Kunstroute Typisch Duits Appingedam 2016

KUNST ROUTE

TYPISCH

DUITS

appingedam

uit de

kunst

Gebruiksaanwijzing Tijdens het Open Monumentenweekend op 10 en 11 september 2016 vindt u op maar liefst 18 locaties in de stad Appingedam werk van 19 kunstenaars.Van iedere locatie en iedere kunstenaar vindt u in deze catalogus een korte toelichting. Zo kunt u zich vooraf een beeld vormen van het werk en de plek.

Achterin deze catalogus vindt u een plattegrond waarop alle locaties met een nummer zijn aangeduid. De nummers vindt u terug in de blauwe stip op de desbetreffende pagina. Alle locaties zijn op loopafstand van het centrum van Appingedam. Alleen voor het kerkje Marsum moet u even de fiets of de auto pakken. Dat loont beslist de moeite.

Van 10 september t/m 9 oktober 2016 kunt u op vrijdag, zaterdag en zondag in galerie DNKA aan de Blankenstein 2 in Appingedam een overzichtstentoonstelling zien met werk van alle deelnemende kunstenaars.

Dit is een uitgave van Stichting De Noordelijke Kunsthof © 2016 Stichting De Noordelijke Kunsthof Concept en Organisatie Kunstroute

Wilma Mencke, Kunstbureau Albion Putti – Groningen

Maarten Burggraaff

Coördinatie kunstenaarsteksten

Wilma Mencke, Kunstbureau Albion Putti – Groningen

Interviews en redactie:

Wout Sorgdrager – Leermens

Fotografie locatie’s

Maarten Burggraaff, Ton Keuning

Fotografie kunstenaars

Wilma Mencke en Wout Sorgdrager

Vormgeving & productie

Ton Keuning – Appingedam

Druk:

Grafische Industrie de Marne – Leens

www.denoordelijkekunsthof.nl

KUNST ROUTE

TYPISCH

DUITS

appingedam

uit de

kunst

2

welkom inzichten, andere beelden, andere dromen.

Daarom zijn wij zo blij met deze kunstroute Typisch Duits. Negentien Duitse en Nederlandse kunstenaars hebben zich laten inspireren door de vraag wat nu typisch Duits is. Dat resulteerde in een bonte verzameling van kunstwerken die u aan het lachen maken, verbazen en blij maken en die u aan het denken zetten. Over kunst, over wat typisch Duits eigenlijk is, over uzelf, over uw oosterburen.

We zijn Wilma Mencke, eigenaar van kunstbureau Albion Putti, heel dankbaar voor al haar werk en inzet. Zij organiseerde de kunstroute Typisch Duits eerder in Weener (Duitsland). Zij was bereid om al die kunstenaars te vragen ditmaal naar Appingedam te komen. Zij was ook bereid om het allemaal te regelen.

Welkom in Appingedam. Welkom in Galerie DNKA, ook wel bekend als de Noordelijke Kunsthof. Twee dagen lang kunt u op ontdekkingstocht door de stad Appingedam.

U stapt bij wildvreemde mensen over de drempel en bewondert de kunst op hun tafel, het parket op hun vloer, de bloemen in hun vaas. U dwaalt door de grote Nicolaikerk en schuifelt door het piepkleine kerkje Nicolaas, u bewondert er installaties, beelden, middeleeuws metselwerk en de prachtige architectuur. U wandelt langs het Damsterdiep en verbaast u over de hangende keukens en de schitterende banieren.

De stad Appingedam en haar omgeving is een prachtig decor voor deze tentoonstelling van kunst van Duitse en Nederlandse kunstenaars.

De Noordelijke Kunsthof is in 1951, precies 65 jaar geleden, opgericht om “het volk� kennis te laten maken met kunst. Inmiddels zijn we een stap verder: Galerie DNKA wil een podium bieden aan uiteenlopende kunstenaars uit de regio en daarbuiten.

Maarten Burggraaff voorzitter stichting De Noordelijke Kunsthof

Waarom? Om kunstenaars de aandacht te geven die zij verdienen. Om publiek kennis te laten maken met al dat prachtige, boeiende, opmerkelijke werk. Waarom? Om kennis te maken met andere 3

Typisch duits,

Een nadere kennismaking met Duitsland In wat voor wereld leven zij?

Wilma Mencke en Maarten Burggraaff organiseerden de kunstroute ‘Typisch Duits’ tijdens het Open Monumenten Weekend in Appingedam. Bij wijze van inleiding op de catalogus een interview met beide organisatoren.

Wilma Mencke is alweer bijna 25 jaar eigenaar van Kunstbureau Albion Putti (voorheen de gelijknamige galerie). Het bureau organiseert kunstprojecten. Mencke is bovendien ook zelf kunstenaar. In deze expositie doet ze mee als Mariam Wilhelmina. Maarten Burggraaff is sinds zijn pensionering fulltime beeldhouwer, kunstorganisator en tuinman. Hij is voorzitter van Galerie De Noordelijke Kunsthof DNKA). We zitten in de beeldentuin die hij samen met zijn vrouw AnneMiek Kaspers bestiert, midden op het Groningse land bij het dorpje Eenum, omgeven door ranke dames in brons, vogels en groen, heel veel groen.

Wat was de aanleiding voor de expositie?

Burggraaff: ‘In 2013 hadden Wilma en ik contact over de expositie ‘Typisch Hollands’, een presentatie die Wilma in opdracht van Museum Nairac (Barneveld) daar het jaar ervoor had georganiseerd. Die expositie was een succes.

4

Hij ging daarna nog langs bij drie andere locaties, één daarvan was Weener, een havenstadje aan de Eems, hier pal over de grens bij Nieuweschans. Daar had Wilma er een kunstroute van gemaakt. Ze stelde toen voor om de kunstroute ook in Appingedam te organiseren. Dat kon niet, we hadden al afspraken met andere kunstenaars. Maar we hielden wel contact.

Toen Wilma daarna de kunstroute ‘Typisch deutsch?’ in Weener organiseerde, was dat een gouden kans.Vijf jaar geleden 5

organiseerden we een uitgebreide kunstroute ter gelegenheid van het zestigjarig bestaan van Galerie DNKA. Ik weet dus hoeveel werk zoiets is. Het is gewoon veel efficiënter om dezelfde expositie ook naar Appingedam te halen. Bovendien, zij is een professional, wij zijn vergeleken met haar welwillende amateurs.’

Vanwaar het thema ‘Typisch Duits’?

Mencke: ‘In Weener vroeg men direct na de kunstroute ‘Typisch Hollands’ enthousiast wanneer we weer iets gingen organiseren.

Toen was het eigenlijk al snel beklonken; wat ligt er meer voor de hand dan het thema ‘Typisch deutsch’? Al is het alleen maar omdat Weener ooit een stukje Holland was. Natuurlijk heeft het thema een bijklank door de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Duitsers worstelen daar nog erg mee, heb ik gemerkt. Maar er is zoveel verkeer over en weer tussen Nederland en Duitsland dat een nadere kennismaking goed is.’

Burggraaff: ‘Alleen al het vooroordeel in Nederland dat Duisters geen gevoel voor humor zouden hebben. Bekijk in de catalogus de verkeersborden die Kriso ten Doornkaat aanbracht in traditionele landschapjes. Of het schilderij van Willms met Merkel als zogende Maria.’

