiten. Het volledige programma hiervan kun je vinden op www.fortenmaand.nl.

-----------------------------------

Opening Fortenmaand

Fort vol Soldaten

Datum: 3 september Locatie: Fort Pannerden

Datum: 10 september Locatie: Fort Vechten FOTO: WIM VAN EST

Op 3 september kun je met eigen ogen zien hoe onze voorouders leefden.

Re-enactmentgroepen uit verschillende tijden, schutterijen en gilden zullen onder begeleiding van marsmuziek naar het Fort optrekken.

Fort Pannerden is deze dag geheel in stijl, het decor voor dans, muziek, theater, roofvogelshows, rondleidingen, militaire voertuigen en kunstexposities. En voor de echte waaghalzen is er de Paratoren van de Luchtmobiele Brigade en een aantal schietbanen.

----------------------------------Fort Blauwkapel

Datum: 3 september Locatie: Fort Blauwkapel

La Gestione / Fortissimo Datum: 3 september Locatie: Werkendam

Op Fort Altena, ofwel ‘Fortissimo’ zal op 3 september de cabaretière Veronique Sodano haar publiek laten genieten van alles wat Italië voor ons zo aantrekkelijk maakt. Na de voorstelling volgt een proeverij die verzorgd gaat worden door Trentanove, Italiaanse delicatessen, Villa Grappa, Italiaanse likeuren, grappa en Italia 365.

----------------------------------La Gestione / Fortissimo Datum: 17 en 18 september Locatie: Werkendam

Fort Blauwkapel is één van de grootste forten van de Waterlinie. Op 3 september opent Fort Blauwkapel zijn deuren. Deze dag kun je onder het genot van een drankje genieten van o.a. het Muziekkorps van de Genie, zijn er diverse rondleidingen en kun je met de huifkar een rondrit maken. Voor de kinderen is er een speurtocht en op de kinderboerderij kunnen zij knuffelen met de schapen.

----------------------------------Jolie Coeur

Zondag 4 september kunt u onder het genot van een heerlijk glas wijn, genieten van het muziek trio ‘Jolie Coeur’ op Fort Vuren. Naast heerlijke chansons, spelen zij dit jaar ook verschillende bretons. Kortom een dag om niet te missen!

Avontuur op Fort Rijnauwen Datum: 4, 11, 18 en 25 september Locatie: Fort Rijnauwen

----------------------------------12 | hollandse waterlinie

----------------------------------Dansavond “We’ll meet again” Datum: 11 september Locatie: Fort Vechten FOTO: WIM VAN EST

Datum: 4 september Locatie: Fort Vuren

-----------------------------------

Op 17 en 18 september zel er een heuse Italiaanse Fair gehouden worden. Gezien het grote aantal bezoekers die de Fortenmaand ieder jaar weer trekt, is dit voor de Italiaanse specialisten de gelegenheid om als exposant aan deze Fair deel te nemen en veel potentiële klanten te ontmoeten.

Op Fort Vechten gaan we terug naar de dagen rond D-day, het begin van de bevrijding van Europa. De verschillende historische militaire verenigingen laten je zien en beleven hoe het in juni 1944 geweest zou kunnen zijn. De bomvrije kazerne is omgebouwd tot een levendige straat met kledingzaak, schoenmaker, garage, kerk en tearoom. Verspreid over het fort zijn kampen opgeslagen, is er een schuilkelder ingericht, zijn er demonstraties en de kinderen kunnen in een puzzeltocht op zoek naar de Duitse spion.

Verstopt in het groen ligt een spannend oord: het Fort bij Rijnauwen van Staatsbosbeheer.

Vroeger waren hier soldaten, geweren en kanonnen. Vandaag niet meer. Vandaag is het fort dicht en mag er niemand meer in. Behalve op een paar bijzondere momenten. Dan mag jij met een oude soldaat het fort in. Hij doolt met je door de gangen, over de heuvels en de oude kamers van de soldaten. Voor kinderen van 5 – 9 jaar.

-----------------------------------

Ter vermaak van de troepen werden er in oorlogstijd muziekavonden georganiseerd. Fort Vechten laat je iets van die sfeer proeven in de grote tent, waar je kunt dansen op muziek uit de 40-er jaren. Johanna Spanjerberg treedt op met een show waarin ze nummers zingt van de Andrew Sisters, Vera Lynn en vele anderen.

Johanna heeft een prachtige jazzy stem, ze heeft jarenlang opgetreden met het Glenn Miller Orchestra.

-----------------------------------

Speur-, speel, struin en slow down!

Datum: 11, 18 en 25 september Locatie: Fort Ruigenhoek Ruigenhoek opent haar Fort voor een paar “ideale zondagen”. Kinderen kunnen struinen op het Fort, spelen Kubbs en reuzetwister, bouwen metershoge torens van bamboe en speuren tijdens de spannende zoektocht naar

de “Black Bat”. Ondertussen helpen “specialisten” de ouders om (de kinderen) los te laten met heerlijke tapas en drankjes in de “Nature Lounge” .

-----------------------------------

Aan het werk met de Vesting-officier!

Datum: 4 en 25 september Locatie: Naarden

Vleermuizen avondrondleiding Fort Rijnauwen

Beleef de Kastelen

Datum: 15 en 29 september Locatie: Fort Rijnauwen Fort Rijnauwen is het grootste fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort omvat ruim 31 hectare. Een indrukwekkende vesting, maar ook een waardevol natuurgebied. Afgelopen winter waren er honderden overwinterende vleermuizen op het fort, van maar liefst zeven verschillende soorten. Daarbij was ook de zeer zeldzame vale vleermuis. Tijdens deze rondleiding kom je alles te weten over deze vliegende zoogdieren. Hoe leven ze, wat eten ze en hoe werkt dat nou met die echolocatie?

----------------------------------Kunst voor Pampus

Datum: 10 september t/m eind oktober Locatie: Fort Pampus

Het Muiderslot Datum: 4 september Locatie: Muiderslot Op zondag 4 en 25 september kun je beleven hoe een Vesting-officier anno 1800 leefde.

Hij vertelt je alles over de geschiedenis van onze Nederlandse forten en vestingsteden en inspecteert samen met jou de wallen en bastions van de stad. De dag begint met een rondleiding, gevolgd door een lunch en vaartocht.

----------------------------------Lingehavenconcert en Drakenbootraces Datum: 9 en 10 september Locatie: Gorinchem

Het Forteiland als decor voor de beeldende kunsten. Er zijn een aantal toonaangevende kunstenaars gevraagd een ingreep te doen in één van de ruimtes die het fort biedt. Hierbij staat de gedachte centraal dat de kunstenaars werken met licht, geluid, nieuwe media of video, dan wel een combinatie daarvan.

-----------------------------------

Beleef de Vestingsteden Swing op de Brink Datum: 3 en 4 september Locatie: Muiderberg

Op zaterdag 3 september gaat het dak er weer af op het jaarlijkse muziek- en jazzfestijn, met diverse optredens en een workshop. Op zondag 4 september wordt er gezongen door amateurs en professionals uit de omgeving.

-----------------------------------

je op het museumbastion Turfpoort van het Vestingmuseum genieten van een bonte verzameling van re-enactmentgroepen. Verder kun je kijken naar een uitgebreide collectie voertuigen, wapens en tijdelijke onderkomens.

Een geweldig weekendprogramma met op 9 en 10 september het 2e klassieke Lingehavenconcert met op zaterdag overdag ook nog eens de vermaarde Drakenbootraces! Tijdens dit spektakel zullen de trommels weer galmen door de haven en gaan de vele boten met elkaar de strijd aan om de felbegeerde wisseltrofee te veroveren!

Je bent van harte welkom bij de openbare training van de Orde der Noorderwind, zwaardkunst specialisten in de middeleeuwse Europese krijgskunst. Ondertussen zijn jonkvrouwen bezig met handwerk, bereiden het voedsel voor de krijgers en vertellen je meer over de middeleeuwen. Kinderen en/of ouders kunnen met ridders op de foto en ervaren hoe zwaar het is om een maliënkolder te dragen of een zwaard vast te houden!

----------------------------------Daklozendag 2011 de rally voor cabriolets Datum: 11 september Locatie: Slot Loevestein

----------------------------------Derde editie van Koorfestival Gorkum Datum: 17 september Locatie: Gorinchem

De vesting driehoek Gorinchem-WoudrichemSlot Loevestein-Fort Vuren ademt de sfeer van het verleden. Eeuwenoude gebouwen sieren de straten. Diverse pleinen liggen er vredig bij met gezellige terrassen en restaurants. Op verschillende prachtige locaties zullen koren op 17 september hun repertoire ten gehore brengen. Of het nu klassiek of pop is, madrigalen of barbershop, a capella of met een band, het zal allemaal klinken in de eeuwenoude omgeving van de vestingdriehoek.

----------------------------------De Grote Parade

Datum: 18 september Locatie: Naarden In het weekend van 17 en 18 september kun

Van Gorinchem naar Slot Loevestein. Een prachtige stoet cabriolets rijdt een afwisselende rallyroute door Gelderland en het zuidelijk deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, voor een goed doel namelijk Plan Nederland.

De cabriotocht eindigt met een gezellige barbecue op Slot Loevestein en als uitsmijter wordt de theater roadmovie trekhaakgezocht. nl opgevoerd.

----------------------------------Tingieten op Slot Loevestein Datum: 24 september Locatie: Slot Loevestein

Een workshop tingieten voor kinderen en volwassenen die speels genoeg zijn gebleven!

Naast de prachtige collecties, kan er op deze speciale zaterdag een uniek exemplaar aan worden toegevoegd. Eindelijk je eigen tinnen soldaatje gieten en beschilderen. hollandse waterlinie | 13

Het Vestingmuseum: het spannendste museum op de wallen!

De vestingstad Naarden is de parel van het Gooi, met prachtige huizen, stoere kazernes en begroeide wallen. Maar eens was Naarden de militaire verdediging voor de rijke stad Amsterdam.

Hier beleef je de Gouden Eeuw van de vestingbouw, met verhalen over de Spaanse Moord; het beleg van 1673; Naarden & Napoleon en leer je wat bastions, courtines, en traversen zijn.

Dwaal over het prachtige terrein, wandel over de groene wallen, verken de onderaardse gangen, schrik van een kanonsschot, vaar door de vestinggracht en geniet van koffie in “De Cantine”.

Het Nederlands Vestingmuseum

Westwalstraat 6, 1411 PB Naarden T: 035-6945459 W: www.vestingmuseum.nl E: info@vestingmuseum.nl

Loop eens rond in de loopgraaf van het Muider Muizenfortmuseum!

Hoe voelt het om in een echte gevechtsloopgraaf te staan en je geweer te richten op de vijand?

Het antwoord op deze vraag kun je ervaren in het Muider Muizenfort Museum. Aan de rand van het oude vestingstadje Muiden, is namelijk sinds 2008 een heus loopgravencirquit te bewonderen. De bezoeker kan via een verbindingsgang met het uit 1874 daterende bakstenen fort een kijkje nemen in een originele betonnen groepsschuilplaats uit 1939-1940. Verder zijn er een uitkijkkoepel, het restant van een mitrailleurkazemat en diverse schuilnissen.

Stichting Muider Muizenfort Museum, Vestingplein 1, 1398 VE

Muiden, T: 0294-264922 W: www.muidermuizenfortmuseum.nl E: info@muidermuizenfortmuseum.nl

14 | hollandse waterlinie

Regio Noord

Wegwijs in de waterlinie

Forteiland Pampus Het Muiderslot Westbatterij Vesting Muiden Het Muizenfort Vesting Weesp Fort Ossenmarkt Vesting Naarden Batterijen Karnemelksloot Fort Werk IV Fort Uitermeer Fort Hinderdam Fort Ronduit Fort Kijkuit Fort Spion Fort Nieuwersluis Fort Tienhoven

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is op te delen in drie regio’s, Noord, Midden en Zuid. De Nieuwe Hollandse Waterlinie valt in de regio Noord deels samen met een andere beroemde Linie, de Stelling van Amsterdam. De forten in deze regio hadden een dubbelrol en waren belangrijk om zowel de stad Utrecht als Amsterdam te beschermen.

Een van de bekendste onderdelen van deze regio is het forteiland Pampus, want wie kent de uitdrukking ‘voor Pampus liggen’ niet? Ook het kasteel Muiderslot is zeker een bezoek waard. Verschillende forten hebben een nieuwe bestemming gekregen en zijn open voor publiek. Zo zijn er regelmatig theatervoorstellingen te zien op Fort Werk IV en kan je overnachten bij Fort Spion. Wil je ervaren hoe het is om in een gevechtsloopgraaf te staan? Dit kan in het Muizenfort. Het Vestingmuseum in Naarden is de plek om alles over de Nieuwe Hollandse Waterlinie te leren.

De regio Noord is rijk aan prachtige water- en natuurgebieden.

Ideaal dus om al wandelend, op de fiets of (kano)varend deze regio van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te bekijken. Ook de gezellige vestingsteden Muiden, Naarden en Weesp zijn zeker een bezoek waard!

foto: mike bink

Het imposante Muiderslot, onderdeel van de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie, is gelegen aan de voormalige Zuiderzee in het waterrijke Vechtgebied. Het kasteel werd omstreeks 1285 gebouwd door graaf Floris V. Ruim 300 jaar later nam P.C. Hooft zijn intrek in het kasteel. Deze Hollandse Shakespeare is de beroemdste bewoner van het Muiderslot.

De rondleiding door de Gouden Eeuw met de imposante Ridderzaal, de torens en de kerker en niet te vergeten de Wapenzaal met

slot: Het Muider en te is het moo de best bewaar se w u e middele kasteel nd van Nederla

fraaie harnassen zijn voor jong en oud leuk om te bezoeken. Voor kinderen is er een interactieve speurtocht. De prachtige tuinen ademen de sfeer van de Hollandse Renaissance. Een wandeling over de vestingwallen biedt een fantastisch uitzicht op de waterrijke omgeving.

In de zomermaanden is de Slotvalkenier met de roofvogels op het Bastion.

Stichting Rijksmuseum Muiderslot

Herengracht 1, 1398 AA Muiden, T: 0294 256262 W: www.muiderslot.nl, E: info@muiderslot.nl

Pampus heeft de nten ingrediĂŤ voor eenend verrass t! dagje ui

GA VOOR PAMPUS! Als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam is Forteiland Pampus een bijzonder verdedigingswerk middenin het water en dichtbij de stad. Pampus heeft niet alleen een bijzondere ligging maar ook een speciale status: Het forteiland staat op de werelderfgoedlijst van Unesco.

De geschiedenis: Het forteiland is eind 19e eeuw aangelegd om Amsterdam te beschermen. Na de voltooiing heeft het forteiland nooit hoeven functioneren op de manier waarvoor het bedoeld was. Er hebben wel fortwachters en soldaten op het eiland gewoond: in de Eerste Wereldoorlog Nederlandse soldaten, in de Tweede Wereldoorlog Duitse.

Na de oorlogen raakte het eiland in verval. Staal, hout, tegels, alles wat bruikbaar was, werd meegenomen. Bijna een eeuw na de bouw werd het eiland gekocht van de Nederlandse Staat en werd begonnen met puin ruimen en opknappen, zodat het uiteindelijk weer opengesteld zou kunnen worden voor publiek. Forteiland Pampus wordt beheerd door een Stichting en is mogelijk dankzij de inzet van vele vrijwilligers.

En nu: Het monumentale fort heeft recent een grondige opknapbeurt gehad. Het dak is nu waterdicht. Je kunt nu vrijwel het gehele fort bezichtigen. Sommige ruimtes zijn in hun oude staat gelaten, andere ruimtes zijn geconserveerd en komen met moderne multimedia tot leven.

uitTIP

speurtocht dwalen door de donkere gangen, of zelf op onderzoek in het museale deel om meer over het eiland en haar geschiedenis te weten te komen.

Pampus is vanaf 1 april tot 1 november geopend voor bezoekers.

Gedurende de wintermaanden is het eiland gesloten. Het eiland is alleen per boot bereikbaar: met de veerboot vanuit Muiden of IJburg, met een eigen boot of een charterboot. Na aankomst op het eiland word je ontvangen door een van de fortwachters of gidsen en kun je met een gids of op eigen gelegenheid het fort ontdekken. Lange gangen, kruitkamers, slaapvertrekken, ziekenboeg, opslagplaatsen en de geschutskoepels.

Regelmatig worden er op het eiland verrassende evenementen georganiseerd voor publiek. Piratenspeurtochten en rondleidingen voor kinderen, wisselende exposities, theater, muziek en film.

Op het eiland is behalve een fort, ook een paviljoen waar je wat kunt drinken of eten. Het paviljoen, maar ook een deel van het fort kan gereserveerd worden voor feesten, huwelijken, evenementen, presentaties, vergaderingen, etcetera.

Een dagje naar Pampus is avontuurlijk, anders, verrassend. Dus: Ga voor Pampus!

Forteiland Pampus, Vestingplein 1, p/a Postbus 90, 1387 VE Muiden

T: 0294-0262326, W: www.pampus.nl, E: info@pampus.nl,

Ontdek de mogelijkheden op Fort werk IV

Bij een bezoek aan het eiland heb je de keuze: mee met een historische rondleiding door het oude deel, tijdens een spannende en leerzame

hollandse waterlinie | 15

TIP

Ontdek de mogelijkheden op Fort Werk IV

ebouwde Middenin de b um ligt het kom van Buss lle fort; groene sfeervo Vernissage Fort Werk IV. rachtige geeft in deze p mgeving inspirerende o en haar creatieve ops en sh culinaire work enten voor feestarrangem jong en oud.

S

inds kort organiseert Vernissage Zondagmatinees. Proeven en genieten op Fort Werk IV Bussum. Het fort is de plek om op zondagmiddag met vrienden en familie lekker te genieten van live muziek, theater en heerlijke hapjes. Voor de kinderen is er een apart programma. Kijk op de website voor de data.

I

n de Poterne van het fort, een lange gang, vinden exposities plaats, maar ook worden er grote diners aan lange tafels bij kaarslicht georganiseerd.

H

D

e omgeving van het fort leent zich ook uitstekend voor om zomers buitenevenementen te organiseren. Om het feest compleet te maken kunt u een klassieke auto huren om de omgeving van het Noordelijke deel van de Hollandse Waterlinie te bezoeken en af te sluiten met een diner in Fort Werk IV.

I

n Vernissage zelf kunnen groepen van zes tot tachtig personen terecht voor bijvoorbeeld een creatief en culinair samenzijn, een high tea of een culinaire workshop. Maar denk ook eens aan een diner waar van alles om heen gebeurt of een receptie, waarbij je al wandelend en pratend een lekker hapje bediend krijgt, het zogenaamde walk-and-talk concept.

S

inds 2010 kan men elkaar het ja-woord geven op Fort Werk IV. Vernissage verzorgt alles tot in de puntjes zodat het een onvergetelijke dag zal worden. Ook feestelijke partijen en bijeenkomsten worden op deze unieke verrassende plek georganiseerd. Voor elke gelegenheid is een opmaat gemaakt feest te bedenken. Denk maar aan het vieren van een 50-jarige verjaardag, een trouw-receptie, buurtfeest, kraamfeest en dergelijke.

