Schatten van Maarland

Schatten van Maarland Expositie in de Groninger Zilverkamer in het kader van de heropening van de Petrus en Pauluskerk te Loppersum

Expositie ter gelegenheid van de heropening van de Petrus en Pauluskerk te Loppersum op 2 november 2014 Overzicht van voorwerpen die tentoongesteld worden in de Groninger Zilverkamer te Appingedam: (november, december 2014 en januari 2015) Avondmaalszilver van Eenum, Westeremden, Godlinze en Oosterwijtwerd is beschikbaar gesteld door Stichting Oude Groninger Kerken en het Groninger Museum. Schilderijen van de kerken zijn beschikbaar gesteld door: Henk Helmantel, Mevrouw Karsten, Ds. Klaas Pieterman, Ine Wierenga, Janke Poortvliet en de familie Bouwsema.

Catalogus Beschrijvingen Tekst Foto’s Vormgeving & productie

Willem-Jan van Neck en Menno Wieringa Martin Ettema Art Revisited, Maarten Burggraaff, Marten de Leeuw, John Stoel, Mark Stoter Ton Keuning, Appingedam

Deze expositie is mede mogelijk gemaakt door: Hervormde gemeente Maarland, SNS-fonds Eemsmond, gemeente Loppersum, NAM.

Cover voorzijde: Petrus en Pauluskerk Loppersum Cover achterzijde: Beker Eenum

Voorwoord Zilver Ooit geweten dat zilver ons zoveel te vertellen heeft? Als ‘commissie zilver’ zijn we er in ieder geval wel achter gekomen dat het rijke bezit dat onze kerken aan avondmaalsserviezen hebben, ons bijzondere verhalen vertelt over onze geschiedenis. Dat wil zeggen de geschiedenis van het Groningerland en zijn kerken. Maar ook over de machtsverhoudingen binnen die kerken en de gulle gevers achter al die rijkdommen. Het is een hele klus geweest om alles bij elkaar te krijgen. Nog moeilijker was het om de geschiedenissen achter al die rijkdommen te achterhalen. Laat staan om er een aantrekkelijke expositie van te maken.

Naar ons idee is dat gelukt. Mede dankzij het SNS-fonds en de Zilverkamer en dankzij de gulle gevers achter dit project. Maar ook dankzij mensen als o.a. Henk Helmantel, die welwillend met hun bijdragen de expositie willen opluisteren.

De komende maanden mag u als bezoeker van dit alles genieten en leren.

Regelmatig wordt u verrast met uitnodigingen voor lezingen, workshops en optredens die deze tentoonstelling zullen omlijsten en nog meer inhoud zullen geven.

Wij wensen u veel plezier.

De ‘commissie zilver’ van de Nederlandse Hervormde gemeente Maarland, Maarten Burggraaff Martin Ettema Willem-Jan van Neck Menno Wieringa

Inleiding Het Groningerland wordt gekenmerkt door wierden en kerken. Romeinen, monniken en landadel hebben er hun sporen nagelaten. Fraaie land­ schappen en dito kerken en borgen herinneren ons eeuwen later nog steeds daaraan.

De Nederlandse Hervormde gemeente Maarland, deel van de samenwerkende PKN-gemeente Loppersum-Maarland, gebruikt maar liefst acht van deze historische gebouwen, het ene wat vaker dan het andere. Vier van die kerken zijn nog eigendom van de kerkelijke gemeente: • • • •

de Petrus en Pauluskerk in Loppersum de Jacobuskerk in Zeerijp de Mariakerk op ’t Zandt de Donatuskerk te Leermens

De andere vier zijn al overgegaan in handen van de Stichting Oude Groninger Kerken, efficiënt bewaakster van het Groninger erfgoed: • • • •

de Andreaskerk in Westeremden de Pancratiuskerk te Godlinze de kerk te Eenum de Mariakerk te Oosterwijtwerd

Alle kerken hebben gemeen dat ze hun functie van godshuis uitstekend combineren met die van trekpleister voor toeristen, muziek- en cultuurliefhebbers.

Alle kerken getuigen van (al dan niet onder dwang) tot stand gekomen bouwdrift en opofferings­ gezindheid ter ere van ‘God’. De meeste gebouwen zijn – ondanks de sporen die mensen en de tand des tijds hebben achtergelaten – nog steeds gesierd met bijzonder mooie fresco’s, rouwborden en orgels.

Wie oog heeft voor details, kan de geschiedenis van deze regio bijna aflezen uit de bijzondere interieurs van deze godshuizen en de grafstenen in en rondom de gebouwen. Die geschiedenis is namelijk nauw verweven met namen van adellijke geslachten, en met uitingen van hervormingsdrang, emancipatie en bureaucratie, maar ook van geloof en vrijgevigheid.

Niet in de laatste plaats lijken soms persoonlijke ijdelheid en standsplicht drijfveren te zijn geweest voor bijzondere staaltjes van wat nu historisch en cultureel erfgoed heet. Ondanks alle overeen­ komsten tussen de onderscheidene kerken, getuigt hun geschiedenis – los van hun leeftijd – ook van de accenten die zowel de verschillen in rijkdom als in individuele geloofsbeleving tot uitdrukking brachten.