Mencke: ‘Ik ben als kind bij de grens opgegroeid; de grens fascineerde me. Al die grote huizen, en dan ook nog die vitrage dicht. In wat voor wereld leven zij, vroeg ik me als kind af.’

Hoe maakten jullie de keuze voor kunstenaars?

Mencke: ‘Door mijn vroegere werk als galeriehouder en mijn huidige werk als kunstorganisator ken ik natuurlijk veel kunstenaars. Een aantal daarvan heb ik uitgenodigd om mee te werken. Sommigen hadden al werk liggen waarin het thema doorklinkt. Sommigen gingen ook speciaal aan de slag. Udo 6

Havekost maakte bijvoorbeeld voor de tentoonstelling in Weener een troon voor de Duitse kunstenaar Joseph Beuys.

Die troon is nu te oud. En bovendien, hij is tweeënhalve meter hoog. Dat verplaats je niet zomaar. Havekost maakt nu, samen met Tomay Hawk, speciaal voor deze kunstroute een nieuwe hommage aan Beuys.’

En de keuze voor de locaties?

Mencke: ‘Ik ben erg blij met de locaties die in Appingedam beschikbaar zijn. In het algemeen zijn de ruimtes wat groter waardoor het werk nog beter tot zijn recht kan komen. Maar het is een puzzel om aan ieders voorkeuren tegemoet te komen: de voorkeur van de bewoners of beheerders en de voorkeuren van de kunstenaars.’

Weener

Waar verheugen jullie je het meest op?

Burggraaff: ‘Ik vind die koppen die Eveline van Duyl maakte van Duitse filosofen zoals Kant en Nietzsche erg mooi. Ik ben beeldhouwer. Ik denk in materiaal en ruimtelijke vormen, in sculpturen. Hoe Van Duyl die enorme koppen op een lullig strijkplankje neerzet. Geweldig. Dat komt in de Nicolaikerk te staan. Een prachtige plek!’ Mencke aarzelt: ‘Ik kan me de keuze van Maarten voorstellen. Maar ik ben bijvoorbeeld ook erg blij dat het werk van Kriso ten Doornkaat straks in het Museum Stad Appingedam hangt, gewoon, tussen het andere werk. Dat is ook een prachtige plek. En dan het werk van Yvonne Struys over de middeleeuwse non Hildegard van Bingen. Dat hangt in de kerk van Solwerd. Dat moet prachtig zijn. Ik kan niet kiezen.

Het is net als met je kinderen: ze zijn me allemaal even dierbaar.’

7

8

Over de Noordelijke Kunsthof Galerie DNKA (de Noordelijke Kunsthof) is wellicht de oudste expositieruimte van het noorden. De Noordelijke Kunsthof werd precies 65 jaar geleden (1951) in Appingedam opgericht door bestuurders van de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen, met de bedoeling “het gewone volk in Appingedam en omgeving kennis te laten nemen van de beeldende kunst”. Sinds die tijd zijn een kleine 300 exposities gehouden.

Bovendien zijn er ook verscheidene concerten en lezingen verzorgd.

Naast werk van professionele kunstschilders is er regelmatig ook werk te zien van beeldhouwers, fotografen, keramisten, edelsmeden en ontwerpers en incidenteel ook van niet professionele kunstenaars. Galerie DNKA is een niet-commerciële instelling die zijn bestaansrecht dankt aan een groep trouwe donateurs. Samen met de gemeente Appingedam zorgen zij voor een solide financiële basis.

Galerie DNKA is gevestigd in het centrum van de stad Appingedam, in een zeventiende-eeuws pakhuis aan het Damsterdiep.

9

01 Blankenstein Het huis Blankenstein aan de Blankenstein 2 is een van de 76 edele heerden die Appingedam in 1458 telde. Een edele heerd was een stenen huis, in die tijd iets heel bijzonders. De bewoners van de edele heerden speelden dan ook een belangrijke rol in Appingedam, bijvoorbeeld in de rechtspraak. Op de middeleeuwse kelder staat een mogelijk nog achttiende-eeuws woonhuis, waar in de negentiende eeuw aan de kant van het Damsterdiep een pakhuis is aangebouwd.

Het huis Blankenstein werd in 1986 door de gemeente aangekocht en werd in 1987 het onderkomen van de Noordelijke Kunsthof, het streekmuseum (later het Museum Stad Appingedam) en de VVV. In 1999 werd het pand weer verkocht. Het museum kreeg een nieuwe locatie aan de Dijkstraat – Wijkstraat. De VVV was al verdwenen. De Noordelijke Kunsthof is nu gevestigd in het souterrain van het oude pakhuis met een kade pal aan het Damsterdiep.

Blankenstein 2 10

Josef Walch (1946) gebruikt tuinkabouters om uitdrukking te geven aan de Duitse voorliefde voor kitsch. Ze staan in zekere zin ook symbool voor de kleine man die in zijn eigen kleine conflictloze idylle leeft. En de herdershond? Als puppy is de herdershond een knuffeldier. Eenmaal volgroeid is de Duitse herder gespierd, waakzaam en betrouwbaar.

Je voelt je veilig bij een herdershond. Toch associĂŤren veel mensen de Duitse herder nog met het Nazi-regime. Zelfs het schaakbord staat hier niet toevallig. Met zijn rechte lijnen en rationele ordening is het een verwijzing naar de Duitse voorliefde voor orde. www.josefwalch.de

11

Josef Walch

Kitsch

Gouden Pand 5

Bijtende ironie Zie voor beschrijving: pagina 38, locatie 15 - Motorschip ‘Anda’, Stadshaven

Georg Willms 12

02 Gouden Pand De straatnaam Gouden Pand is afkomstig van een monumentaal pand dat zich pal naast de bakkerij bevindt. Jaarlijks werd op straat een aardbeienmaaltijd aangericht, het Blaupotfeest, waar alle bewoners van Gouden Pand konden aanschuiven. Het Blaupotfeest is ontstaan door de erfenis van de rijke koopman Jan Blaupot die ‘aan Gouden Pand’ woonde.

De blinde en kinderloze Jan Blaupot was zeer gelukkig met de hulp die hij van zijn buren had ontvangen en liet als beloning een erfenis van 300 gulden na.Van de rente en de opbrengst uit de beklemmingen van de verpachte landerijen mocht de buurt een keer per jaar aardbeien eten.

Het Blaupotfeest heeft tot 1975 bestaan.

Ook de bakkerij zelf is oeroud. Het heeft naar alle waarschijnlijkheid een middeleeuwse kern. In elk geval sinds 1910 is er een bakkerij gevestigd. Het was een van de vele winkels in de straat.

13

Jan Bos

14

Gouden Pand 5 Back to basic hoe ik het wil hebben.’ Aan stoppen denkt hij nog niet. ‘Nee. Ik ben nu 61. Ik wil nog wel een jaar of 6, 7 door. Het is een prachtig vak. Gebak hoort bij elke gelegenheid. Laatst kwam de begrafenisondernemer, hij wilde gevulde koeken voor bij de koffie na een begrafenis. “Je hebt toch altijd cake?” vroeg ik verbaasd. Maar de overledene had in zijn testament opgenomen dat er 80 gevulde koeken van banketbakkerij Jan Bos moesten zijn.’

Banketbakker Jan Bos zit in de zon op het bankje voor zijn winkel aan het Gouden Pand. ‘Kijk nou toch eens’ zegt hij genietend, ‘het mooiste uitzicht van de stad.’ Hij kijkt uit over de kruising van het Gouden Pand met de Solwerderstraat, de perfecte locatie voor een film die zich afspeelt in de Gouden Eeuw. Een meisje fietst langs. ‘Ha Jan.’ Bos zwaait.