16 | hollandse waterlinie

H

et fort beschikt over een gewelfde sfeervolle ruimte, de kazemat, met een professionele keuken; “Kookstudio Fortreffelijk”. Hier worden voor groepen van 8 tot 30 personen culinaire workshops, wijnproeverijen en private dinners georganiseerd.

et hele jaar zijn er mogelijkheden om creatief en/of culinair aan de slag te gaan. Onder het motto: “Je kunt véél met weinig en méér dan je denkt”, is alles naar wens en op maat te bespreken. Maak vrijblijvend een afspraak met Nanny Blank om de sfeer en de mogelijkheden te ontdekken die Vernissage en Fort Werk IV te bieden hebben. Of bezoek eens een Zondagmatinee. Je bent altijd van harte welkom bij Vernissage op Fort Werk IV. Fort Werk IV en Vernissage Dr. Abraham Kuyperlaan 1a, 1402 SB Bussum, T: 035-6916788 W: www.vernissage.nl, E: info@vernissage.nl

Natuurrijke forten

Fort Spion Fort Spion ligt in het Loosdrechtse plassengebied. Je vindt hier volop fiets- wandel- en watersportmogelijkheden. In het plassengebied kun je de unieke vogelstand en bijzondere plantengroei ontdekken. Het fort is ingericht als overnachtingplaats. Op het terrein is een klein tentenveld en in het fort zijn sanitaire voorzieningen.

Het Bomvrije Wachthuis is ingericht als vakantiehuisje voor maximaal 4 personen.

In een van de maatschappenverblijven is een mogelijkheid om te vergaderen of kleine workshops te geven.

Een van de remises is ingericht als trekkershut voor 2 personen.

Fort Spion Bloklaan 9 1231 AZ Loosdrecht T: 0294-234932/06-24957816 W: www.fortspion.nl E: m.salet@planet.nl

BEZOEKERSCENTRUM PAMPUS – Pampus Xperience

N

atuurmonumenten beheert drie forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie; Fort Nieuwersluis, Fort Hinderdam en Fort Kijkuit. Forten zijn niet alleen van cultuurhistorische waarde maar ook van belang voor dieren en planten. Prachtig blauwgekleurde ijsvogels scheren over het water van de fortgracht. Zeldzame plantensoorten bloeien op de zanderige wallen. ’s Avonds versterken rondfladderende vleermuizen de mysterieuze sfeer.

Fort Nieuwersluis, het verdedigingswerk tussen Breukelen en Loenen aan de Vecht, ontstond in 1673. In de loop van de eeuwen werd het fort gemoderniseerd, maar altijd tevergeefs. De ingrepen waren nauwelijks afgerond of ze bleken al volledig achterhaald.

Na de Tweede Wereldoorlog diende het fort als gevangenis voor veroordeelde NSB’ers. Tijdens de Koude Oorlog werd het fort omgebouwd tot een schuilplek tegen atoombommen.

Het vierkant redoute van Fort Kijkuit uit de 19e eeuw bestaat uit een wachthuis, een fortwachterswoning, een buskruit- en projectielenmagazijn en een houten loods. Op Open Monumentendag kun je het fort aan de binnenzijde bekijken.

De overwoekerde ruïnes van Fort Hinderdam liggen op een eiland in de Vecht bij Nederhorst den Berg.

Zo kon men de kade en de beide oevers van de Vecht afsluiten en verdedigen. Fort bij Hinderdam wordt nu aan de natuur overgelaten en is dan ook niet te bezoeken. Maar vanaf de waterbank heb je prachtig zicht op het fort.

Deze bank is een replica van een waterbank die hier in de Gouden Eeuw heeft gestaan.

Op 10 september zijn Fort Nieuwersluis en Fort Kijkuit van 11.00 tot 16.00 uur geopend voor publiek.

Kijk voor meer informatie op www.natuurmonumenten.nl/forten

Forteiland Pampus is verrassend, spannend en leerzaam.

Verdedigingswerk, onderdeel van de Stelling van Amsterdam en Nieuwe Hollandse Waterlinie. Rijksmonument.

Werelderfgoedlocatie. Bewoond door soldaten en fortwachters, en meer dan 100 jaar oud. Een bijzonder fort met een goed verhaal.

De geschiedenis van het eiland en haar verhalen komen tot leven met de realisatie van een museaal gedeelte in het fort; Je kunt tussen de slapende soldaten voor Pampus liggen in een manschappenvertrek. Je kunt luisteren naar de sterke verhalen van soldaten en bewoners. Je kunt projectielen vullen, kardoezen hijsen en leren hoe men een kanon afschiet. In de machinekamer kun je stroom opwekken en in de kamer van de telegrafist morse-seinen. Maar je kunt ook door de oorspronkelijke gangen en kamers dwalen.

Actuele informatie op de website www.pampus.nl hollandse waterlinie | 17

Op 25 september kunnen jong en oud terecht op de open dag op Fort bij Krommeniedijk in Uitgeest. Daar zijn speciale rondleidingen en kunt u samen met de leden van de Krommenieёr Schilders Kring schilderen in en rond het fort. Alle werken worden aan het einde van de dag tentoongesteld. De re-enactmentgroep ‘Nederland Neutraal’ richt op het fortterrein een kampement in zoals het er ten tijde van de Eerste Wereldoorlog heeft uitgezien.

De geluiden van de Stelling Soundtrackcity nodigt je uit om een bijzon-

foto: kenneth stamp

Een recordaantal van 31 forten en batterijen van de Stelling van Amsterdam opent in september de poorten. Naast de Fortenmaand van de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft de Stelling van Amsterdam de Stellingmaand. De hele maand september staat de Stelling van Amsterdam in het teken van geschiedenis, muziek, theater, kunst en nog veel meer.

De Stelling van Amsterdam is gebouwd tussen 1880 en 1914 om de vijand buiten te houden en was in zijn tijd de modernste en qua oppervlakte grootste kringstelling van Europa: 135 km lang, bestaand uit dijken, sluizen, dammen en maar liefst 42 forten en 4 batterijen.

De Stelling is Unesco Werelderfgoed naast de Great Barrier Reef, de Waddenzee, de Chinese muur en de piramides van Gizeh.

Tijdens de Stellingmaand ontdek je niet alleen de robuuste forten van de oude verdedigingslinie: fortbeheerders en hun vrijwilligers organiseren ook tal van activiteiten voor jong en oud: van rondleidingen en historische exposities tot theatervoorstellingen, rondritten met oude legertanks, schietdemonstraties, re-enactment, trouwen voor één dag, foto- en kunstexposities, vaartochten en muzikaal spektakel.

Activiteiten voor de hele familie

Theatergroep Wie Walvis speelt de humoristische voorstelling Moustachio (7 +) op maar liefst 3 locaties. Een muzikaal liefdesverhaal over een boer, een boerin en drie mannen met snorren. De voorstelling is vrij toegankelijk op Fort bij Aalsmeer, de Molen in Osdorp en op Fort aan Den Ham.

18 | hollandse waterlinie

dere wandeling te maken vanaf Fort aan de Ossenmarkt, langs de Oostoever van de Vecht naar Fort Uitermeer. Luister, kijk en vindt zo de geheimen van de Stelling in het landschap. Je gaat met deze geluidswandeling op ontdekkingsreis langs de tussenruimtes van de Stelling en ervaart in het landschap het heden, verleden en de toekomst. De wandeling duurt ca. 60 minuten en vindt plaats op 3, 10, 17 en 24 september.

Stelling Nemen Op zes prachtige forten van de Stelling die in het gebied De Ronde Venen liggen, is deze Stellingmaand bijzonder veel te doen. Zo vindt op Fort Abcoude zaterdag 24 augustus een muzikaal en theatraal spektakel plaats. Op Fort bij Nigtevecht laten verhalenvertellers op zaterdag 10 september het jaar 1914 herleven.

Je komt de vertellers onder meer tegen tijdens een wandeling of fietstocht vanaf Station Abcoude of vanaf Fort Abcoude naar Fort bij Nigtevecht.

Kom naar een van de vele activiteiten van de Stellingmaand en ontdek de Stelling van Amsterdam! Kijk voor het volledige programma van de Stellingmaand op www.stellingvanamsterdam.nl

Rondvaarten door Naarden-Vesting

Layar applicatie ‘Fortenroute’ De Fortenfietsroute rijgt de verschillende forten en vestingwerken aaneen en voert door Naarden, Muiden, Bussum en Weesp. Nu is daar een mobiele belevingslaag overheen gelegd, die gratis te bekijken is via iedere smartphone waarop Layar is geïnstalleerd.

De Layar applicatie ‘Fortenroute’ is in samenwerking met het project Oneindig Noord-Holland ontwikkeld. Wie de Layar app download, kan tijdens de fietstocht op diverse plekken het verhaal van de diverse verdedigingswerken lezen en beleven. De verhalen, afkomstig van de forten, zijn bovendien gebundeld en te vinden op de website www.oneindignoordholland.nl.

Met de QR code ga je direct naar de pagina van Fortenland op de website van Oneindig Noord-Holland.

www.vestingvaart.nl

Muiderslot www.muiderslot.nl

Pampus www.pampus.nl

Muiden

Muizenfort www.muizenfort.nl

035-8880677

Fiets de fortenroute(34 km) Fortenroute Hollandse Waterlinie door regio noord!

Regio Muiden Weesp Bussum Naarden kijk op www.fortenwijzer.nl (knooppunten Fietsroutenetwerk Noord-Holland)

Muiderberg

Weesp

Naarden

Vestingmuseum Naarden www.vestingmuseum.nl

De Horn Uitermeer

Bussum Fort Ossenmarkt www.stelling-van-amsterdam.nl

Fort Uitermeer www.uiteraarduitermeer.nl

Fort werk IV www.fortwerk4.nl

hollandse waterlinie | 19

Fort Ossenmarkt In de 17e eeuw werd besloten om van Weesp een echte vestingstad te maken. Samen met Naarden zou Weesp de stad Amsterdam gaan beschermen. Binnen de vesting Weesp werd op de Ossenmarkt in een bomvrij torenfort met rondgaande gracht en ophaalbrug gebouwd. Het doel van het torenfort was het afsluiten en verdedigen van de Vechtoevers en de sluizen. Het fort is vanaf de Ossenmarkt te bezichtigen. Bij speciale gelegenheden als bijvoorbeeld Monumentendag is het fort geopend. Ook organiseert de Historische Kring Weesp stadswandelingen waarin het fort is opgenomen. Voor groepen kan dit op afspraak. www.historischekringweesp.nl

“We roeiden nu recht op Uitermeer aan, dat van hier te zien als een groot wit kasteel uit de rivierverrijst, de wallen mooi beplant met populieren, die, zooals dat bij zo’n fort gebruikelijk is, van tijd tottijd worden gekapt en dan weer na een poosje door nieuwe vervangen. De oeverzwaluwtjes, die er in dewallen nestelen, vlogen bij tientallen rondom onze sloep, kleine vogeltjes, hun kleur gelijk aan die vande aarde, waarin ze hun nestholen delven. Hier vliegen trouwens alle zwaluwen: boerenzwaluwen,die hun nest hebben onder de brug aan den ingang van de ‘s-Gravelandse vaart en de bruggetjes vande vestinggracht en huiszwaluwtjes, die met de witte vlek op hun achterste, die hun nesten bouwentegen het stoomgemaal van den Keverdijkschen polder.”

(Gedicht van Jac. P. Tijsse uit: De Vecht, 1915)

20 | hollandse waterlinie

Ontwikkeling Fort Uitermeer Het Fort Uitermeer ligt vlakbij het Naardermeer aan de Vecht en is onderdeel van de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort is door de Provincie Noord Holland gerestaureerd en zowel vanaf de weg als de Vecht weer goed zichtbaar gemaakt. In samenwerking met de Stichting “Uiteraard

Uitermeer” is er een plan ontwikkeld om het Fort aantrekkelijk te maken voor de Eco-toerist.

Begin september 2011 opent Restaurant Uit&Meer haar deuren.

De komende jaren zal dit gebied zich verder ontwikkelen met een Bed & Breakfast en congresfaciliteiten. Op het Fort worden straks de verhalen verteld over het

schone water van de Vechtplassen, de verdediging van onze welvaart d.m.v. De Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam en van de strijd van Natuur Monumenten voor het behoud van natuur tegen de oprukkende verstedelijking. Het Fort zal dan weer het baken aan de Vecht zijn, gelegen tussen Amsterdam en het Gooi.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie in de provincie Utrecht Een groot deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt in de provincie Utrecht. Ruim twintig forten en werken kun je er vinden. Sommige zal je al kennen, andere worden nu opgeknapt om straks te kunnen bezoeken. Als provincie Utrecht investeren we veel in het herstel van de Waterlinie. Omdat we het belangrijk vinden dat ook in de toekomst veel mensen van dit bijzondere landschap en culturele erfgoed kunnen genieten. En om het verhaal van de geschiedenis te kunnen blijven vertellen.

Wil je weten wat we allemaal doen? Kijk dan op pagina’s 24 en 25 van dit magazine of op www.provincie-utrecht.nl/nieuwehollandsewaterlinie

Ontdek de Stelling van Amsterdam In een cirkel rond de hoofdstad ligt een oude verdedigingslinie: de Stelling van Amsterdam.

De Stelling, die tussen 1880 en 1914 werd aangelegd ter verdediging van Amsterdam, overlapt van Muiden tot Fort Uitermeer de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De Stelling van Amsterdam is UNESCO Werelderfgoed vanwege de unieke, universele waarde en behoort tot de twintig Nationele Landschappen. Bezoekers en bewoners van Utrecht en Noord-Holland maken bewust of onbewust kennis met de Stelling. Wie goed kijkt, ziet de dijken, sluizen en de 46 forten die verscholen liggen in het landschap.

Ontdek zelf de Stelling van Amsterdam via een van de vele fiets- en wandelroutes. Op en rond de Stelling van Amsterdam is van alles te zien en te beleven. Zo kun je er wijn proeven, genieten van kunstexposities, kanoën of een langeafstandswandeltocht maken. Alle routes en activiteiten op en rond de Stelling van Amsterdam zijn te vinden op www.stellingvanamsterdam.nl

Om te struinen en te bewaren Een linie van 85 kilometer slingert door Nederland. Forten, bunkers en schuilplaatsen worden afgewisseld met watergangen, grachten en dijken en vertellen samen het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Staatsbosbeheer beheert vijftien forten en de omliggende 2700 ha natuur. “Het biedt mensen een plek om rust, ruimte en geschiedenis te beleven,” aldus Annemiek Roessen, regiodirecteur. “Iedereen is welkom om hier vrij rond te struinen.

Bij sommige forten kan dat heel goed. Soms leven er bijzondere planten, (broed)vogels of vleermuizen. Die willen we zo min mogelijk verstoren. Dan bieden we excursies onder begeleiding van een boswachter.”

Om dit erfgoed veilig te stellen voor volgende generaties, is extra financiering nodig voor onderhoud en beheer. Dankzij goede samenwerking met o.a. overheden en ondernemers, krijgen innovatie en herbestemming een nieuwe impuls. Hiermee is het verzekerd van een nieuwe toekomst. www.staatsbosbeheer.nl

Forten, vestingen en kastelen: ontdek de rijkdom van verdedigingswerken in de regio Gooi & Vecht Sinds drie jaar werken de forten, vestingen en kastelen in de regio Gooi & Vecht samen in het ‘Fortenoverleg’. De zeven forten (Muiderslot, Forteiland Pampus, Muizenfort, Vestingmuseum Naarden, Fort aan de Ossenmarkt, Fort Uitermeer en Fort Werk IV) werken aan de toeristische regiopromotie, in samenwerking met de gemeenten Muiden, Naarden, Weesp en Bussum, het gewest Gooi en Vechtstreek én het regionale innovatieplatform iTRovator (www.itrovator.nl).

Het relatief kleine gebied omvat zowel de Oude- als de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam (UNESCO werelderfgoed).

Binnen de authenticiteit van de verdedigingswerken, wordt hard gewerkt om nieuwe manieren van beleefbaarheid van het verleden te realiseren.

In het boekje ‘Fortenwijzer’ vindt je veel informatie over het veelzijdige culturele en vrijetijdsaanbod in de regio Gooi & Vecht. Voor nadere informatie: www.fortenwijzer.nl hollandse waterlinie | 21

Lunet Op Lunet 1 is het Fort van de Democratie gevestigd. In een voormalige kazemat en een atoomschuilkelder zijn belevenisruimten ingericht. De fietsen die indertijd waren bedoeld om verse lucht naar binnen te pompen genereren nu stroom waardoor een lichtkrant gaat branden. In de telefooncabines waarin telefonistes zouden proberen contact te maken met de buitenwereld, staan nu beeldschermen met korte filmpjes. De bezoekers maken keuzes die worden verwerkt in een persoonlijk certificaat met een democratische thermometer. Geschikt voor scholieren en volwassenen vanaf 14 jaar.

Lunet 1 - Fort van de Democratie

Koningsweg 290, 3585 LD Utrecht T : 030–2723500 W: www.fortvandedemocratie.nl E: vrede@xs4all.nl Openingstijden: Bezoek op afspraak.

Fort de Bilt

Regio Midden

Wegwijs in de waterlinie

Fort Maarsseveen Fort de Gagel Fort Ruigenhoek Fort aan de Klop Fort Blauwkapel Fort Voordorp Fort de Bilt Fort Hoofddijk Fort Vossegat Lunetten Fort Rijnauwen Fort Vechten Fort bij ‘t Hemeltje Batterij aan de Overeindseweg Fort Jutphaas Fort Vreeswijk Werk aan de Waalse Wetering Werk aan de Korte Uitweg Werk aan de Groeneweg Fort Honswijk

Nadat in 1672 de Oude Hollandse Waterlinie zijn functie bewees en de Fransen wist tegen te houden, werd in 1815 besloten om de Nieuwe Hollandse Waterlinie aan te leggen. Hiermee kon de belangrijke garnizoensstad Utrecht ook beschermd worden. Logisch dus dat rondom de stad diverse forten, opvallend en onopvallend aanwezig zijn, samen vormen zij de Stelling van Utrecht. Een van deze forten is Fort Hoofddijk. Rondom dit fort zijn prachtige Botanische Tuinen te vinden die het mogelijk maken om even de drukte van de stad te ontvluchten. Fort de Bilt en Lunet I dienen als educatief centrum. Hier zijn interactieve tentoonstellingen te vinden waarbij de thema’s Vrede en Democratie centraal staan. In Werk aan de Korte Uitweg zijn er diverse workshops en bijzondere activiteiten te doen. Fort aan de Klop mag bij een bezoek aan deze regio zeker niet worden vergeten. Op deze prachtige plek kun je niet alleen overnachten maar het fort beschikt ook over een gezellige brasserie waar een heerlijk hapje en drankje genuttigd kan worden.

Fort Rijnauwen is het grootste fort uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Behalve cultuurhistorisch monument is het fort, door de jarenlange afsluiting, ook een waardevol natuurgebied geworden. Met diverse prachtige wandelingen, fiets-, kano- en skate route’s is deze prachtige regio van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ontdekken.

Fort de Bilt is een bijzondere plek met een beladen geschiedenis vanwege de natuur en de mooie ligging. Beladen omdat het Fort tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt werd als fusilladeplaats.

Honderdveertig mannen, voornamelijk verzetsstrijders werden op deze plaats doodgeschoten. Een monument, een klokkenstoel en de dodenbunker herinneren nog aan deze gebeurtenis. Jaarlijks bezoeken duizenden basisscholieren de interactieve tentoonstelling waarin de relatie tussen deze geschiedenis en de kinderwereld wordt uitgewerkt.

Fort de Bilt (Stichting Vredeseducatie)

Biltsestraatweg 160, 3573 PS Utrecht T : 030-2723500 W: www.vredeseducatie.nl E: vrede@xs4all.nl Openingstijden: ma. t/m vr. tijdens kantooruren.

22 | hollandse waterlinie

Fort bij Vechten is een van de grootste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het sfeervolle, groene fort met zijn karaktervolle gebouwen is een ideale locatie om te trouwen, feest te vieren, bedrijfsbijeenkomsten te houden, te genieten van een diner, of om heerlijk te wandelen.

Het fort is in de weekeinden vrij toegankelijk. Je kunt een drankje nemen en op zondag kunt je bij ons lunchen, of deelnemen aan de rondleiding.

