binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
De verbindende kracht van
Quilts
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
Bars and Tumblers Comforter, Number 1
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
De verbindende kracht van
Quilts An Keuning-Tichelaar en Lynn Kaplanian-Buller vertaald en bewerkt door Mariamartha Wijnkoop
internationaal
MENNO SIMONS centrum
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
Verantwoording gebruikt beeldmateriaal Foto’s van Donna Halvorsen (omslag, pagina 180), van Merle Good (pagina’s 8, 12, 21, 24, 28, 34, 50, 74, 77, 78, 81, 82, 86, 89, 98, 100, 102, 104, 106, 112, 114, 117, 118, 123, 148, 154, 158, 166, 169, 172), van de Keuning-Tichelaar familie (pagina’s 10, 14, 20, 22, 25, 27, 30, 44, 52, 55, 66, 68, 69, 84, 128, 170, 174), van de Kaplanian familie (pagina’s 16, 17, 42, 171, 176, 178), van Avo Kaplanian (pagina’s 96, 161, 163), uit de MCC archieven (pagina’s 49, 122, 129, 132, 136, 138, 141, 145, 147, 152), ontvangen van Harriet Berg (pagina 144); alle quilt foto’s van Jonathan Charles. Verantwoording gebruikte teksten ‘Herinneringen van een vluchteling’ door Kate Good (pagina 130); ‘De honderdeenjarige Martha Yoder naait nog steeds hulpgoederen’ door Harriet Berg (pagina 140); ‘Over de Quilts’ door Phyllis Pellman Good (pagina 186). ‘Mobilisatie en de eerste oorlogsdagen tot en met de capitulatie’ (pagina 30-31) en ‘De jodenvervolging in Nederland’ (pagina 47-48) door Peter Neervoort. De aangehaalde tekst op pagina 139 is gebruikt met toestemming uit The Earth Is the Lord’s: A Narrative History of the Lancaster Mennonite Conference, Herald Press. Alle rechten voorbehouden. De aangehaalde tekst op pagina 143 is gebruikt met toestemming uit Up from the Rubble, Herald Press. Alle rechten voorbehouden. Foto’s, ander beeldmateriaal, verslagen en brieven van Mennonite Central Committee (MCC) Bibliotheek en Archieven zijn gebruikt met toestemming van Mennonite Central Committee.
Grafisch ontwerp (originele) Noord-Amerikaanse uitgave: Dawn J. Ranck Organisatie en grafische verzorging Nederlandse uitgave: Kees Knijnenberg Titel van de Noord-Amerikaanse uitgave: Passing on the Comfort: the war, the quilts and the women who made the difference Titel van de Nederlandse uitgave: De verbindende kracht van Quilts; lappendeken van verhalen door An Keuning-Tichelaar en Lynn Kaplanian-Buller Nederlandse vertaling en bewerking: Mariamartha Wijnkoop Copyright © 2005 Good Books, Intercourse, PA 17534, USA International Standard Book Number: 1-56148-482-2 Library of Congress Catalog Card Number: 2005001932 Copyright © 2008 Stichting Internationaal Menno Simons Centrum, Witmarsum Alle rechten voorbehouden. Gedrukt en gebonden in Nederland. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in geautomatiseerde bestanden of op enigerlei wijze openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van Good Books, Intercourse, PA 17435, USA en Stichting Internationaal Menno Simons Centrum, Witmarsum, Nederland De uitgevers hebben getracht alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties en teksten te achterhalen. Degene die desondanks meent aanspraak te maken op auteursrechten, kan contact opnemen met de uitgevers.