‘Iedereen kent me’ zegt hij haast verontschuldigend.

Toen Bos 23 jaar deze bakkerij aan het Gouden Pand kocht, zaten er rondom hem aan het Gouden Pand en in de Solwerderstraat tientallen winkels.

Die zijn vrijwel allemaal weg. ‘Dat is een raar gevoel’ erkent hij, ‘maar ik heb in al die jaren nog geen moment spijt gehad. En het draait als een lier. Ik ben helemaal back to basic gaan werken. Ik maak alles zelf. En ik ben de laatste zelfstandige banketbakker in Appingedam!’ Een man loopt voorbij. ‘Ha Jan.’ Bos zwaait.

Bos stelt zijn etalage graag beschikbaar voor de kabouters van Georg Willms. Kunst is belangrijk voor hem. Hij schildert en schrijft poëzie en verhalen in het Gronings. De meeste van die verhalen verzint hij. ‘En het mooie is dat iedereen me gelooft!’

Een mevrouw fietst voorbij. ‘Ha Jan.’ Bos zwaait.

Het is hard werken hoewel hij tegenwoordig het soms wat rustiger aan kan doen ‘Op sommige rustige dagen kom ik zo tegen 8 uur in de winkel en dan zeg ik tegen de jongens wat we gaan maken en

15

Solwerderstraat De Solwerderstraat is, samen met de Dijkstraat, de oudste straat van Appingedam. Beide straten werden aangelegd toen in de twaalfde eeuw de Delf werd gegraven (het latere Damsterdiep) als verbinding tussen de Eems en de Fivel.

Waar de rivier de Delf een dam kreeg, ontwikkelde zich aan weerzijden van de rivier een nederzetting met veel handel.

Aan beide kanten van de Delf ontstond een echte straat met stenen huizen. De eerste huizen aan de Solwerderstraat bevonden zich aan de oneven kant van de straat; aan de even kant – de waterkant – was een loskade en waren er pakhuizen.

Wonder boven wonder is er in al die eeuwen een groot aantal panden gespaard gebleven van brand, sloop, plundering of verval. De straat telt namelijk maar liefst 22 rijksmonumenten. De straat is bovendien de trotse herbergier van de hangende keukens waar Appingedam zo bekend om is.

03

16

De middeleeuwse panden langs het water waren bedrijfspanden: pakhuizen. Op een gegeven moment verloor Appingedam zijn havenfunctie aan Delfzijl en kwamen die pakhuizen leeg te staan. En dus werden ze getransformeerd tot woonhuis.Traditioneel bevond de keuken zich op de begane grond. Maar dat kon daar niet omdat er nog wat getijdeverschil in de rivier was.

Op de begane grond kreeg je er daardoor nog regelmatig natte voeten. Dus besloot men om de keukens maar aan de eerste verdieping vast te maken. Dat die keukens daar hangen is dus te danken aan de groei en bloei van Delfzijl en de forse economische dip die Appingedam daardoor beleefde.

Flinterdunne verbanden Claus Wettermann (1941) is beeldhouwer en maakt sterk geabstraheerde beelden van hout. Hij gebruikt allerlei soorten hout, waaronder essen, beuken, kastanje en linde. Over zijn werk zegt hij: ‘Ik zaag met de kettingzaag mijn sculpturen uit stukken boomstam en werk ze vervolgens af met een handslijper. Daarna maak ik ze zwart met glazuurverf in dunne lagen. Het zwarten versterkt de plasticiteit en de licht-schaduwwerking van lijnen en vlakken. Het “optisch gewicht” van de sculptuur krijgt daardoor een geheel eigen charme, van fluwelig tot steenachtig glad.’

Al mijn werk bestaat uit één stuk hout ook al lijkt het soms alsof ik delen aan elkaar heb verbonden. Het zijn vaak flinterdunne verbanden die het werk samenhouden. De breekbaarheid die dat met zich meebrengt geeft het werk een heel eigen aura.’ www.wettermann.de 17

Claus Wettermann

Solwerderstraat 1

18

Pete Silverstein

04

De gebroeders Grimm in klei wordt vooral gebruikt in combinatie met gipsmallen voor het maken van toegepaste kunst. Ik heb die techniek omgetoverd naar een vrije vorm van autonome kunst. Ik gebruik geen mallen. Ik kleur de klei in en giet het vervolgens met de losse pols uit op een vlak gipsblok tot een abstracte maar nog herkenbare afbeelding. Deze techniek is vernieuwend en zeer spannend. Het zoeken naar de grenzen van realisme gecombineerd met het opzoeken van de grenzen van gietklei als teken- of schildermateriaal beschouw ik als een prachtige uitdaging.’

Pete Silverstein (1963) vertelt over zijn inspiratie en zijn werkwijze: ‘De Duitse romantiek begon aan het einde van de achttiende eeuw. Romantici uit die tijd legden de nadruk op gevoel, emotie, intuĂŻtie en verbeelding.

Schilders zoals Casper David Friedrich en schrijvers zoals de gebroeders Schlegel en gebroeders Grimm zochten in hun werk naar het abnormale en gedroomde, naar alles wat zich bevond buiten de grenzen van het gewone bestaan.

Deze gedachte was voor mij de inspiratie om de verhalen van de wereldberoemde gebroeders Grimm uit te beelden in gietklei. Deze techniek

Solwerderstraat 6/8 19

Mariam Wilhelmina 05 Eén voet in Duitsland en één voet in Nederland Mariam Wilhelmina (1956) studeerde aan de Academie Minerva in Groningen. Over haar werk zegt ze: ‘Tijdens mijn jeugd in het grensdorp Emmer-Compascuum speelde ik vaak ‘op de berg’. Dat was een spel: één voet in Duitsland en één voet in Nederland. Terzijde; hieruit ontwikkelde ik later mijn werk. In de verte zag ik langs de smokkelaarsroute heel andere, grotere huizen met gesloten vitrages. Alles was dicht. Wat voor mensen leefden daar?

Het leek een andere wereld. Ik was gefascineerd. Af en toe kwamen op zondag in zwarte kleding (ogenschijnlijk altijd in de rouw) langs onze boerderij fietsen met gehaakte jasbeschermers in felle kleuren.

Deze sterke herinneringen inspireerden mij tot deze ‘Hinterglasbilder’. Het zijn letterlijk de ramen met de gesloten gordijnen. In Weener (Duitsland) vond ik genoeg voorbeelden aan het haventje waar zich mijn atelier bevindt.’

Hinterglass is een oude traditionele Beierse techniek die ook wel gebruikt werd door bijvoorbeeld Kandinsky en Gabrielle Münter. Mariam Wilhelmina werkt al zo’n 30 jaar met deze techniek.

Solwerderstraat 7

www.mariawilhelmina.com 20

21

Je moet wat durven

Marga & Marten Boonstra

Marga en Marten Boonstra zitten op het bankje voor de ingang van De Vijgenhof, de voormalige synagoge, alsof ze er al hun leven lang hebben gewoond.