Speciaal voor de kinderen is er een spannende

ontdekkingstocht.

Fort Vechten is levendig, met allerlei activiteiten.

De jaarlijkse evenementen, zoals het Kinderfort of Fort vol Soldaten, trekken veel bezoekers.

Permanente bewoners zijn de vleermuizen die een aantal gebouwen gebruiken voor hun winterslaap. Juist deze combinatie van cultuur, geschiedenis en natuur maakt Fort bij Vechten uniek!

Kijk voor meer informatie op onze site: www.fortvechten.nl.

Flowerpower: Botanische Tuinen Utrecht

Fort aan de Klop: Het mooiste eiland op het vasteland In de stad maar toch buiten. Eigentijds comfort op een eeuwenoude plek. Fort aan de Klop is een unieke locatie voor zakelijke bijeenkomsten. Eten en drinken kan in onze brasserie. Daarnaast bieden wij diverse arrangementen voor personeelsuitjes, bruiloften of verjaardagen.

Een weekendje weg, of een langere kampeervakantie?

In de weekenden staat onze herberg tot jouw beschikking. ‘s Zomers kun je kamperen op de historische wallen van het Fort.

Fort aan de Klop, 1e polderweg 2, 3563 MC Utrecht T: 030-2660555, W: www.fortaandeklop.com E: info@fortaandeklop.com Openingstijden: di. t/m zo. 10.00 – 23.00 uur

Rijnauwen en Ruigenhoek: het bezoeken waard Ze waren bedoeld om de vijand weg te houden. Nu zijn Fort Hoofddijk is een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en, samen met 14 andere Utrechtse forten, van de Stelling van Utrecht.

Het fort, dat eigenlijk ‘Werk aan de Hoofddijk’ heet, stamt uit 1879, maar heeft uiteindelijk nooit in een oorlog gefunctioneerd.

Het bleef in bezit van Defensie tot het in de jaren zestig door de Universiteit Utrecht werd aangekocht, samen met het gebied waar het in lag, de Johannapolder.

De Universiteit startte met de bouw van het Universiteitscomplex De Uithof. Het fort en omliggende terreinen werden de basis voor een nieuwe locatie van de universitaire botanische tuinen.

Bloemen in plaats van kanonnen Voor de aanleg van de rotstuin werd 2100 ton steen uit de Ardennen op de remises gestort, die de perfecte ondergrond vormden voor een fantastische bergtuin die zijn weerga in Nederland niet kent. Rondom deze tuin zijn ook andere tuindelen aangelegd, zoals de Systeemtuin waar familierelaties tussen planten centraal staan en de Thematuin vol plantenverhalen en verhalen over de relatie tussen mensen en planten.

In het Kassencomplex zijn ook tropische soorten te bewonderen zoals koffie, banaan of imposante lianen. En in de Diertjestuin vol nijvere bijen en prachtige vlinders, vind je oude fruitrassen en allerlei plantaardige insectenlokkers in fraaie borders.

Neerlands forten vooral paradijsjes voor veel (bedreigde) planten en dieren. Fort Ruigenhoek bij Groenekan en Fort Rijnauwen bij Bunnik zijn twee van die parels. Geschiedenis, cultuur en natuur komen er samen en maken het bezoeken waard. In Fort Rijnauwen is bijna 400 keer per jaar de kans om een excursie bij te wonen en af en toe zelfs opera.

Fort Ruigenhoek werkt samen met de stichting Lamadabadoe en het Groene Hart Centrum. Boswachter Corien Koreman vertelt je alles over de mogelijkheden: c.koreman@staatsbosbeheer.nl Fort Rijnauwen: excursies wekelijks op woensdag, zaterdag en zondag (vanaf 10 jaar). Neem contact op met de VVV voor excursies voor groepen. Zie www.staatsbosbeheer.nl

Meer informatie De Botanische Tuinen (Budapestlaan 17, Utrecht) zijn geopend van één maart tot één december. Tijdens het seizoen vinden regelmatig evenementen plaats zoals het Tropisch Vlinderfestival en de Jaarthematentoonstelling (dit jaar Fullcolour, over kleuren bij planten).

Ook zijn op verzoek rondleidingen mogelijk. Tuincafé Botanica zorgt voor heerlijke koffie, een broodje en op bestelling, zelfs een picknickmand. Kijk voor alle ins en outs op de website van de Tuinen: www.uu.nl/botanischetuinen of bel 030-2535455. hollandse waterlinie | 23

De provincie de Utrecht laat an de geheimen v andse Nieuwe Holl ien Waterlinie z

Fort ’t Hemeltje bij Houten ligt voor een deel verstopt in het landschap.

Genieten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de provincie Utrecht De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een prachtig natuurgebied vol cultureel erfgoed dat je volop kunt bekijken en beleven. Vroeger was het een verdedigingslinie tussen Muiden en de Biesbosch.

Vanaf ongeveer 1870 tot en met de Tweede Wereldoorlog werd het gebied bij dreiging onder water gezet om vijanden tegen te houden. Inunderen wordt dat genoemd. Tegenwoordig heeft een deel van de forten een nieuwe functie gekregen. De provincie Utrecht maakt zich hard voor een Waterlinie die in de toekomst nog beter bezocht kan worden.

Zoek en vind de Waterlinie Als je aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie denkt, denk je vooral aan de forten. Maar de Waterlinie is meer dan de stenen objecten alleen.

Veel restanten van de linie zijn verborgen in het landschap. Het is leuk om te zoeken naar de structuur die er onder ligt. Tot hoe ver konden de gebieden onder water worden gezet? Heb je wel eens een groepsschuilplaats gezien? Want dat is het geheim van de Waterlinie: ze is er wel, maar soms moet je even goed zoeken. En de provincie Utrecht probeert je daarbij te helpen. Door de Waterlinie nog toegankelijker te maken, met bijvoorbeeld betere routes, informatieborden en opgeknapte forten.

24 | hollandse waterlinie

De toekomst De provincie Utrecht vindt het bijzondere landschap en culturele erfgoed van de Nieuwe Hollandse Waterlinie belangrijk. Veel forten en werken worden daarom gerestaureerd. En eenmaal opgeknapt wordt gekeken naar een duurzame manier om de gebouwen te behouden. Zo krijgen sommige forten een nieuwe eigenaar, die langdurig beheer en onderhoud voor zijn rekening neemt.

Naast de forten, is het landschap natuurlijk ook een mooie manier om kennis te maken met de Waterlinie. Daarom investeert de provincie in fiets- en wandelpaden. Nieuwe paden worden aangelegd, bestaande verbeterd en een nieuwe fietsbrug bij de Plofsluis bij Nieuwegein maakt de route nog aantrekkelijker. Hou je van kanoĂŤn, dan zal je de Waterlinie straks vanaf het water beter kunnen ervaren, omdat er bruggen worden verhoogd voor betere kanoroutes.

De provincie Utrecht werkt tot 2020 aan het herstel en de toegankelijkheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zodat iedereen het verhaal van de linie nog lang kan beleven.

Nationaal Liniecentrum bij Fort Vechten

Lunet 3 bij Utrecht

De Lunetten duurzaam behouden Aan de rand van Utrecht, verscholen tussen het groen, en klaar om ontdekt te worden, liggen vier kleine forten, de Lunetten. Deze zijn na de Tweede Wereldoorlog in verval geraakt, maar worden nu volop hersteld. Door na restauratie er een maatschappelijke functie te vestigen waarmee het beheer wordt betaald, worden de Lunetten duurzaam behouden, openbaar toegankelijk en beleefbaar.

In Lunet 1 zijn het Fort van de Democratie (Stichting Vredeseducatie) en kinderopvang het Fort ondergebracht. Ook op de andere drie Lunetten is de restauratie en herontwikkeling in volle gang.

Bij Lunet 2 wordt een voetgangersbrug aangelegd die een wandeling om de Lunet mogelijk maakt. Op Lunet 3 is de restauratie van de zogenaamde kanonkazemat afgerond. In de fortenmaand staat de opening gepland van het gebouw, dat gecombineerd gebruikt wordt door scoutinggroep Salwega en kinderopvang. Voor Lunet 4 wordt gekeken of het een zorgfort kan worden, waar verstandelijk gehandicapten begeleid kunnen wonen, eventueel met ondersteunende horeca.

Fort Honswijk moet nog grotendeels worden gerestaureerd

Fort Vechten is een van de grootste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Aan het begin van de zomer is het eerste deel van de restauratie van het fort afgerond. Zo is bijvoorbeeld de gracht rondom het reduit hersteld. Het reduit van Fort Vechten is een prachtig gebouw op het binnenfort dat oorspronkelijk door een eigen gracht was omgeven.

Deze gracht is opnieuw uitgegraven. Nu staat de bouw van een Nationaal Liniecentrum in de startblokken. Dit wordt een culturele, recreatieve en educatieve plek voor bezoekers uit binnen- en buitenland waar je straks kan ervaren hoe het er vroeger op de forten aan toeging.

Wil je meer weten, dan kan je nu al terecht op de website: www.liniecentrum.nl

De restauratie van Fort Jutphaas is in volle gang

Fort Jutphaas wordt gerestaureerd Fort Jutphaas is een van de forten in de provincie Utrecht die door ondernemers geĂŤxploiteerd worden. In het fort is de wijnkoperij Trouvaille/ Rietveld Wines BV gevestigd. Met de eigenaar is destijds een goede afspraak gemaakt om de cultuurhistorische waarde van het fort in stand te houden. Het fort heeft te kampen met achterstallig onderhoud. De restauratie wordt nu in verschillende fasen aangepakt. Op dit moment wordt hard gewerkt aan de reparatie van het dak om het fort waterdicht te maken. De planning is dat halverwege 2012 de vernieuwde wijnwinkel, een wijnbar, buitenterrassen, een eenvoudige keuken en beperkte parkeerfaciliteiten gereed zijn. Meer info: www.trouvaille.nl

De reduitgracht van Fort Vechten is onlangs in oorspronkelijke staat hersteld.

Informatie Wil je meer weten over wat de provincie allemaal in de Nieuwe Hollandse Waterlinie doet, kijk dan op www.provincie-utrecht.nl/nieuwehollandsewaterlinie hollandse waterlinie | 25

gemeente eigenaar van 8 forten

Utrecht, centrum van de Hollandse Waterlinie De gemeente Utrecht is eigenaar van 8 forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 1997 werden er vijf van het Rijk gekocht voor de som van 1 gulden. De andere drie waren al langer in bezit. Het Team Bijzondere Objecten heeft de opdracht van de gemeenteraad om voor elk van de forten een restauratieplan te maken en een nieuwe, maatschappelijk relevante bestemming te vinden. De forten moeten zoveel mogelijk openbaar toegankelijk zijn.

Utrecht heeft als eigenaar een belangrijke voorbeeldrol bij de restauraties van de forten in de Waterlinie en bij het vinden van originele bestemmingen voor dit militair erfgoed. De gemeente heeft ook het initiatief genomen om eigenaars en gebruikers van de forten rondom de stad bijeen te brengen in de stichting ‘Stelling van Utrecht’.

Fort aan de Klop We spreken met Anton van Emst, adviseur Forten van de gemeente.

“Neem nou Fort aan de Klop, dat tot zomer 2007 een verborgen bestaan aan de rand van de wijk Overvecht leidde. We zijn in zomer 2004 begonnen met de restauratie van het historische wachthuis en de houten artillerieloodsen. In 2005 vroegen we belangstellende ondernemers naar hun ideeën voor het fort. Na een selectieprocedure werd begin 2006 gekozen voor het huidige team van exploitanten.

Samen met de gekozen ondernemers hebben we de plannen gemaakt voor de verbouwing en de herinrichting van het terrein. In zomer 2007 gingen camping, theehuis-restaurant, de vergaderruimten en de herberg met overnachtingsruimten open voor het publiek. Je ziet dat het in een behoefte voorziet. Overvechters komen er graag omdat het een aantrekkelijke plek is om er even wat te drinken onder de gewelven van het wachthuis of op het zonnige terras. Allerlei organisaties die op zoek zijn naar een originele en authentieke vergaderplek zijn hier kind

26 | hollandse waterlinie

aan huis. Het kinderkunstfestival en het toneelweekend zijn inmiddels al een begrip” besluit van Emst.

Poort naar Noorderpark De forten de Bilt, Blauwkapel, Aan de Klop en Lunet I zijn in de afgelopen periode gerestaureerd en hebben een nieuwe bestemming gekregen. Voor Fort de Gagel zijn de plannen in de maak. Omdat het fort direct grenst aan het Noorderpark, dat in ontwikkeling is, krijgt het fort een bestemming als bezoekerscentrum voor dit park. Je kunt er informatie krijgen over het park, natuur en milieu en over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bezoekers kunnen er in de toekomst ook terecht om wat te drinken en voor een lunch of diner. Omdat het fort uitgangspunt wordt voor uitstapjes in het park kan je er straks ook fietsen of kano’s huren.

Het is de bedoeling dat het fort wordt gerestaureerd met duurzame methodes en materialen. Ook de energievoorziening moet milieuvriendelijk worden, dus zoveel mogelijk zonder het gebruik van fossiele brandstoffen.

Stelling van Utrecht “We hebben vorig jaar de Stelling van Utrecht opgericht” vertelt Anton van Emst. “Als lokale overheid hebben we hiertoe (mee) het initiatief genomen. Het is nu aan de huurders en de exploitanten op de forten om deze stichting verder van de grond te tillen. Een gezamenlijk activiteitenprogramma, een website voor de hele Stelling van Utrecht, arrangementen voor een tocht langs verschillende forten, het behoort allemaal tot de mogelijkheden. Ook rond Utrecht behoort de Waterlinie nog tot de best bewaarde geheimen van ons land. Kom maar eens kijken”, raadt van Emst aan.

TIP

rten Tussen de fo erk aan het Honswijk, W erdingen Spoel en Ev oetveer. vaart een v g mee. Een Je fiets ma r om het leuke manie urgebied mooie natu forten te rondom de ! verkennen

De Veldkeuken, eerlijk en lekker!

De Veldkeuken op landgoed Amelisweerd serveert vanaf juli ook de lekkerste broodjes en taartjes op Fort Werk aan het Spoel in Culemborg.

Dit is de ideale plek om uit te rusten van een fietstocht of wandeling.

Het fortlandschap nodigt uit tot ontspannen, ontdekken en spelen.

Je proeft hier de lekkerste lunchgerechten, taartjes en sapjes. Puur biologisch en met ingrediënten uit de streek. De uitkijktoren biedt een fantastisch uitzicht op de omgeving. Je komt van alles te weten over

het rivierenlandschap en de Hollandse Waterlinie.

Vanaf september is Werk aan het Spoel ook de plek voor culturele belevenissen. Dan zijn het amfitheater, het dakloos museum en het atelier geopend!

Fort Werk aan het Spoel, Goilberdingerdijk 40a, 4106 LC Culemborg, W: www.veldkeuken.nl, E: info@veldkeuken.nl

Streekproducten uit de Hollandse Waterlinie

Vleermuizen in de theetuin

Fietsmandje.nl

Streekkoken.nl is specialist op het gebied van koken met verse streekproducten uit de Hollandse Waterlinie op iedere gewenste locatie.

Geheel zelfvoorzienend bezorgen we jullie een bijzondere en onbezorgde dag! Met smaakvolle en bijzondere producten van de plaatselijke boer, tuinder, bakker, kaas- en wijnboer maken we heerlijke maaltijden. De bereiding van de producten vindt plaats op locatie, zodat we een kijkje kunnen geven in het verhaal achter en de bereiding van producten uit de streek. Uiteraard passen wij de invulling hiervan aan op jouw persoonlijke wensen.

Niet alleen in de forten maar ook in theetuin ‘De Winkel’ aan Nachtdijk 9 in Cothen (Kromme Rijngebied) wonen veel vleermuizen. Ze verblijven in de schuren achter de zeventiende eeuwse kloosterboerderij, waar de theetuin gevestigd is. “Onze gasten en de vleermuizen hebben geen last van elkaar” aldus eigenares Ageeth Vernooij, “want de theetuin is dagelijks van 11.00 tot 18.00 uur open, terwijl de vleermuizen pas ‘s avonds tevoorschijn komen.”

Streekkoken, Wagenstraat 74

Theetuin ‘De winkel’

4845 CX Wagenberg, 06-83170204/

Nachtdijk 9, 3945 PK Cothen

06-51099570, W: www.streekkoken.nl

T: 030-6011668, W: www.ttdewinkel.nl

Fietsend de linie proeven met Fietsmandje.nl Wil je de Nieuwe Hollandse Waterlinie beleven, proeven, zien en je laten verrassen? Boek dan een van de tochten van Fietsmandje.nl. Je gaat op weg met een fietsmandje, bingokaart en routeboekje met kortingsbonnen en vouchers voor de lunch. Al fietsend verzamel je een smakelijke picknick bij elkaar.

Je maakt kennis met enthousiaste ondernemers en hun bedrijven. Denk aan een ijsboerderij, een landwinkel en een boomgaard waar de heerlijkste sappen worden geperst. Kijk op www.fietsmandje.nl voor meer informatie.

E: info@streekkoken.nl

hollandse waterlinie | 27

Ondernemer gezocht voor fort de Gagel Voor de herontwikkeling van fort de Gagel is de gemeente op zoek naar een creatieve ondernemer die een geweldig plan heeft om het fort opnieuw vorm en inhoud te geven.

Op het fort moet ruimte komen voor een combinatie van horeca, recreatie en informatie. Daarmee wordt het fort een “stadspoort” tussen de stad en het aangrenzende Noorderpark op een knooppunt van landelijke fiets- en wandelroutes. Plannen indienen kan tot 30 september 2011.

Alle informatie over de herontwikkeling is te lezen op www.utrecht.nl/fortdegagel

Het waterlinielandschap De meeste mensen denken bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie aan de forten. Dat is niet vreemd, want hoe goed ze soms ook verscholen liggen in het landschap, het zijn wel de grootste en meest opvallende elementen van de Waterlinie. Maar wat veel mensen niet weten is dat deze sterke bouwwerken nu juist de zwakste plekken van de linie zijn. Althans, ze liggen op de zwakste plekken. Want het sterke element van de Waterlinie wordt gevormd door het landschap tussen de forten. Dat is het gebied dat met een simpele handeling kon worden geïnundeerd. Door de sluizen open te zetten kon een strook land van 85 kilometer lang en gemiddeld vijf kilometer breed onder een klein laagje water worden gezet. Tot de knieën, hoog genoeg om het verschil tussen sloten en wegen onzichtbaar te maken, maar te laag om doorheen te varen. Een mooie bijkomstigheid is dat de grond in dit deel van Holland grotendeels bestaat uit veen. Een van nature al natte, slappe ondergrond, maar wanneer het onder water wordt gezet wordt het helemaal een grote natte baggerboel. Zie daar maar eens doorheen te komen met je zware tanks en kanonnen...

Dus waar ik mijn gasten tijdens de wandelingen door de polder graag op wijs zijn de kleinere elementen in het landschap die dit sterke verhaal illustreren. Bijvoorbeeld de schotbalksluisjes die dienden om de waterstand in de linie te controleren. Sommigen zijn zelfs nog voorzien van een stapeltje schotbalken onder een zogenaamde schotbalkkap. Of ik vertel de verhalen over de limietpaaltjes, de vechtwagenhindernissen en de groepsschuilplaatsen. Maar dat is te veel voor nu, daarvoor moet je maar eens mee op pad...

Tot ziens, polderwachter Marcel Blekendaal www.polderwachter.nl

Fortengolf De leukste manier om de mooie en bijzondere forten van de Hollandse Waterlinie te beleven doe je met fortengolf.