4
ISBN/EAN: 978-90-812955-1-2 www.mennosimonscentrum.nl
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
Inhoud 8 Over onze verhalen... 10 An, 1943, Amsterdam Ik begin met mijn verzetswerk 12 Lynn, januari 1980 De ontdekking van de quilts 20 An, april 1922-1937 Een beknopte biografie 26 An, april 1938-1940 De Duitse bezetting begint 32 An, 1940 De bezetting 34 Lynn, 1949-1972 Van Heron Lake naar Amsterdam 44 An, 1940-1943 Ik ga naar de stad 50 An, 1943-april 1944 Ik ontdek het verzet in Amsterdam 60 Lynn, 1972-1974 Het vinden van een huis in Amsterdam 66 An, lente en zomer 1944 Bruiloft in Makkum 74 An, zomer en winter 1944 Het dagelijks leven in Irnsum 84 An, winter 1944-lente 1945 Creatieve oplossingen en de vrijgevigheid van onze landgenoten 90 An, juli 1944-mei 1945 Verzetswerk in Friesland 92 An, lente 1945 De nachtmerrie van een pacifiste 94 An, lente 1945 Verraden door de taal 96 Lynn en An, 1990 Onze ontmoeting 100 An, 1945 Gered door een overledene
16-05-2008
✜
De verbindend kracht van
Quilts 5
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
6
104 An, 1945 Klassieke afleidingsmanoevre 108 An, 1945 Toeval? 110 An, maart 1945 Collaborateurs op de vlucht 114 An, mei-september 1945 Op bezoek in Makkum 118 An, mei 1945 Na de bevrijding 122 An, eind 1945-september 1946 Nog meer vluchtelingen? 134 Lynn De reis van de quilts 148 Lynn Verrassing aan de grens 154 An, 1947 De doopsgezinden uit de OekraĂŻne vertrekken uit Irnsum 158 An, 1980 De ontmoeting van Lynn met de quilts en van An met Lynn 164 Lynn, juni 1980 De ontdekking van mennonieten in Nederland 170 Lynn, september 1992 Wat moet er met de quilts gebeuren? 176 Lynn, september 1994 Het rentmeesterschap over de quilts 180 An, juli 1991 De herinneringen komen weer boven 182 Lynn Een slotwoord 186 Over de quilts 190 Doopsgezind hulpwerk vandaag Koninklijke Tichelaar Makkum 191 Internationaal Menno Simons Centrum Bibliografie 192 Tijdlijn (vervolg van pagina 2 van het omslag)
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
Van An: voor mijn kinderen en kleinkinderen In de jaren tachtig verscheen in de NRC een artikel waarin stond dat de Nederlandse doopsgezinden Duitse Nazikopstukken hadden geholpen om naar Zuid-Amerika (Paraguay) te ontkomen. Niets was minder waar. In vele pastorieën is veel gebeurd aan hulpwerk, onderduikers enz. Vooral Joden hebben onderdak gekregen in Doopsgezinde pastorieën. Wetende hoeveel geholpen is besloot ik vanuit mijn boosheid mijn verhaal toch te vertellen na zeer lang aarzelen, omdat ik steeds worstelde met de gedachte of ik mensen misbruikte in mijn boek. Anderen hebben mij tenslotte bevrijd van die gedachte. Daarnaast wil ik Lynn bedanken die het initiatief nam tot dit boek. Verder dank ik Inge die de eerste aanzet voor mijn tekstaandeel van dit boek heeft gemaakt, Mariamartha voor de vertaling en bewerking van de Engelse uitgave, Phyllis en Merle Good voor het uitgeven en hun belangeloze medewerking om de Nederlandse uitgave mogelijk te maken, Kees Knijnenberg die het karwei heeft afgemaakt en Herman als luisterend oor. En tenslotte voor dochter Anke die veel kostbare tijd en energie heeft besteed aan haar communicatieve rol om het geheel tot een goed einde te brengen. Van Lynn: voor An, en voor mijn moeder die zoveel van verhalen houdt En een dankwoord voor hun hulp en inspiratie voor Sheila Gogol, Donna Halvorsen, Bernadine Yoder, Lil Bartel, Lisa Friedman, Dave Worth, Brenda Wagner, Carolyn Beyer, Franciska Rosenthal Lowe, Liesbeth Ernst, Chaya Beckerman, Pauline Burmeister, Piet Visser, Anne de Jong, Mark, Paul en Rachel Buller, en Phyllis en Merle Good. Speciale dank voor An en haar hele familie en medewerkers, omdat anders immers het boek nooit zou zijn verschenen. Avo, jij bent mijn rots, mijn spiegel, mijn liefste!
16-05-2008
✜
De verbindend kracht van
Quilts 7
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
Lynn en An
Over onze verhalen... 8
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Over onze verhalen . . .