De vroegere ‘sponsoren’ van de kerken lieten zich kennelijk graag voorstaan op rijkdom en afkomst of op hun bijzondere plek in de samenleving. Heren­ banken en rouwborden getuigen nog steeds van die vooraanstaande positie. Ook in de nu herontdekte en opnieuw beschreven avondmaalsserviezen zien we duidelijk de sporen terug van de gulle gevers en hun plaats in de maatschappij.

Petrus en Pauluskerk Loppersum Deze kerk is gebouwd in de romano-gotische periode (13e eeuw) en is de grootste dorpskerk in de provincie. Het was de dekanaatskerk van westelijk Fivelingo en wordt wel de boerenkathedraal genoemd. De kerk met een hoog vijfzijdig koor en twee koorkapellen is zeer rijk voorzien van muur- en plafondschilderingen.

De onlangs gereedgekomen deelrestauratie was hard nodig.

De hoofdingang van de Petrus en Pauluskerk, 1973 (Henk Helmantel)

Avondmaalsservies Zilveren drinkbeker beker Maker Keur Jaarletter Meesterteken

deksel Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Reiner Lambertus Wesselinck Groningen C (1608-1609) In schildvormig contour monogram LR (Reiner Lambertus Wesselinck)

Gerhardus Klein Groningen Onleesbaar Monogram-GK in ovaal contour (Gerhardus Klein)

Dit deksel is, waarschijnlijk, geschonken door Egbert Rengers van Farmsum en Margaretha Bouwina Tjarda van Starkenborgh van Wetsinge ter gelegenheid van huwelijk in 1720.

Het was het tweede huwelijk van Egbert Rengers.

Hij was toen 33 en zijn vrouw 16 jaar. Margaretha mocht de volgende titels voeren: Vrouwe der Heerlijkheid Oosterwijtwerd, Hellum en Loppersum.

Op dit deksel staat het “wapen�van de kerk: Een gekruiste sleutel en een gekruist zwaard.

Avondmaalsservies (vervolg) Zilveren drinkbeker Maker Keur Jaarletter Meesterteken

W. Schutter Groningen Minervakopje (stempel waarborgkantoor) In vierkant contour WS onder pijl naar rechts W. Schutter (18201849)

Tinnen servies Kan Merk (bodem) Engel met palmtak naar rechts, letters afgesleten.

Op ronde staande ring een buikvormig lichaam. Een vlak gewelfd klepdeksel met vaasvormige knop en een schelpmotief als duimgreep. Vraagtekenvormig oor met kuifje.

Inscriptie onderzijde kan: “De Kerk / van / Loppersum 1850�

Schotel Merk Onder een gekroonde X drie vierpassen, (Van links naar rechts) Monogram GM (= Gerrit Masius), drie schuine kruisjes op paal (= Amsterdam), rozet (= tinmerk) Ovaal met gladde rand.

Haarstreng Op het koor van de Petrus- en Pauluskerk hangt een glazen kastje met daarin een haarstreng.

Deze is waarschijnlijk afkomstig geweest van ene Teta die na haar huwelijk in de 13e eeuw met Menco in Krewerd heeft gewoond. Na het overlijden van haar man en zoon wenste ze het wereldlijk leven te verlaten en in de geestelijke stand te treden.

In de Maria-kapel, nog gesticht door haar moeder Thialdis, ontving zij de tonsuur. Een deel van haar blonde haar werd daar afgeknipt en in de kerk opgehangen. De bezoekers van de kerk namen vaak een aantal van die haren mee en daarom besloot men er een glazen kastje omheen te maken. Anders bleven er geen haren meer over.

Vergadering Zijl-Eden in de kerk van Loppersum Akte van verkoop 1870 Akte van verkoop 1870, scheepvaartkanaal Groningen/Delfzijl : De kerkvoogden van Loppersum hebben grond en beklemmingen verkocht aan het provinciebestuur ten behoeve van het scheepvaartkanaal, later Eemskanaal genoemd.

Akte van verkoop Akte van verkoop van gronden en beklemmingen door de kerkvoogdij van Loppersum aan de Staatsspoorwegen voor de aanleg van een spoorverbinding van Groningen naar Delfzijl. (20 november 1882)

Op vrijdag 18 augustus 1837 wilde het waterschapsbestuur van de Zandster of Loppersummer Schepperij gebruik maken van de kerk van Loppersum. Waarschijnlijk werd er dan vergaderd op het koor van de Petrus- en Pauluskerk.

Sluiting kerkhof van Loppersum in 1877 Op 30 juni 1877 ontvingen de kerkvoogden en notabelen een brief van de burgerlijke gemeente van Loppersum dat de begraafplaats om het kerkgebouw ongeschikt was verklaard en dat deze vanaf 17 mei van datzelfde jaar buiten gebruik werd gesteld.

Jacobuskerk Zeerijp Deze éénbeukige kruiskerk met meloenvormige koepelgewelven is gebouwd rond 1350 in een late romano-gotische stijl met hoge muurpartijen, spitsboogvensters en siermetselwerk in de topgevels. De toren is vrijstaand.

Het interieur van de kerk is in rode (imitatie) baksteen opgetrokken. De kerk beschikt over vele prachtige rouw­borden en het Faberorgel is wereldberoemd.

