NINA KAΛΟΥΤΣΑ
H
ΦΩΝΗ ΤHΣ
ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ Πώς να μιλάς ώστε να σε ακούν
01 Τ Ο Π Α ΡΑ Μ ΥΘ Ι Τ Ω Ν Η Χ Ω Ν Σε μακρινό, έρημο τόπο, αιώνες πριν, γεννήθηκε ένα αγόρι, προικισμένο από τη φύση με μεγάλη οξυδέρκεια και με ανεξάντλητη περιέργεια. Το αγόρι έπιανε πουλιά και τα φρόντιζε, μόνο και μόνο για να απολαμβάνει το τραγούδι τους. Με δέος και θαυμασμό παρατηρούσε ότι τα θεσπέσια φτερωτά πλάσματα χρησιμοποιούσαν τον αέρα της αναπνοής τους για να τραγουδούν τις μελωδίες τους, μελίσματα διαφορετικά το ένα από το άλλο, όλα τους όμως μαγευτικά. Ένα πρωί, το μοναχικό αγόρι ξυπνάει από πρωτάκουστους ήχους κελαηδίσματος, βγαίνει να ψάξει το πουλί και βλέπει ότι ήταν ένας βοσκός που έπαιζε φλογέρα. Τότε, για πρώτη φορά, καταλαβαίνει ότι τα υπέροχα τραγουδίσματα δεν γεννιούνται μόνο από πουλιά και αρχίζει να αναζητάει οτιδήποτε παράγει 26
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
ήχο. Στο ταξίδι αυτό της γνώσης, ακόμη και τα τζιτζίκια τού έμαθαν ότι οι ήχοι δημιουργούνται με πάμπολλους διαφορετικούς τρόπους που ο άνθρωπος δεν φαντάζεται. Αυτή η μικρή μπαρόκ ιστορία περιέχεται στο βιβλίο Il Saggiatore (1623) του Ιταλού αστρονόμου, φυσικού και μηχανικού Γκαλιλέο Γκαλιλέι (1564-1642). Αν μπορούσα να ζητήσω ταπεινά την άδεια από τον μεγαλοφυή επιστήμονα να συνεχίσω το παραμύθι του, θα έγραφα: Το μοναχικό αγόρι του Μεσαίωνα, καθώς συνέχιζε με λαχτάρα να εξερευνά τους ήχους της φύσης, εκστατικό, ανακάλυψε το πιο σύνθετο μουσικό όργανο του κόσμου ολόκληρου. Την ανθρώπινη φωνή! Αφουγκράστηκε την αγάπη στις τρυφερές αποχρώσεις του νανουρίσματος της μάνας και την ορμή της ζωής στον κυματισμό του κλάματος του βρέφους. Άκουσε τη σκληρότητα στην απειλή και την καλοσύνη στη φιλευσπλαχνία. Αναγνώρισε την οδύνη στο μοιρολόγι του πένθους και την ευτυχία στο τραγούδι του έρωτα. Κατανόησε ότι η φωνή, όργανο πνευστό και έγχορδο την ίδια στιγμή, είναι ο ύψιστος εκφραστής της ψυχής και του πνεύματος του ανθρώπου. Ο σοφός Γαλιλαίος, με το συμβολικό του παραμύθι, μεταδίδει το μήνυμα ότι πλέον έχει φτάσει η εποχή της επιστήμης και ότι ο δρόμος της κατανόησης και της γνώσης είναι αργός, ατέρμονας και ευμετάβλητος. Υποδεικνύει την αέναη εξέλιξη του ανθρώπου μέσω της επιστημονικής παρατήρησης, παρουσιάζοντάς την στο παραμύθι ως βιωματική εμπειρία. Πιστεύω ότι αέναη είναι και η εξέλιξη της γνώσης για την ανθρώπινη φωνή. Στις μέρες μας, υπάρχει η δυνατότητα επιστημονικής ανάλυσής της με ακριβή όργανα μέτρησης, καθώς επίσης και μέσω της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης. Ας ξετυλίξουμε όμως τον μίτο της ανάλυσης από τη θεωρητική και βιωματική οπτική μου ως υψιφώνου και δασκάλας φωνής. 27
Tόνος φωνής
Γλώσσα σώματος & Εκφράσεις προσώπου
Λεγόμενα
ΤΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Α Λ Μ Π Ε Ρ Τ Μ Ε Χ ΡΑ Μ Π Ι Α Ν
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
E Π Ι ΚΟ Ι Ν Ω Ν Ι Α Κ ΑΤΑ Α Λ Μ Π Ε Ρ Τ Μ Ε Χ ΡΑ Μ Π Ι Α Ν Πειράματα του καθηγητή Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο UCLA των ΗΠΑ Άλμπερτ Μεχράμπιαν (Albert Mehrabian, 1939-) απέδειξαν ότι τρία είναι τα στοιχεία που αλληλεπιδρούν κατά την επικοινωνία: το λεξιλόγιο, ο τόνος της φωνής και οι εκφράσεις του προσώπου. Ο καθηγητής, στο βιβλίο του Silent Messages, 1971, υπογραμμίζει ότι τα πειράματά του βοηθούν στην κατανόηση της σημασίας της μη λεκτικής επικοινωνίας (τόνος φωνής και εκφράσεις προσώπου), καθώς αντανακλούν τη διάθεση και τα συναισθήματα προς τους συνομιλητές ή προς το κοινό. Υπό ορισμένες συνθήκες, τα ποσοστά είναι 7% για