Elke hole is verbonden met het verhaal en de geschiedenis van de forten en de linie. Het is vermakelijk spelen, geschikt voor jong en oud, verrassend leuk en tevens voor kleine en grotere groepen. Het doel van het spel is om het parcours met zo min mogelijk slagen te behalen.

Art of Events Productions Koekoekstraat 38, 3514 CX Utrecht T: 030-2718366, W: www.artofevents.nl E: info@artofevents.nl

28 | hollandse waterlinie

Fort Honswijk Fort Honswijk werd tussen 1841 en 1848 gebouwd. Het bestond uit een gebastioneerd werk met torenfort. Ook wel Fort Willem II genoemd, naar aanleiding van het bezoek van de koning in 1843. Het was het eerste en grootste torenfort in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Fort Honswijk diende samen met het aan de overkant gelegen Fort Everdingen ter afsluiting van het Lekacces: de rivier met de uiterwaarden, de Lekdijk en de binnendijkse stroomruggen. Tussen 1879 en 1888 werd het fort ingrijpend verbeterd; de bovenste verdieping van de bomvrije toren werd afgebroken en om de toren werd er aan de oostzijde een contrescarpgalerij gebouwd. Dit gebouw was voorzien van schietgaten en raamopeningen en was aan de buitenzijde voorzien van zware gronddekking. Ook werd een bomvrije poort (1880), een magazijn, een kazemat (1883) en vier remises in de bastions gebouwd.

Fort Honswijk moet nog grotendeels worden gerestaureerd, daarna zal er gekeken worden naar een passende bestemming voor dit prachtige fort.

Fietsbrug over de plofsluis De Plofsluis bij Nieuwegein had de functie om bij oorlogsdreiging snel het AmsterdamRijnkanaal af te dammen. Zo kon men voorkomen dat het water uit de omliggende gebieden bij inundatie via het kanaal zou wegstromen.

Nu zijn er plannen voor een fietsbrug over het AmsterdamRijnkanaal, ter hoogte van de Plofsluis. Provincie Utrecht, het rijk en gemeente Nieuwegein hebben geld gereserveerd voor deze brug. In aansluiting op de nieuwe fietsbrug over het Amsterdam Rijnkanaal, wordt de historische oost-west fietsroute van de Plofsluis, via Fort Jutphaas naar de Nedereindseweg hersteld. Weer een mooie manier om de Waterlinie van dichtbij te verkennen.

GENIETEN OP ‘ONS’ FORTJE Het Werk aan de Korte Uitweg in Tull en ‘t Waal (gemeente Houten) ligt in een unieke omgeving. De herstelde Gedekte Weg langs het Inundatiekanaal, gaat langs Fort Honswijk naar de liniepont. Vanuit de wal rond het Werk is op dit alles een mooi zicht. Tentkamperen kan tussen de wallen, alleen voor wandelaars en fietsers van 12 mei tot 1 oktober.

In de kazerne is het Fortmuseum opnieuw ingericht. Het geeft een beeld van de geschiedenis met o.a. tekeningen van Lex Tempelman.

In de zomer is het vleermuizengedeelte open.

Er zijn diverse workshops, een rustig fortterras en een fortbezoek voor groepen is mogelijk.

Werk aan de Korte Uitweg Lange Uitweg 42-A 3999 WL Tull en ‘t Waal T:030-6342199/06-16268101 W: www.werkaandekorteuitweg.nl E: wkuwku@zonnet.nl

hollandse waterlinie | 29

Iedereen in Nederland kan genieten van de Grebbelinie en haar cultuurhistorie, prachtige natuur en de vele toeristisch-recreatieve mogelijkheden. Op de grens van de provincies Utrecht en Gelderland slingert de Grebbelinie als een groen lint met haar forten en werken door de Gelderse Vallei. De Grebbelinie is in de 18e eeuw aangelegd om de vijand uit het oosten tegen te houden. Deze linie is, in tegenstelling tot de nieuwe Hollandse Waterlinie, een linie die vooral bestaat uit aarde forten en groene dijken. Het is tevens de enige linie waar in de tweede wereldoorlog is gevochten. De sporen hiervan zijn altijd terug te vinden door een bezoekje te brengen aan de verschillende loopgraven, forten en kazematten in het gebied.

Fort Daatselaar in Renswoude vanuit de lucht

De Grebbelinie hoort echt bij de geschiedenis van Nederland en daarom is het ook zo belangrijk dat de linie hersteld én beschermd wordt! In 2010 is de Grebbelinie door het Rijk officieel aangewezen als rijksmonument.

Op onze website www.grebbelinie.nl vindt u allerlei informatie over activiteiten en de geschiedenis van de Grebbelinie.

In het gebied zijn ook vier informatiepunten waar je voor al je vragen terecht kunt. Deze informatiepunten zijn:

Maar er valt nog veel meer te ontdekken langs de Grebbelinie. Het afwisselende landschap, de natuur en het water van de kanalen en beken vormen een prachtig decor om het gebied al fietsend volop te beleven. Ook per voet (en met gebruik van een smartphone!) kun je erop uit. Het Grebbeliniepad (het boekje met routebeschrijving kun je kopen via www.grebbelinie.nl) brengt je langs forten, bunkers en tal van andere ‘geheimen van de Grebbelinie’. Bovendien liggen er langs de vele fiets,- wandel, -en kanoroutes diverse horecagelegenheden om weer nieuwe energie op te doen.

Soldaten in de loopgraaf bij Hoeve de Beek in Woudenberg

Niet alleen de rijke geschiedenis maakt de Grebbelinie zo bijzonder, ook de vele recreatieve activiteiten in het gebied maken de linie een ware trekpleister! Zo wordt ieder jaar in mei een festival voor de Grebbelinie georganiseerd. Tijdens dit festival kan genoten worden van diverse voorstellingen, muziek, sportieve activiteiten. Daarnaast zijn diverse musea in het gebied geopend.

Bevrijdingsdag: meerijden in de voertuigen van toen

30 | hollandse waterlinie

Museum Flehite aan de Westsingel 50 in Amersfoort (www.museumflehite.nl) Museum Spakenburg aan de Oude Schans 47-63 in Bunschoten-Spakenburg (www.museumspakenburg.nl) Hoeve de Beek aan de Brinkkanterweg 23 in Woudenberg (/www.hoevedebeek.nl) Bezoekerscentrum Grebbeberg bij het militair ereveld aan de Grebbeweg 123 in Rhenen.

Betrokken partijen

Kanoën over het Valleikanaal

Wil je meer informatie over de Grebbelinie en haar indrukwekkende geschiedenis? Dan kun je bijvoorbeeld naar het museum van Spakenburg. Hier wordt de rol, impact en geschiedenis van de Grebbelinie in deze oerhollandse en traditionele stad toegelicht.

In Woudenberg kan de Grebbelinie ‘real life’ worden ervaren door te overnachten in een zogenaamde ‘liniehut’, waarvoor de bunkers in de nagelegen Grebbelinie model stonden.

De provincies Utrecht en Gelderland, gemeenten langs de Grebbelinie, Waterschap Vallei en Eem, Staatsbosbeheer en Projectbureau SVGV, maar ook de vele historische verenigingen en ondernemers slaan de handen ineen om de linie weer zichtbaar, herkenbaar en vooral ook beleefbaar te maken. Door de verhalen te vertellen en door tal van spraakmakende projecten te realiseren. De uitvoering van dit omvangrijke programma ligt bij Projectbureau SVGV

Dag soldaat, hallo vleermuis Betere wapens en andere oorlogstechnieken maakten een einde aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie als verdedigingswerk. De nekslag kwam toen de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog luchtbombardementen achter de linie uitvoerden. De soldaten gingen, de vleermuizen kwamen.

Maar hoe zag het leven op het fort eruit toen er nog soldaten woonden?

Hoe ziet het leven van de vleermuis eruit? Welke rol speelt het water?

Kinderen als ‘Woordvoerder van de Natuur!’ Dat kan met een educatief programma, waarin kinderen op onderzoek uit gaan en antwoord op bovenstaande en nog veel meer vragen ontdekken. De informatie hierover komt op www.woordvoerdersvandenatuur.nl.

Wie niet kan wachten, kan zijn hart ophalen met een heleboel spannende excursies. Bijvoorbeeld bij Fort Ruigenhoek bij Groenekan.

Tijdens de Fortenmaand in september worden zelfs ieder weekend uiteenlopende activiteiten voor jong en oud georganiseerd. En Fort Rijnauwen bij Bunnik biedt naast vleermuisspeurtochten ook de kinderrondleiding ‘Wat aten de soldaten’?

Altijd al avonturier willen zijn? Staatsbosbeheer en het Wereld Natuur Fonds dagen je uit om het gebied rond Slot Loevestein te verkennen.

Sluip door de wildernis en langs de Waal. Deze expeditie biedt allerlei activiteiten om met je klas of ouders te doen. Ook kun je Slot Loevestein bezoeken. Zie www.expeditieloevestein.nl.

Het Leege land In de Waterlinie Workshop van Het Leege Land werk je als historische vestingbouwer en beleef je het landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Een unieke manier om de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ervaren.

Meet hoogteverschillen in het landschap voor inundaties en klim op het talud om de helling te bepalen. In de Waterlinie Workshop werk je twee uur als vestingbouwer, op één van de oude forten in een prachtig historisch landschap. Voor groepen die een leuke, interessante activiteit wil ondernemen op een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Kijk voor aantrekkelijke arrangementen op www.waterlinieworkshop.nl

Ook de Molenkade bij Culemborg is een ontdekkingstocht. De molens werden gebouwd om het land droog te maken. Eeuwen later kwam er een fort bij en moesten ze het land onder water zetten. Nu zorgen ze er weer voor dat de voeten van de inwoners van Culemborg droog blijven.

Wil je zien hoe dat werkt? Hoe het land eruit ziet als het onder water staat? Of wil je zien hoe een bunker er van binnen uitziet? Er is er een doorgezaagd! www.staatsbosbeheer.nl

HET LEEGE LAND, T: 06-51629196 W: www.hetleegeland.nl, E: contact@hetleegeland.nl

hollandse waterlinie | 31

Regio Zuid

Wegwijs in de waterlinie

Tankversperring bij Culemborg

In de uiterwaard tussen Werk aan het Spoel en Fort Everdingen werd in het voorjaar van 1940 een tankgracht gegraven.

Zo’n tankgracht had een zigzag-vormig verloop en was 8 meter breed. Aan ’s vijands zijde had het talud een flauw verloop, terwijl aan de defensieve kant een zeer steil talud lag. Waar de tankgracht de dijk raakte werd in het dijktalud en in het wegdek een tankversperring aangebracht. Deze hindernissen tegen tanks en andere pantservoertuigen bestonden uit in rijen geplaatste, puntige en in een zwaar betonnen basement gevatte profielstalen balken. In de volksmond worden ze ook wel aspergeversperring genoemd. Na de laatste dijkversterking zijn de tankversperringen in Goilbedingerdijk min of meer verdwenen. Maar in 2011 is een restant in het talud tussen Het Spoel en Fort Everdingen opgeknapt en deels gereconstrueerd.

Werk aan het Spoel Fort Everdingen Werk spoorweg Diefdijk Fort Asperen De Wapenplaats Fort bij de Nieuwe Steeg Fort Vuren Vesting Gorinchem Vesting Woudrichem Slot Loevestein Batterij Brakel Batterij Poederoijen Fort Giessen Fort Altena Het Werk aan de Bakkerskil Fort Steurgat Fort Pannerden

Een van die mooie plekken is Slot Loevestein. Dit kasteel is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie maar vooral bekend door de ontsnapping van Hugo de Groot in de boekenkist. Ook de Forten in regio Zuid zijn zeker een bezoek waard. Fort Asperen en Werk aan het Spoel zijn voor de kunst&cultuur liefhebbers een must. Het water loopt je in de mond bij Fort Altena waar je ook een heleboel leuke activiteiten kunt doen. Of bekijk de andere forten waar de natuur nog vrij spel heeft.

En als je er toch bent… vergeet dan niet lekker rond te struinen in de gezellige, stoere vestingsteden Woudrichem en Gorinchem. Helemaal goed!

Werk aan het Spoel wordt een bruisende ontmoetingsplek

Werk aan het Spoel ligt in de uiterwaarden van de Lek net ten westen van Culemborg. De historie en de ligging in de natuur bepalen het unieke karakter van de plek.

Naar een ontwerp van landschapsarchitect Ronald Rietveld en kunstenaar Erick de Lyon is Werk aan het Spoel heringericht zodat de oorspronkelijke vorm van het fort en de verdwenen inundatiesluis op een nieuwe manier weer zichtbaar worden.

Een groep Culemborgers heeft het plan gemaakt om van Werk aan het Spoel een gastvrije, ei-

32 | hollandse waterlinie

In het stroomgebied van de Lek, Merwede, Waal, Maas en Linge ligt het zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In dit waterrijke gebied zijn de forten, vestingsteden en prachtige natuurgebieden het leukste om over het water te bezoeken. Neem bijvoorbeeld de Gorcumse Veerdienst die jou en (de fiets) naar de mooiste plekjes brengt.

gentijdse ontmoetingsplaats te maken waar je wordt geïnspireerd door verrassende, vooral culturele activiteiten in een fraai historisch en landschappelijk decor.

Centraal staat het woord ont-moeten: met een streepje omdat het in de zin van niet-móeten ook verwijst naar ontspanning en recreatie. In onze visie passen hier kleinschalige, kwalitatief hoogwaardige activiteiten bij. We staan open voor alle groepen uit de samenleving en willen daarbij verbindend zijn. En we zijn gastvrij opdat iedereen zich thuis voelt op Werk aan het Spoel.

en persoonlijke ontmoetingen.

Het amfitheater biedt plaats aan theater, muziek en andere voorstellingen in de openlucht.

In het nieuw gebouwde Forthuis en bij mooi weer buiten op het terras, serveert De Veldkeuken heerlijke biologische hapjes en drankjes.

We hopen je vanaf september 2011 te kunnen verwelkomen op Werk aan het Spoel.

We vragen je om, vanwege de beperkte parkeermogelijkheden, vooral op de fiets of te voet naar Werk aan het Spoel te komen.

Werk aan het Spoel, Goilberdingerdijk 40/ 40a, 4106 LC Culemborg

Je kunt hier op excursie gaan in de uiterwaarden, een historische lezing bijwonen, een tentoonstelling bezoeken, een creatieve workshop volgen, of gewoon heerlijk buiten picknicken en genieten van de prachtige locatie

T: 0345-779900, W: www.werkaanhetspoel.nl E: info@werkaanhetspoel.nl Openingstijden: vanaf september 2011 dagelijks, check onze website!

ie Restaurat Fort n Pannerde! gereed

Op een wel heel bijzonder plekje van Nederland ligt Fort Pannerden.

Ingeklemd tussen de Waal en het Pannerdensch Kanaal is het fort jarenlang een belangrijk strategisch onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie geweest. Fort Pannerden heeft vanaf de bouw in 1869-1871 gewaakt over watertoevoer voor de Waterlinie.

Tot 1926 was het fort in gebruik als verblijfplaats voor het Nederlandse leger. In de meidagen van 1940 hielden enkele dappere matrozen en een marinier enkele dagen stand. Na de oorlog volgde een lange periode van verval, tot het fort in 2000 gekraakt werd. Na een spectaculaire ontruiming en herkraak in 2006 werden de krakers beheerders, tot het moment dat de restauratie begon.

In de periode november 2008 tot juli 2011 is Fort Pannerden gerestaureerd. In 2012 wordt invulling gegeven aan de bestemming van het fort als museum en informatiecentrum.

Op zaterdagmiddag 3 september 2011 vindt van 12.30-17.00 uur de feestelijke afronding van de restauratie en de opening van de Fortenmaand plaats. Met allerlei activiteiten in en om het fort is het ook een echte publieksopening.

Fort Pannerden is in 2011 in de maand september elke zaterdag en zondag geopend van 12.00 tot 17.00 uur. In oktober is het fort elke zondag van 12.00 tot 17.00 uur geopend.

Entree: volwassenen â‚Ź 2,50, kinderen tot 12 jaar â‚Ź 1,25.

Bezoekadres: Fort Pannerden, Waaldijk 1, 6686 MV Doornenburg Kijk voor actuele informatie over programma en openingstijden op: www.fortpannerden.euInformatie over rondleidingen op afspraak: fortpannerden@hotmail.com

Fort Vuren en de Muziek Al 15 jaar lang, is de maand September de Muziekmaand op Fort Vuren. Alle zondagmiddagen kan je genieten van muziek die past bij het fort. Als het even meezit met zon op het terras met een lekker glas wijn, een bijzonder biertje of een biologisch sapje.

Tot 1 oktober is het fort nog alle dagen geopend. Van 1 oktober tot 1 april is de Fortwachterij open op vrijdag, zaterdag en zondag.

Op verzoek is ook zeker mogelijk.

Meer informatie over Fort Vuren vind je op www.wff.nl.

Fort Vuren Waaldijk 29 4214 LB Vuren W: www.wff.nl E: info@wff.nl

hollandse waterlinie | 33

0 HFFWOFSJMFPUPFT O

foto: frank havermans

Liniepont

Het voetveer vaart gedurende de zomermaanden over de Lek tussen Fort Honswijk, Werk aan het Spoel en Fort Everdingen Kijk voor het vaarschema op: www.liniepont.nl of www.uiterwaarde.nl

trekpontje

over de CuLemborgse vLiet

Het trekpontje is gelegen ter hoogte van de Donkere Kade aan de Diefdijk (gemeente Leerdam) en de Acquoyseweg (gemeente Geldermalsen).

Postbus 6139 4000 HC Tiel T 0344 68 16 44

www.uiterwaarde.nl

Tentoonstelling

KunstFort Asperen, cultuureiland aan de Linge KunstFort Asperen ligt op de grens van Acquoy en Asperen, langs de rivier de Linge. Het 19e-eeuwse torenfort verloor in 1959 zijn militaire functie en raakte enigszins vervallen, tot in de jaren tachtig een aantal lokale cultuurliefhebbers het fort herontdekte. Vanaf 1986 organiseert de Stichting Fort Asperen, inmiddels Stichting KunstFort Asperen, op het forteiland een jaarlijks cultureel programma van mei tot

-HURHQ -RQJHOHHQ

0DUF %LMO IRWR ,OFR .HPPHUH

Too late, too little, (and how) to fail gracefully

7HGG\ &UX]

-DYLHU 7HOOH]

KunstFort Asperen Langendijk 60 4151 BR Acquoy T: 06-15054728 E: info@kunstfortasperen.nl W: www.kunstfortasperen.nl

Activiteiten september : 03.09 – filmvertoning The Yes Men Fix The World 18.09 – Potato Perspective oogst 25.09 – vlaggenoptocht Hofland Atelier & rondleidingen Jeroen Jongeleen Wo, za, zo 14.00 – 17.00 uur inloopatelier voor kids Iedere zaterdag- en zondagmiddag rondleiding &ULWLFDO $UW (QVHPEOH

5XQD ,VODP

0DUWLMQ (QJHOEUHFKW

7LP (WFKHOOV

11.06 t/m 25.09.11 di t/m zo 10.00 – 17.00 uur

oktober. In de wintermaanden is het KunstFort gesloten. ’s Zomers zijn cultuurminnaars er graag te gast, in de winter de vleermuizen die er hun winterslaap houden.

