12 Kανόνες για τη ζωή, Ένα αντίδοτο για το χάος

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ BEST SELLER

JORDAN B. PETERSON 12 ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΕΝΑ ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΧΑΟΣ

«Ο πιο δημοφιλής ψυχολόγος της Δύσης στη σημερινή εποχή.»

NEW YORK TIMES

ΕΙΣAΓΩΓΗ

ΑΥΤΌ ΤΟ ΒΙΒΛΊΟ ΈΧΕΙ ΜΙΑ ΣΎΝΤΟΜΗ αλλά και μια πιο μακρά ιστορία. Θα

ξεκινήσουμε με τη σύντομη.

Το 2012 ξεκίνησα να γράφω σε έναν ιστότοπο που ονομάζεται Quora. Σε αυτόν τον ιστότοπο, μπορεί ο καθένας να κάνει μια ερώτηση, οποιουδήποτε είδους – και ο καθένας μπορεί να απαντήσει. Οι αναγνώστες υπερψηφίζουν τις απαντήσεις που τους αρέσουν και καταψηφίζουν αυτές που δεν τους αρέσουν. Με αυτόν τον τρόπο, ανέρχονται στην κορυφή οι πιο χρήσιμες απαντήσεις, ενώ οι υπόλοιπες βυθίζονται στη λήθη. Είχα μεγάλη περιέργεια για αυτόν τον ιστότοπο. Μου άρεσε το γεγονός ότι ο οποιοσδήποτε μπορούσε να συμμετάσχει. Συχνά οι συζητήσεις ήταν συναρπαστικές και είχε μεγάλο ενδιαφέρον να βλέπει κανείς πόσο διαφορετικές απόψεις προέκυπταν από την ίδια ερώτηση. Όταν έκανα διάλειμμα από τη δουλειά μου (ή, στην πραγματικότητα, απέφευγα να δουλέψω), συχνά κατέφευγα στο Quora και έψαχνα ερωτήσεις που να με ενδιαφέρουν. Έπαιρνα χρόνο να σκεφτώ και, τελικά, να απαντήσω σε ερωτήσεις όπως: «Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο να είναι κανείς χαρούμενος και το να είναι ικανοποιημένος;», «Τι γίνεται καλύτερο στη ζωή καθώς μεγαλώνει κανείς;» και «Τι είναι αυτό που δίνει στη ζωή μεγαλύτερο νόημα;».