D
it is een verhaal in stukjes en beetjes, die aanvankelijk nogal door elkaar liggen. Het is verrassend hoe de losse stukjes een patroon gaan vormen waar we in het begin nog geen voorstelling van hebben. Eerst is daar in het Nederland van het begin van de veertiger jaren An, die er voor waakt dat de oorlog haar jonge veelbelovende leven niet te veel gaat beheersen. Als ze voor grote verschrikkingen komt te staan, neemt zij risico’s waar de dappersten onder zouden bezwijken. In dezelfde periode kwamen over heel Noord-Amerika groepen vrouwen in naaikringen bij elkaar om quilts te maken. Die werden vervolgens in bundels verzonden en brachten op die manier troost en bemoediging tijdens de oorlog. Ik verschijn zo’n twintig jaar later op het toneel, als ik opduik in Amsterdam in het begin van de jaren 70, enigszins opstandig en moe van alweer een oorlog, die in Vietnam. Ik kende An niet en quilts had ik nooit gemaakt. Maar mijn grootmoeders en tantes en vrouwen van de kerk in mijn jeugd wel. En ik kende het verlangen van een immigrant naar de stofjes van thuis. We hebben foto’s van de 19 quilts, die uiteindelijk tegen het midden van het verhaal opduiken, over het hele boek verspreid. Deze quilts brachten An en mij bij elkaar. We zullen dit verhaal opbouwen als de bovenkant van een quilt, hier een stukje, daar een lapje, tot het patroon, verbazingwekkend samenhangend, te voorschijn komt. Een verhaal over afschuwelijke omstandigheden, vastberaden vrouwen en over quilts, soms tot op de draad versleten, omdat ze zo lang dienst deden. Lynn Kaplanian-Buller Amsterdam 2008 De verbindend kracht van
Quilts 9
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
Ik begin met mijn verzetswerk 10
An
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
An, 1943, Amsterdam
Ik begin met mijn verzetswerk
O
p 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen. Vijf dagen later was ons land bezet en die bezetting duurde vijf jaar. Dit kleine, dichtbevolkte landje, met zijn traditie van onafhankelijkheid, leed honger, onvoorstelbare ontberingen en er vielen vele doden. Er begonnen zich verzetsgroepen te vormen, wat voor allen die erin meewerkten een groot risico inhield. In 1943, ik was 21, begon ik in het geheim boodschappen te doen voor het verzet. Op een keer werd mij gevraagd om een Joodse baby in een grote weekendtas van Amsterdam naar Makkum te brengen, helemaal in het noorden van het land. De baby had een spuitje gekregen om hem rustig te houden, maar ik word nog steeds nerveus, als ik eraan denk wat er had kunnen gebeuren. Ik nam de boot over het IJsselmeer van Enkhuizen naar Stavoren. Ik zette de tas op de plaats naast mij. Daar zat niemand. ‘Ik heb zo’n onveilig gevoel,’ schreef ik in een brief naar mijn vriend Herman. ‘Het voelt alsof er iets belangrijks gaat gebeuren, maar mijn pakketje staat vlakbij, dus er kan niets fout gaan. Behalve….’ En toen viel er een bom in het water. De boot begon plotseling over te hellen en er waren schoten. Iedereen ging in het gangpad liggen. Toen pas realiseerde ik me wat er gebeurde. De man die aan de andere kant naast me zat, zakte in elkaar, dood, en er zat een gat in de sjaal die ik droeg! Alles wat ik weet is dat ik de baby veilig bij zijn pleegouders afleverde in mijn geboorteplaats Makkum. Maar wat zou er gebeurd zijn, als ik getroffen was? Ik beschouwde dit als een teken dat mij gevraagd werd een grotere taak op me te nemen en dat mij de middelen gegeven zouden worden om die te volbrengen.