Interieur Jacobuskerk (Augustinus G. Grotegoed, 1903 – 1938)

Avondmaalsservies Zilveren avondmaalsbeker Maker Johannes Dronrijp Keur Groningen Jaarletter 5/N (1714/1715) Meesterteken In ovaal ID (Johannes Dronrijp) Deze beker is in 1714 geschonken door Circo Rudolph Grevinck, nobilis, toparcha, collator en curator en Willem van Borck, nobilis, toparcha, collator en curator beiden wonende in Zeerijp.

Hun beider wapens staan op de beker afgebeeld.

Inscriptie: In Pium Ecclesiae Zeerypensis Usum Perpetuum Anno 1714. (vert.:Tot heilig en oneindig gebruik in de kerk van Zeerijp.)

Zilveren avondmaalsbeker Maker Keur Jaarletter Meesterteken

D. van der Werf Groningen X (1907) In rechthoek WJR (D. van der Werf)

Deze beker is in 1907 geschonken aan de Hervormde kerk te Zeerijp door de kerkvoogden, notabelen, predikant, ouderlingen, diakenen en de koster. Hun namen staan op deze beker afgebeeld.

Avondmaalskan Aardewerk met zilveren deksel Maker Onbekend Keur Niet bekend Jaarletter Niet bekend Meesterteken Niet bekend Afbeelding op het deksel: De verspieders dragen de druiventros van Eskol.

Avondmaalsschotel Deze tinnen schotel is geschonken aan de kerkelijke gemeente van Zeerijp door ds. Gerard Anne Pasma, die er predikant was van 1936 tot 1942.

De inscriptie luidt: “Ter herinnering aan de doop van Maria Margaretha Pasma 23 Juni 1940.”

Dominee Pasma was fel gekant tegen de Duitsers.

In de oorlog werd hij als Deutschfeindlich omschreven. In 1942 werd hij beroepen in Almen.

Daar is hij door verraad opgepakt en in 1944 naar het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg getransporteerd.

Tegen het eind van de oorlog, toen de geallieerden steeds verder naar het oosten oprukten, kwam hij onder onbeschrijflijke omstandigheden terecht in Woebbelin, ten zuiden van Schwerin, waar de krijgsgevangenen uit het oosten op die van het westen stuitten. Daar was hij velen tot grote steun. Vlak voor de bevrijding, op 22 april 1945, is hij overleden. In Duitsland heeft hij later een gedenksteen gekregen.

Van zijn weduwe mevrouw W.A. PasmaVan Haaften, is het boekje “Gij zult mijne getuigen zijn” te Amsterdam, Kirchner 1946, verschenen, gebaseerd op de belevenissen van zijn medegevangenen die de oorlog wel hebben overleefd.

Tekening van de borg Boukum(a) Deze is gemaakt door L.M.A. Hoeksema in 1918.

Deze Luitje Hoeksema werd te ‘t Zandt in 1889 geboren en is in 1935 in Olst overleden.

De borg Boukum was één van de vier borgen die Zeerijp rijk was. De andere borgen die in dit

dorp hebben gestaan waren Eelsum, Haykema en Juckema. De borg Boukum is lange tijd bewoond geweest door een familie Ten Holte. Een belangrijk vertegenwoordiger van deze familie was Wrytzer ten Holte.

In 1608 werkte hij mee aan het herstel van de toren van de kerk. Dit is nog te zien op een in de toren gemetselde gedenksteen waarop zijn naam met de namen van drie anderen wordt genoemd.

(Wiedemarius, Ewes en Bartolomeus) De borg is na vererving nog in het bezit geweest van de Ompteda’s op ‘t Zandt.

Deze familie heeft de borg niet meer bewoond. Na 1661 was er al geen sprake meer van een borg, maar van een boerderij. Deze, hoewel helemaal verbouwd, staat nog steeds op de plaats waar vroeger de borg heeft gestaan (Tolweg 6). Op het voormalig borgterrein heeft men aan de westkant een gedeelte van een steenhuis opgegraven. Dit is nu helaas niet meer te zien.

Akte verkoop kuiperij, verleden voor en gezegeld door mr. dr. van Halsema Op 27 mei 1782 verkopen Louwrents Freerks en zijn vrouw Frouwke Christoffers hun kuiperij aan de diakenen Willem Jans en Heepke Pieters voor de som van driehonderd en vijftig Caroligulden. Op deze kuiperij lag een beklemming t.f.v. de pastorie van Zeerijp,”doende ‘s jaars met het zesjaarig geschenk” 10 gulden en tien stuivers.

Waarschijnlijk hebben deze diakenen de kuiperij verhuurd/verpacht en een deel van de pacht-/ huurpenningen werd gebruikt om de weduwen en wezen die in Zeerijp woonden te ondersteunen.

Boek der legersteden in de kerk van Zeerijp, 1770 In dit boek staan de plaatsen waar de belangrijkste bewoners van Zeerijp zijn begraven of bijgezet. De bewoners van de vier borgen hadden hun eigen grafkelder op het koor van de kerk. De geestelijken en kerkenraadsleden werden in de transepten, de kosters/schoolmeesters onder het orgel begraven.

Vervolgens vonden de welgestelden in het middenpad hun laatste rustplaats.

Tekeningen, plattegronden kerk, 1950 Deze blauwdrukken van de Jacobuskerk zijn vermoedelijk gemaakt ter voorbereiding van een grote restauratie van deze kerk. Deze kerk was behoorlijk aan onderhoud toe. Er zaten veel scheuren in de muren en de klimop groeide welig op de muren en op één tekening groeien er bomen in de vensterbank.