Maar het begon pas 3 jaar geleden. Ze hadden allebei een vaste baan, ze hadden allebei een droom. Marga heeft horecabloed in haar aderen en Marten is al 43 jaar op allerlei manieren met theater bezig. Met die combinatie wilden ze wat beginnen. Marten: ‘Ik doe veel op theatergebied. En zo kom ik veel in kerken waar men concerten en optredens organiseert. Dat wil ik ook, bedacht ik.’ De Boonstra’s namen

contact op met stichting Oude Groninger Kerken en kregen de exploitatie van de kerk in Overschild. Het lukte niet om dat na een grootschalige verbouwing rendabel te maken. De vaste kosten waren gewoon te hoog.

‘Maar toen belde Peter Breukink, directeur van de Stichting Oude Groninger Kerken, of wij deze voormalige synagoge en het erbij horende Joodse schooltje wilden bestieren.’

Ze grepen de kans met beide handen aan: ‘Je moet wat durven in het leven’ zegt Marga Boonstra, ‘we besloten om de sprong te wagen.’ Marten 22

Boonstra: ‘Dit is onze passie.

We wilden zo graag zo’n cultureel centrum beginnen.

En het voelt goed.’ Inmiddels is het programma voor 2016 helemaal klaar. Ze organiseren workshops (voor volwassen én voor kinderen), regelmatig zijn er rondleidingen en ze werken natuurlijk graag mee aan festivals zoals Bie Daip en de kunstroute die de Noordelijke Kunsthof organiseert. De B&B ging in november voorzichtig van start en loopt nu als een trein.

Het heeft wat weg van het televisieprogramma “Ik vertrek”, realiseren ze zich. ‘Het is hard werken. Ook omdat we allebei een drukke vaste baan hebben. Dit komt er bij. Maar we hoeven er niet van te leven, en dat geeft wel veel rust’ zegt Marga. ‘Bovendien, als we ons huis in Siddeburen verkocht hebben, gaan we hiernaast in de rabbinaatswoning wonen.

Dan wordt het nog een stuk makkelijker.’

Meer info: www.devijgenhof.nl

De synagoge

06

Broerstraat 6

In 2010 kwam de synagoge in eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken. In 2014-2015 is de kleurstelling van het bijzondere interieur gereconstrueerd naar die van begin 1900, en de kerkzaal naar de situatie van vlak na WO II.

De synagoge aan de Broerstraat in Appingedam is gebouwd in 1801 en daarmee de oudste van de provincie Groningen.

Opvallend aan het gebouw is allereerst de fronton boven de entree, met daarin een tekst van Ezechiël in het Hebreeuws. (Ezechiël 43:1-2). Onderaan de deurpilasters zien we de tekst ‫ תנשב‬- ‫ אסקת‬: ‘In het jaar – 561’ = 1801. In dat jaar werd de synagoge feestelijk ingewijd.Tot 1942 was het gebouw de Sjoel van Appingedam.

Op de plek waar nu de preekstoel staat stond eens de Heilige Ark met daarin de Thorarollen en aan het plafond een altijd brandende lamp als teken van Gods aanwezigheid. Nog wel bewaard gebleven is de boog gedragen door twee klassieke zuilen met de wetstafels met daarop de tien geboden. In Museum Stad Appingedam is nog één van de twee banken te zien, de rest van het meubilair is verloren gegaan.

Wie het gebouw binnengaat moet niet bang zijn voor blauw. Dat is namelijk het tweede opvallende element aan het gebouw: het koepelplafond is hemelsblauw en bezaaid met gouden sterren en met de zon en de maan.

23

Professor Beuys

Udo Havekost (1955) en Tomay Hawk (1952) zijn twee typisch Duitse kunstenaars uit de 70’er jaren. Zij werden, en zij niet alleen, door de – toendertijd – nieuwe ideeën over kunst besmet. Joseph Beuys was de naam van de ‘Professor’ (leraar) aan de Kunstacademie in Düsseldorf. Aan hem danken velen hun ideeën over kunst: • het uitgebreide concept van kunst, sociale sculptuur • de gratis Internationale Universiteit • directe democratie • het onvoorwaardelijke basisinkomen.

De decennia-verjaardagen van Joseph Beuys hadden altijd een ‘ritueel’ karakter.

Met Beuys 50e verjaardag, in 1971, begon het.Voor zijn 60e beloofde Beuys een handgetapt biertje aan elke bezoeker in het atrium van zijn atelier.

Havekost en Hawk waren in Düsseldorf de initiatoren en organisatoren van de 70e, 80e en 90e verjaardag van Joseph Beuys.Van deze verjaardagen tonen de kunstenaars hun persoonlijke documentatie. Ze bieden ‘originele Beuys restsporen’ van deze feesten te koop aan. www.udo-havekost.de

24

Broerstraat 6

06

Udo Havekost und Tomay Hawk

25

Silke Andrea Arends

07

26

Kerkje Nicolaas Het kerkje Nicolaas werd tussen 1900 en 1901 gebouwd onder architectuur van A.J. van Schaik uit Utrecht, aannemers waren N. Dertien uit Losdorp en J. Lutmers uit ‘t Zandt.

Het kerkje was tot 1999 de kerk van de rooms-katholieke Sint Nicolaasparochie.Toen deze fuseerde met de parochie in Delfzijl werd de kerk met de pastorie en het nonnenklooster verkocht aan stichting NOVO, een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking.

Nicolaas is nu een sfeervolle horecalocatie in het oude centrum van Appingedam. Hier komen de inwoners van Appingedam graag voor kopje thee of koffie, voorzien van appeltaart, een plakje cake of koek of een lekker broodje. Alles uit eigen bakkerij. De vergaderruimte bovenin de kerk wordt regelmatig verhuurd aan derden. In het complex is verder kantoorruimte gerealiseerd en een atelier voor cliënten.

Herbe de la pensée Fransen noemen het viooltje ‘herbe de la pensée’, het ‘weet-je-nogkruid’. Typisch Duits, vindt kunstenaar en schrijfster Silke Andrea Arends. Duitsers besteden veel tijd en aandacht aan de zorg voor gedenkstenen en graven. De vele viooltjes helpen hen daarbij.

Silke Andrea Arends is journalist en schrijfster. Ze publiceerde een groot aantal boeken over Oost-Friesland. Daarnaast is ze fotografe.

In haar foto’s toont zij typisch Duitse zaken zoals de tuinkabouter, de vele verbods- en gebodsborden en standbeelden. De foto’s presenteert ze op typisch Duitse deuren. www.ilsebill-verlag.de

Solwerderstraat 45

08

Stationsweg 1

Helmut Feldmann weidsheid en de kracht van de natuur. De karakteristieke kleuren ontstaan doordat de kunstenaar koperdrukverf gebruikt. Deze verf is eigenlijk bedoeld voor de diepdruk, zoals bijvoorbeeld de etstechniek.

De verf wordt direct op de

drager gebracht met een roller of spatel. Door het polijsten ontstaat uiteindelijk de dieptewerking die de indrukwekkende landschappen bezitten. www.helmutfeldmann.de

De woning Stationsweg 1 is in de negentiende eeuw gebouwd als boederij voor de familie Takens, een ondernemende en innovatieve familie die de traditie van de Groningse boerderij aan de laars lapte. De woning lijkt in vrijwel niets op de “klassieke” Groningse boerderij.

Het voorhuis stond aan de Stationsweg. Achter de boerderij begon het land van Takens. Dat land werd onder meer begrensd door de Takenslaan die – als u met uw gezicht naar de woning toe staat – aan uw linkerhand begint en doorloopt tot aan de rijksweg naar Groningen.