De verbindend kracht van
Quilts 11
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
De ontdekking van de quilts 12
Lynn
16-05-2008
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Lynn, januari 1980
De ontdekking van de quilts
I
k wist niet meer precies waarom we gekomen waren. Toen we over de enige toegangsweg, een klinkerfietspad, bij de idyllische boerenwoning kwamen, vroeg ik me af hoe het weekend zou gaan, vooral omdat we als enigen ons kind bij ons hadden. Deze bijeenkomsten van Palestijnse, allen mannelijke en voornamelijk christelijke studenten, draaiden meestal om de maaltijd. De jongens hadden zichzelf tijdens hun studie koken geleerd. Ze vonden niets fijner dan uren bezig te zijn met het plannen van, boodschappen doen voor en het samen in een grote keuken onder het tappen van Arabische moppen klaarmaken van gerechten uit hun thuisland om die vervolgens met hun dierbaren op te eten. Ze deden alles samen: afwassen en ook koffie zetten, geheel in tegenstelling tot het gebruikelijke beeld van de Arabische man, waar wij vrouwen altijd om lachten. Als deze zes knapen opgepakt en ondervraagd zouden worden, zouden ze het op politiek gebied nergens over eens zijn. Wel zouden ze allemaal, tot en met de kruiden, alle menu’s van de voorgaande week kunnen opdreunen. Het waren zachtaardige huiselijke knullen, die opfleurden, als ze met elkaar in hun moedertaal spraken. Ze genoten vooral van de ingewikkelde dubbelzinnigheden die het Arabisch eigen zijn. Degene van de groep, die het verst weg woonde, had tegen zijn medestudenten Psychologie geklaagd dat hij zijn ‘broeders’ miste. Een van hun vriendinnen nodigde, na met haar ouders overlegd te hebben, de student, die Samir heette, uit om met al zijn Palestijnse maatjes en hun gezinnen naar het weekendhuis van haar ouders in Friesland te komen. Dus hier waren we dan. Avo, ik en onze driejarige dochter Nadine kwamen uit Landsmeer, iets ten noorden van de Amsterdamse haven. We waren de oudste en meest gesettelde van het groepje studenten, hadden allebei een veeleisende baan en probeerden Nadine op te voeden met het beste van drie culturen, de Palestijnse, Amerikaanse en Nederlandse, vooral ’s avonds en in de weekends. We waren altijd moe. Toen ik daar aankwam, was ik opgelucht dat de boerderij
De verbindend kracht van
Quilts 13
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Borg, waar de groep het weekend doorbracht
De ontdekking van de quilts 14
groot genoeg was, zodat ik me vroeg terug zou kunnen trekken om bij Nadine te gaan slapen, zodra de jongens begonnen met het inzetten van een klein bedrag voor een van hun nachtenlange pokerspelletjes. Nadine zou de volgende ochtend natuurlijk vroeg wakker worden en het was mijn beurt om gelijk met haar op te staan. Na zeven jaar Nederland verbaasde ik me nog steeds over het vermogen van Europeanen om bij elkaar te zijn louter en alleen om het bij elkaar zijn of om in je eentje voor je plezier te gaan wandelen. In Minnesota kwamen we bij elkaar Om Iets Nuttigs te Doen. Familiefeestjes golden als een goede reden, maar er moest wel een duidelijke aanleiding zijn. En, je ging alleen wandelen om stoom af te blazen, diep na te denken of om je naar een bepaalde plek te begeven. We zouden nooit gewoon samen een eindje omgaan. Als iemand die altijd aan verwachtingen van anderen wilde voldoen, voelde ik me vaak verloren tijdens deze bijeenkomsten van Palestijnse mannen en Europese vrouwen van wie de meesten nog student waren. Daarbij kwam mijn rol als werkende moeder en ik voelde me vaak enigszins in de war over
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Log Cabin
De verbindend kracht van
Quilts 15
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
De ontdekking van de quilts 16
16-05-2008
Het weekend op Borg. Vierde van links is Avo, de vijfde is Lynn
hoe ik in deze situaties paste. Ik moest leren om me geen zorgen meer te maken over wat anderen van me verwachtten en probeerde te doen wat het meest verstandig was zonder anderen met opzet pijn te doen. We gingen de boerderij in, die, waar een deel van de hooizolder verwijderd was, een groot hoog plafond had. Aan de muur hing een quilt die er Noord-Amerikaans uitzag. Het huis was heel pittoresk. Het stond vol met antiek speelgoed, had ingebouwde kasten en werd verwarmd door een gietijzeren potkachel die een gezellige warmte verspreidde. Dat was nodig om de tocht tegen te gaan die rond de voorzetramen naar binnen kwam. Sommige slaapkamers, verbouwde stallen, hadden hele lage plafonds. Andere, onder de hooizolder, waren heel hoog en lang. Terwijl ik er doorheen liep, werd mijn verbazing steeds groter. Op elk bed lag een met de hand gemaakte quilt en in iedere kast lagen nog