Mariakerk ‘t Zandt De Mariakerk met een vrijstaande toren, is in twee afzonderlijke fasen gebouwd. Het oudste deel is dertiende eeuws, terwijl het koor in de vijftiende eeuw is aangebouwd. Deze kerk is bekend om haar

prachtige gemetselde muren met spaarvelden. In de kerk zijn schitterende plafondschilderingen, uit de zestiende eeuw, aangebracht.

De kerk op ’t Zandt in de winter vanuit het zuiden, 1968 (Henk Helmantel)

Avondmaalsservies Twee zilveren drinkbekers Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Eltje Sijpkes, ‘t Zandt 1830 Groningen V (1830) gestileerd In een rechthoek een weegschaal met de letters ES (Eltje Sijpkes, 1825-1832) Inscriptie De Hervormde Gemeente van ‘t Zandt 1830. E. Sypkes fec.

Avondmaalskan Gemaakt van pleet Maker Firma Gerhardi & Co (?)

Luedenscheid, Duitsland Merken Luedenscheid -1 en 8 en 209 Meesterteken SU in openstaande hamer, het geheel in een liggende driehoek.

Inscriptie in bodem: Gem. ‘t Zandt/ 1885

Koperen doopschaal Hoogte 9 cm., diameter bovenzijde 30 cm, buitenrand 3 cm., geelkoper, 1600-1800. In omgeslagen rand is rondom een metalen band gedreven, die hier en daar zichtbaar is.

Koperen collecteschaal Hoogte 9 cm., diameter onderzijde 20 cm., diameter bovenzijde 25,5 cm., rand 2 cm.

Afgietsels van een klok

Deel van een rouwbord

Deze gipsen afgietsels zijn waarschijnlijk in de oorlog gemaakt. Men was namelijk bang dat deze klokken door de vijand zouden worden gevorderd.

Dit gedeelte is afgezaagd van het rouwbord van Willem Alberda, Heer op ’t Zandt die op 11 oktober 1702 is overleden. Het andere deel is samen met de overige rouwborden ten tijde van de Franse revolutie in het jaar 1798 op het kerkhof van ‘t Zandt verbrand. Het deel dat is afgezaagd heeft tot de restauratie in de zestiger jaren van de vorige eeuw dienst gedaan als kapstok!

Klok Op deze klok staan twee gelijke afbeeldingen namelijk die van de bisschop Nicolaas. Deze klok is gekocht van de Hervormde gemeente van Leermens.

In één van de beide torens hing deze klok. Toen in de twintiger jaren van de negentiende eeuw de torens bouwvallig werden, moesten deze op last van de schout van ‘t Zandt worden hersteld of afgebroken. Men koos voor het laatste en de klok werd verkocht voor f. 1200,-- aan de Hervormde gemeente van ‘t Zandt.

Deze klok is gemaakt door Gerardus van Wou in 1501.

Klok Deze klok is geschonken door Jonker Willem Alberda/ Heer op ‘t Zandt/1693.

Op het afgietsel staat het wapenschild van de Alberda’s en de tekst: “Vigilate et orate / Deo confidentes & Gerhart Schimmel/ me fecit.” (vert. “Waakt en bidt / Gij die vertrouwen hebt in God en Gerhart Schimmel / heeft me gemaakt.”)

Deze klok is gemaakt door Gerhart Schimmel in 1693.

Collectezak met bel Op deze collectezak staat: Enno Ebels Cleveringa, 1853.

Mededelingenbord Het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen en het Ministerie van Defensie delen op 13 juni 1939 in vier talen mee dat dit orgel als werk van “den allereersten rang� uit muzikaal en historisch oogpunt van een eventuele vordering dient te worden vrijgesteld.

Donatuskerk Leermens De bouwgeschiedenis van deze kerk heeft geduurd van de tiende tot de dertiende eeuw.

De schipmuren van tufsteen, behoren tot de oudste in de provincie Groningen.

De kerk is in de vijftiger jaren van de vorige eeuw helemaal uitgebrand en bij de restauratie zijn fraaie schilderingen tevoorschijn gekomen. De crypte onder het koor was in de oorlog een schuilplaats voor onderduikers.

Het doxaal van de Donatuskerk, 2011 (Henk Helmantel)

Avondmaalsservies Zilveren drinkbeker Maker Hindrick Muntinck Jr. Keur Groningen Jaarletter 3/F (1659-1660) Meesterteken Vingerring met in het midden een ster In deze beker staat de kerk van Leermens afgebeeld met aan de westzijde twee torens en in het midden een vieringtoren. Deze afbeelding is er later op aangebracht.

Inscriptie • een man, die met de rechterhand een kind en met de linkerhand een slang vasthoudt.

(Saturnus?)

• een man, die onder zijn arm een mand vasthoudt, gevuld met vruchten en bloemen.

(Allegorie op de overvloed?)

• een man, die in de ene hand een ondiepe schaal en in de andere hand een druiventros vasthoudt (Bacchus?)

• festoenen (bloemenslingers) en papegaaien • onderstuk engelenkopjes in bloemmotief Zeer waarschijnlijk is deze beker van een borg afkomstig (Grevingaborg?).

Tinnen avondmaalskan Merken In bodem in een cirkel de letters CK en CO, twee gekruiste degens (C. Kurz & Co).