το λεξιλόγιο, 38% για τον τόνο φωνής του ομιλητή και 55% για την έκφραση του προσώπου2 (Κανόνας 7%-38%-55%). Ο Μεχράμπιαν επισημαίνει ότι σκοπός της έρευνάς του δεν υπήρξε η εφαρμογή του κανόνα σε όλα τα είδη επικοινωνίας, για τον λόγο ότι τα πειράματά του ήταν περιορισμένα. Συγκεκριμένα, σε αυτά έλαβαν μέρος μόνο γυναίκες, το λεκτικό μέρος περιοριζόταν σε λίγες μεμονωμένες λέξεις και δεν είχε ληφθεί υπόψη η συνολική γλώσσα του σώματος. Γι’ αυτό, είναι άστοχο να εφαρμοστεί ο κανόνας σε περιπτώσεις επικοινωνίας, κατά τις οποίες είναι αναγκαίο να εκφραστούν ποικίλα συναισθήματα και διαθέσεις μέσω πολύπλοκου λεξιλογίου. Σύμφωνα με τον Μεχράμπιαν, όταν μιλάμε στο τηλέφωνο, το τρίπτυχο επικοινωνίας γίνεται δίπτυχο, εφόσον απουσιάζει η πτυχή της γλώσσας του σώματος και των εκφράσεων του προσώπου. Στην περίπτωση αυτή, ο τόνος της φωνής είναι πιο σημαντικός από το περιεχόμενο του λόγου. Οι άνθρωποι εμπι2. Three V’s of Communication: Verbal (λέξεις, λεγόμενα), Vocal (φωνή), Visual (εκφράσεις).
29
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
στεύονται τον τόνο της φωνής, περισσότερο από τα λεγόμενα, σε ποσοστό έως και 85%. Τα επιστημονικά του ευρήματα σχετικά με αντιφατικά μηνύματα, που αφορούν σε συναισθήματα και ψυχολογικές θέσεις, έχουν παραποιηθεί και παρερμηνεύονται σε σεμινάρια σε όλο τον κόσμο, κάτι που ο ίδιος διαπιστώνει με δυσαρέσκεια. Δηλαδή, πολλοί, στηριζόμενοι σε αυτόν τον κανόνα, υποστηρίζουν ότι, σε οποιαδήποτε επικοινωνία, η σημασία του μηνύματος μεταδίδεται κυρίως από τη μη λεκτική επικοινωνία και όχι από τη σημασία των λέξεων. Η γενίκευση αυτή, αν και προέρχεται από τις αρχικές συνθήκες των πειραμάτων του Μεχράμπιαν, αποτελεί τη συνήθη λανθασμένη προσέγγιση του κανόνα του. Εξάλλου, τα αποτελέσματα δύο σχετικών πειραμάτων έχουν δημοσιευτεί στο επιστημονικό περιοδικό Εuropean Journal of Social Psychology. Στο πρώτο, τα μη-λεκτικά στοιχεία αποδεικνύονταν 12,5 φορές ισχυρότερα από τα λεκτικά. Στο δεύτερο, η επίδραση των μη-λεκτικών στοιχείων αποδυναμωνόταν αισθητά. Η σχέση μεταξύ μη-λεκτικών και λεκτικών στοιχείων γινόταν 1,67 προς 1. Δηλαδή, και στα δύο πειράματα αποδεικνύεται ότι, ναι μεν η μη λεκτική επικοινωνία είναι ισχυρότερη, ωστόσο υπάρχουν συνθήκες που τα λεγόμενα και η μη λεκτική επικοινωνία επιδρούν σχεδόν το ίδιο δραστικά. Στο παρόν βιβλίο μελετάμε τη φωνή και την εκφορά του λόγου. Το λεξιλόγιο και η γλώσσα του σώματος αποτελούν διαφορετικό αντικείμενο μελέτης, απαραίτητης για όσους επιθυμούν να γίνουν ομιλητές που μαγνητίζουν το κοινό. Η δημόσια ομιλία είναι συνθετική τέχνη και επιστήμη ταυτόχρονα. Υπάρχουν πολλές και εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις στο θέμα της διδασκαλίας της. Η μέθοδός μου μεταμόρφωσης της ομιλίας σε κοινό (την οποία δεν παρουσιάζω σε αυτό το βιβλίο) βασίζεται στη μελέτη κάθε μίας από τις τρεις παραμέτρους χωριστά και κατόπιν στη σύνθεσή τους. Μόνο 30
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
τότε, προχωρούμε στο επό- «Το αρχαιότερο, το αυθεντικότερο, μενο στάδιο διδασκαλίας, το ωραιότερο και πιο αληθινό τη ρητορική, προσθέτοντας όργανο, στο οποίο η Μουσική απαραίτητα στοιχεία, όπως οφείλει την ύπαρξή της, είναι ύφος, περιεχόμενο, δομή ομι- η ανθρώπινη φωνή». λίας, επιχειρηματολογία, οριΡίχαρντ Βάγκνερ, μουσουργός σμό κοινού, κ.λπ. Βασιζόμενη στις γνώσεις από τις σπουδές και στην εμπειρία μου στην όπερα, έχω διαμορφώσει τη συγκεκριμένη προσέγγιση, την οποία διδάσκω σε ηγέτες εταιρειών, ανθρώπους επιρροής, πολιτικούς κ.ά. και θα σας παρουσιάσω αναλυτικά… σε επόμενο βιβλίο μου!