Warme aardtonen

Helmut Feldmann (1964) is geboren en getogen in Ostfriesland.

Zijn verbondenheid met dit gebied weerspiegelt zich in zijn werken. Zijn schilderijen in warme aardtonen doen denken aan Noordduitse landschappen die worden gekenmerkt door rust,

28

29

De woning aan de Stationsweg 12 dateert uit 1909. Het was het huis van Mr. A.T.Vos, een van de oprichters van de Noordelijke Kunsthof. In de hal is bijvoorbeeld nog een reliëf te zien van een scène uit Van de vos Reynaerde.

Stationsweg 12 Junge komm bald wieder ‘Vroeger in Groningen herkende ik meteen de Duitse bezoekers aan onze stad. De mannen hadden vaak een donkerblauwe pet op hun hoofd. Ik heb heel lang gedacht dat deze petten dag en nacht werden gedragen, ze leken wel vastgegroeid. Telkens als ik zo’n pet zag, speelde er een

melodie van Freddy Quinn door mijn hoofd: ‘Junge komm bald wieder nach Haus.’

Nu weet ik dat zo’n pet een ‘Elbsegler’ wordt genoemd en een typisch Noord-Duitse dracht is.

Deze platte muts werd speciaal voor de zeelui gemaakt en is van 30

De woning is onder andere bijzonder door de prachtige trappartij en het glas-in-loodraam.

Maar ook de vakwerkstijl van de bovenverdieping is opmerkelijk.

Na meester Vos is het huis onder andere bewoond door een huisarts, dokter Boringa.

09 donkerblauwe stof gemaakt. De meeste pettendragers hebben hun pet al jaren; de pet vormt zich geheel naar het hoofd van de drager.’ www.koostenkate.nl

Koos ten Kate

31

Marijke Gémessy

09 Schweineschnitzels Marijke Gémessy (1944) werkt en woont in Den Haag. Over het werk dat ze in Appingedam tentoonstelt zegt ze: ‘Op weg naar mijn schoonouders in Hongarije heb ik veel door Duitsland per auto gereisd. Wij verheugden ons altijd op de eerste stop halverwege. In het Gasthof spoedden wij ons naar de Speisesaal met de barokke meubelen en met jachttrofeeën aan de muur. Daar begon de vakantie pas echt met de heerlijkste Schweineschnitzels, zo groot dat ze over ons bord heen hingen.

In de loop der jaren heb ik mij het dierenleed meer en meer aangetrokken. Het houden van varkens op veel te kleine oppervlakte bijvoorbeeld is verbeeld in Varkensflat en het jagen in Que sera, sera beide werken uitgevoerd in keramiek en gevonden materialen.’ www.gemessy.nl

Stationsweg 12 32

33

Yvonne Struys

Leen Kaldenberg 34

10

De kerk van Solwerd Solwerd was vroeger een dorp onder de rook van Appingedam. het heeft – wandelaars en fietsers merken dat – een eigen wierde. De Middeleeuwse kerk op die wierde is gesloopt. Op de fundamenten van die kerk bouwde men in 1783 de huidige kerk. De pastorie

uit 1554 (volgens de gevelsteen) is wel bewaard gebleven. De kerk is sober, zaalvormig bouwwerk met een vrijstaande klokkenstoel. De kerk is eigendom van de stichting Oude Groninger Kerken en heeft nu voornamelijk een culturele functie.

Een veertje op Gods adem Het werk van Yvonne Struys (1941) vindt zijn oorsprong in haar reizen. Reizen door barre oorden ver weg en reizen in de geest, langs de oude paden van mythen en legenden. Het werk dat ze dit jaar in de kunstroute Typisch Duits tentoonstelt is geïnspireerd door het gedicht ‘Wer reitet so spät durch Nacht und Wind’ van de dichter Von Goethe in 1782 en door de visioenen van de middeleeuwse mystica Hildegard von Bingen. Daarover zegt Struys: ‘De visioenen van de abdis Hildegard von Bingen heb ik in mijn eigen beeldtaal vertaald. Haar symboliek, muziek en teksten spreken me erg aan.

Eén van haar uitspraken is: “Ik ben een veertje op Gods adem”. Dat is toch prachtig!’ www.struys.nl

Solwerderderweg 5a

07

Mirjam Kabzeël Een ander typisch Amsterdamse School-kenmerk is de gevelbekleding met dakpannen aan de achterkant van de kerk. Ook het interieur is bijzonder de moeite waard: Reitsma ontwierp een plafonddecoratie die in feite een geheel is met de architectuur van het gewelf en naadloos overgaat in de glas-in-loodstroken.

Nu is de kerk in handen van Centrum Kabzeël, een samenwerkingsverband tussen de Stichting Dijkstraat Appingedam (SDA) en de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt Appingedam (GKV). Samen beheren en exploiteren zij het multifunctionele centrum Kabzeël.

De gereformeerde kerk aan de Dijkstraat 71 is in 1928 is gebouwd onder architectuur van Egbert Reitsma in de bouwstijl van de Amsterdamse School. De kerk staat op de fundamenten van de kerk uit 1868 die in 1926 afbrandde. In de late Middeleeuwen stond hier de Munt van Appingedam.

De kerk is een prachtig voorbeeld van de bouwwijze van de Amsterdamse School. Het gebouw is opgetrokken uit paarsbruine gesinterde bakstenen die in allerlei verschillende metselpatronen zijn verwerkt.

Dijkstraat 73

11 36

Kerstholt Een vervreemdende aanpak Mirjam Kerstholt (1971) noemt zichzelf stylist en vormgever. Ze vertaalt haar ideeën in vormen. Haar werk vindt zijn oorsprong in dromen, sprookjes, sagen en legenden. Over haar poppen zegt ze: ‘Poppen heb ik altijd heel bijzonder gevonden; die uitdrukking, die ogen en die vormen van het lichaam.

Al toen ik als kind met mijn ouders tijdens de vakantie door Duitsland kwam, was ik erg onder de indruk van die enorme etalages vol poppen in de toeristenwinkels. Maar helaas, mijn ouders vonden die poppen afschuwelijk. Zo’n pop heb ik nooit van hun gekregen.

Toen ik gevraagd werd om mee te doen aan de kunstroute ‘Typisch Duits’ kwam ik op het idee om dit thema weer op te pakken. In een kringloopwinkel vond ik vijf klederdrachtpoppen, precies hetzelfde type als die poppen van vroeger. Later werden mij via internet nog eens 106 poppenvormen aangeboden, waaronder ook enige Duitse. Nu kon ik me werkelijk in de materie verdiepen.

verschillende composities en glazuren. Soms totaal tegenovergesteld aan de lieflijke kopjes.

De techniek van het porseleingieten leerde ik tijdens mijn studieperiodes in 2013, 2014 en 2015 in Jingdezhen, al eeuwenlang het centrum van de Chinese porseleinindustrie.’ www.mirjamkerstholt.nl

De poppenkoppen inspireerden mij tot een vervreemdende aanpak. Ik gebruikte daarvoor o.a.

37

Georg Willms

Bijtende ironie Georg Willms (1949) gebruikt driedelige kant-en-klare behangtafels en verandert deze tafels in moderne altaarstukken. Zo ontstaan er portretten van personen uit de politiek en de kunst waarbij Willms een voorkeur heeft voor de renaissance.

De kunstenaar schept nieuwe beelden. Hij mengt bijtende ironie met subtiele humor door een ontmoeting van de geschiedenis en de moderne tijd neer te zetten.