)UHGG\ +HLQHNHQ

=DFKDU\ )RUPZDOW

34 | hollandse waterlinie

2WWR .DUYRQHQ

-DVSHU 1LHQV

3LOYL 7DNDOD

5XQD ,VODP

$QGUH &DGHUH $ODQ )OHLVFKHU

0RELOH $FDGHP\ %ODFNPDUNHW IRWR ,OFR .HPPHUH

1RPHGD *HGLPLQDV 8UERQDV IRWR ,OFR .HPPHUH

www.kunstfortasperen.nl Langendijk 60, 4151 BR, Acquoy

Gorinchem ontstaat rond het jaar 1000 bij de monding van de Linge. De bewoners zijn vissers en boeren. Eind 13e eeuw wordt de nederzetting een vesting. Aan het eind van de Middeleeuwen wordt de Grote Toren voltooid, in de volksmond bekend als de Sint Jans-toren. In de 16e eeuw komt een nieuwe vestingwal met elf bastions, die nog bijna volledig intact is. De Grote Markt is sinds de Middeleeuwen het hart van de stad. Het huidige museum is van 1437 tot 1994 stadhuis. In 1621 ontsnapt Hugo de Groot in een boekenkist uit Slot Loevestein en wordt naar de woning van koopman Daetselaar aan de Grote Markt gebracht.

Rond 1368 laat ridder Dirc Loef van Horne Slot Loevestein bouwen: het stenen huis van Loef. Iedereen kent Hugo de Groot en de boekenkist. Maar er is meer. Wandelen rond het slot of een bezoek aan het kasteel opnemen in een fietstocht.

Fort Vuren is onderdeel van de Hollandse Waterlinie. Er is een café met terras en wandelaars en fietsers kunnen er overnachten.

Veen is gelegen aan de Afgedamde Maas, in het Land van Heusden en Altena. Over Veen (Vene) wordt voor het eerst gesproken in het jaar 1108. Aalst is bekend om de Steenfabriek en om het gemaal.

Rondje 2 ± 21 km > Gorinchem > Woudrichem > Brakel > Fort Vuren > Gorinchem <

Zaltbommel is meer dan duizend jaar oud.

In de 13e eeuw groeide het uit tot een belangrijke handelsstad, kreeg het stadsrechten en werden de vestingwerken aangelegd. Zaltbommel betekent zoute boomgaard. Het zout slaat op de invloed van het zeewater, dat hier voor de afsluitingen van de Waal te merken was. Oorspronkelijk heette de stad Bommel, en tot heden wordt de stad door de bewoners zo genoemd.

Rondje 4 ± 30 km > Zaltbommel > Brakel > Herwijnen > Zaltbommel <

1

Rondje 1 ± 15 km > Gorinchem > Sleeuwijk > Werkendam > Hardinxveld-Giessendam > Gorinchem <

NIEUWAAL NIEUW AAL

Woudrichem, vestingstadje dat in 1356 stadsrechten krijgt. De vesting is volledig in tact.

In de haven liggen originele zalmschouwen. U kunt het visserijmuseum bezoeken. Én de korenmolen Nooit Gedagt.

Rondje 3 ± 21 km > Gorinchem > Woudrichem > Veen > Aalst > Brakel > Fort Vuren > Gorinchem <

www.veerdienstgorinchem.nl

Het Gorcums Museum: verrassend veelzijdig In het Gorcums Museum wisselen tentoonstellingen over uiteenlopende onderwerpen elkaar regelmatig af. Er zijn tentoonstellingen over historische onderwerpen die te maken hebben met de stad of omgeving, maar er wordt ook aandacht besteed aan beeldende kunst, fotografie of film. De ene keer zijn er schilderijen, beelden of foto’s van een of meer kunstenaars uit Gorinchem, de andere keer zijn er wel 15 kunstenaars uit het hele land die exposeren rond een actueel thema als de auto, het rivierenlandschap, verleiden, het perfecte lichaam of de polder in beeld en geluid. Op historisch gebied is aandacht besteed aan 50 jaar Merwedebrug, We want more: 50 jaar Popmuziek, 100 jaar Theater, de Tweede Wereldoorlog en vele andere.

Programma Crazy Design – De wereld van hergebruik.

Tentoonstelling over het tweede gebruik van materialen en/of voorwerpen in nieuw ontworpen producten. T/m 28 augustus.

Griezelen in Gorcum.

Een tentoonstelling met voorwerpen uit een kermis-griezelkabinet. T/m 4 september.

De aard van de stad – De stad van Aart.

Tentoonstelling over stedenbouwkundige ontwikkelingen in Gorinchem. Tevens beeldend kunstenaars die zijn geïnspireerd door architectuur. Van 9 september t/m 6 november.

Aansluitend project voor het onderwijs, 10 t/m 20 november.

Jacqueline Le Bleu, Boekenbijzettafel.

Gorcums Museum, Grote Markt 17, 4201 EB Gorinchem, T: 0183-632821, W: www.gorcumsmuseum.nl Openingstijden: di.- za. 10.00 – 17.00 uur, zo. 11.00 – 17.00 uur (vanaf 1 oktober zo. 13.00 -17.00 uur).

Will Ferwerda: 70 jaar.

Tentoonstelling over de Dordtse kunstenaar Will Ferwerda. Van 12 november t/m 24 december.

Nieuwe Haagse School.

Vanaf 10 december. hollandse waterlinie | 35

Vestingstad Gorinchem Wandelen over eeuwenoude vestingwallen, langs de oude Lingehaven, monumenten en gezellige terrassen en genieten van het uitzicht op brede rivieren en uiterwaarden: Gorinchem is een leuke en gastvrije historische vestingstad met veel mogelijkheden voor een dagje uit.

Gorinchem: wandelen op de wallen De gerestaureerde vestingwallen van Gorinchem zijn voor wandelaars vrij toegankelijk. Ze geven een prachtig beeld van een typisch Hollandse vestingstad. De zestiende-eeuwse stadswallen zijn vrijwel volledig bewaard gebleven. Markante bouwwerken als bastions, courtines en caponnières zijn onderdeel van de vestingwerken. Een deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt langs de uit 1880 daterende Kruitmagazijnen in de vestingwal. In deze monumentale bunkers voor de opslag van buskruit worden nu exposities georganiseerd. Bij de VVV (Grote Markt 17) is een Vestingwandeling verkrijgbaar.

Waterplezier In het stroomgebied van Merwede, Waal, Maas en Linge eindigt de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hier liggen de vestingsteden Gorinchem en Woudrichem, het Slot Loevestein en het Fort Vuren. De stedelijke bevolking leefde vroeger van visserij en handel. Gorinchem was dan ook een belangrijk centrum van markten, handel, visserij en scheepvaart, maar ook een echte garnizoensstad. Lopend door de straten en stegen van de binnenstad of over de gerestaureerde vestingwallen ervaar je het verleden van deze levendige, intieme vestingstad het best.

36 | hollandse waterlinie

Op Buiten de Waterpoort heb je een indrukwekkend uitzicht op de rivieren. Gorinchem is ontstaan als een vissersnederzetting bij de Lingehaven. De Lingesluis geeft plezierjachten toegang tot deze historische haven, die ongeveer honderd ligplaatsen heeft. Buiten de Waterpoort is van oudsher de plek waar vracht- en passagiersschepen aanlegden en ook nu nog de veerdienst naar onder andere Woudrichem en Slot Loevestein vertrekt. Rond de Lingehaven vinden in het zomerseizoen verschillende evenementen plaats.

Dagje Gorinchem De verbinding over water tussen de vestingen Gorinchem, Woudrichem, Slot Loevestein en Fort Vuren is vooral in de zomer een geliefde attractie. Het oude vissersstadje Woudrichem, het middeleeuwse slot Loevestein en de levendige vestingstad Gorinchem kun je fietsend of wandelend ontdekken. VVV heeft verschillende dagarrangementen ontwikkeld om de Vesting3hoek optimaal te ontdekken en beleven. Neem bijvoorbeeld het Dagje Gorinchem: geknipt voor individuele bezoekers die zowel willen genieten van de monumenten in de stad en een drankje op een zonnig terras als een rondgang door het middeleeuwse slot.

Fietsarrangement Nieuwe Hollandse Waterlinie Hèt verdedigingswapen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie was het water: kwam de vijand in zicht, dan konden brede stroken weiland onder water gezet worden. Zelf een indruk krijgen van dit prachtige staaltje inundatietechniek? De VVV heeft een fietsarrangement samengesteld met een 45 of 61 kilometer lange fietstocht vanuit Gorinchem langs Fort Altena, Slot Loevestein en Fort Vuren. Onderweg maak je gebruik van (voet)veren. Dit individuele arrangement is inclusief koffie met gebak, een lunch, de fietsroute, een dagkaart voor de veerdienst en een aperitief in de taveerne van Slot Loevestein. Kijk voor meer arrangementen op www.vvvgorinchem.nl

de Grote Kerk. Van begin mei tot medio september is het toren klimmen mogelijk op zaterdagen om 12.00 en 14.00 uur. Een gids begeleidt je naar boven, waar je wordt beloond met een prachtig uitzicht op de stad en de rivier. Vooraf reserveren bij de VVV is wel noodzakelijk.

Gezelligheid troef Rondom de Grote Markt liggen de geanimeerde winkelstraten met opvallend veel lokale zaken die kleur geven aan het stadshart. Gorinchem heeft ook tal van gezellige kroegen, restaurants, eetcafés en een traditioneel poffertjesen pannenkoekenhuis. Op de tweede zondag van de maand kun je tussen 13.00 en 17.00 uur de Culturele Route volgen langs galeries, antiek- en curiosawinkels en andere bijzondere zaken. Informatie is verkrijgbaar bij de VVV en het Gorcums Museum, dat op de Culturele Route- zondag gratis te bezoeken is.

Beroemd in Korea: Hendrick Hamel Misschien ken je hem niet, maar in Korea staat zijn naam in alle geschiedenisboekjes: Hendrick Hamel, in 1630 geboren in Gorinchem. Op twintigjarige leeftijd kwam hij in dienst van de VOC, waar hij boekhouder werd. Aan boord van de VOC- schepen beheerde hij de financiën en hield een scheepsjournaal bij. In 1653 belandde hij na een schipbreuk op een eiland voor de kust van Zuid-Korea. Na dertien jaar lukte het hem te ontsnappen. In zijn ‘Hamel Journael’ beschreef hij het land Korea, waardoor het bekend werd in Europa. De Zuid-Koreanen eren hem dan ook als de ontdekker van hun land! Zijn standbeeld staat vlakbij zijn geboorteplek aan de Kortendijk.

Buiten de stad Stadswandeling Zo’n tweehonderd rijksmonumenten liggen er binnen de Gorcums vesting. Mooi op loopafstand van elkaar: dus maakt een stadswandeling als je al dit moois wil bekijken! De Molenstraat, vlakbij de Grote Markt, telt alleen al ruim dertig monumenten, waaronder het pand Huize Matthijs en Marijke. Het vroegere weeshuis heeft een ‘vondelingenluikje’ waar pasgeboren kindertjes te vondeling werden gelegd. Bewonder ook de gevels en het uiterlijk van de panden Dit is Bethlehem, In de Blowen Hoet, de Sint Jorisdoelen en het Tolhuis, de pakhuizen op de Appeldijk en het Hugo de Grootpoortje. De beschrijving van de Stadswandeling ‘Wandelen door heden en verleden van Gorinchem’ is verkrijgbaar bij de VVV.

Beslist doen Bezoek het Gorcums Museum, waar je alles over de historie van de vesting te weten komt, maar ook hedendaagse kunst aantreft. Het museum organiseert het gehele jaar door exposities op het gebied van kunst en historie. Voor een overzicht van de stad beklim je de oude toren naast

Vaar naar Woudrichem en bewonder de monumentale huizen en de oude schepen in de haven. Van Woudrichem oversteken naar Slot Loevestein kan met de Veerdienst Gorinchem of het kleine voetveer bij de jachthaven. De vesting Loevestein is vrij toegankelijk, in de taveerne kun je iets drinken en eten. Bekijk ook de archeologische collectie met interessante bodemvondsten. In het middeleeuwse kasteel kun je (tegen betaling) zelf ronddwalen en luisteren naar boeiende verhalen. Maak hier ook een wandeling in het natuurgebied van Staatsbosbeheer, waar Konikpaarden grazen.

Informatie bij VVV Voor een bezoek aan Gorinchem en omgeving kun je alle informatie krijgen bij de VVV, gevestigd in het vroegere stadhuis aan de Grote Markt.

Een handig plattegrondje en stadsbrochure zijn gratis beschikbaar. Er zijn wandel- en fietsroutes te koop en natuurlijk kun je er terecht voor mondelinge informatie over stad en regio. Het VVV kantoor is op zondag gesloten.

Kijk voor meer informatie op: www.vvvgorinchem.nl of bel: 0183-631525 hollandse waterlinie | 37

Batterij onder Brakel werd ten zuidwesten van het dorp Brakel gebouwd in 1879-1884 aan de Zuider Waaldijk. Batterij onder Poederoijen werd gebouwd tussen 1879 en 1886 aan de noorder Maasdijk ten zuiden van de Batterij onder Brakel. Samen bestreken ze het inundatieveld in de Bommelerwaard, dat de achtergelegen oudere vestingen Loevestein en Woudrichem voor beschieting moest vrijwaren.

verzakte. Deze verzakkingen hebben de uiteindelijke vorm van beide batterijen beïnvloed; de oppervlakte moest bijvoorbeeld verkleind worden waardoor de geplande keelborstwering verviel.

Zij werden uiteindelijk ovaalvormig, met een platte zijde en omvatten een bomvrij gebouw met begane grondverdieping, bovenverdieping met remises en een kelder. De wallen zijn door defensie in de jaren vijftig geslecht en de grachten zijn inmiddels bijna dichtgegroeid. De natuur om de batterijen is vrij toegankelijk.

De batterijen Brakel en Poederoijen zijn berucht geworden door hun tijdrovende bouw, die veroorzaakt werd door hun zwakkere ondergrond, waardoor het opgeworpen aardwerk diverse keren spectaculair

Fietsen over de Hollandse Waterlinie van fort naar fort met alle collega’s, teamgenoten of familieleden?

Per kano naar een Fort, en per fiets terug, daarna barbecuen?

Een rondvaart maken over de Linge, door het sluisje bij Fort Asperen?

Of met een gezelschap per luxe partyschip een stuk van de linie langs terwijl je geniet van een uitstekend buffet of een heerlijke lunch?

We hebben allerlei pasklare arrangementen voor 2 tot 250 personen, maar maken uiteraard ook graag een programma op maat voor je. één telefoontje is genoeg: 0345 - 651269 maar kijk ook eens op onze websites www.kano.nl / www.rederijleerdam.nl 38 | hollandse waterlinie

Het fort is gebouwd in de jaren 1878-1881 ten zuidwesten van het dorp Giessen.

Het diende ter voorkoming van een directe aanval op de vesting Woudrichem en hield ook de zuidelijke Maasdijk onder vuur. Het fort heeft een bomvrije kazerne en remises. Er was veel kritiek op de gekozen plaats en de inrichting van dit fort. Geen van de plannen om het fort met inundaties te dekken, is uitgevoerd. Mogelijk werd het fort daarom in 1926 als vestingwerk opgeheven. De grondvorm van het fort was ongeveer gelijk aan die van een lunet, met een bomvrije kazerne en remises. De brug over de fortgracht is ooit vervangen door een dam. Nu grazen er op dit fort van het Brabants Landschap de schapen van een boer op en rond het fortterrein.

Kampeerterrein het Lingebos

Fort Bakkerskil

Kampeerterrein Het Lingebos, ligt aan de rand van de Betuwe, dichtbij het riviertje de Linge, middenin het Gelderse Rivierengebied. Je vindt er prachtige rivierdijkjes, grienden, eendenkooien en boomgaarden.

Dankzij het stormachtige verleden is het Rivierengebied rijk aan cultuurhistorische monumenten. De forten die deel uitmaakten van de Hollandse Waterlinie of oude vestingplaatsen vertellen hun eigen verhaal. Het is de moeite waard er naar te luisteren. Op Het Lingebos geniet je van rust, ruimte en natuur.

Gegarandeerd (vakantie)plezier!

Nieuw: Eeterij BuitenGewoon!

Fort Bakkerskil wordt dit jaar grondig verbouwd en gerestaureerd. In het verleden bood het fort onderdak aan bijna honderd soldaten en nu, zo’n 130 jaar later, krijgt Fort Bakkerskil een nieuwe bestemming. Als Bed & Breakfast kunnen er straks 30 gasten verblijven! Daarnaast komt er een prachtig theeterras en zijn er leuke workshops te volgen.

In het voorjaar van 2012 wordt Bed & Breakfast Fort Bakkerskil officieel geopend en daarna zijn jullie van harte welkom. Graag tot ziens in 2012!

Kampeerterrein Het Lingebos Haarweg 6, 4214 KL Vuren T: 0183 - 637185, W: www.lingebos.nl E: info@lingebos.nl

Bed & Breakfast Fort Bakkerskil, Kildijk 143 4255 TH NIEUWENDIJK T: 06-4593 4892 / 06-2002 6824 E: fortbakkerskil@telfort.nl

TOP’s Groene Hart Wil je graag wandelen of fietsen, maar weet je niet goed waar de mooiste routes te vinden zijn? Dan zijn de TOP’s voor jou het juiste startpunt.

Een TOP is een knooppunt waar diverse (bewegwijzerde) fiets- en wandelroutes samenkomen die je de mooiste plekjes van het gebied laten zien. Een TOP is goed bereikbaar per auto, je kunt er parkeren en er is altijd horeca in de buurt. Hiermee is een TOP het perfecte startpunt om het Groene Hart te verkennen.

Meer over de verschillende TOP’s (incl. wandel- en fietsroutes) vindt je op: www.topgroenehart.nl

Glasmuseum Leerdam Het Leerdamse glas is wereldberoemd en over de hele wereld verspreid. Maar de mooiste stukken bevinden zich nog altijd in Leerdam, in het Nationaal Glasmuseum.

Het museum is gevestigd in de villa van Cochius - de man die bijna 100 jaar geleden bekende kunstenaars en architecten naar de fabriek haalde en hen prachtige glazen, vazen en objecten liet ontwerpen. Namen als Copier, Berlage en De Bazel kom je vaak tegen. Het museum telt zeven tentoonstellingen, een grote museumtuin en de hele collectie, zo’n 9000 objecten, wordt getoond.

In de Glasblazerij, de studio van het museum, werken de meesterblazers van de Glasblazerij. Je kunt vanaf een tribune zien hoe zij glas blazen, met recht een magisch ambacht. Zij maken avontuurlijke ontwerpen en ambachtelijke producten, soms in opdracht van een kunstenaar en soms voor de winkel van de Glasblazerij.

foto: Ben Deiman

Nationaal Glasmuseum, Lingedijk 28-20, Leerdam, De Glasblazerij, Zuidwal, Leerdam, W: www.nationaalglasmuseum.nl, T: 0345-614960

hollandse waterlinie | 39

Op zaterdag 24 september organiseren de gemeenten Leerdam, Culemborg en de provincie Gelderland, in samenwerking met het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie en evenementenbureau Luudiek het spectakel Licht op de Linie.

Op twee bijzondere plekken langs de Diefdijk wordt met behulp van licht en geluid het verhaal van De Nieuwe Hollandse Waterlinie verteld en wordt de functie en de schoonheid van het landschap onder de aandacht gebracht.

Vanaf 20:30 uur start dit spectakel aan de A2.

Kazemat aan de Diefdijk bij de A2

van het Wiel weggezonken. Het verhaal wil dat nog steeds tijdens kerstavond het luiden van de klok te horen is bij het wiel.

Deze oude legende wordt op 24 september vanaf 20:30 uur opnieuw tot leven gebracht met theater en licht.

Bij de kazemat aan de A2 wordt met behulp van laserlicht en muziek inundatie zichtbaar gemaakt.

Hoe ziet een landschap eruit wanneer dit onderwater staat? Wat was de functie van inundatie?

Vanaf 6 juli is de schatkist van Fortenland verrijkt met de nieuwe Fortengame applicatie ‘Spionage aan de linie’. Deze Fortengame is via de smartphone en/of iPhone gratis te spelen in de vestingsteden Naarden, Weesp en Muiden.