ΤΑ Χ Α ΡΑ Κ Τ Η Ρ Ι Σ Τ Ι Κ Α Τ Η Σ Φ Ω Ν Η Σ Ας θυμηθούμε κάποια στοιχεία Φυσικής, που όλοι έχουμε διδαχθεί στο σχολείο. Μαζί με δικές μου επισημάνσεις, θα μας διευκολύνουν στην κατανόηση του θαύματος που λέγεται Φωνή. Κατά την αναπνοή, οι πνεύμονες, αφού γεμίσουν με αέρα, τον εκβάλλουν με τη βοήθεια των αναπνευστικών μυών που τους περιβάλλουν: τον κύριο αναπνευστικό μυ, δηλαδή το θωρακικό διάφραγμα και τους επικουρικούς, οι οποίοι βρίσκονται γύρω από τους πνεύμονες. Φωνή είναι ο ήχος που παράγεται, όταν ο αέρας που εκπνέεται από τους πνεύμονες πάλλει τις δύο φωνητικές χορδές του λάρυγγα. Θεωρώ ότι το σύνολο των ήχων μιας φωνής προσδιορίζει την υπόσταση του ανθρώπου. Εκφράζει δηλαδή το τρίπτυχο σώμα, ψυχή και πνεύμα. Ο ήχος μεταδίδεται με τη μορφή ηχητικών κυμάτων, τα οποία είναι μηχανικές ταλαντώσεις (δονήσεις). Ένα ηχητικό κύμα ορί31
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
ζεται από τη συχνότητα, την περίοδο, το μήκος, το πλάτος ταλάντωσης, τον χρόνο και την κυματομορφή. Από αυτές τις Αλφρέντ Τοματίς, ιδιότητες πηγάζουν τα χαρακτηριστικά ΩΡΛ & ερευνητής της φωνής του ήχου, η χροιά, η ένταση, το ύψος, η διάρκεια, ο όγκος, η έκταση, η ακρίβεια, η καθαρότητα κ.ά.
«Ο ήχος αποτελεί τροφή για το νευρικό σύστημα».
Η ποιότητα κάθε χαρακτηριστικού συνδέεται άμεσα με τον τρόπο αναπνοής. Κατ’ επέκταση, η μελωδικότητα του ήχου κατά την ομιλία εξαρτάται κυρίως από το βάθος της αναπνοής. Ίσως ακουστεί παράξενο ή ξενίσει κάποιους, όμως οι φωνές που μας περιβάλλουν τα πρώτα χρόνια της ζωής μας συμβάλλουν καθοριστικά στην ψυχική και πνευματική ανάπτυξή μας. Έχει αποδειχθεί ότι η χροιά, η ένταση, το ύψος και η διάρκεια των φωνών των γονέων και του οικείου περιβάλλοντος επιδρούν στην αναπνοή του βρέφους από τις πρώτες ημέρες της γέννησής του, επηρεάζοντας τη διαμόρφωση του συναισθηματικού του κόσμου. Στο βιβλίο αυτό εξετάζουμε τα τέσσερα σημαντικότερα, κατά την άποψή μου, χαρακτηριστικά της φωνής. Ηχόχρωμα. Το ηχόχρωμα ή χροιά αναφέρεται στο σύνολο
των ταλαντώσεων που εμπεριέχονται σε ένα ηχητικό κύμα. Έχετε σκεφτεί ότι η χροιά της φωνής σας ορίζει την ταυτότητά σας; Ότι σας προσδιορίζει; Ότι η χροιά της φωνής ενός τραγουδιστή αποτελεί ισχυρό στοιχείο του brand του; Όταν ακούμε το δημοφιλέστατο τραγούδι Caruso, σε ντουέτο των Λουτσάνο Παβαρότι και Λούτσο Ντάλα, είναι το ηχόχρωμα που μας κατευθύνει να διακρίνουμε τη φωνή του καθενός τους. Αντίθετα, υπάρχουν φωνές ομιλητών και τραγουδιστών που ακούγονται αδιάφορες και ουδέτερες. Έτσι, όταν δεν τους βλέπουμε, δεν αναγνωρίζουμε καν ποιοι είναι. 32
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
Στη συνέχεια του βιβλίου, θα κατανοήσουμε ότι καθοριστικό στοιχείο μιας ωραίας χροιάς ή, όπως λέμε στην όπερα, μιας φωνής με πλούσιες αρμονικές, είναι η απρόσκοπτη διαρκής ροή αέρα που αναβλύζει βαθιά από το σώμα. Ένταση. Ένταση είναι το κατά πόσον ισχυρή ή ασθενής είναι