38

Voor Typisch Duits’ maakte hij een nieuw drieluik. Angela Merkel staat als Moeder der Natie afgebeeld. Ze wordt omringd door de Duitse tuinkabouter en een ‘brullend’ hert (beide originele Duitse kitschsymbolen) in samenhang met afbeeldingen van Albrecht Dürer zoals de heilige Maria met kind uit 1502.

12

Stadshaven

Motorschip Anda

verlengen. Daarbij verdween het laadgerei. Het mocht niet baten. De eigenaar ruilde de Anda in voor een groter schip bij een scheepsmakelaar in Harlingen.

In 1935 en 1936 bouwde Scheepswerf Delfzijl voorheen Gebr. Sander Delfzijl vier Groninger coasters.

EĂŠn daarvan was de Jo. Het schip was 36 meter lang en 6,44 meter breed en had een laadvermogen van 199 ton. In de machinekamer stond een Bronsmotor met een vermogen van 150 pk, waarmee het schip een snelheid van 8 knopen kon bereiken. De eerste kapitein/eigenaar Pepping voer in Noordwest-Europa. In de Tweede Wereldoorlog werd de Jo twee jaar ingezet voor de Engelse kustverdediging.

Kapitein Lucas Eefting kocht in 1955 de Jo van kapitein Pepping. Hij noemde het schip naar zijn dochter: Anda. In 1985 vervingen nieuwe eigenaren de Bronsmotor en lieten ze in het kader van de schaalvergroting in de kustvaart het schip zes meter

Verliefd Henry Stouthart, de huidige eigenaar, zag de Anda in 1999 liggen en werd op slag verliefd. Hij kocht het schip en bracht het weer in de originele staat terug. Het schip werd ingekort en het stuurhuis werd in originele staat hersteld. Gelukkig is het schip niet helemaal oorspronkelijk: Stouthart bouwde het laadruim om tot een sfeervolle ruimte. Daardoor is het schip zeer geschikt voor recepties, zakelijke bijeenkomsten en rondvaarten.Want Anda vaart nog steeds.

39

40

Kriso ten Doornkaat

In onbruik

13

Kriso ten Doornkaat (1960) studeerde grafische kunst en vrije schilderkunst in Wenen.Voor deze tentoonstelling beschilderde zij ingelijste wanddecoraties.

Vroeger hingen ze in “echte” Duitse huizen. Nu zijn ze in onbruik geraakt.

Ze doen er niet meer toe. Het was een uitdaging om deze meesterwerken der drukkunst van een nieuwe, typisch Duitse, inhoud te voorzien. We zien twee schilderijen in acrylverf op deze Duitse druksels: ‘Ein feste Burg ist unser Land’ (Een vaste burcht is ons land) en ‘Nee, da sach ich nix zu’ (Geen commentaar).

Wijkstraat 25

Museum Stad Appingedam Wijkstraat uitgebreid met een dwars pand voorzien van schilddak en hoekschoorstenen. In de tuin staat een achtkantige theekoepel uit omstreeks 1910. Beide panden hebben vanzelfsprekend een rijke geschiedenis.

In het pand aan de Dijkstraat waren bijvoorbeeld drogisterijen gevestigd:Verkade en Zeephat.

Het Museum Stad Appingedam is gevestigd in twee panden die elkaars achterburen waren: het woonhuis Dijkstraat 30 en het woonhuis Wijkstraat 25.

Het pand aan de Dijkstraat is verreweg het oudst. Het heeft een dertiende-eeuwse kern, waarvan in de kelder resten van een gewelf zichtbaar zijn. in de 15de eeuw werd dit huis aan de linkerzijde verenigd met een ander huis waarvan twee balken in ieder geval zijn gedateerd op 1483. In de 18de eeuw werd het geheel aan de

Eind jaren 90 zijn beide panden grondig gerestaureerd door de stichting Woonhuis­monument. Sinds 1999 zijn ze als museum in gebruik.

41

Wijkstraat 32

Nicolaïkerk

De Nicolaïkerk is de grootste kerk van de Ommelanden en beslist ook een van de mooiste. De kerk, de naam doet het al vermoeden, is oorspronkelijk gewijd aan St.Nicolaas. De bouwgeschiedenis is bijzonder complex.

en de houten opbouw samen een hoogte hebben van 41 meter. En de klokken doen het weer: het huidige carillon telt maar liefst 51 klokken. Ieder kwartier kunt u ze horen.

De eerste versie van de kerk dateert uit begin van de dertiende eeuw. In de eeuwen erna zijn delen aangebouwd, afgebroken en hersteld. De geschiedenis van de toren is daarvan een voorbeeld. In 1554 werd de oorspronkelijke dertiende-eeuwse westtoren afgebroken. Men bouwde een nieuwe toren die op zijn beurt in 1835 weer werd afgebroken. Hij was te bouwvallig. Sinds 1800 kon men om die reden ook de klokken niet meer luiden. De huidige vrijstaande toren kwam er voor in de plaats, waarvan het stenen vierkant

Nu is de kerk eigendom van de Protestantse Gemeente Appingedam en wordt gebruikt voor de zondagse erediensten. Regelmatig vinden er ook concerten en andere culturele activiteiten plaats.

Dat past ook goed in de functie die de kerk door de eeuwen heen heeft gehad. De Nicolaïkerk was al die jaren een belangrijke ontmoetingsplaats voor de bewoners van Appingedam en haar omgeving. Niet voor niets is de kerk het hart van het geheel vernieuwde stadscentrum van Appingedam.

42

14 Een grote & moeilijke opgave Beeldend kunstenaar Eveline van Duyl (1957) fotografeert en maakt sculpturen. Ze is gefascineerd door de belangrijke westerse denkers: ‘Je leven doorbrengen met denken en duiden, dat is een grote en moeilijke opgave. Het tekent je voor je leven. Ik wil niet alleen hun denken verbeelden, maar ook wat dat voor hun betekend heeft.’

In dit project toont zij een aantal Duitse denkers, klassieke maar ook één moderne. Wat verbindt hen? Is er zoiets als Duits denken? Is Vernuft en Degelijkheid om te zetten in een sculptuur? Of zien we iets anders van deze personen? www.evelinevanduyl.com

Eveline van Duyl 43

Vincent van Ojen 44

Een oude Duitse ansichtkaart

15

Tussen 2009 en 2013 maakte Vincent van Ojen (1960) een serie van 108 olieverfschilderijen naar aanleiding van een oude Duitse ansichtkaart van een huis in het bos. In 2013 werd het boek “Huis in het bos” uitgegeven met afbeeldingen van alle doeken. In de expositie “Typisch Duits” tonen we zeven schilderijen uit deze serie. Dat Van Ojens werk hier op zijn plek is, moge duidelijk zijn.

Het is sterk verwant aan het Duitse expressionisme. En bovendien: het werk verwijst direct naar de Duitse voorliefde voor het bos. www.vincentvanojen.nl

De Franse School De Franse School werd gebouwd aan het eind van de negentiende eeuw. De naam van de school kan worden verklaard uit het onderscheid dat men in die tijd maakte tussen een Latijnse School en een Franse School. Op de Franse School werd geen Latijn en Grieks gedoceerd.

De karakteristieke trapgevel kreeg de school pas rond 1930. De school diende in die tijd als ULO. De gevelsteen die u ziet heeft met de school weinig van doen. De steen dateert uit 1749 en is afkomstig van het oude wachthuis. De Franse school is nu in gebruik als verenigingsgebouw van de Protestantse Gemeente Appingedam.