De app. is gemaakt voor deze drie vestingsteden, die onderdeel zijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De uitdaging voor de spelers is om er achter te komen welk land, voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog, onderzocht hoe sterk de linie daadwerkelijk was. Spelers lopen langs bezienswaardigheden van de Nieuwe Holllandse Waterlinie in de verschillende steden. Op een aantal plekken geven virtuele personages uit die tijd door middel van opdrachten en spellen aanwijzingen om het mysterie op te lossen. Daarnaast wordt informatie gegeven over de historie van de steden zelf.

De game ‘Spionage aan de linie’ is gratis te downloaden in de App store van iedere iPhone.

De iPhone- game ‘Spionage aan linie’ is ontwikkeld op initiatief van de Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland, samen met andere ondernemers, musea, de Provincie Noord-Holland en het Regionaal Bureau voor Toerisme Gooi & Vecht.

40 | hollandse waterlinie

Het Wiel bij Werk aan de Diefdijk Een oude legende vertelt ons dat lang geleden ridder Egbert met zijn vrouw Ada en gevolg leefden in een prachtig kasteel. Egbert leefde van roven en had bijgevolg heel wat op zijn kerfstok. Tijdens een stormachtige nacht en na een bijzonder voorval is de Diefdijk doorgebroken en zijn Egbert en zijn gevolg met hun kasteel tijdens noodweer in de kolk

Expeditie Loevestein: PDA-route Een interactieve speurtocht met een minicomputer. Je huurt het apparaat in de museumwinkel van Slot Loevestein. Zet het aan en ga op pad. Wandelend door het gebied krijg je allerlei vragen die gaan over het gebied, de natuur en over leven met water. Kosten uitleen PDA-pakket: De huur van een PDA is € 11,- (1 apparaat voor maximaal 6 kinderen).

Prijs per kind: € 5,-. Volwassenen/begeleiders gratis. Borg PDA: € 50,- d.m.v. machtigingsformulier Je kan deze activiteit doen tijdens de openingsuren van Slot Loevestein. Het is aan te raden van te voren te reserveren.

Bel 0183-447171 of kijk op www.slotloevestein.nl voor openingstijden en contactgegevens.

GPS Fietsvakantie in de Waterlinie

Layar voor Nieuwe Hollandse Waterlinie Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie is sinds kort ook te ontdekken met een layar-applicatie.

Na het downloaden van de appplicatie is met een iPhone of Android smartphone de omgeving te scannen op Waterlinieobjecten. De layar geeft een toegevoegde laag op het mobiele telefoonscherm. In de extra laag van het beeldscherm komen iconen van de waterlinie in beeld. Elk icoon geeft informatie over de geschiedenis en huidig gebruik. Ook is de afstand naar het waterlinieobject te zien en Google Maps geeft aan hoe bij het object te komen. De Layar applicatie en Hollandse Waterlinie Layar zijn gratis te downloaden. Zoek eerst in de App store of Android market place naar “Layar” om de Layar applicatie te downloaden. Start vervolgens de Layarapplicatie op en zoek naar “Hollandse Waterlinie”.

Met Abel ontdek je al fietsend de mooiste plekjes van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Je kunt kiezen uit drie fietsvakanties. In de driedaagse fietstocht ontdek je het mooie noordelijke deel van de Waterlinie. Zo bezoek je Naarden, één van de best bewaarde vestingsteden ter wereld. Als je de forten, kastelen en batterijen van het zuidelijk deel wilt ontdekken, kun je de vijfdaagse tocht maken. Je komt onder andere langs Fort Vuren met een heerlijke theetuin, Fort Vechten en het enorme Fort Rhijnauwen. Of heb je jonge kinderen die houden van forten, kastelen en ridders?

Dan is de fietsvakantie van drie dagen met korte tochtjes ideaal. Jullie bezoeken Slot Loevestein en gaan regelmatig met een pontje de rivier over. Bij elke fietsvakantie krijg je Abel mee; een zeer gebruiksvriendelijk navigatiesysteem speciaal voor fietsers. Naast navigatie over de mooiste paadjes laat Abel je onder andere filmbeelden en foto’s zien over de bezienswaardigheden. Ook informeert Abel je onderweg over leuke eet- en drinkgelegenheden.

Kijk op: www.uitmetabel.nl/waterlinie hollandse waterlinie | 41

Zuiderwaterlinie: op de grens van eeuwenlange strijd eden, Vestingst schansen forten en en aan herinner abants roerig Br verleden

Met de Tachtigjarige Oorlog breekt voor Brabant een lange periode van oorlog aan. Dat begint in 1568 met De Opstand in de Noordelijke Nederlanden (de latere Republiek) tegen de Spanjaarden. En eindigt pas rond 1800, als Napoleon het in Nederland voor het zeggen heeft. In de tussenliggende jaren trekt (met enkele rustige tussenpozen) de ene na de andere Europese grootmacht ten strijde tegen de Republiek. Brabant ligt daarbij midden in het schootsveld. Dit is bepalend voor het landschap van de provincie.

Scheidslijn tussen noord en zuid Dwars door Brabant loopt namelijk de Zuiderwaterlinie. Dit is de vroegere scheidslijn tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, het protestante Noorden en het katholieke Zuiden en tussen Spaans en Staats. De Zuiderwaterlinie is een historisch kralensnoer van vestingsteden, forten, schansen en inundatievlaktes.

Dijken en sluizen De Zuiderwaterlinie loopt van Bergen op Zoom naar Grave, via Steenbergen, Willemstad, Klundert, Breda, Geertruidenberg, Heusden, ’s-Hertogenbosch en Ravenstein. Met een ingenieus stelsel van dijken en sluizen wordt het land tussen deze versterkte steden in tijden van oorlog onder water gezet (inundatie). In het westen overlapt de linie met de Staats-

42 || hollandse hollandse waterlinie waterlinie 42

Spaanse linies in Zeeland, rond Nijmegen gaat de verdelingsgordel over in de IJssellinie en bij de Biesbosch ligt een schakel naar de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Zuiderfrontier De Zuiderwaterlinie is bovendien het Brabantse gedeelte van het Zuiderfrontier, een ontwerp van vestingbouwer Menno van Coehoorn. Die bedenkt in 1697 een concept waarin hij een aantal oude vestingsteden versterkt en bestaande onderdelen met verschillende inundatiegebieden en nieuwe werken verbindt. Dit is nodig, omdat de verdedigingswerken onder de rivieren na het eind van de Tachtigjarige Oorlog zwaar verwaarloosd zijn.

Franse dreiging Als de Fransen later in de zeventiende eeuw aanvallen, worden de zwakke punten in de linie haastig versterkt. Aanhoudende Franse oorlogsdreiging noodzaakt de Staten-Generaal echter tot een structurele aanpak, met als resultaat het Zuiderfrontier. De Staten investeren veel in de vestingwerken van Bergen op Zoom, Steenbergen en de tussenliggende linie. Maar met de vrede van Utrecht in 1713 verdwijnen de plannen van Van Coehoorn grotendeels in de kast. Het Zuiderfrontier wordt nooit volledig ontwikkeld. Al blijven delen ervan tot ver in de negentiende eeuw functioneel.

Zichtbare sporen De sporen van dit roerige verleden zijn nog steeds zichtbaar. In een dijk of schans op een wandel- of fietsroute door de natuur, in vestingsteden als Willemstad, ’s-Hertogenbosch, Ravenstein of het gerestaureerde Heusden. In Van Coehoorn’s Ravelijn in Bergen op Zoom.

En in forten als het aarden fort De Roovere of fort De Hel, waar historie, kunst, cultuur en vermaak elkaar tegenwoordig ontmoeten.

Deze en de vele andere bewaard gebleven verdedigingswerken vertellen het verhaal van Brabant; een provincie als speelbal tussen de Republiek en haar vijanden.

Angst voor de Belgen Maar ook de tijd daarna is hierin terug te zien. Nieuwe vestingwerken van Napoleon, in verdediging tegen de Engelsen. Inundaties en redoutes van koning Willem I, uit angst voor de Belgen. En de verbeteringen uit de Vestingwet 1874. Ze horen niet bij de linies uit de Tachtigjarige Oorlog en niet bij het historische Zuiderfrontier. Maar ook deze werken zijn onderdeel van de Brabantse waterliniegeschiedenis. In die zin horen ze dus óók bij de Zuiderwaterlinie en moeten ook hun verhalen worden verteld, gehoord en beleefd.

Beleef Brabant Bezoek Zuiderwaterlinie.nl voor alle verhalen, uitstapjes en evenementen. Stap in de Zuiderwaterlinie en beleef de geschiedenis van Brabant, op de grens van eeuwenlange strijd.

e swaardig De bezien t sluis in he gebied, Waterlinie ijnden sluis bij M t oosdrech (tussen L elen) en Breuk

DE NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE GOES INTERNATIONAL Door: Elsa Sietsma Toen ik bijna twee jaar geleden als ondernemer, bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie betrokken raakte, was ik verbaasd, razend enthousiast en direct “verkocht”. Dit vanwege het indrukwekkend potentieel aan cultureel-historische en toeristisch- recreatieve mogelijkheden in een prachtig veelzijdig landschap van water, cultuur en natuur. Door de fascinerende geschiedenis van de (eerst Oude en vanaf 1815 Nieuwe) Hollandse Waterlinie als ingenieus cultuurhistorisch defensieapparaat van ons laaggelegen land, verdient het mijns inziens evenveel internationale bekendheid als de Chinese muur!

Hoe gefascineerd zijn vele mensen over de gehele wereld door het feit dat een groot deel van ons land beneden de zeespiegel ligt en wij daar toch “rustig“ wonen. Alle Amerikanen kennen het verhaal van Hansje Brinker die zijn vinger in

de dijk stak en zo vele dorpsgenoten voor een verdrinkingsdood behoedde. Hoeveel te meer zou men dan wereldwijd gefascineerd kunnen zijn door het feit dat wij het water niet alleen als vijand zagen, die we moesten bestrijden, maar op een zeer ingenieuze manier ook als bondgenoot gebruikten, bij oorlogsdreigingen. Zo ontstond al snel het idee, dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie, niet alleen nationale, maar zeker ook meer internationale bekendheid verdient!

De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft niet alleen veel moois te bieden voor de historisch geïnteresseerde bezoeker, maar is door z’n intrigerende ligging langs onze prachtige rivieren, in mooie Hollandse landschappen, met pittoreske dorpen en authentieke stadjes, interessant voor allerlei buitenlandse bezoekers. Met haar ruim zestig forten, groepsschuilplaatsen, bunkers, kazematten, de vele sluizen en voormalige inundatiegebieden verdient de Nieuwe Hollandse Waterlinie internationale aandacht, meer productontwikkeling en een plaats op de lijst van Werelderfgoed van de UNESCO. Met de ondernemers binnen de linie en het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie werken we dan ook enthousiast aan specifieke tours en activiteiten voor een internationaal publiek.

Meerdaagse algemene liniebrede tours, alsmede tours voor mensen met specifieke belangstelling voor cultuurhistorie, watertechniek en natuurbehoud, zullen in de nabije toekomst via een Nederlandse touroperator vanuit vele landen te boeken zijn en via verschillende websites te vinden zijn.

Dit wordt mede ondersteund door het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen, dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie tijdens het project “Holland Naturally”, 2012-2015 internationaal gaat promoten.

Daarnaast zal De Nieuwe Hollandse Waterlinie een plaats innemen tijdens het internationale festival van Dutch Delta Design - Blue 2012: “Holland, a living showcase of Water”.

Kortom, de Nieuwe Hollandse Waterlinie goes international !

hollandse waterlinie | 43

Herdenking Honderd Jaar Eerste Wereldoorlog Nederland dankt zijn vrijheid tot de eerste echte luchtoorlog (1939-1945) aan de (Nieuwe) Hollandse Waterlinie, het duurste werk uit de nationale geschiedenis.

Dit geldt ook voor de tijd van de Eerste Wereldoorlog die in 2014 voor de honderdste keer zal worden herdacht.

Vermoedelijk voorkwam de gemobiliseerde Waterlinie dat de “Urkatastrophe” zich ook op vaderlandse bodem afspeelde.

Van 2014 tot 2019 zullen er op de Waterlinieforten veel activiteiten plaatsvinden die de Grote Oorlog in herinnering roepen. Zo kan er worden nagedacht over neutraliteit, vrede en de vormgeving hiervan: toen en nu. Voor meer info: Romagne ‘14-’18 en Taakgroep 2014 Peter de Bourgraaf, historicus Zwickau/Groenekan, T: +493753034880 W: www.romagne14-18.com E: bourgraaf@gmail.com

Kom ook naar het Militaire Luchtvaart Museum in Soesterberg

Actief nazomeren in de Groene Maand Ontdek in september de veelzijdigheid van de natuur. De Groene Maand nodigt je uit met honderden kleinschalige en unieke activiteiten, zoals speurtochten naar nachtdiertjes of paddenstoelen, vogelexcursies, wandelingen en fietstochten. Ook zijn er tentoonstellingen, groene aanbiedingen en kun je meedoen aan een fotowedstrijd.

Wil je weten of er wat voor je bijzit?

Kijk dan vanaf augustus op www.groenemaand.nl De Groene Maand wordt georganiseerd door IVN Natuur- en Milieueducatie.

Het jaar van de Vleermuizen

In het Militaire Luchtvaart Museum leer je alles over de geschiedenis van de militaire luchtvaart van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger, de Marineluchtvaartdienst en de Koninklijke Luchtmacht.

De ontwikkeling van de militaire luchtvaart vanaf 1913 tot 1950 wordt getoond in de Snijdershal. Fotomateriaal, films, uniformen en natuurlijk de vliegtuigen zelf, geven een goed beeld van deze periode.

De Vreeburghal toont jachtvliegtuigen, helikopters en lesvliegtuigen van de Koninklijke Luchtmacht en de Marineluchtvaartdienst van 1950 tot heden.

In het flying Centre is van alles te ontdekken over het fenomeen vliegen en kunnen jonge bezoekers een opleiding volgen tot vlieger.

Toegang tot het museum is gratis. Wij zijn open van dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 16.30 uur en op zondag van 12.00 tot 16.30 uur. Kijk voor meer informatie op: www.militaireluchtvaartmuseum.nl 44 | hollandse waterlinie

Heel 2011 staat in het teken van de vleermuizen. En dat is hard nodig. Want met een aantal soorten vleermuizen gaat het niet goed en de mens heeft veel invloed op de toekomst van vleermuizen. Waar vleermuizen vaak verdwijnen door renovaties, isolatie of sloop van door de mens gemaakte gebouwen, wordt er in veel Forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie wel rekening gehouden met de vleermuis. Het hele jaar zijn er diverse activiteiten op onder andere de Nieuwe Hollandse Waterlinie waarmee er aandacht wordt gevraagd voor de vleermuizen.

Hoogtepunten van het Jaar van de Vleermuizen worden een zoektocht naar kolonies in het voorjaar en de groots aangepakte ‘Nacht van de Vleermuis’ aan het einde van de zomer.

Kijk op de website www.jaarvandevleermuizen.nl voor alle activiteiten en evenementen.

Beleef de militaire historie van de Hollandse Waterlinie

Museum Elisabeth Weeshuis ligt in het centrum van het pittoreske Lekstadje Culemborg, op fietsafstand van Fort Werk aan het Spoel. Het is gevestigd in het eerste nieuwgebouwde weeshuis in Nederland uit 1560.

Naast het verhaal van het weeshuis komt ook de rijke Culemborgse stadsgeschiedenis aan bod. Zo zijn de portretten van graven en gravinnen van Culemborg en het monumentale drieluik van Jan Deys uit 1573 in de vaste presentatie opgenomen, alsmede het Culemborgse kerkzilver met topstukken van Hendrik Step (1654), Andries Grill (1643) en John Morley (1595).

Voor groepen zijn er diverse arrangementen, zoals een rondleiding gecombineerd met een ontvangst met koffie, thee en gebak. Tevens verhuurt het museum zijn sfeervolle zalen en tuin voor diverse gelegenheden. Ook trouwen in het weeshuis behoort tot de mogelijkheden.

Voor meer informatie zie www.museumculemborg.nl en www.werkaanhetspoel.nl.

Nederlands Watermuseum Heb je altijd al eens een jas van zeep willen aantrekken? Kom dan naar het Nederlands Watermuseum. Kruip door een riool, ontdek uit hoeveel liter water jouw lichaam bestaat of leer hoe kinderen in andere landen met water omgaan. In Nederland is schoon water vanzelfsprekend. Voor 1,2 miljard mensen in de wereld geldt dat niet. Het water is te vies, er is te veel of er is juist te weinig water. Het Nederlands Watermuseum leert jou hoe dat kan. Maar daarvoor moet je zelf dingen doen en ontdekken!

Nederlands Watermuseum Zijpendaalseweg 26-28 , 6814 CL Arnhem T: 026-4452548, W: www.watermuseum.nl

Daklozendag 2011 de rally voor cabriolets GORINCHEM - Een hele dag genieten van open rijden, lekker eten en ondertussen een goed doel steunen.

Dat doe je tijdens de Daklozendag.

De Daklozendag op zondag 11 september bestaat uit een afwisselende rallyroute door Gelderland en het zuidelijk deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er wordt gestart in het historische centrum van Gorinchem. De cabriotocht eindigt met een gezellige barbecue op Slot Loevestein en als uitsmijter wordt door daklozenkoor De Straatklinkers een optreden verzorgd. De opbrengst gaat naar Plan Nederland.

Voor meer info en aanmelding: www.daklozendag.nl

Wil je op onderzoek in de waterlinie ga dan mee met een dagtocht van Durendale. Bij onze dagtochten ligt de nadruk vooral op het militaire karakter van de waterlinie en kun je in de Forten iets van het soldatenleven proeven. Natuurlijk geniet je daarbij ook van het mooie Hollandse landschap. Je kunt kiezen tussen een dagtocht in het Noordelijk deel tussen Muiden/Naarden en Utrecht en in het Zuidelijk deel tussen Utrecht en Gorinchem. Afhankelijk van de groepsgrootte zetten we een minibus of touringcar in.

Minimum groepsgrootte is vier personen.

Durendale Militair-Historische Reizen Vronkenlaan 24, 2352 EP Leiderdorp T: 06-13618832, W: www.durendale.nl E: averis@zonnet.nl

Steketee Outdoor Centrum Het Steketee Outdoor Centrum is dĂŠ buitensport organisatie die al vanaf 1992 activiteiten en workshops organiseert voor jong en oud. De activiteiten en workshops zijn geschikt voor scholen, bedrijven, vrijgezellen, kinderen en nog meer doelgroepen. Iedereen is welkom.

Wij verzorgen verschillende activiteiten op de forten te Willemstad die deel uitmaken van de Waterlinie. Kijk op www.activiteiten.nu voor de mogelijkheden.

Steketee Outdoor Centrum Heimolendreef 12A, 4715 TC Rucphen T: 0165-560870 W: www.activiteiten.nu E: info@activiteiten.nu

hollandse waterlinie | 45

Bezoekerscentra en musea: Binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie kun je twee infocentra over de Waterlinie bezoeken.

Informatiecentrum Fort Vechten Op Fort Vechten is een informatiecentrum voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het centrum biedt informatie over de geschiedenis van de Waterlinie. Ook de huidige en toekomstige functies van de forten en het landschap in de Waterlinie worden zichtbaar gemaakt. Het centrum is op publieksdagen geopend. Kijk voor meer informatie op www.fortvechten. nl onder de knop Infocentra.

Mobiel Informatiecentrum Het mobiele informatiecentrum kan overal staan. Op www.fortvechten.nl zie je de agenda van het mobiele informatiecentrum. Kijk hiervoor onder de knop Infocentra.