η ταλάντωση ενός ηχητικού κύματος. Πλατύτερες ταλαντώσεις προκαλούν ηχητικά κύματα με μεγαλύτερη ένταση (δυνατή φωνή ή forte, όπως λέμε στη μουσική), σε σύγκριση με ταλαντώσεις μικρότερου πλάτους, που παράγουν ασθενέστερους ήχους (σιγανή φωνή ή piano). Με απλά λόγια, ένταση είναι το πόσο δυνατά ή πόσο σιγά ηχεί μία φωνή. Πολύ συνοπτικά, με μουσικούς όρους, υπάρχει το forte (f )δυνατά, το fortissimo (ff )-εξαιρετικά δυνατά, το piano (p)-σιγά, το pianissimo (pp)-εξαιρετικά σιγά, και άλλες διαβαθμίσεις. Φωνή που ηχεί ακραία δυνατά, μπορεί να φανερώνει συναισθηματική ένταση, θυμό, οργή, διεκδίκηση, προσταγή, επιβολή, έλλειψη σεβασμού, θρήνο. Επίσης ενθουσιασμό, υπέρμετρη χαρά, έκπληξη. Φωνή που μόλις και μετά βίας ακούγεται, μπορεί να φανερώνει ατολμία, ντροπή, στενοχώρια, ενοχή, λύπη, κατάθλιψη, κακοποίηση, πόνο. Ομοιομορφία στην ένταση (μονίμως δυνατή ή μονίμως σιγανή) καθιστά μία φωνή απωθητική, ακόμη και αν η χροιά της είναι ωραία. Δείγμα γοητευτικών εναλλαγών στην ένταση της φωνής αποτελεί η ερμηνεία της Έλλης Λαμπέτη στον ρόλο της δεσποινίδος Μαργαρίτας στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Ρομπέρτο Ατάιντε. Αξίζει να το παρακολουθήσει κάποιος στο youtube!
Ύψος. Το ύψος φωνής, που μετράται σε κύκλους ανά δευτε-
ρόλεπτο (Hertz), δηλώνει πόσο υψηλός (οξύς) ή χαμηλός (βαθύς) είναι ένας ήχος. Κατά την άποψή μου, όταν το εύρος του 33
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
ύψους, δηλαδή η έκταση της φωνής, είναι μικρό, τότε αντίστοιχα μικρό είναι και το εύρος των συναισθηματικών αποχρώσεων που η φωνή εκφράζει. Και το αντίθετο. Μία φωνή με μεγάλο εύρος, που μπορεί δηλαδή να κυμανθεί από πολύ βαθιά έως πολύ υψηλά, εκφράζει πλούτο συναισθημάτων. Στην όπερα, η κατηγορία γυναικείας φωνής με τους υψηλότερους τόνους είναι η υψίφωνος κολορατούρα (soprano coloratura), της οποίας οι άριες συνήθως αποτελούν επίδειξη ακραίας φωνητικής δεξιοτεχνίας, όπως για παράδειγμα οι δύο άριες της Βασίλισσας της Νύχτας από την όπερα Μαγικός Αυλός του Μότσαρτ. Στους άνδρες, η κατηγορία φωνής με τους χαμηλότερους τόνους, είναι ο βαθύφωνος προφούντο (basso profundo). Παράδειγμα αποτελεί η άρια του Γκριέμιν από την όπερα Ευγένιος Ονιέγκιν του Τσαϊκόφσκι. Όμως, αν ενδιαφέρεστε να κατανοήσετε βαθύτερα τη μαγεία της ανθρώπινης φωνής ως προς την έκτασή της, προτείνω με θέρμη να ακούσετε την Περουβιανή Ίμα Σουμάκ (1922-2008). Την τραγουδίστρια φαινόμενο που μιμείται ήχους της φύσης με την υπερφυσική σε έκταση 4,5 οκτάβων φωνή της. Ασύλληπτο! Youtube: Yma Sumak, The Peruvian Songbird, sings Chuncho. Διάρκεια. Η διάρκεια ορίζει τον συνολικό χρόνο κατά τον
οποίο ένας ήχος παράγεται και γίνεται αντιληπτός.