Wijkstraat 30

De Groninger Zilverkamer

Samen onbruikbaar

Op de plek waar nu in glazen vitrines schitterend Groninger zilver wordt tentoongesteld, was tot ongeveer 1950 een grote boerenschuur van waaruit kolen werd verhandeld. De Damster Nutsspaarbank bouwde er in 1950 haar nieuwe spaarbank, gezamenlijk ontworpen door de architecten Wittop Koning en Rozema en gebouwd door de Damster aannemers Niehof en gebr. Hund.

De nieuwe bank kostte een kleine drie­ honderdduizend gulden. Een fraai detail is het reliëf in de voorgevel, in het nisje met het groene bankje.Twee fruitbomen die ons het nut van spaarzaamheid doen inzien.

Het gebouw is in 1951 geopend door Mr. A.T.Vos, dezelfde die het initiatief nam voor de openbare bibliotheek die in 1911 (!) werd geopend. Dat mr.Vos het nieuwe gebouw opende was geen toeval. Hij was namelijk ook de initiator van de stichting De Noordelijke Kunsthof die werd gevestigd op de bovenverdieping van de nieuwe spaarbank.

Nu wordt het gebouw gebruikt door de VVV, door de Groninger Zilverkamer en voor allerlei concerten, tentoonstellingen en andere culturele activiteiten.

16

Overigens. Als u nog even naar links kijkt, ziet u het voormalige bankgebouw uit 1898 met boven de twee linkerramen en de deur de woorden ‘Nuts’, ‘Spaar’ en ‘Bank’.

46

Oude Kerkstraat 1

Een goede belegging

De Groninger Zilverkamer bevindt zich in het gebouw van de VVV, pal tegenover de grote Nicolaikerk. De entree zit in de Oude Kerkstraat, een straatje dat de Wijkstraat en de Dijkstraat met elkaar verbindt.

Herma Grimmius laat trots de collectie zien. Het is een staalkaart van het prachtige zilverwerk dat Groninger zilversmeden maakten tussen ongeveer 1700 en begin 1900.

Zilver was belangrijk. Grimmius: ‘De Groninger grond is vruchtbaar en de boeren waren rijk.Veel grote dorpen hadden wel een zilversmid.’

Grimmius laat een brandewijnkom zien van de Damster zilversmid Reinder Frima die halverwege de 18e eeuw zijn werkplaats had aan de Solwerderstraat. Ze toont ook een groot aantal sieraden, voor vrouwen en voor mannen.Vrouwen konden zich soms nauwelijks bewegen, zo zwaar waren ze behangen met zilver. Het was een manier om te laten zien hoe rijk je was, maar ook een vorm van beleggen.

Mooi zilverwerk was een goede belegging. ‘Als je geld nodig had, kon je zo’n zilverwerk weer bij de zilversmid verkopen.’

Sinds kort beheert de Groninger Zilverkamer ook het avondmaalzilver van de kerken uit de omgeving.

Hoe word je beheerder van zo’n zilverschat? ‘Ik werd gevraagd. Ik was al langer vrijwilliger bij het Museum Stad Appingedam en ik kende ieder stuk van de zilvercollectie. Nee, zilver is niet zomaar een hobby van me. Het is meer dan dat. Dus toen in 2013 de Stichting SNS Fonds Eemsmond en Appingedam de Groninger Zilverkamer opende en ze mij vroegen, kon ik geen nee zeggen.’

Herma Grimmius

Dat ze zou meewerken aan de expositie Typisch Duits was vanzelfsprekend. ‘Het is voor de Groninger Zilverkamer belangrijk om gezien te worden. We zijn een onderdeel van het centrum van Appingedam. En bovendien, zo’n project is natuurlijk gewoon leuk.

Over wat er in “haar” zilverkamer komt te staan en te hangen weet Herma Grimmius nauwelijks iets. ‘Het heeft iets met auto’s te maken.

Ik laat me graag verrassen.’

48

Denk ik aan Duitsland, denk ik aan Mercedes, denk ik aan auto’s.

Denk ik aan auto’s, denk ik aan Mercedes, denk ik aan Duitsland … … denk ik aan Duitsland, denk ik aan snelheid, denk ik aan Autobahn, denk ik aan Kraftwerk …. denk ik aan, fahrn fahrn fahrn auf der Autobahn … …. denk ik aan: Peter Maffay, Marianne Rosenberg, Einstürzende Neubauten, Berthold Brecht, Lotte Lena, Kurt Weil, Nina Hagen en en … Blechtrommel … Günter Grass… en en en … denkend aan Duitsland word ik overvallen door Sehnsucht und Heimweh denkend aan de oosterburen denk ik het mijne …

www.chrisros.nl

Oude Kerkstraat 1 49

Chris Ros

Das Auto

Boorden van het Damsterdiep

Matthias Löcker Stipt op tijd Tijdens mijn studiereis door Venezuela ontdekte ik voor het eerst hoe Duits ik eigenlijk ben. Waar ik ook kwam, overal was ik – als enige – stipt op tijd. Overal werd ik door designer-collega’s benijd om mijn goed georganiseerde manier van werken. Ik daarentegen vond hun houding ten opzichte van werk erg benijdenswaardig: ‘Eerst naar het strand en daarna aan het werk.’

Mijn houding tegenover mijn ‘Duits zijn’ veranderde in de loop der jaren. Was ik in 1974 nog besmet met de koorts rond de finale van het WK voetbal, tijdens de Hereniging ging ik mee in de ermee gepaard gaande opstand tegen al het Duitse en met de voorzichtige aanpak in recentere tijden.

Mijn foto’s tonen alledaagse Duitse situaties. De beweging en ontwikkeling zijn geaccentueerd door onderbroken beelden. Zij zijn symbolisch voor mijn veranderde kijk op het ‘typisch Duitse’. www.arte-fakt.info

50

17

Evelyn van Oosterhout

Braadworst en zuurkool Evelyn van Oosterhout (1961) is autonoom beeldend kunstenaar in Groningen. In het kerkje van Marsum exposeert ze een installatie van (in haar ogen) typisch Duitse zaken. Zelf zegt ze: ‘Toen kunstbureau Albion Putti mij vroeg wat ik typisch Duits vond, sprong er onmiddellijk een aantal beelden door mijn hoofd. De grootse bierfeesten aan lange tafels, beladen met bier, braadworsten en zuurkool, geserveerd door mooie meisjes in Tiroler outfit en mannen met lederhozen en jagerspetjes. Maar ik moest ook denken aan de jacht, mooie vachten, dode 52

dieren. Al snel ontstond de combinatie van deze beelden. Ik werk graag met installaties die bestaan uit stereotypen van mensen en dieren. In één oogopslag weet je waar het over gaat. Mijn werk is vaak geïnspireerd op schilderijen van middeleeuwse keukentaferelen waarin vol trots wordt getoond wat er op tafel staat. In mijn werk probeer ik het dier en ons eten een gezicht te geven.’ www.werkplaatsnieuweweg.nl

18 Marsum Marsum ligt ca. 3,5 km buiten het centrum van Appingedam en is met de fiets of auto makkelijk te bereiken.

De Mauritiuskerk van Marsum bij de zonnige zuidzijde weer naar buiten. Dat moet een fijn gevoel zijn geweest.