Fort van de democratie op Lunet 1: Het Fort van de Democratie is een nieuw educatief centrum van nationale allure. Bezoekers kunnen in een uitdagende tentoonstelling onderzoeken wat democratie voor hen betekent en wat zij aan de democratie kunnen bijdragen. Het Fort van de Democratie ligt op Lunet I in Utrecht.

T: 030â&#x20AC;&#x201C;2723500/ W: www.fortvandedemocratie.nl

Botanische tuinen van Fort Hoofddijk: Hier vind je de prachtige Rotstuin, de Systeemtuin, de (sub)tropische collecties en de Thematuin. Er worden regelmatig speciale activiteiten georganiseerd.

T: 030-2531826/ W: www.uu.nl

Slot Loevenstein: Het kasteel is tijdens openingstijden zelfstandig te bezoeken. Er worden twee belangrijke periodes uit de geschiedenis van Loevestein gepresenteerd: de middeleeuwen en de Staatsgevangenis. Uiteraard is er veel aandacht voor Hugo de Groot, de bekendste gevangene van Loevestein!

T: 0183-447171/ W: www.slotloevestein.nl

Overnachten: Fort Spion: Fort Spion ligt bij de Loosdrechtse Plassen en is een mooi voorbeeld van hoe men ruim een eeuw geleden dacht zich te verdedigen: omsloten door water. Er is een groen kampeerterrein en er kan ook Ă­n het fort worden overnacht, in de kanonremise of het bomvrije wachthuis.

T: 0294-234932/ W: www.fortspion.nl

Fort aan de Klop: Aan de Vecht ligt verscholen in het groen het Fort aan de Klop. Hier kun je overnachten in een van de Genieloodsen of met je tent op het fortterrein.

T: 030-2660555/ W: www.fortaandeklop.nl

Hostel op landgoed Rhijnauwen: Muiderslot: Het Muiderslot beleefde de grootste bloeitijd in de Gouden Eeuw dankzij de beroemdste bewoner van het kasteel, de schrijver en dichter P.C. Hooft. De Toren- en Ridderroute voeren je door de middeleeuwse burcht van graaf Floris V, bouwheer van het Muiderslot.

Voor kinderen is er een interactieve speurtocht door het kasteel.

T: 0294-256262/ W: www.muiderslot.nl

Het Nederlandse vestingmuseum: Eens was Naarden een moderne militaire verdedigingspost om de toegang tot het rijke gewest Holland en de koopmansstad Amsterdam tegen een de vijand te verdedigen. Dat verleden is in Naarden en in het Vestingmuseum nog steeds te zien. Ontdek het verhaal in de ondergrondse kazematten, wandel tussen kogelvangers en groene wallen, drink koffie in een kanonremise, geniet van het uitzicht. Elke eerste zondag van de maand kun je met een kanonnier in uniform meewandelen over en door het bastion Turfpoort. T: 035-6945459/ W: www.vestingmuseum.nl

Het vredeseducatiecentrum op Fort de Bilt: Op het voormalig militair Fort De Bilt in Utrecht is een Herinneringscentrum voor de toekomst ontwikkeld van nationale betekenis. Er is een unieke interactieve tentoonstelling in de voormalige bomvrije kazerne over vooroordelen, het zondebokverschijnsel en het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog en in het heden.

T: 030-2723500/ W: www.vredeseducatie.nl 46 | hollandse waterlinie

Op landgoed Rhijnauwen, waar ook Fort Rijnauwen ligt, kun je overnachten in een middeleeuwse ridderhofstede met slotgracht. Je verblijft in het Stayokay hostel. Je kunt hier een speciaal Hollandse Waterlinie arrangement boeken!

T: 030-6561277/ W: www.stayokay.com

Werk aan de korte uitweg: Tussen 20 mei en 1 oktober is het terrein bij Fort Werk aan de Korte Uitweg open als natuurkampeerterrein.

T: 030-6342199/ W: www.fortwku.nl

Fort Vuren: Fort Vuren is een pleisterplaats waar overnacht kan worden, mits je je slaapzak meeneemt. Alleen voor kleine tentjes is er een uniek veld met uitzicht op de rivier.

T: 0183-660950/ W: www.wff.nl

Overnachten in de vijf vestingsteden:

Verder is in de vijf vestingsteden van de Hollandse Waterlinie - Muiden, Weesp, Naarden, Gorinchem en Woudrichem - een ruim aanbod aan accommodatie te vinden.

Feesten en Partijen:

Vergaderen en Workshops: Muiderslot: In de wintertijd is het Muiderslot als congres- of vergaderlocatie beschikbaar. De stijlvolle Ridderzaal is een absoluut inspirerende omgeving voor een vergadering of bedrijfspresentatie.

T: 0294-256262/ W: www.muiderslot.nl

Fort aan de Klop: Fort aan de Klop biedt karaktervolle en professionele ruimtes voor een vergadering, training, lezing of workshop. Ook bij uitstek geschikt voor meerdaagse activiteiten door onze overnachtingsmogelijkheden. T: 030-2660555/ W: www.fortaandeklop.nl

Forteiland Pampus: Je kunt je familiebijeenkomsten, huwelijksfees-

Fort Voordorp: Fort Voordorp in Groenekan is gerenoveerd tot een

ten en personeels - en bedrijfsfeesten vieren op het forteiland Pampus bij Muiden. Op aanvraag kun je er een barbecuefeest van maken of met elkaar lasergamen. T: 0294-262326/ W: www.pampus.nl

sfeervol congrescentrum. Je kunt hier cursussen, lezingen, presentaties, workshops of feestelijke bijeenkomsten houden voor groepen tussen de 20 en 1500 personen.

T: 030-2735354/ W: www.fortvoordorp.nl

Muiderslot: De zalen, de schoonheid van de vesting en de geborgenheid van de tuinen bieden een ongekend scala aan mogelijkheden voor een diner, een unieke personeelsbijeenkomst of een inspirerende vergaderplek. In de Ridderzaal van het Muiderslot kan een huwelijksceremonie plaatsvinden. T: 0294-256262/ W: www.muiderslot.nl

Fort Vechten: Fort Vechten beschikt over allerlei ruimten met een au-

Fort Werk IV: Heb je iets te vieren zoals een jubileum, een familiedag

Fort Vuren: Met de Fortwachterij beschikt Fort Vuren over een sfeer-

of wil je met vrienden op een bijzondere manier iets delen? Dan ben je bij Vernissage aan het goede adres. Zij zorgen samen met je voor een programma dat past bij je wensen.

T: 035-6952277/ W: www.fortwerk4.nl

volle accommodatie voor 50 tot 70 personen. Ongedwongen met veel licht, in een gemoedelijke sfeer van een bruincafé. Ook beschikt het fort over een vergaderruimte voor 8 á 10 personen.

T: 0183-660950/ W: www.wff.nl

Fort aan de klop: Het bomvrije wachthuis (anno 1851) was vroeger

Slot Loevestein:

de plek waar de manschappen zich verschansten in tijden van oorlog.

Vandaag is het de plaats om te genieten van een heerlijke kop koffie of thee met taart, stevige lunch of een heerlijk diner. Het is bij uitstek de plek voor je verjaardagsfeest, borrel of receptie.

T: 030-2660555/ W: www.fortaandeklop.nl

thentieke sfeer. Je kunt ze huren van woensdag tot en met zaterdag voor onder andere vergaderingen. Er is ruimte voor maximaal 70 personen.

T: 030-6565285/ W: www.fortvechten.nl

Slot Loevestein ligt midden in het rivierengebied, in een vrijwel onbewoonde polder. De perfecte locatie om te vergaderen, brainstormen, concepten bedenken, onderhandelen, of met goede relaties genieten van al het moois dat de omgeving te bieden heeft. In de vesting zijn diverse ruimtes die plaats bieden aan gezelschappen van 2 tot 150 personen.

T: 0183-447171/ W: www.slotloevestein.nl

Fort Vechten:

Fort Vechten is een unieke locatie voor elk gewenst feest. Het fort staat op een terrein van 17 hectare en wordt omgeven door een gracht. Je kunt hier op een bijzondere manier uw verjaardag, receptie of personeelsfeest vieren. Er is een grote feestruimte (maximaal 195 personen) en een kleine feestruimte (maximaal 40 personen).

T: 030-6565285/ W: www.fortvechten.nl

Fort Altena:

Inspirerende seminars, uitzonderlijke productpresentaties, constructieve vergaderingen, spannende excursies, functioneel werkontbijt, er is veel mogelijk op Fort Altena.

T: 0183-447171/ W: www.fortaltena.nl

Slot Loevestein:

Het schitterend gelegen Slot Loevestein is van oudsher een aantrekkelijke locatie voor feesten en partijen. Loevestein heeft voor elke gelegenheid de juiste accommodatie; van kleine gezelschappen vanaf 10 personen tot grotere groepen van maximaal 500 personen. Daarnaast is Slot Loevestein ook een prachtige trouwlocatie.

T: 0183-447171/ W: www.slotloevestein.nl

Fort Altena: Fort Altena is bij uitstek een locatie voor een informeel, gezellig feest. Of het nu een bruiloft, familiereünie of verjaardag is, in ontspannen sfeer kun je je volledig richten op je gasten.

T: 0183- 447171/ W: www.fortaltena.nl

hollandse waterlinie | 47

Uit in de waterlinie!

-------------------------------

1 t/m 30 september

------------------------------La gestione / Fortissiomo op Fort Altena Fort Altena, ofwel ‘FORTISSIMO’ zal tijdens de Fortenmaand volledig in teken staan van Italië. Er staan verschillende Italiaanse activiteiten op het programma, zoals bijzondere workshops, overheerlijke proeverijen en lunchgerechten, een Italiaanse fair, speciale lezingen, een foto expo, muziek en zeer speciaal cabaret!

Gratis toegang. www.fortaltena.nl

-------------------------------

3 & 4 September

------------------------------Swing op de Brink Op zaterdag 3 september gaat het dak er weer af op het jaarlijkse muziek- en jazzfestijn in Muidenberg, met diverse optredens en een workshop. Op zondag 4 september wordt er gezongen door amateurs en professionals uit de omgeving. (Gratis toegang, tijden: zaterdag van 14.00–00.00 en zondag van 14.30–18.00 uur)

-------------------------------

3 t/m 25 September

------------------------------Fort Rijnauwen Kom op de volgende data naar fort Rijnauwen voor rondleidingen, historie en een vleermuizenspeurtocht: 4, 7, 11, 14, 18, 21, 25 en 28 september 10:30 uur rondleidingen, kom genieten van natuur en historie 3, 10, 17 en 24 september 13:30 uur rondleidingen, kom genieten van natuur en historie 4, 11, 18 en 25 september Forteninloop Rijnauwen 14:00 uur rondleiding 15:00 uur vleermuizenspeurtocht

-------------------------------

4,11,17,18 en 15 september

------------------------------Muziek op Fort Vuren Heerlijke muziek in de middag op Fort Vuren.

Onder andere met muziek van Jolie Coeur, Harp & Luit, Het Korenfestival, Ensemble Flutamuze en de Blaue Haen. De toegang is gratis en het beloofd steeds een gezellige middag te worden. www.wff.nl

-------------------------------

9 & 10 September

------------------------------Lingehavenconcert en Drakenbootraces Een geweldig weekendprogramma met op 9 en 10 september het 2e klassieke

48 | hollandse waterlinie

Lingehavenconcert in Gorinchem en op zaterdag overdag ook nog eens de vermaarde Drakenbootraces!

Tijdens dit spektakel zullen de trommels weer galmen door de haven en gaan de vele boten met elkaar de strijd aan om de felbegeerde wisseltrofee te veroveren!

-------------------------------

10 september t/m 31 oktober

------------------------------Kunst voor Pampus Tijdens deze manifestatie is Forteiland Pampus het decor voor de beeldende kunsten. Er zijn een aantal toonaangevende kunstenaars gevraagd een ingreep te doen in één van de ruimtes die het fort biedt. Hierbij staat de gedachte centraal dat de kunstenaars werken met licht, geluid, nieuwe media of video, dan wel een combinatie daarvan. Het is de bedoeling om Kunst voor Pampus een jaarlijks terugkerend item op de Noord Hollandse culturele agenda te laten worden, waarbij Pampus het ene jaar door de beeldende kunst wordt bezet, en het andere jaar door muziek, theater, kleinkunst of opera. www.kunstvoorpampus.nl

los te laten met heerlijke tapas en drankjes in de ‘nature lounge’. (Entree tot 16 jaar € 3,50 p.p., boven 16 jaar is de prijs € 5,- p.p., tijden van 11.00 – 18.00 uur)

-------------------------------

15 & 29 september

------------------------------Fort Rijnauwen Om 19:00 uur vind er een vleermuizen avondrondleiding bij fort Rijnauwen plaats. Kijk op www.staatsbosbeheer.nl voor meer informatie.

-------------------------------

24 september

------------------------------Licht op de Linie Op twee bijzon-

-------------------------------

dere plekken langs de Diefdijk wordt met behulp van licht en geluid het verhaal van De Nieuwe Hollandse Waterlinie verteld en wordt de functie en de schoonheid van het landschap onder de aandacht gebracht.

Op Kazemat langs de A2, Onder leiding van een spectaculaire laseren muziekshow wordt inundatie zichtbaar gemaakt. We gaan terug in de tijd en met moderne middelen ervaren hoe een landschap er uitziet wanneer dit onder water staat. Op het Wiel bij Werk aan de Diefdijk.

Een oude legende vertelt ons dat lang geleden ridder Egbert met zijn vrouw Ada en gevolg leefden in een prachtig kasteel. Tijdens een stormachtige nacht en na een bijzonder voorval is de Diefdijk doorgebroken en zijn Egbert en zijn gevolg met hun kasteel tijdens noodweer in de kolk van het Wiel weggezonken.

Het verhaal wil dat nog steeds tijdens kerstavond het luiden van de klok te horen is bij het wiel. Kijk op www.lichtopdelinie.nl voor meer informatie.

------------------------------

t/m 25 september

-------------------------------

10 & 11 September

------------------------------Fort ’t Hemeltje Open monumentendag en openstelling van Fort ’t Hemeltje.

Op 11.00 en 15.00 uur zijn er een rondleidingen op het fort over de historie en toekomst van het fort.

Verzamelen bij het hek, aanmelden niet nodig, zeer beperkte parkeergelegenheid. www.staadsbosbeheer.nl

11 September

Daklozendag, Cabriotocht! Een hele dag genieten van lekker open rijden, lekker eten en ondertussen een goed doel steunen. Dat doe je tijdens Daklozendag. Daklozendag bestaat uit een afwisselende rallyroute door Gelderland en het zuidelijk deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. www.daklozendag.nl

-------------------------------

11, 18 & 25 September

------------------------------Speur, speel, struin en slow down bij Fort op de Ruigenhoeksedijk! Ruigenhoek opent haar Fort voor een paar ‘ideale zondagen’.

Kinderen kunnen struinen op het Fort, spelen Kubbs en reuzetwister, bouwen metershoge torens van bamboe en speuren tijdens de spannende zoektocht naar de ‘Black Bat’. Ondertussen helpen ‘specialisten’ de ouders om (de kinderen)

-------------------------------

t/m 26 september

------------------------------Bezoek fort de Bilt Fort De Bilt is het eerste fort dat in Utrecht gebouwd werd en heeft een belangrijke geschiedenis. Niet alleen als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie maar ook door de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog. Tijdens deze oorlog werden 140 mannen, voornamelijk uit het verzet, op dit fort doodgeschoten. Je kunt een interactieve tentoonstelling bezoeken over de gebeurtenissen op het fort tijdens de Tweede Oorlog. Ook is er een doorlopend programma over vooroordelen, zondebokken en verzet vroeger en nu. De videofilm en de educatieve tentoonstelling maken het zeer aantrekkelijk voor grote en kleine kinderen. De informatiepanelen met megafoto’s zorgen ervoor dat je gemakkelijk de weg vindt op het terrein. Fort de Bilt is op afspraak geopend voor groepen. Meer informatie: www.vredeseducatie.nl

-------------------------------

t/m 26 september

------------------------------Liniepondje tussen Honswijk en Everdingen Tussen de forten Honswijk, Werk aan ‘t Spoel en Everdingen vaart een voetveer.

Je mag je fiets meenemen op de pont. Een leuke manier het mooie natuurgebied rondom de forten te verkennen! De voetveer maakt het zelfs mogelijk om de volledige hoofdweerstandslijn van de Waterlinie te volgen, van het Muiderslot tot de Biesbosch. Kijk voor meer informatie en het vaarschema op www.liniepont.nl

-------------------------------

-------------------------------

-------------------------------

-------------------------------

Zomerexpositie bij kunstfort Asperen KunstFort Asperen vormt deze zomer het strijdtoneel van een ware infiltratie. De vesting aan de Hollandse Waterlinie lijkt haar militaire betekenis sinds lang ontstegen. Dat gegeven luidt deze zomer haar ondergang in. Tot en met 25 september neemt Bik van der Pol bezit van het fort.

Onder de titel Too late, too little, (and how) to fail gracefully presenteert het duo een indringende zomerexpositie die zich laat lezen als een veldtocht.

Een campagne die voert langs hedendaagse kunst, performances, filmscreenings, lezingen en infiltraties in en rondom het fort.

(KunstFort Asperen is geopend van dinsdag tot en met zondag van 10:00 – 17:00 uur) www.kunstfortasperen.nl

t/m 30 september

Bezoek Fort Rijnauwen Met zijn 31 ha is Fort Rijnauwen het grootste fort uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Fort Rijnauwen is een indrukwekkende vesting, maar ook een waardevol natuurgebied. Het fort was jarenlang niet toegankelijk voor publiek. Hierdoor is het een paradijs geworden voor veel (bedreigde) planten en dieren. IJsvogels, reeën, ringslangen en wezels voelen zich er thuis. Er groeien zeldzame planten zoals orchideeën. ’s Winters overwinteren honderden vleermuizen in het fort. Sommige komen zelfs speciaal uit Rusland om hier hun winterslaap te houden. Ga eens op pad met de boswachter of gids van Staatsbosbeheer. Je komt op onverwachte plekken en hoort boeiende verhalen. Het fort is alleen toegankelijk tijdens excursies. www.fortrijnauwen.nl

-------------------------------

t/m 30 september

------------------------------Bezoek Gorinchem en Loevestein Zin in een dagje Gorinchem en bezoek aan Slot Loevestein? Boek een leuk arrangement! Je wordt ontvangen met koffie en gebak.

Daarna kun je kiezen tussen een vestingwallen- of stadswandeling.

Na de wandeling geniet je van een heerlijke lunch. De veerdienst Gorinchem brengt je vervolgens naar Slot Loevestein dat je uitgebreid kunt bezichtigen. www.vvvgorinchem.nl

-------------------------------

t/m 30 september

------------------------------Cultuursnuiven in de Vesting3hoek Op één dag drie provincies bezoeken, 600 jaar geschiedenis beleven en maar liefst drie rivieren bevaren; het kan allemaal in de Vesting3hoek. Het middeleeuwse Slot Loevestein, Fort Vuren, het oude vissersstadje Woudrichem en het Vestingstad Gorinchem zijn verbonden door fiets- en voetveren.

Een belevenis op zich!

Er zijn verschillende arrangementen waarmee je de Vesting3hoek op bijzondere manier kunt verkennen. Met een leuke wandeling of fietstocht, een picknick en een bezoek aan Slot Loevestein en Fort Vuren. Kijk snel op www.vesting3hoek.nl

-------------------------------

t/m 9 Oktober

------------------------------Publieksdagen Fort Vechten Het Fort bij Vechten is na Rijnauwen het grootste fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op het fort liggen 16 grotere en kleinere grondgedekte gebouwen, opgetrokken uit wel 16 miljoen bakstenen. Fort Vechten is gedurende het fortenseizoen regelmatig op zondag geopend voor publiek. Niets mooiers dan op een zonnige zondag op het terras van het fort koffie met een Fortkoek te nuttigen of met een ijsje in de hand rond te kuieren. De toegang is vrij.