meer quilts. Wie woonde hier? Waar kwamen deze quilts vandaan? Wie waren deze mensen? Ik vroeg het aan Samir. Hij dacht dat de ouders van zijn vriendin een domineesechtpaar waren, baptisten, of iets dat te maken had met Menno Simons. Wat? Menno Simons? Dat was een naam die ik sinds mijn catechisatie in de kerk van Mountain Lake, Minnesota, niet meer gehoord had. Hoe konden er helemaal hier in Nederland mennonieten zijn, die zo’n lange geschiedenis hebben? Ik wist niet beter dan dat mennonieten allemaal emigranten waren uit de koloniën in de Oekraïne, dat ze allemaal een 16e-eeuws Nederlands-Duits dialect spraken en dat ze naar Noord-Amerika waren gekomen om te voorkomen dat ze gedwongen werden tot militaire dienst, dit alles gebaseerd op principes van geweldloosheid van Menno Simons. Waren ze in Nederland ook een kolonie begonnen? Er brak een nieuw hoofdstuk aan in mijn leven. We hadden een heerlijk weekend. Nadine sliep in de bedstee die geschilderd was in een prachtig zalmroze kleur met een turkooizen randje. En
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
toen we thuis kwamen, vond als bekroning van een uiterst prettige dag de conceptie van onze zoon plaats. De quilts bleven door mijn hoofd spoken. In de week die erop volgde spoorde ik het telefoonnummer van de eigenaars van het huis op en vroeg Mevrouw Keuning of ik een van de quilts van haar mocht kopen. Ik legde uit dat ze me heel erg aan thuis deden denken. Mevrouw Keuning zei dat ze me geen quilt kon verkopen, omdat ze niet van haar waren, maar dat ik er een kon komen uitzoeken. Ik begreep deze reactie niet, mijn kennis van het Nederlands Het interieur van Borg was niet voldoende om de nuance op te pikken. Ook sloot haar aanbod op geen enkele wijze aan bij mijn referentiekader. Ik kende de prijzen van quilts in de winkel en ik dacht er niet aan om er zomaar een van een vreemde aan te nemen. Bovendien waren ze niet van haar, hoe kon ze er dan een weg geven? Ongeveer tien jaar later zat ik manieren te bedenken om aan de Nederlandse klanten van onze Amerikaanse boekwinkels in Amsterdam en Den Haag het verhaal van Thanksgiving Day te vertellen. Tegen die tijd was quilten een populaire vorm van handwerken geworden en onze winkel was een belangrijke bron voor Nederlandse vrouwen die meer wilden weten over de patronen en geschiedenis van de Noord-Amerikaanse quilts. Ik herinnerde me de quilts in
Nadine in een bedstee op Borg
16-05-2008
✜
De verbindend kracht van
Quilts 17
22:23
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
Dutchman’s Puzzle
De ontdekking van de quilts 18
16-05-2008
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
de boerderij bij Drachten en belde Mevrouw Keuning om te vragen of we de quilts misschien in de grote etalages van onze boekwinkel in de Kalverstraat zouden mogen exposeren. Toen ik uitlegde wie ik was, onderbrak ze me: ‘Lynn! Wanneer kom je je quilt halen?’ ‘Ik kan geen quilt van u aannemen’, stotterde ik. ‘Waarom niet?’, vroeg ze. ‘Wat heb ik voor verkeerds gedaan?’ ‘U hebt helemaal niets verkeerd gedaan’, legde ik uit. ‘Het is alleen een veel te groot geschenk om van een vreemde aan te nemen. Maar zou u er over willen nadenken of de quilts op een expositie tentoongesteld mogen worden? En of u aan het Thanksgiving diner in de winkel wilt deelnemen? Dan kunnen we elkaar misschien beter leren kennen.’ Ze stemde er mee in. Een paar maanden later, toen zij, haar dochter Anke en ik langs de grote etalageruit liepen waar haar quilts hingen, stokte haar adem. Later legde ze uit dat de quilts als schatbewaarders van haar verhalen over al haar strijd in de oorlogsjaren gefunctioneerd hadden. Toen ze de quilts in het openbaar tentoongesteld zag, voelde ze zich vrij om ook haar verhalen te vertellen. Voor de eerste keer. Alvorens ze aan anderen te vertellen, wilde ze deze eerst aan haar dochter kwijt. Die had tot dat moment in 1989, geen idee van de rol die haar ouders in het ondergrondse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden gespeeld. Voorheen had An eenvoudigweg gezegd dat de quilts van Noord-Amerika naar Friesland waren gekomen als hulpgoederen voor Europeanen die na de oorlog geen dekens meer hadden. An en haar man Herman, hun dochter Anke en ik met mijn gezin, Avo, Nadine en Paul, die nu 10 was, gebruikten samen het Thanksgiving diner in onze kantoorruimte en leerden elkaar een beetje kennen. An en ik vonden een herkenning en vriendschap bij elkaar, die veel ouder en dieper leek dan we voor mogelijk hielden. Het voelde als een soort troost en een elkaar zonder woorden begrijpen, hoewel we elkaar nu pas echt ontmoetten en dat terwijl zij 28 jaar ouder is dan ik. Ik zou haar verhalen echter pas veel later horen.