Je ziet hem al in de verte liggen, pal op de wierde van Marsum, de Mauritiuskerk. De kerk is waarschijnlijk gebouwd in de tweede helft van de 12e eeuw en daarmee één van de oudste romaanse bakstenen kerkjes in het noorden.

En dan dat lage venster in de muur aan de zuidzijde.

Zo’n venster heet ook wel een hagioscoop. Misschien was een venster bedoeld om leprozen die niet binnen mochten komen toch een blik op het ‘heilige’ te gunnen.

Hier in Marsum is onder het venster ook een knielnis aangebracht.

De kerk heeft weinig frutsels of fratsels. En toch kun je er boeken over volschrijven. Over dat lage poortje aan de noordzijde bijvoorbeeld, het Noormannenpoortje.

Ooit dacht men dat het bedoeld was om de lange Noormannen te doen bukken. Nu vermoeden we dat het bedoeld is als vrouweningang, zo aan de noordzijde: de kant van de duivel immers. Had de vrouw de zonde niet de wereld in gebracht?

Dat het gehucht Marsum nog bestaat is een wonder op zichzelf. In 1813 vochten Kozakken, Pruisen, Hollanders en Groningers in Marsum tegen de laatste Franse bezetters. Zij trokken af en toe vanuit Delfzijl brandstichtend en plunderend door het gebied. In 1814 waren zij voorgoed verslagen. Maar van Marsum was weinig meer over. Alleen de Mauritiuskerk stond nog overeind.

Of is het een truc? De meeste kerken hadden oorspronkelijk twee deuren. Je kwam via de koude noordkant de kerk binnen. Bij het uitgaan kwam je dan

Bron: www.eemsgoed.nl 53

54

Jan Dijkema

Marsum De plaatselijke commissie in die dagen een paar jongens op stage. Samen met hen heb ik toen de struiken rond de kerk gesnoeid.’

Van het een kwam het ander.Voor Dijkema het wist, vormden hij en zijn vrouw de plaatselijke commissie.

Veel gebeurt er niet in de kerk. Natuurlijk: iedereen is welkom, maar het moet wel uitkunnen, vindt Dijkema. ‘Optredens? Prima, regel maar wat. Wij zeggen wel of het wel of niet kan. Maar er zijn eigenlijk gewoon te veel concerten in de omgeving.

En dan komen er misschien 40 of 50 mensen. Dat kan gewoon niet uit.’

Jan Dijkema is geboren en getogen in de grote boerderij naast de kerk, pal bovenop de wierde van Marsum. Hij woont er nog steeds. Hij had melkkoeien maar boeren doet hij niet meer. In plaats daarvan is hij bijvoorbeeld actief in de kerk van Appingedam. En in de kerk naast zijn woning.

De koster van Marsum wil hij zich niet noemen.

Jan en Aaltje Dijkema zijn samen de plaatselijke commissie. Dat ging eigenlijk vanzelf, vertelt Dijkema: ‘Vroeger toen de kerk nog gebruikt werd voor de reguliere kerkdiensten had je hier nog een echte koster. Die zorgde voor de kerk, maakte de kerk schoon en zette bijvoorbeeld ook voor de dienst het glaasje water op de preekstoel. In ruil daarvoor mocht hij het gras maaien en kon hij de tuin bebouwen die bij de kerk hoorde.’ Dat is al lang verleden tijd. ‘Nee, het gras rond de kerk werd gemaaid met een trekker maar dat ging niet meer: die apparaten werden gewoon te groot. Aaltje begon toen met de aangedreven gazonmaaier. En ik had

Natuurlijk zeiden ze ‘ja’ toen de Kunsthof vroeg of ze wilden meewerken aan de kunstroute Typisch Duits. Als Dijkema het werk van Evelyn van Oosterhout ziet, knikt hij instemmend. Maar hij zal het niet in huis halen: ‘Nee, al is het alleen maar omdat mijn vrouw zo’n dood dier maar niets vindt.

Ze kreeg ooit een bontjas met in de kraag zo’n dierenkop. Dat vond ze doodeng.’

55

56

Bronnen

Dank

Voor dit boekje gebruikten we een groot aantal bronnen. Allereerst natuurlijk de toelichting van de kunstenaars. Mondeling, op hun websites of in publicaties. Daarnaast de verhalen van bewoners of beheerders van de locaties.

Dit boek is tot stand gekomen mede door de ondersteuning van:

Andere bronnen waren

en

Stichting Cultureel Platform Appingedam

W. Mencke en M. Löcker, catalogus ‘Typisch deutsch?’

Weener Dld. 2015 M. Hillenga, Historisch jaarboek Groningen 2007.

Van Gorcum, Assen, 2007 W. Legemaat, Iedere cent telt in ’t end; 150 jaar Spaarbanken in Noordoost Groningen.

Uitgeverij De Marne, Leens, 2004 A. Reenders,Versteende welvaart; Amsterdamse School op het Groninger Hoogeland. 2e druk, Uitgeverij Noordboek 2007 R. Wobbes, Nicolaikerk Appingedam, ontmoetingsplaats voor kerk en cultuur.

Appingedam, 2004 Diverse websites waaronder: www.facebook.com/albionputti www.eemsgoed.nl www.staatineemsdelta.nl www.monumentenregister.cultureelerfgoed.nl www.reliwiki.nl www.hetverhaalvangroningen.nl 57

Locaties & kunstenaars

1 Blankenstein 2

Galerie DNKA

Overzichtexpositie Josef Walch

2 Gouden Pand 5

Banketterie Bos

Georg Willms

3 Solwerderstraat 1

Claus Wettermann

4 Solwerderstraat 6/8

Pete Silverstein

5 Solwerderstraat 7

Mariam Wilhelmina

6 Broerstraat 6

Voormalige Synagoge

Udo Havekost & Tomay Hawk

7 Solwerderstraat 45

Kerkje Nicolaas

Silke Andrea Arends

8 Stationsweg 1

Helmut Feldmann

9 Stationsweg 12

Koos ten Kate Marijke Gémessy

10 Solwerderweg 5a

Kerk van Solwerd

Yvonne Struys

11 Dijkstraat 73

Gereformeerde Kerk / Kabzeël

Mirjam Kerstholt

12 Stadshaven

MS Anda

Georg Willms

13 Wijkstraat 25

Museum Stad Appingedam

Kriso ten Doornkaat

14 Wijkstraat 32

Nicolaïkerk

Eveline van Duyl

15 Wijkstraat 30

Franse School

Vincent van Ojen

16 Oude Kerkstraat 1

Groninger Zilverkamer

Chris Ros

17 Langs het water en bruggetjes

Matthias Löcker

18 Marsumerweg

Kerk Marsum

Evelyn van Oosterhout

H koffie, thee, sapje, etc

P Parkeren

18

09

08

10 06

P P

P 02 01

03 05 04

H

07

H

H 17

16

H

13

H

15 14

H H P

12

P

11

Duitsland, Duitsland Kitsch en orde, Angela Merkel, Hildegard von Bingen poppen, sprookjes, romantiek, hout bier, viooltjes, aardtonen, petten Schweineschnitzels, ein feste Burg Autobahn, vernuft, Braadworst, degelijkheid, stipt Duitsland, Duitsland, wat voor mensen leven daar?

Wout Sorgdrager

Dit is een uitgave van Stichting De Noordelijke Kunsthof - Appingedam www.denoordelijkekunsthof.nl