ΕΙ Σ ΑΓΩΓΗ

Στο Quora μπορεί να δει κανείς πόσοι έχουν δει την απάντησή του και πόσες θετικές ψήφους έχει λάβει. Έτσι, μπορεί να καταλάβει την απήχησή του και να δει τη γνώμη των άλλων για τις ιδέες του. Λίγοι είναι εκείνοι που βλέπουν μια απάντηση και την υπερψηφίζουν. Τον Ιούλιο του 2017, καθώς γράφω αυτό το βιβλίο και πέντε χρόνια αφού απάντησα στην ερώτηση «Τι είναι αυτό που δίνει στη ζωή μεγαλύτερο νόημα;», η απάντησή μου έχει αποκτήσει ένα σχετικά μικρό κοινό (14.000 προβολές και 133 θετικές ψήφους), ενώ την απάντησή μου στην ερώτηση σχετικά με αυτά που γίνονται καλύτερα καθώς μεγαλώνουμε έχουν δει 7.200 άνθρωποι και 36 από αυτούς έχουν δώσει θετική ψήφο. Δεν είναι αυτό που λέμε τεράστια επιτυχία. Ωστόσο, είναι αναμενόμενο. Σε ιστοτόπους όπως αυτός, οι περισσότερες απαντήσεις λαμβάνουν πολύ μικρή προβολή, ενώ ένα πάρα πολύ μικρό μέρος από αυτές αποκτούν δυσανάλογα μεγάλη απήχηση. Στη συνέχεια απάντησα σε μιαν άλλη ερώτηση: «Ποια είναι τα πιο χρήσιμα πράγματα που όλοι θα πρέπει να γνωρίζουν;» Έγραψα έναν κατάλογο κανόνων (ή αποφθεγμάτων). Κάποιοι από αυτούς είναι εξαιρετικά σοβαροί, άλλοι είναι χιουμοριστικοί – «Να είσαι ευγνώμων παρά τον πόνο σου», «Μην κάνεις πράγματα που σιχαίνεσαι», «Μην κρύβεις πράγματα στην ομίχλη» και ούτω καθεξής. Αυτός ο κατάλογος φάνηκε να ικανοποιεί τους αναγνώστες του Quora. Τον σχολίασαν και τον κοινοποίησαν. Μεταξύ των όσων ειπώθηκαν ήταν και το «Θα τυπώσω αυτόν τον κατάλογο και θα τον έχω ως σημείο αναφοράς. Είναι απλώς καταπληκτικός» και το «Κέρδισες, Quora. Μπορείς τώρα να κλείσεις τον ιστότοπο». Οι φοιτητές στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, όπου διδάσκω, ήρθαν και μου είπαν πόσο πολύ τους αρέσει. Μέχρι σήμερα, η απάντησή μου στην ερώτηση «Ποια είναι τα πιο χρήσιμα πράγματα…» έχει διαβαστεί από εκατόν είκοσι χιλιάδες ανθρώπους και έχει λάβει δύο χιλιάδες τριακόσιες θετικές ψήφους. Μόλις μερικές εκατοντάδες απαντήσεις στις περίπου εξακόσιες χιλιάδες ερωτήσεις στο Quora έχουν ξεπεράσει το όριο των δύο χιλιάδων θετικών ψήφων. Αυτές οι σκέψεις μου, προϊόν της κωλυσιεργίας μου, φαίνεται ότι άγγιξαν κάποια ευαίσθητη χορδή. Η απάντησή μου ήταν πιο δημοφιλής από το 99,9% των απαντήσεων στο Quora. Όταν έγραψα τον κατάλογο με τους κανόνες για να ζει κανείς δεν είχα καταλάβει ότι θα τα πήγαινε τόσο καλά. Είχα αφιερώσει μεγάλη φροντίδα και στις 3

1 2 ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙ Α Τ Η ΖΩΗ

εξήντα περίπου απαντήσεις που είχα υποβάλει κατά τη διάρκεια των μηνών πριν και μετά από αυτήν την ανάρτηση. Παρ’ όλα αυτά, το Quora αποτελεί μια εξαιρετική έρευνα αγοράς. Όσοι απαντούν είναι ανώνυμοι. Είναι αμερόληπτοι με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Οι απόψεις τους είναι αυθόρμητες και αντικειμενικές. Έτσι, μελέτησα τα αποτελέσματα και αναλογίστηκα τους λόγους για τους οποίους αυτή η απάντηση είχε τόσο δυσανάλογη επιτυχία. Ίσως, καθώς διατύπωνα τους κανόνες, να είχα βρει τη σωστή ισορροπία μεταξύ του οικείου και του ανοίκειου. Ίσως, οι άνθρωποι να επιθυμούν τη δομή που συνεπάγονται κανόνες σαν και αυτούς. Ίσως, απλώς, ο κόσμος να αγαπά τις λίστες. Λίγους μήνες πριν από αυτήν την ανάρτηση, τον Μάρτιο του 2012, είχα λάβει ένα μέιλ από μια ατζέντισσα. Με είχε ακούσει να μιλάω στον ραδιοφωνικό σταθμό CBC σε μια εκπομπή με τον τίτλο Just Say No to Happiness (Πες απλώς όχι στην ευτυχία), όπου είχα αμφισβητήσει την ιδέα ότι η ευτυχία είναι ο κύριος στόχος στη ζωή. Τις τελευταίες δεκαετίες είχα διαβάσει εξαιρετικά πολλά σκοτεινά βιβλία για τον εικοστό αιώνα, εστιάζοντας κυρίως στη ναζιστική Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση. Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, ο οποίος κατέγραψε εξαιρετικά τη φρίκη στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργα­σίας στη Σοβιετική Ένωση, είχε γράψει κάποτε ότι η «οικτρή ιδεολογία» που υποστηρίζει ότι «οι άνθρωποι έχουν δημιουργηθεί για την ευτυχία» ήταν μια ιδεολογία «που είχε δημιουργηθεί από το πρώτο χτύπημα του ροπάλου του εργοδηγού». Κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, η αναπόφευκτη οδύνη που φέρνει η ζωή μπορεί γρήγορα να επιφέρει τον χλευασμό της ιδέας ότι η ευτυχία είναι η κύρια επιδίωξη του ανθρώπου. Αντιθέτως, στην εκπομπή υποστήριξα ότι χρειάζεται κάποιο βαθύτερο νόημα. Σημείωσα ότι στις σημαντικές ιστορίες του παρελθόντος υπήρχαν διαρκείς αναπαραστάσεις της φύσης αυτού του νοήματος και ότι αφορούσε περισσότερο την ανάπτυξη του χαρακτήρα όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την οδύνη παρά με την ευτυχία. Και όλο αυτό αποτελεί μέρος της μακράς ιστορίας αυτού του βιβλίου.