16-05-2008
✜
De verbindend kracht van
Quilts 19
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
1929: de drie zusjes Tichelaar, links An
Een beknopte biografie 20
16-05-2008
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
An, april 1922-1937
Een beknopte biografie
I
k werd geboren in april 1922 in een eens welvarende familie van pottenbakkers die een fabriek hadden in Makkum, Friesland. In de late Middeleeuwen was Makkum een havenstadje waar de scheepvaart en handel bloeiden en de nijverheid sterk in opkomst was. Er waren oliefabriekjes, houtmolens, scheepswerven, kalkovens en pottenbakkerijen. De inwoners waren niet langer alleen vissers; velen waren ambachtslieden geworden. De eigenaars van molens en fabriekjes, zelf ambachtslieden, huurden mensen in om voor hen te werken en werden respectabele burgers en werkgevers. De sociale verhoudingen veranderden. Mensen werden mondiger. Ze begonnen zelf de bijbel te lezen. Het was een tijd van kritiek en onrust in de Rooms-Katholieke Kerk. Radicale gelovigen keerden zich af en begonnen hun eigen groepjes. Ze verwierpen de kinderdoop en de praktijk van de aflaten. Het gezag van de Katholieke Kerk begon af te brokkelen. In Witmarsum, bij Makkum, verliet ook de priester Menno Simons (1496-1561) de kerk. Hij sloot zich aan bij de anabaptisten en werd een van hun leiders. Door heel Friesland werden gemeenten gevormd die wegens vervolging in het geheim bij elkaar kwamen. De gemeenten stonden met elkaar in contact om elkaar te steunen en te inspireren. Vooral op het platteland werden veel contacten gelegd. Men denkt dat op deze wijze Freerk Jansz, een boerenknecht uit Jorwerd, Jouwer Emes uit De Makkumer aardewerkfabriek
16-05-2008
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
De Turfmarkt in Makkum
Een beknopte biografie 22
Makkum ontmoette en dat ze later trouwden. Freerk verhuisde naar Makkum, waar in de 16e eeuw al een flinke aardewerkindustrie was. Hij begon een atelier als pottenbakker en werd aan het eind van de 16e eeuw de grondlegger van het bedrijf Tichelaar. Eeuwenlang waren de Tichelaars trouwe menisten en welvarend, tot mijn overgrootvader het familiefortuin in 1917 in Russische aandelen belegde en alles verloor. Nog steeds menist, maar niet langer rijk, moest mijn vader van voren af aan beginnen, maar van onze familie werd nog steeds verwacht dat we onze stand ophielden. Dit was niet alleen een kwestie van familietrots. In die dagen van voor de sociale voorzieningen, werd er van mensen met geld verwacht dat ze zorgden voor mensen zonder. Ik groeide op in een sobere huishouding. We voelden dat de buitenwereld de naam ‘Tichelaar’ zag als die van een vooraanstaande familie die een speciale rol speelde in Friesland. Omdat
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
onze familie honderden jaren bestuurders had geleverd, had mijn vader, Jan Pieter Tichelaar, veel meer invloed in het dorp dan een benoemde burgemeester. Ons huis stond aan de Turfmarkt. Het was een oud grachtenpand met een gang van meer dan 20 meter lang. Ik herinner me dat deze gang helemaal betegeld was en dat in het bredere voorste gedeelte de wanden aan beide zijden tegels hadden met Bijbelse taferelen. Aan de ene kant ‘Mozes en het brandende braambos’ en aan de andere kant van de hal, ‘de roeping van Abraham’. (Het grappige was dat, hoewel ik het iedere dag zag, ik altijd dacht dat het de Aankondiging aan Maria was. Dat verhaal sprak me blijkbaar meer aan.) Met zijn 39.000 tegels is dit huis de woning met de meeste tegels in Nederland. Het werd gebouwd in 1669. Onze voorouders kochten het in 1696 en mijn broer Pieter Jan bracht het onlangs terug in de oude staat, de voorkamers zoals in 1776 en de tuinkamer zoals in 1731. Op zondagmiddag, als mijn vader en moeder naar de Concertgebouwconcerten op de radio luisterden, speelden we door het hele huis verstoppertje met onze vriendjes. De pakkamer was achter de keuken. Grote balen houtwol lagen daar klaar om het aardewerk in te verpakken. De trap naast de pakkamer ging naar de verdieping waar omoe van vaderskant woonde. Ik hield