Deze kan heeft een geprofileerde voetrand, een gewelfde voet met insnoering. Een bolvormig lichaam met brede hals en sneb, een gewelfde deksel met knop en een rechthoekig oor.

Afbeelding kerkhofindeling Wanneer men vroeger een woning in Leermens kocht en men voornemens was langer te blijven dan konden er direct grafrechten bij worden gekocht.

Op deze afbeelding staat het nummer van het huis waar de rechten toe behoorden. Deze nummers corresponderen weer met de nummers in de muur van de kerk. De armen, landlopers, zigeuners en kermislui die onverhoopt kwamen te overlijden werden meestal op kosten van de diaconie begraven op een plaats die daarvoor was aangegeven. Deze bevond zich aan oostkant van de kerk. Uiteraard kregen deze overledenen geen grafmonument en aan eeuwige grafrust viel niet te denken.

Kanselbijbel De kerk heeft in 2013 een “nieuwe” kanselbijbel ten geschenke gekregen. Een oud-inwoner van Leermens heeft deze geschonken. Deze bijbel is gedrukt in 1663 in Leiden bij Joannes Elzevier. Dit exemplaar is zo kostbaar dat het in een kluis en niet op de kansel ligt.

Protestbrief betreffende herstel bisdommen in Nederland In 1853 wilde paus Pius IX de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland herstellen. In een brief aan de toenmalige koning Willem III verzette het protestantse deel van de natie zich hier fel tegen.

Zij richtte zich in een adres tot de koning en hoopte daarmee dat hij zijn invloed zou aanwenden bij de ministers om dit pauselijk besluit ongedaan te maken.

Akten collatierechten tot Leermens Deze rechten zijn op 24 september 1907 overgetekend op de Nederduitsch Hervormde gemeente te Leermens. De kerkvoogdij had deze

gekocht van Mr. Cleveringa, wonende te Assen. Het heeft tot 1912 geduurd eer men deze rechten ook werkelijk kon uitoefenen.

Koningin Wilhelmina moest middels haar handtekening hier haar goedkeuring aan hechten.

Gezicht op Leermens vanuit het zuiden, 1967 (Henk Helmantel)

Andreaskerk Westeremden Deze zaalkerk (13 eeuw) met een rechthoekig gesloten koor heeft romano-gotische kenmerken en heeft meloenvormige koepelgewelven. In het muurwerk zijn Er zijn nog restanten zichtbaar van

muur-schilderingen, bijvoorbeeld die van Johannes de Doper met het lam en Laurentius, herkenbaar aan het rooster. Ooit was Westeremden een havenplaats met een directe verbinding met zee.

Gezicht op het koor van de Andreaskerk, 1979 (Henk Helmantel)

Avondmaalsservies Twee zilveren bekers beker Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Nanno Folmer Groningen F (1840) Winkelmerk: Folmer//vermoedelijk keurkantoor Groningen essayeursteken: Frederik Stratingh.

Twee zilveren broodschalen: schotel Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Nanno Folmer Groningen M (1846) E (kantoor Groningen), NF en getal 4 tussen twee sterretjes in een vierkant.

Opschrift achterkant Verkondigen wy ‘s Heeren dood. By het gebruik van wyn en brood. Tot dat Hy komt in Heerlykheid. En oordeelt in regtmatigheid.

Gegeven aan de de kerk der Hervormden te Westeremden door W.T. Land oud 82 Jaren en “vrouw” G.P. Steenhuis oud 86 Jaren, den 10 mei 1846. schotel Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Nanno Folmer Groningen N (1847) Vermoedelijk keurkantoor Groningen (merk gesleten)

Opschrift achterkant 8 3Md / 14 D 47 (derde maand, veertiende dag, 1847) “Bij testament ten geschenke gegeven aan de Kerk der Hervormden te Westeremden door Jan Writsers Bottema Landbouwer aldaar op de Boerderij Vierhuizen in zyn 66 jarigen leeftyd om by het H. Avondmaal gebruikt te worden” Opschrift achterkant Opdat se hare Ziele mochten verquicken, Klaagl. 1. 19 b

Bewijs ter voldoening aan de wet Werkelijke Schuld In het Grootboek der Nationale Schuld werd door de kerk van Westeremden voor een bedrag van f. 2200,-- ingeschreven. Deze inschrijving was min of meer verplicht. In 1815, dus na de Franse tijd, was Nederland zo goed als failliet. De Staatsschuld was zeer hoog.

Koning Willem I, trachtte door middel van dit grootboek, de schulden af te lossen en hij probeerde eveneens de economie van ons land op te vijzelen.

Pancratiuskerk Godlinze

De kerk stamt uit de vroege twaalfde eeuw en is later in de romano-gotische tijd voltooid. Er zijn meloenvormige koepelgewelven en zeer fraaie schilderingen te zien.

Deze kerk bezit een Schnitgerorgel (gerestaureerd door A. Hinsz in 1783) dat is geschonken door de familie Alberda, woonachtig op de borg te Godlinze.

Gezicht op Godlinze vanuit het Noorden, 1968 (Henk Helmantel)

Avondmaalsservies: Zilveren beker Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Jan Mettinck Groningen 3/C (1656-1657) Monogram IM in cirkel (Jan Mettinck)

Deze beker is in 1693 geschonken door dominee Schickart die predikant in Godlinze was van 1682-1716. Deze predikant werd geboren in Stedum en na zijn opleiding heeft hij 15 jaar in Lellens en daarna 34 jaar in Godlinze gestaan. Na zijn overlijden werd hij in de kerk van Godlinze begraven.