Η διάρκεια των ήχων μπορεί να ποικίλλει από μικρή και κοφτή έως μεγάλη και παρατεταμένη. Η μικρής διάρκειας φωνή, που διακόπτεται διαρκώς από παύσεις ανάσας, συνήθως φανερώνει βιασύνη, άγχος, εκνευρισμό, οργή, έξαψη, αδημονία. Η μεγάλης διάρκειας φωνή, που «τραβάει» τις λέξεις, ενδέχεται να φανερώνει κατάθλιψη, αβεβαιότητα, ατολμία. Η μετρημένης διάρκειας φωνή μπορεί να υποδηλώνει αυτοπεποίθηση, σιγουριά, γνώση, ισορροπία, θάρρος, αισιοδοξία ή αγάπη. 34
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
Στην όπερα έχουμε τις κορόνες, που βρίσκονται στο φινάλε -και όχι μόνο- αριών, ντουέτων κ.λπ. Κορόνα είναι η παρατεταμένη διάρκεια μιας νότας σε συγκεκριμένο σημείο της μελωδίας, συνήθως για όσον χρόνο επιτρέπουν στον τραγουδιστή οι δυνατότητές του. Η επιτυχής εκτέλεση της κορόνας σε μεγάλη διάρκεια, πάντοτε προκαλεί το ενθουσιώδες χειροκρότημα του κοινού. Ανάμεσα σε πληθώρα παραδειγμάτων από την όπερα, αναφέρω τη δημοφιλέστατη άρια «Φτερό στον άνεμο» («La Donna è mobile») του Δούκα της Μάντοβας (τενόρος) στην όπερα Ριγκολέτο του Βέρντι. Στο φινάλε της, ο τενόρος τραγουδά σε μεγάλη διάρκεια την αστρονομικού ύψους νότα ντο, και όταν την αποδίδει καλά, ο κόσμος ανταμείβει με θερμές επευφημίες, ακόμη και αν κατά τη διάρκεια της άριας έχουν ακουστεί αστοχίες του τραγουδιστή.
ΠΟΙΕΣ ΦΩΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΡΟΤΙΜΟΥΝ ΟΙ ΨΗΦΟΦΟΡΟΙ Σχετικά με τα χαρακτηριστικά της φωνής, ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη Καναδών ερευνητών, σύμφωνα με την οποία οι ψηφοφόροι προτιμούν πολιτικούς με χαμηλή και βαθιά φωνή. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από την ομάδα του καθηγητή Ψυχολογίας Ντέιβιντ Φάινμπεργκ στο Πανεπιστήμιο McMaster του Οντάριο. Από τους εθελοντές που έλαβαν μέρος, ζητήθηκε να βαθμολογήσουν τους πολιτικούς με βάση το κατά πόσον η φωνή τους είναι ελκυστική και αποτυπώνει ηγετική ικανότητα, ακεραιότητα χαρακτήρα και ευφυΐα. Επίσης, κλήθηκαν να αποφασίσουν ποια φωνή θα επέλεγαν σε καιρό ειρήνης ή πολέμου. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι εθελοντές-ψηφοφόροι προτίμησαν τους πολιτικούς που διέθεταν χαμηλού τόνου βαθιές φωνές, επειδή, όπως εξήγησαν, τα στοιχεία αυτά εκπέμπουν αξιοπιστία, εμπνέουν εμπιστοσύνη και φανερώνουν χαρακτηρηστικά ηγέτη. 35
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
Άλλες παρόμοιες έρευνες δείχνουν ότι γυναίκες και άνδρες βρίσκουν τις βαθιές φωνές ελκυστικότερες και γοητευτικότερες. Αντίθετα, φωνές στις οποίες υπερισχύουν υψηλοί τόνοι, ερμηνεύονται ως υπερσυναισθηματικές και λιγότερο αξιόπιστες. Γι’ αυτό εξάλλου, πολιτικοί, όπως ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ο βασιλιάς Γεώργιος ΣΤ΄ του Ηνωμένου Βασιλείου, o Σαρλ ντε Γκολ, η Μάργκαρετ Θάτσερ, παρακολούθησαν μαθήματα από ειδικούς φωνής, προκειμένου να βελτιώσουν τον τόνο της φωνής τους. Παρ’ όλο που ο τόνος και η χροιά της φωνής δεν είναι οι μόνες παράμετροι που επηρεάζουν έναν ψηφοφόρο, όπως διευκρινίζουν οι ερευνητές, τελικά παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στην ψήφο του.
Συνδυαστικά, τα χαρακτηριστικά κάθε φωνής τής προσδίδουν ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα. Σας διαβεβαιώνω ότι είναι εφικτό να βελτιωθούν, ακόμη και να μεταμορφωθούν «σε θεσπέσια αλληλουχία τόνων», όπως ακριβώς περιγράφει ο Σκοτ Φιτζέραλντ: «Ο μεθυστικός κυματισμός της φωνής της ήταν μία θεσπέσια αλληλουχία τόνων στη βροχή. Στάθηκα μερικές στιγμές ακούγοντας τους ήχους, μια επάνω μια κάτω, πριν καν φτάσουν σε μένα οι λέξεις της».
Η Α Ν ΑΤ Ο Μ Ι Α Τ Η Σ Φ Ω Ν Η Σ Γνωρίζοντας τα μέρη του σώματος που συμμετέχουν στην παραγωγή της φωνής, θα βοηθηθούμε κατά την εξάσκησή μας στα κλειδιά της Μεθόδου. Λάρυγγας. Ο λάρυγγας είναι το κύριο φωνητικό όργανο του αν-
θρώπου. Σε αυτόν περικλείονται οι φωνητικές χορδές. Ονομάζεται και διττό μουσικό όργανο, έγχορδο και πνευστό συγχρόνως.