veel van haar. Ze was een opgewekte vrouw met een groot gevoel voor humor. Tussen twee knappe zussen was ik het lelijke eendje. Dat maakte mijn zus Betsy me jarenlang in niet mis te verstane termen duidelijk. Mijn mond was te groot, ik was scheel en veel te mager. Als puber zat dit alles me flink dwars. Gelukkig werd ik enigszins afgeleid van deze beslommeringen, toen er in 1928 nog een baby kwam in ons gezin. We adoreerden Pieter Jan, ons slimme en nieuwsgierige broertje, allemaal. Ik had het niet gemakkelijk op school. Nadat ik was blijven zitten in de derde klas van de HBS, werd me de keus gegeven om het jaar over te doen op de MULO of bij mijn vader op kantoor te gaan werken. Ik voelde me daar veilig en was opgelucht, toen ik besloten had tot het laatste. Ik deed dat werk drie jaar, van 1937 tot 1940, en ik leerde er heel veel. Het zag ernaar uit dat ik niet op school gefaald had, omdat ik dom was. De reden was eerder dat ik lichamelijk niet goed functioneerde. En ik keek altijd op tegen Betsy, naar hoe zij de dingen deed. Ik was nog te kinderlijk, had geen zelfvertrouwen. Het duurde jaren voor ik over mijn minderwaardigheidsgevoel heen was. Ik deed stoer en
16-05-2008
✜
De verbindend kracht van
Quilts 23
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
16-05-2008
blufte tegen anderen, ik had een grote mond, zodat ze niet zouden merken hoe minderwaardig ik me voelde. Ik probeerde mezelf te bewijzen, maar diep in mijn hart wist ik dat dit niet werkte. Integendeel. Terwijl ik op kantoor werkte, bracht ik veel tijd door bij omoe, die de facturen klaarmaakte die ik als concepten naar boven bracht. Ze had een prachtig handschrift. Oma schreef alle facturen met carbonpapier en ze werden in het grootboek overgenomen door iemand van kantoor. Ik hoorde haar over haar leven vertellen en leerde haar maatschappelijke standpunten kennen. Ik leerde heel veel van haar. Ik herinner me nog dat ze tegen me zei: ‘Als je later in je leven alleen bent, dan moet je toch je tafel behoorlijk dekken.’ Dat maakte indruk op me.
Tegelwanden en haard in het ouderlijk huis van het geslacht Tichelaar
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Van links naar rechts: An, haar zus Betsy, haar moeder Antje en haar zus Nel
Ik groeide langzaam in mijn geloof, ondanks al mijn twijfels. Ik vond de catechisatie-uurtjes fijn. Ik hield van de Bijbelverhalen over bijzondere mensen. Florence Nightingale was ook belangrijk voor me. Ik idealiseerde haar. Door haar werd ik geĂŻnspireerd tot mijn latere beroepskeuze.
De verbindend kracht van
Quilts 25
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
Triangles and Hexagons
De Duitse bezetting begint 26
16-05-2008
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
An, april 1938-1940
De Duitse bezetting begint
O
p onze fabriek floreerden de zaken, zoals bijna overal in Nederland aan het eind van de dertiger jaren na de crisis. Vader gaf mij een deel van de verantwoordelijkheid in de zaak. Ondanks de moeite die ik op school had bij het leren van Duitse woordjes, had ik er helemaal geen moeite mee om de meer dan 800 cijfers van al onze aardewerkproducten te onthouden. Toen kwam het jaar 1938. Hitler begon zijn invloed te laten gelden in het buitenland. Vooral na de invasie van TsjechoSlowakije en de Kristallnacht in Duitsland probeerde ik me er een voorstelling van te maken wat er zou kunnen gebeuren. Ik luisterde voortdurend naar het nieuws. Deze angstige situatie kwam steeds dichterbij. Op 1 september 1939 werd Polen binAn nen gevallen. Maar dat was ver weg en de andere kant op. Ik hoorde over joodse vluchtelingen die ons land binnen kwamen en over treinen vol kinderen. Joodse ouders probeerden hun kinderen in veiligheid te brengen. Wie kon zich indenken wat er later zou gebeuren? Eind 1939 begon Nederland te mobiliseren. Ons hele land bereidde zich op oorlog voor. Oudere soldaten werden voor herhaling opgeroepen en bedrijven pasten zich aan door oorlogspro- ducten te fabriceren. Ik was blij, toen een heel garnizoen reservetroepen gemobiliseerd werd en samen met Nederlandse officieren naar Makkum werd gestuurd om de Afsluitdijk te bewaken en de kustgebieden van de vroegere Zuiderzee tegen overstroming te beschermen. Als de Duitsers de dijk in handen zouden krijgen, zouden ze ons hele land kunnen gijzelen. De officieren werden in privĂŠ huizen ingekwartierd. Ik was nog gelukkiger, toen mijn moeder tegen de officier, die aan ons huis