Het fort is ook geschikt voor feesten en partijen, kinderfeestjes en er worden workshops georganiseerd. www.fortvechten.nl

-------------------------------

t/m 9 Oktober

------------------------------Infocentrum Hollandse Waterlinie Op Fort Vechten staat het Infocentrum Hollandse Waterlinie. In Barak Z is het verleden, heden en de toekomst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in tekst en beeld te bekijken. Met bijvoorbeeld oude en nieuwe filmbeelden uit de Waterlinie. Centraal in de tentoonstelling staat een grote tafel van de Waterlinie van Muiden tot

de Biesbosch waarop alle forten te vinden zijn. www.fortvechten.nl

leuke eet- en drinkgelegenheden.

Kijk op: www.uitmetabel.nl/waterlinie

-------------------------------

23 t/m 30 Oktober

t/m 31 oktober

Zondag matinees op fort werk IV

Art Collection Gooilust Art Col-

Bezoek het Muiderslot

lection Gooilust te ’s-Graveland stelt al meer dan 11 jaar een uitgebreid kunstaanbod tentoon, van schilderijen, glas en beelden, zowel in de Benelux als in de galerie. De collectie bestaat uit moderne internationale kunst, veelal met lichte ironie en speelse fantasie. Expositie Influences, 23 september tot 30 oktober 2011 met Mark Kadota schilderijen van Nederlandse landschaps, Moderne Vlaamse Stillevens en een workshop aan Hawaiian Huna wijsheid en shamanisme traditie (Open op vrijdag, zaterdag, zondag 11.0018.00 uur en op afspraak). www.artgallerygooilust.nl

Het Muiderslot is een prachtig middeleeuws kasteel, gelegen aan de monding van de Vecht. Het is rond 1280 door graaf Floris V gebouwd.

Meubels, gebruiksvoorwerpen en schilderijen in het kasteel vertellen zeven eeuwen Vestinggeschiedenis.

Je kunt het kasteel via drie publiekroutes verkennen. Kinderen kunnen een speurtocht doen die eindigt met een echte ‘ridderslag’. www.muiderslot.nl

-------------------------------------------------------------

-------------------------------

t/m 25 Oktober

------------------------------Dagje Leerdam Het inmiddels beroemde arrangement van de Glasblazerij en Rederij Leerdam is Dagje Leerdam. Dit arrangement combineert de mooiste kenmerken van Leerdam: de Linge en glas.

Over de Linge kun je een onvergetelijke rondvaart maken langs onder andere Fort Asperen. Daarnaast genietje in de Glasblazerij van een demonstratie glasblazen. Om de dag compleet te maken, is de lunch inbegrepen in het arrangement, net als een stadswandeling door Leerdam. www.nationaalglasmuseum.nl

-------------------------------

t/m 30 oktober

------------------------------Met fietsnavigatie ‘Abel’ de Waterlinie verkennen Met Abel ontdek je al fietsend de mooiste plekjes van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

In de driedaagse fietstocht ontdek je het mooie noordelijke deel van de Waterlinie. Zo bezoek je Naarden, één van de best bewaarde vestingsteden ter wereld. Als je de forten, kastelen en batterijen van het zuidelijk deel wilt ontdekken, kun je de vijfdaagse tocht maken. Je komt onder andere langs Fort Vuren met een heerlijke theetuin, Fort Vechten en het enorme Fort Rhijnauwen. Met jonge kinderen is de fietsvakantie van drie dagen met korte tochtjes ideaal. Bij elke fietsvakantie krijg je Abel mee; een zeer gebruiksvriendelijk navigatiesysteem speciaal voor fietsers. Naast navigatie over de mooiste paadjes laat Abel je onder andere filmbeelden en foto’s zien over de bezienswaardigheden. Ook informeert Abel je onderweg over

-------------------------------

-------------------------------

-------------------------------

t/m 31 oktober

------------------------------Pampus Forteiland Pampus ligt 3 km voor de haven van Muiden in het IJsselmeer. Het forteiland had eens tot doel de haven van Amsterdam te beschermen tegen de vijand. Met de boot vaar je naar het eiland, waar onder andere rondleidingen worden gegeven. Meer informatie: www.pampus.nl

-------------------------------

t/m 31 Oktober

------------------------------Zeilen in de Waterlinie Muiden is het ideale vertrekpunt voor een zeiltocht. Cultuurliefhebbers maken, voordat zij aan boord gaan, een wandeling door het historische vestingstadje. Je komt langs veel mooie en indrukwekkende bezienswaardigheden, zoals de Westbatterij, het Muizenfort, het Muiderslot en Fort H. Combineer je tocht met een bezoek aan het Muiderslot en Forteiland Pampus! Meer informatie vind je op: www.sterkehein.nl

-------------------------------

t/m 1 november

------------------------------Loopgraven bij Muizenfort Het Muider Muizenfort Museum is geopend van 10.00 tot 17.00 uur.

Het museum bestaat uit een binnen expositie in het Muizenfort en een loopgravencircuit ter plaatse van de frontwallen met diverse voorzieningen dat het fort uit 1874 met een originele Nederlandse (Piramide) groepsschuilplaats uit de mobilisatieperiode 1939-1940, een waarnemingspost en een voormalige G-( mitrailleur- ) kazemat met elkaar verbindt. Ook is er een liniekijker die de onderwaterzetting van de Noorden Zuidpolder na bootst. www.muidermuizenfortmuseum.nl

t/m 20 november

------------------------------op 19 september, 9 oktober en 20 november vinden de volgende zondag matinees op Fort werk IV plaats. De muzikale optredens worden aangevuld met diverse theateracts. Laat je culinair verrassen door de heerlijke hapjes die met zorg en aandacht zijn gemaakt. De hapjes en drankjes worden los van de entreeprijs verkocht. De kleinsten (vanaf 4 jaar) krijgen een eigen creatief programma aangeboden.

Voorverkoop: www.vernissage.nl en meer informatie over de Zondag matinees en andere activiteiten in Bussum: www.bussumpromotie.nl

-------------------------------

t/m 1 december

------------------------------Botanische Tuinen Fort Hoofddijk is tussen 1877 en 1879 ten oosten van Utrecht gebouwd. Op het terrein van het fort liggen de Botanische Tuinen van de Universiteit Utrecht. Deze kun je tot 1 december bezoeken. www.botanischetuinen.uu.nl

-------------------------------

t/m 30 december

------------------------------Workshops op het Leege land Sinds begin 2011 zet Het Leege Land de Landschap Workshop in de markt. De workshops van Het Leege Land hebben een stevige historische basis. Je werkt met originele instrumenten of goede replica’s, zodat je echt in handen hebt waar een vestingbouwer uit bijvoorbeeld 1700 mee werkte. We geloven dat dit je echt een idee geeft van het werk dat destijds is verzet om ons landschap te maken zoals het nu is. Je werkt bij iedere opdracht op een andere plaats en ziet zo dus de locatie van verschillende kanten. Kijk voor meer informatie op www.hetleegeland.nl/workshops

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Bezoek Fort Blauwkapel Blauwkapel is één van de grootste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het is uniek omdat het rondom een bestaand dorpje is aangelegd. Het oude dorpje rondom de kerk lijkt zo te komen van een ansichtkaart uit de 19e eeuw. Het fort ontleent zijn naam aan de kapel van dit dorp. Fort Blauwkapel is het hele jaar geopend voor publiek. Rondom de fortgracht kun je een prachtige wandeling over de wallen maken en kijk je uit op de vroegere bastions.

Op de steiger, aan de rand van de fortgracht, kun je aan het water zitten en even uitrusten. Karakteristiek

hollandse waterlinie | 49

zijn het oude wachthuis, de witte wachterswoning en de bomvrije kazerne. Het oude wachthuis is in gebruik door scoutinggroep Willem de Zwijger. Je kunt dit afhuren voor feesten en partijen. De bomvrije kazerne bestaat uit huurwoningen.

Kortom, Fort Blauwkapel is een uitstekende gelegenheid om sfeervol te dwalen langs 19e eeuws militair erfgoed met een eigentijdse nieuwe bestemming. www.utrecht.nl/forten

-------------------------------

je met een kanonnier in uniform uit 1825 meewandelen over en door het bastion Turfpoort. Gedurende het seizoen kan op zaterdag en zondag meegevaren worden met de legergroene museumboot op een ‘verkenningstocht’ door de vestinggracht. De schipper heeft mooie verhalen en wijst je op de bijzondere plekken in de vesting die je alleen maar vanaf het water kan zien. Meer informatie en openingstijden: www. vestingmuseum.nl

-------------------------------

t/m 31 december

t/m 31 december

Fortengame ‘spionage aan de linie’ De Fortengame kan op een iPhone gratis gespeeld worden in de vestingsteden Naarden, Weesp en Muiden. De app is gemaakt voor deze drie vestingsteden, die onderdeel zijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De uitdaging voor de spelers is om erachter te komen welk land, voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog, onderzocht hoe sterk de linie daadwerkelijk was.

Spelers lopen langs bezienswaardigheden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de verschillende steden. Op een aantal plekken geven virtuele personages uit die tijd door middel van opdrachten en spellen aanwijzingen om het mysterie op te lossen. Daarnaast krijg je informatie over de historie van de steden zelf.

De game ‘Spionage aan de linie’ is gratis te downloaden in de App Store van iedere iPhone. Meer informatie: www.vvvgooivecht.nl

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------GPS- wandeltocht In de outdoor game Zet de Vecht in Gevecht speel je zelf een rol in een fictief verhaal, dat zich afspeelt in 1914. Er dreigt een aanval vanuit Duitsland en de Nieuwe Hollandse Waterlinie moet het gebied verdedigen. Onderweg kom je allerlei figuren tegen: een deftige slotvoogd, een drukke molenaar, de bezorgde Chef der Inundatie, Duitse soldaten en vele anderen. Zij vertellen je allerlei wetenswaardigheden. Zo kun je zelf beleven hoe de Waterlinie in werking gesteld kon worden. Kijk voor meer informatie op www.slotzuylen.nl/actueel/hoog_water

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Het verleden van Naarden is in het Vestingmuseum nog steeds te zien. Ontdek het verhaal in de ondergrondse kazematten, wandel tussen kogelvangers en groene wallen, drink koffie in een kanonremise, geniet van het uitzicht. Elke eerste zondag van de maand kan

50 | hollandse waterlinie

-------------------------------------------------------------

Oudheidskamer Vreeswijk Op Fort Vreeswijk zit de Oudheidskamer Vreeswijk. Dit museum biedt een overzichtstentoonstelling over het leven en werken in Vreeswijk vanaf ongeveer 1850. In de presentatie wordt vooral veel aandacht besteed aan de geschiedenis van de binnenvaart. www.museum.nl/index. cfm/museum/oudheidskamer-vreeswijk

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Overnachten op Bed & Breakfast Boerderij De Wetering Even buiten het dorp Schoonrewoerd (gemeente Leerdam) aan de rand van de polder staat dit pittoreske boerderijtje met daarnaast een sfeervol groot tuinhuis. Met prachtig uitzicht op de weilanden en ook op de Nieuwe Hollandse Waterlinie, met de bijzondere Diefdijk en vlakbij het Schoonrewoerdse Wiel. Je kunt in de boerderij of in het tuinhuis overnachten, wat gekenmerkt wordt door rust, sfeer, romantiek en natuur. Er ligt leuke informatie over de Hollandse Waterlinie voor je klaar en er zijn mooie wandel- en fietsroutes die natuurlijk ook op en langs de Waterlinie gaan. De gastheer geeft op verzoek een Waterliniepad Vogelexcursie die vanuit Fort Asperen langs de Zuiderlingedijk loopt.

Voor meer informatie en prijzen: www.de-wetering.com

-------------------------------

-------------------------------

-------------------------------

-------------------------------

t/m 31 december

Overnachten op Fort Vuren Het

Suite & Breakfast slot Loevestein

Fort bij Vuren, zoals de eigenlijke benaming is, is gebouwd in 1848 als torenfort. Het fort heeft een leuk terras. Je kunt op Fort Vuren kamperen op het terrein of overnachten in het fort. Ook worden er vaak wandelingen georganiseerd vanuit Fort Vuren en zijn er kleine tentoonstellingen of exposities. Fort Vuren heeft ook vergaderruimtes en een kunst café.

Kijk voor meer informatie op www.wff.nl

Overnachten in de vesting van Slot Loevestein is een bijzondere belevenis. Als je de toegangspoort van de vesting betreedt, wordt je direct opgenomen in de historische sfeer.

Het straatje met de soldatenhuisjes, de taveerne, imposante kastanjeboom en het uitzicht op het kasteel herinneren aan vroeger tijden. ‘s Nachts gaat de vestingpoort dicht en kunnen gasten in verbluffende rust en stilte gaan genieten van een rondwandeling over de verdedigingswal of de schitterende sterrenhemel. Een uitgebreid ontbijt met ambachtelijke ingrediënten wordt ’s morgens geserveerd in de luxe keuken, het terras of zelfs op de kamer gebracht. Het ware afsluiting van een onvergetelijk verblijf. Voor informatie en prijzen kijk op www.slotloevestein.nl

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Slapen in een bunker Bij de vestingstad Woudrichem, aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie, ligt het Landgoed Kraaiveld. Drie bunkers op dit landgoed zijn ingericht als slaapgelegenheid. Wilco de Zeeuw wil gasten op deze manier de Hollandse Waterlinie laten beleven. www.landgoedkraaiveld.nl

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Speelbos de kleine waterlinie te vuren In het Lingebos is een superstoer speelbos met een heus speelfort, soldaten en kanonnen.

Hier kun je de hele middag met water kliederen, in bomen klauteren en verstoppertje spelen in het bos. Speelbos De Kleine Waterlinie leent zich ook prima voor een leuk schooluitje of een spannend kinderfeestje. Wanneer je met een groep komt dan graag contact opnemen met de beheerder (zie ‘meer informatie’ onder aan dit bericht). Zij kunnen dan zorgen dat de toiletten open zijn en er niet nog een grote groep aanwezig is. (geopend van zonsopgang tot zonsondergang, toegang is gratis, parkeren €1 per auto) www.staatsbosbeheer.nl

-------------------------------

t/m 31 december

-------------------------------

-------------------------------

Stayokay met fietsarrangement in de Hollandse Waterlinie Wil je

-------------------------------

een paar dagen weg? De schoonheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ontdekken? Kom naar het Stayokay hostel in Bunnik, op een steenworpafstand van Utrecht! Het hostel ligt op een prachtige locatie, midden in de natuur, langs de Kromme Rijn. Op 5 minuten lopen ligt Fort Rijnauwen, het grootste fort uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie, ook bekend om de bijzondere planten en dieren die er leven. www.stayokay.com

t/m 31 december

Overnachten op Fort Spion Fort Spion is een klein fort in de Hollandse Waterlinie en is ingericht als kampeerfort. Je kunt ook in het fort zelf overnachten. Fort Spion ligt langs de Ruige Route, leuk voor wandel- en fietstochten! De beide fortwachters kunnen je veel vertellen over de plek en de geschiedenis van Fort Spion. Meer informatie op www.fortspion.nl

t/m 31 december

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Waterlinieloop door Polderwachter De polderwachter is een boswachter zonder bos. Dit wandelend kunstwerk is je reisleider op het platteland. Tijdens de wandelingen krijg je, al luisterend, een hippe cursus landschaplezen. Er zijn twee Waterlinie wandelingen.

Rederij Schuttevaer in Utrecht verzorgt een rondvaart vanuit de stad over de Vecht naar Maarssen.

Daar ga je aan wal voor een wandeling met de polderwachter. Na de wandeling met de boot terug naar Utrecht. Voor meer informatie: www.polderwachter.nl

-------------------------------

t/m 31 december

------------------------------Wijnproeven op Fort Jutphaas Wijnkooperij Trouvaille zit op het mooie Fort Jutphaas uit 1820. Het fort is toegankelijk voor publiek en er zijn diverse wijn arrangementen en een wijncursus te volgen. De bijna 200 jaar oude stalen buitendeuren staan uitnodigend open, zodat je je ogen te goed kan doen.

Alle wijnen die in de kelders van Fort Jutphaas liggen, zijn door de directie ter plekke bij de wijnboeren geproefd en geselecteerd. www.trouvaille.nl Uit in de Waterlinie! is een selectie van de activiteiten die op en rondom de Nieuwe Hollandse Waterlinie worden georganiseerd. Voor het volledige overzicht bezoek de activiteitenkalender op www.hollandsewaterlinie.nl

Colofon De NHW in Vogelvlucht is een mooi prentenboek van de hand van Lex Tempelman waarin het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie letterlijk en figuurlijk wordt verbeeld en verhaald in vogelvlucht. Bij de rake tekeningen zijn slechts weinig woorden nodig om systemen van inundatie en bouwstructuren van de forten uit te leggen. Het boek geeft een goed beeld van onze landsverdediging in de 19de en begin 20ste eeuw. De Nieuwe Hollandse Waterlinie in Vogelvlucht is te koop in de fortenwinkels en te bestellen bij het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het boekje kost € 8,-.

In samenwerking met het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie brengt Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij een reeks uit over verdedigingswerken in de Waterlinie.

Tot nu toe zijn verschenen Fort Altena, Fort bij Asperen, Slot Loevestein, Fort Vuren, Werk aan het Spoel en Fort Pannerden. De boekjes zijn handzaam en informatief en kosten € 7,50 per stuk.

Ze zijn verkrijgbaar op de locaties zelf en via de site www.stokerkade.nl.

Uitgever: Kennik Media Redactie, traffic & acquisitie: Kennik Media, Iris Stokkink, Elise van der Linden, Marjolein Schouten Vormgeving: Color your Company, Marlise Zijlstra Fotografie: Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, Martin van Lokven en anderen Publicatiedatum: 1 september 2011 Het magazine Beleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie is mede mogelijk gemaakt door Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, Provincie Utrecht, de linieondernemers.

Dit magazine is met zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is aan verandering onderhevig en mede afhankelijk van informatie die ons is verstrekt door derden. Indien de informatie onjuistheden blijkt te bevatten kan Kennik Media en het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden.

Vleermuizen staan bekend als griezelig. Maar wie Dora ondersteboven heeft gelezen, zal er anders over denken. Dit kleurrijke kinderboek beschrijft een jaar uit het leven van een grootoorvleermuis; Dora. Zij leeft in een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Het is een leuk en toegankelijk verhaal, met extra achtergrondinformatie in korte intermezzo’s.

Lichaamsbouw, echolocatie, winterslaap: op een speelse manier maken kinderen kennis met deze bijzondere zoogdieren. Ook erg leuk voor ouders en leerkrachten!

Verkrijgbaar voor € 9,95 in de boekhandel, via www.knnvuitgeverij.nl en www.zoogdiervereniging.nl

Heb je suggesties of opmerkingen die ons kunnen helpen bij het verbeteren van dit magazine dan kan je deze sturen naar Kennik Media. Ook kun je contact met ons opnemen als je wilt participeren in de volgende uitgave.

Het nieuwe magazine zal in het voorjaar van 2012 uitkomen, voor de start van het nieuwe Fortenseizoen.

Kennik Media t.a.v. Nieuwe Hollandse Waterlinie Postbus 190 1200 AD Hilversum 035 - 621 27 03 info@kennikmedia.nl

Ontdek het geheime wapen van Nederland

Bezoek de activiteitenkalender op www.hollandsewaterlinie.nl