36
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
Έγχορδο, επειδή με τις κινή- «Ο αληθινός ήχος δεν προέρχεσεις των μυών, δονούνται οι φω- ται μόνο από τα χείλη αλλά από νητικές χορδές. Πνευστό, επειδή ολόκληρο το σώμα». διέρχεται αέρας, ο οποίος αυξοΑλφρέντ Τοματίς μειώνει τους χώρους των διαφόρων κοιλοτήτων. Η φωνή παράγεται, καθώς αυτές οι δύο λειτουργίες συμβαίνουν ταυτόχρονα. Φωνητικές χορδές. Οι φωνητικές χορδές είναι ζεύγος πτυχώ-
σεων στο εσωτερικό του λάρυγγα, που παράγουν τη φωνή. Ωστόσο, όπως λέει ο Τοματίς (βλ. σελ. 54), μιλάει ολόκληρο το σώμα και όχι μόνο οι φωνητικές χορδές. Παραξενεύεστε; Και όμως, είναι βέβαιο ότι αν κάποιος μιλάει μόνο με τις φωνητικές χορδές, σταδιακά βραχνιάζει και αργά ή γρήγορα αναγκάζεται να σιωπήσει. Μόνο, όπως θα δούμε παρακάτω, όποιος μιλάει με την καρδιά του, δηλαδή με ενεργοποιημένα τα ηχεία του σώματος και του κεφαλιού, δεν κουράζει τη φωνή του και τη διατηρεί υγιή. Αυτά και άλλα αινίγματα της φωνής θα λύσουμε στις επόμενες σελίδες.
Ηχεία ή αντηχεία. Στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν δύο ηχεία ή
αντηχεία. Τα άνω αντηχεία ή ηχεία του κεφαλιού: ο φάρυγγας, το στόμα, η μύτη, το κρανίο και τα κάτω αντηχεία ή ηχεία του σώματος: η τραχεία, οι βρόγχοι, οι πνεύμονες, ο θώρακας.
Για να καταλάβουμε τη σημασία των ηχείων αυτών, ας τα παρομοιάσουμε με το βιολί, τον βασιλιά των οργάνων. Ένα βιολί αποτελείται, μεταξύ άλλων, από το σώμα ή ηχείο, το τόξο και τις χορδές. Οι χορδές από μόνες τους χωρίς το ηχείο, αν τεντωθούν από κάποιον, δεν παράγουν ήχο. Για να ηχήσει το υπέροχο αυτό όργανο, είναι απαραίτητο το σώμα. Επιπλέον, κάθε βιολί δεν παράγει τον ίδιο ήχο. Παίζει ρόλο το ξύλο του ηχείου, το βερνίκι με το οποίο είναι περασμένο, το υλικό των χορδών, ο τρόπος κατασκευής και άλλες παράμετροι. 37
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
Αντίστοιχα, οι άνθρωποι με μη ενεργοποιημένα τα ηχεία του σώματος και του κεφαλιού μιλούν με φωνές απρόσωπες και αδιάφορες. Όταν τα ηχεία είναι ενεργοποιημένα, η φωνή είναι πλούσια σε αρμονικές συχνότητες, αποκτά ταυτότητα, εισακούγεται και πείθει. Εάν μάλιστα αυτό συνδυάζεται με ταλέντο και μελέτη, τότε συμβαίνει το θαύμα. Στο άκουσμα τέτοιας φωνής οι ακροατές αισθάνονται ανάταση ψυχής. Πώς όμως ενεργοποιούνται τα ηχεία; Αυτή ακριβώς η δια δικασία αποτελεί τον πυρήνα της Μεθόδου μου, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Μυϊκό αναπνευστικό σύστημα. Αποτελείται από τον κύριο αναπνευστικό μυ ή θωρακικό διάφραγμα και τους επικουρικούς αναπνευστικούς μυς. Αυτοί είναι οι έξω μεσοπλεύριοι ή μύες εισπνοής, που ανεβάζουν απαλά τις πλευρές του θώρακα, και οι έσω μεσοπλεύριοι ή μύες εκπνοής, που κατεβάζουν με πίεση τα πλευρά και στενεύουν τον θώρακα. Αργότερα, θα μελετήσουμε διεξοδικά τη λειτουργία της αναπνοής και τη σημασία της σύνδεσής της με τη φωνή.
ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ Η εξάσκηση στη Μέθοδό μου προστατεύει τη φωνή με τον καλύτερο τρόπο. Ωστόσο, αναφέρω εδώ και κάποια μικρά μυστικά από την εμπειρία μου ως τραγουδίστριας της όπερας. Σωματική άσκηση. Η φυσική κατάσταση συνδέεται άμεσα με
την υγεία της φωνής. Η σωματική άσκηση, κυρίως η αερόβια, βελτιώνει τη στάση του σώματος, την κυκλοφορία του αίματος, την οξυγόνωση του εγκεφάλου και τη λειτουργία των πνευμόνων. Επομένως, επιδρά θετικά και στη φωνή, η ποιότητα της οποίας, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη 38
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
με αυτά. Ιδιαίτερα συστήνω κολύμπι, πιλάτες, γιόγκα, βάδισμα, τρέξιμο. Η σωματική άσκηση όμως, από μόνη της, δεν συνεπάγεται ότι ο ασκούμενος έχει και υγιή φωνή. Προϋπόθεση είναι ότι αυτός συνδυάζει την καλή φυσική κατάσταση με τη διαφραγματική αναπνοή. Μόνο τότε θα επιτύχει να μιλήσει με την αυθεντική του φωνή και να βιώσει στο έπακρο μία πλούσια εμπειρία ζωής, συνειδητής, γεμάτης εκφρασμένα συναισθήματα. Προληπτική αφωνία πριν από σημαντική ομιλία. Εάν
βραχνιάζετε εύκολα, εάν η φωνή σας κλείνει σε στρεσογόνες καταστάσεις, ή αν πριν από την ομιλία σας συμβεί να είστε ήδη κρυωμένος και βραχνός, εφαρμόστε προληπτική αφωνία: Μία ημέρα πριν, αλλά και κατά την ημέρα της ομιλίας, σιωπήστε ή μιλήστε ελάχιστα και ψιθυριστά. Εκείνες τις δύο ημέρες, επικοινωνήστε μόνο γραπτώς. Μετά την άσκηση σιωπής, η φωνή σας θα ηχεί ξεκούραστη, καθαρή και γεμάτη ενέργεια. Ή τουλάχιστον δεν θα σας εγκαταλείψει από την αρχή, στην περίπτωση που είστε κρυωμένοι. Ανάπαυση και ύπνος. Γνωρίζετε ότι η πολύωρη έκθεση σε
θόρυβο ή σε δυνατή μουσική, καθώς και η χρήση ακουστικών κουράζουν τις φωνητικές χορδές κάνοντάς τες να πάλλονται, ακόμη και όταν δεν μιλάτε;
Λοιπόν, όπως ο οργανισμός μας χρειάζεται καθημερινή ξεκούραση και ύπνο, έτσι και οι φωνητικές χορδές είναι απαραίτητο να ηρεμούν, να «σιωπούν», να σταματούν να πάλλονται. Ένα ήσυχο περιβάλλον και αρκετές ώρες ύπνου επιδρούν ευεργετικά στην υγεία τους. Κάπνισμα. Όλοι γνωρίζουμε ότι το κάπνισμα βλάπτει τους
πνεύμονες. Μεταξύ άλλων, οι κυψελίδες τους φράζουν, με αποτέλεσμα το οξυγόνο του εισπνεόμενου αέρα να μη φιλτράρεται 39
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
επαρκώς προς το αίμα και τον εγκέφαλο. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι η εισπνεόμενη νικοτίνη ενός χρόνιου καπνιστή επικάθεται στις φωνητικές χορδές, όπως ακριβώς ο γύψος περιβάλλει ένα μέλος του σώματος του ανθρώπου, και τις εμποδίζει να κινούνται στο εύρος που έχει ορίσει η φύση. Με τον χρόνο, οι χορδές συρρικνώνονται και η φωνή ηχεί γηρασμένη, παραμορφωμένη, βαριά, τραχιά και βραχνή. Εάν προσθέσουμε και τον τσιγαρόβηχα που τις τραυματίζει βίαια, η εικόνα συμπληρώνεται. Σε περίπτωση που κάποιος διακόψει το κάπνισμα και ακολουθήσει τη Μέθοδό μου, ιδιαίτερα το κεφάλαιο των αναπνοών, θα αισθανθεί ότι σταδιακά με τον «βήχα ίασης», οι πνεύμονές του αποβάλλουν τη «γλίτσα» που έχει επικαθήσει στις κυψελίδες και ότι ο «γύψος» λίγο λίγο αποκολλάται από τις φωνητικές χορδές. Έτσι η φωνή του αρχίζει να βελτιώνεται. Αλκοόλ. Όχι αλκοόλ πριν από σημαντική ομιλία: αυτός είναι ο
γενικός κανόνας. Το αλκοόλ ερεθίζει και χαλαρώνει τις φωνητικές χορδές. Φυσικά, εξαρτάται από την ποσότητα, την ποιότητα και τους βαθμούς του. Οι φωνητικές χορδές κάποιου, που έχει πιει την παραμονή της ομιλίας του, επειδή θα έχουν χαλαρώσει, θα παράγουν φωνή «ελαφριάς μέθης», με αλλοιωμένη τη φυσική χροιά της. Στη συνέχεια του βιβλίου, περιγράφω την τεχνική αποτελεσματικής διαχείρισης του σκηνικού άγχους. Γιατί να καταφεύγει κάποιος λοιπόν στο αλκοόλ;
Διατροφή και ενυδάτωση. Επειδή ο λαιμός και οι φωνητικές χορδές γενικά επηρεάζονται από σοκολάτα, παγωτό, μέλι, γλυκίσματα, ξηρούς καρπούς, πατατάκια τσιπς κ.ά., συνιστώ αυτά να αποφεύγονται πριν από σημαντική ομιλία.