De verbindend kracht van
Quilts 27
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
✜
De Duitse bezetting begint 28
16-05-2008
Pieter Tichelaar, broer van An bij het huis van het geslacht Tichelaaar aan de Turfmarkt
toegewezen was, zei dat hij zich met zijn gezin in onze voorkamer mocht installeren. Ons gezin verhuisde naar de achterkant van het huis. De officier en zijn vrouw waren jong en hadden een klein kind. Ik kon met hen uitgaan en met mensen praten die uit een ander deel van het land kwamen. Het was een heel bijzondere tijd voor me. Ik was 17 en niet gewend om uit te gaan. Vergezeld door de jonge luitenantsvrouw, ging ik naar ontwikkelingscursussen en ontspanningsavonden, O en O genoemd. Ik genoot van iedere minuut die ik daar doorbracht. Ik leerde van alles over het culturele en sociale leven door naar lezingen, toneelstukken en dansvoorstellingen te gaan. Het was geweldig. Toch had ik steeds in mijn achterhoofd dat er iets kon gebeuren en dat we met een steeds groter wordende dreiging leefden. In de nacht van 9 op 10 mei brak de oorlog uit. We hoorden vliegtuigen, maar verder was alles rustig. Vader wist dat ons hele dorp naar Workum of misschien zelfs nog verder weg geĂŤvacueerd moest worden. We hoorden dat hij niet zou vertrekken en wij wilden ook blijven. Vader nam zijn verantwoordelijkheid als wethouder serieus en bovendien had hij een fabriek om een oogje op te houden. De dorpsomroeper maande iedereen in het dorp om zo snel mogelijk te vertrekken. Mensen moesten labels met hun naam en adres aan hun huissleutels bevestigen en ze op de stoep van Turfmarkt 5, ons huis, achterlaten. Ik zat in het voorjaarszonnetje op de stoep met een grote la. Ik vermaakte me met alle sleutels die geen label hadden. Hoe moest dat, als de eigenaars weer thuis kwamen? De luitenantsvrouw kwam bij me op de stoep zitten en we realiseerden ons opeens hoe stil het in het dorp was geworden. Er kwam een gevoel van spanning en onzekerheid over ons. Vooral bij haar, omdat haar man midden in de nacht vertrokken was om de stelling bij Wons met zijn manschappen te bezetten. De belangrijke Afsluitdijk was daar dichtbij en onze jongens hadden beloofd die nooit prijs te geven.
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Goose in a Pond
De verbindend kracht van
Quilts 29
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜
Mobilisatie en de eerste oorlogsdagen tot en met de capitulatie De Nederlandse neutraliteitspolitiek hield ons land buiten de Eerste Wereldoorlog. Deze politiek werd echter op 10 mei 1940 door de overhoedse aanval net een overmacht aan goed getrainde en met modern oorlogsmaterieel uitgeruste troepen, op flagrante wijze door Nazi-Duitsland geschonden. De Nederlandse strijdkrachten boden op diverse plaatsen - o.a. de Grebbenberg, de Maasbruggen, de Moerdijkbrug en de Afsluitdijk - moedig tegenstand, doch het was een volstrekt ongelijke strijd. De Koninklijke familie en de regering weken op 13 mei uit naar Engeland.
Een historische foto van Makkum
30
22:24
P
binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts:binnenwerk De Verbindende Kracht van Quilts
16-05-2008
✜ Op 14 mei 1940 werd het centrum van Rotterdam door de Luftwaffe in korte tijd plat gebombardeerd, waarbij honderden mensen het leven lieten. Enkele andere steden dreigden hetzelfde lot te ondergaan. De Nederlandse opperbevelhebber Generaal Winkelman, die na het vertrek van de regering naar Londen tevens met het regeringsgezag was belast, kon niet anders dan tot capitulatie overgaan. Op 15 mei 1940 was de capitulatie van de Nederlandse strijdkrachten een feit, uitgezonderd de strijdkrachten in Zeeland en de overzeese gebiedsdelen.
De verbindend kracht van
Scrap Nine-Patch
Quilts 31
22:24
P