Deze beker is al in de twintiger jaren van de vorige eeuw in bruikleen gegeven aan het Groninger museum.

Uit een kroniek van een Ommelander boer uit de zestiende eeuw Uit deze beschrijving blijkt dat de kerk van Godlinze naar de heilige Pancras of Pancratius is vernoemd.

Toen in 1594/1595 de provincie Groningen in zijn geheel tot de Reformatie overging, werden de patroonheiligen niet meer gebruikt. Zo is het gebeurd dat men in Godlinze niet meer wist aan welke heilige de kerk in de Katholieke tijd was gewijd, totdat in 1986 een uiterst interessant boek is verschenen:

“Kroniekje van een Ommelander boer “, gebaseerd op een manuscript aanwezig in de Provinciale bibliotheek van Leeuwarden.

Daarin komt na eeuwen de naam van de schutspartroon weer te voorschijn: Sint Pancras, ook Sint Pancratius, één der drie ijsheiligen: Mamertius, Pancratius en Servatius, gevierd op resp. 12, 13 en 14 mei, op welke data nog wel eens nachtvorst optreedt.

Er bestaat ook nog het verhaal over een inbraak in deze kerk.

Oud Nederlands Under sijne gevangenisse worde de kerke tho Godlinse in gebroken end S. Pancreas, hoer patroon end affgodt, eenen golden rock uth getooghen end gestolen (so sij seijden). Dan worde voor gewis geacht dat de papen dat gedaen offte tho gelaten hadden van Ripperda wegen (de jonckheer tho Godlinse end collatoor der kercken was) om middelen van gelde totten rantzoen te bekomen.

Vrij vertaald Ene jonker Eggerick Ripperda was in Groningen in de gevangenis gezet. Tijdens zijn gevangenschap werd er, waarschijnlijk op zijn aanwijzing, ingebroken in de kerk van Godlinze, St. Pancras geheten. Er werd een gouden rok gestolen. Waarschijnlijk was dit een kostbaar priestergewaad dat in deze kerk nog ergens in een kast hing. Dit kledingstuk kon dan worden verkocht, opdat de rantsoenen, die in de gevangenis zeer karig waren, met de opbrengst hiervan konden worden aangevuld.

Gezicht op het Arp Schnitgerorgel, voor de restauratie (Henk Helmantel)

Kerk Eenum De kerk van Eenum, gebouwd in de elfde eeuw heeft merkwaardigerwijs geen naam, en ligt op één van de hoogste wierden van Groningen.

De kerk is in romaanse stijl opgetrokken en had voorheen een halfrond koor. In de kerk, met één van de best bewaarde Schnitgerorgels, bevindt zich een gedenksteen ter ere van Reindt Alberda die op het Huis te Eenum heeft gewoond.

Avondmaalsservies

Zilveren avondmaalsschotel

Zilveren beker

Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Lambertus van Giffen II Groningen 7/N (1761-1762) Bijltje (belastingteken 1853-1927) LvG (cursief) in contour Lambertus van Giffen II

Deze beker is op 29 december 1762 geschonken door Willem baron Van In- en Kniphuisen, Heer van o.a. Eenum en zijn echtgenote Susanna Johanna Baronesse van In- en Kniphuisen, geboren Alberda Vrouwe van o.m. Eenum aan de kerkelijke gemeente van Eenum.

Deze zilveren beker is in het begin van de twintigste eeuw voor een klein bedrag verkocht aan de familie Philips in Eindhoven. Jaren later schonken zij deze beker aan het Museum van Oudheden te Groningen.

Op de beker staat de volgende tekst: Zalig synse, die geroepen zyn tot het avontmaal van de bruilofs des Lams, Openb. 19,vs 9.

Lambertus van Giffen II Groningen 7/O (1762-1763) Monogram LvG (schriftletters) in onregelmatige contour,Lambertus van Giffen II Op deze schotel staat: Zalig is hij die brood eet in ‘t Koningrijke Gods, Lucas 14 vs. 15.

Ook deze schaal is door hetzelfde echtpaar op dezelfde dag aan de kerk van Eenum geschonken.

Zilveren kan Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Nanno Folmer Groningen 1851 NF * 4 * (Nanno Folmer 18301851)

Deze kan is op 23 mei 1851 geschonken door Mr. Anthonius Beckeringh, kantontechter te Onderdendam en zijn echtgenote Geertruida Johanna Geertsema van Sjallema.

Inscriptie: “Aan de Gemeente van Eenum deze kan en tafel vereerd door Mr. Anthonius Beckeringh Kantonregter te Onderdendam en deszelfs echtgenoote Geertruida Johanna Geertsema van Sjallema op den 23 Mei 1851 zijnde zijne 60ste verjaardag dien dag voor de 25ste keer vriendschappelijk te Eenum gevierd.”

Ook hun wapenschilden staan op deze kan afgebeeld.