Καλό είναι να έχουμε γευματίσει ελαφρά ή να έχουμε φάει κανονικά, τουλάχιστον μιάμιση με δύο ώρες πριν μιλήσουμε σε κοινό. Ο λόγος είναι ότι η διαδικασία της πέψης προκαλεί 40
Ν ΙΝ Α ΚΑΛΟΥ ΤΣΑ
έλλειψη εγρήγορσης. Δηλαδή, δεν κάνουμε ομιλία νηστικοί, ούτε όμως και αμέσως μετά το φαγητό. Στο σημείο αυτό κάνω μία μικρή παρένθεση. Όσοι πάσχουν από γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, συχνά μιλούν με φωνή κουρασμένη, βραχνή, που τους εγκαταλείπει κατά την ομιλία τους. Αυτό συμβαίνει, επειδή τα όξινα αέρια του στομάχου επιστρέφουν στον οισοφάγο, προκαλώντας ερεθισμό στις φωνητικές χορδές. Μη συνειδητοποιώντας τη σχέση της φωνής με την πάθηση, απευθύνονται σε εμένα για να τους βοηθήσω. Πάντοτε τους συμβουλεύω να θεραπεύσουν πρώτα το σύμπτωμα και κατόπιν να ξεκινήσουν μαθήματα φωνής. Αν ασκηθούν σε διαφραγματικές αναπνοές πριν θεραπευτούν, το σύμπτωμα επιδεινώνεται. Οι φωνητικές χορδές και γενικά το φωνητικό όργανο (στόμα, λαιμός, λάρυγγας, φάρυγγας κ.λπ.) δεν χρειάζονται αυξημένη ενυδάτωση. Μερικές φορές, το νερό είναι πραγματική ανάγκη λόγω δίψας. Όμως κάποιοι, όταν μιλούν, πίνουν διαρκώς, νομίζοντας ότι το χρειάζονται. Στην πραγματικότητα, η συνεχής πόση εξωτερικεύει άγχος, αμηχανία και νευρικότητα, με αποτέλεσμα να επιδρά αρνητικά στην εικόνα τους. Συμβουλεύω τους ομιλητές να πίνουν νερό πριν ανέβουν στο βήμα. Όχι κατά τη διάρκεια της ομιλίας.
Οι παραπάνω οδηγίες είναι γενικές. Πέρα από αυτές όμως, η υγεία της φωνής συνδέεται με το κλίμα, στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε κάποιος, καθώς και με τις προσωπικές του συνήθειες. Για παράδειγμα, οι ελληνικές φωνές «τρέφονται» με ήλιο και θάλασσα, ενώ οι ρωσικές με παγωμένα ντους, έκθεση στο κρύο και το χιόνι. Θυμάμαι τον καθηγητή μονωδίας στο 41
Η ΦΩ Ν Η ΤΗ Σ Ε Π ΙΤΥ ΧΙΑΣ
Ωδείο και διάσημο βαθύφωνο Εβγκένι Νεστερένκο να μου λέει: «Προτιμότερο είναι να σπουδάζει κάποιος Φωνή στη χώρα που γεννήθηκε και μεγάλωσε ή σε χώρα με παρόμοιο κλίμα. Εκεί η φωνή του ηχεί αβίαστα και όμορφα. Εάν μετοικήσει για σπουδές φωνής σε διαφορετική κλιματική ζώνη, μέχρι να ηχήσει πλήρης η φωνή του, θα χρειαστεί αρκετό διάστημα προσαρμογής».
42
Dimitra Gounari ©
Η Φωνή της Επιτυχίας -η φωνή δηλαδή που προσελκύει την προσοχή, εμπνέει εμπιστοσύνη, γοητεύει, πείθει, παρακινεί- αποτελεί σημαντικό εφόδιο στις διαπροσωπικές σχέσεις, στο επαγγελματικό και το προσωπικό περιβάλλον, αναδεικνύοντας την αξία του ομιλητή. Η Νίνα Καλούτσα, ειδικός Φωνής & Δημόσιας Ομιλίας, μέσα από μία πρωτότυπη κοινωνική και ψυχολογική προσέγγιση της φωνής, αποκαλύπτει βήμα βήμα τη Μέθοδό της. Με αναφορές σε πραγματικές ιστορίες μαθητών της, που μεταμόρφωσαν τη φωνή και διεύρυναν τις δεξιότητές τους στην επικοινωνία, και με πλήθος ασκήσεων, η συγγραφέας μάς οδηγεί να ανακαλύψουμε την αληθινή φωνή μας και να τη χρησιμοποιούμε αποτελεσματικά στην καθημερινότητά μας. Στο βιβλίο αυτό: – Διδάσκεσαι πρακτικούς τρόπους, ώστε να μιλάς με πειθώ και αυτοπεποίθηση. – Εκπαιδεύεσαι να διαχειρίζεσαι το άγχος της ομιλίας. – Μαθαίνεις πώς να προβάλλεις την προσωπικότητά σου με τη φωνή και την εκφορά του λόγου σου. – Ανακαλύπτεις πώς μπορείς να μεταμορφώσεις το ηχόχρωμα, την έκταση, τον τόνο και τα άλλα χαρακτηριστικά της φωνής σου.
ISBN 978-618-5265-43-4
9 786185 265434