Gebrandschilderd raam Huis te Eenum (brief van de in bruikleengeving museum Groningen): De conservator van het Groninger museum bericht de kerkvoogden van Eenum dat dit college twee gebrandschilderde “ruiten”, voorstellende de kerk van Eenum, in bruikleen aan dit museum heeft gegeven (22 december 1915). (zie afbeelding vorige pagina)

De steen in de kerk van Eenum (Elske Kramer)

Obligaties en coupons Russische Staatsspoorwegen, 1889, lijn Kursk-Charkov-Asof In het archief zijn drie van deze obligaties gevonden.

Deze zijn in 1889 door de toenmalige Russische regering in Sint-Petersburg uitgegeven. Voor deze obligaties moest toen f. 3000,-- worden betaald!

De rente die men kreeg was zeer hoog voor die tijd, namelijk 4%.

Veel plezier zal de kerkelijke gemeente van Eenum hier niet van hebben gehad. Het vermoeden bestaat dat zij deze obligaties vlak voor de eerste wereldoorlog heeft gekocht. In 1918, toen Rusland een republiek werd, erkende deze regering de obligaties niet en werden dus waardeloos.

die gehuwd was met Magdalena Barbara Jacoba Cramer von Baumgarten, heeft Eenum 16 jaar als predikant gediend. Daarna is hij vertrokken naar Hellum.

Gezegelde akte overdracht collatierechten Akte toekenning rijkstractement, 1854, ds. C. Tjassens-Keiser De kerkvoogden en notabelen ontvingen een bedrag van f. 100,-- van het Ministerie van Justitie, dat de zaken van de Hervormde Eredienst behartigde, ter leniging van het traktement dat deze gemeente aan haar predikant was verschuldigd. Deze predikant,

Deze rechten waren lange tijd in het bezit van de familie Alberda die op de borg te Eenum woonde. Wanneer iemand gerechtigd was tot een collatie dan kon hij een predikant beroepen en de onderwijzer/koster aanstellen. Hij was geen verantwoording schuldig aan de kerkelijke gemeente. De familie Alberda bezat in deze het alleenrecht. Zo’n collatie wordt dan ook wel een unieke collatie genoemd. Deze rechten zijn na 1750 verschillende keren overgedragen.

In 1859 zijn de rechten overgegaan op een boerenfamilie die in Garsthuizen woonde. Pas in 1865 mochten die gebruik maken van haar rechten. Men heeft eerst moeten wachten op de goedkeuring van koning Willem III. Jaren later zijn deze rechten overgedragen op de kerkelijke gemeente van Eenum.

Mariakerk Oosterwijtwerd Deze zaalkerk uit de elfde eeuw met een halfrond gesloten koor is gebouwd in de romaanse periode.

De familie Ripperda heeft de kerk veel geschonken: de herenbank, een avondmaalsbeker, de windvaan op de toren en de bel aan de collectezak. Op het koor in de kerk zijn rouwborden en een gemetselde zandstenen epitaaf te zien, die herinneren aan deze familie.

Avondmaalsservies

Pentekening borg Ripperda:

Zilveren beker

Deze pentekening is gemaakt door L.M.A. Hoeksema.

De borg heeft in Oosterwijtwerd gestaan. Gijsbert Herman van Ripperda heeft de borg samen met zijn broers ge毛rfd. In 1660 verkreeg hij deze in eigendom. Hij trouwde met Josina Maria van Ripperda van Zeerijp. In 1676 liet hij de borg helemaal vernieuwen.

Zijn dochter Elisabeth Sophia en zoon Carol Victor kwamen v贸贸r hem te overlijden en na de dood van Gijbert Herman (1695) ging de borg over in handen van zijn enig overgebleven dochter Margaretha Elizabeth. Haar huwelijk met haar neef Willem Hendrik Carel Ripperda bleef kinderloos. Na een proces over de erfenis kwam de borg uiteindelijk in handen van Margaretha Bouwina Tjarda van

Maker Keur Jaarletter Meesterteken Wapen

Jan Mettinck Groningen 3/N (1666-1667) IM (Jan Mettinck) Ripperda (beker geschonken door Gijbert Herman Ripperda)

Zilveren beker Maker Keur Jaarletter Meesterteken

Onbekend Niet bekend Niet bekend Niet bekend

Starkenborgh van Wetsinge die op haar beurt trouwde met Egbert Rengers van Farmsum (dezen hebben waarschijnlijk ter gelegenheid van hun huwelijk in 1720 het deksel geschonken voor de avondmaalsbeker in Loppersum) Op 20 januari 1745 werd de borg met de schathuizen op afbraak ter verkoop aangeboden.

Van de borgstee en het borgterrein is bijna niets meer over, aangezien de wierde bijna geheel is afgegraven. Aan de oostkant is nog iets van een gracht te herkennen.

Document afgraving van de wierde, 1903 In het archief bevindt zich een situatieschets uit 1903 van een nog uit te graven kanaaltje in de buurt van de huidige kerk. Wanneer dit kanaal was gegraven, kon een groot deel van de wierde worden afgegraven en de vruchtbare klei gemakkelijk per schip worden vervoerd. Op de afgegraven wierde heeft vroeger het Johannieter klooster gestaan, zij het maar kort, namelijk van 1466-1476.

Contra-doopprotocol te Oosterwijtwerd In het jaar 1804 werden de gedoopte personen in dit boek geschreven, om precies te zijn op 11 maart van dat jaar. De laatste dopelinge die werd ingeschreven was op 15 maart 1970. Daarna heeft er geen doop meer plaatsgevonden in deze kerk.

Er bestonden vroeger twee doopboeken, ook wel protocollen geheten. Mocht er bijvoorbeeld door brand ĂŠĂŠn verloren gaan dan had men nog een reserve, het zogenaamde ContraDoopprotocol. Deze werden regelmatig gecontroleerd door twee personen die door de classis waren afgevaardigd.

1773 opgemaakt door rigter Helperus Helperi te Oosterwijtwerd.

Een eerste aflossing van 50 Caroligulden vindt plaats op 27 oktober 1777. De laatste aflossing van 150 gld op 28 januari 1779. Dit bedrag is betaald aan de diakenen van Oosterwijtwerd.

Het is als het ware een schenking geweest door bovengenoemde borgvrouwe ten behoeve van de armen in dit dorp.

Gezegelde akte van verkoop boerderij De Hoog Welgeboren Heer Derk Baron Bentinck, Heer van Diepenheim, Drost van Vollenhove enz., enz. verkocht mede namens zijn moeder, drie broers en twee zusters een heerd, boerderij, groot ongeveer 105 grazen land te Farmsum voor de som van 5333 Caroligulden-6 sestertii (waarschijnlijk een Latijnse benaming voor een toenmalige provinciale munteenheid)-5 duiten.

Gezegelde hypothecaire akte De Hoogwelgeboren Vrouwe Mevrouw M.B. Tjarda van Starkenborgh, Douairière Rengers van Farmsum, Vrouwe van Oosterwijtwerd en onderhorige Dorpen etc,etc leent via een tussenpersoon een som geld, groot tweehonderd Caroligulden.

Deze lening wordt verstrekt aan Jannes Sirks en zijn echtgenote Antje Hindriks. Er wordt een rente berekend van vier Caroligulden per jaar.

De hypothecaire akte wordt op de 22-ste mei

Koper is de Hoog Welgeboren Heer D.G. Rengers.

Deze boerderij was verpacht aan Waelke Hindriks en vrouw (haar naam wordt niet vermeld) voor de som van 160 Caroligulden en een half kannetje rode boter.

De Heer Rengers vertegenwoordigt bij deze verkoop eveneens de diaconie van Oosterwijtwerd.

Waarschijnlijk hebben de diakenen van dit dorp nog een beklemming liggen op deze boerderij. Bij de verkoop van een behuizing met land kon men een dubbele huur ontvangen, het zogeheten af-en aangaand geschenk.

Deze akte van verkoop is bekrachtigd op 2 mei 1782 met het gewone zegel van de richter, dr. H.J. Upmejer te Groningen.

Voor wie meer wil weten:

Literatuur

Websites

Pathuis, A., Groninger Gedenkwaardigheden, Groningen, 1977, Van Gorcum (herdruk)

www.degroningerzilverkamer.nl

Knol, E., Zilver in Groningen, Groningen, 2011, Tienkamp

www.groningerkerken.nl

Formsma, W.J., De Ommelander Borgen en Steenhuizen, Groningen, 1987, Van Gorcum (herdruk) Huizing, L., Van Tufsteen tot Spitsboog, Loppersum, 2005, Blue Mule Van Neck, W.J., De Jacobuskerk van Zeerijp, Zeerijp, (herdruk 2014) Wieringa, M.J., De Donatuskerk van Leermens, Loppersum, 2014, Profiel (2e druk) Kroniekje van een Ommelander Boer, Manuscript in de Provinciale Bibliotheek van Leeuwarden.

www.pknloppersummaarland.nl

www.groningerarchieven.nl www.lopsternijs.nl www.eemsdelta.groningen.nl www.facebook.com/pages/de-schatten-vanMaarland

Kerkgebouwen Kerkpad 8

9919 HG Loppersum

Borgweg 6

9914 PG Zeerijp

Kerkpad 7

9912 PB Leermens

Hoofdstraat 43 9915 PA ‘t Zandt Kerkpad 14

9913 PD Eenum

Abt Emopad 1 9922 PJ Westeremden Hoofdweg 36

9908 PB Godlinze

Dorpstraat 29

9911 PB Oosterwijtwerd

Sleuteladressen worden op de gebouwen aangegeven

In het centrum van Appingedam bevindt zich de Groninger Zilverkamer.

De Zilverkamer toont een grote collectie zilver, een overzichtelijk beeld van Zilversmeedwerk van Groninger zilversmeden uit Appingedam, Groningen en de Ommelanden van de zeventiende tot de twintigste eeuw.

De collectie wordt permanent tentoongesteld en wordt met regelmaat aangevuld met nieuwe aanwinsten.

De zilvercollectie omvat goede voorbeelden van de rijkdom en diversiteit van het vakmanschap van Groninger zilversmeden.

In de collectie ontdekt u ondermeer tafelgerei, zoals brandewijnkommen, bekers, schalen, manden, dozen, koffie- en theepotjes, kannen, kandelaars, tabaksdozen, etcetera.

Er zijn verschillende expositiezalen waar met grote regelmaat wisselende tentoonstellingen te zijn zien.

Voor groepen kunnen afwijkende bezoektijden aangevraagd worden.

Ook worden er regelmatig lezingen en andere activiteiten georganiseerd die te vinden zijn op de website www.degroningerzilverkamer.nl

De Groninger Zilverkamer Oude Kerkstraat 1 9901 JB Appingedam