1

Από το 1985 έως το 1999 δούλευα περίπου τρεις ώρες την ημέρα στο μοναδικό άλλο βιβλίο που έχω εκδώσει στη ζωή μου το: Maps of Meaning: The Architecture of Belief (Χάρτες του νοήματος: η αρχιτεκτονική της πίστης). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και των μετέπειτα χρόνων, δίδασκα επίσης ένα 4

ΕΙ Σ ΑΓΩΓΗ

μάθημα σχετικό με το υλικό του βιβλίου, αρχικά στο Χάρβαρντ και πλέον στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Το 2013, έχοντας παρατηρήσει την επιτυχία του YouTube, και χάρις στη δημοτικότητα της δουλειάς που είχα κάνει με το κρατικό καναδικό κανάλι TVO, αποφάσισα να βιντεοσκοπήσω τις διαλέξεις μου τόσο στο πανεπιστήμιο όσο και αλλού και να τις διαθέσω στο διαδίκτυο. Οι διαλέξεις μου άρχισαν να προσελκύουν ένα ολοένα αυξανόμενο κοινό. Είχαν πάνω από ένα εκατομμύριο προβολές μέχρι τον Απρίλιο του 2016. Έκτοτε, ο αριθμός των προβολών έχει αυξηθεί σε εντυπωσιακό βαθμό (δεκαοκτώ εκατομμύρια τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές), όμως αυτό συνέβη γιατί μπλέχτηκα σε μια πολιτική αντιπαράθεση που προσέλκυσε υπερβολικά μεγάλη προσοχή. Αυτή είναι μια άλλη ιστορία. Ίσως να είναι το υλικό για ένα επόμενο βιβλίο. Στο Maps of Meaning πρότεινα ότι οι σπουδαίοι μύθοι και οι σπουδαίες θρησκευτικές ιστορίες του παρελθόντος, ιδιαίτερα αυτές που προκύπτουν από μια προηγούμενη, προφορική παράδοση, είχαν περισσότερο ηθική πρόθεση παρά περιγραφική. Ως εκ τούτου, δεν αφορούσαν το τι ήταν ο κόσμος, κάτι το οποίο για παράδειγμα ενδεχομένως να απασχολούσε κάποιον επιστήμονα, αλλά το πώς θα πρέπει να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι. Υποστήριξα ότι οι πρόγονοί μας παρουσίαζαν τον κόσμο ως μια σκηνή –ως θεατρικό έργο– αντί για έναν τόπο με αντικείμενα. Περιέγραψα το πώς κατέληξα να πιστεύω ότι τα συστατικά στοιχεία του κόσμου ως θεατρικού έργου ήταν η τάξη και το χάος, και όχι τα υλικά αντικείμενα. Η τάξη υπάρχει όπου οι άνθρωποι γύρω σου δρουν σύμφωνα με κοινωνικές νόρμες που κατανοούν καλά και παραμένουν προβλέψιμοι και συνεργάσιμοι. Αυτός είναι ο κόσμος της κοινωνικής δομής, των εξερευνημένων εδαφών και της οικειότητας. Η κατάσταση της Τάξης τυπικά αποτυπώνεται, σε συμβολικό επίπεδο –στο επίπεδο της φαντασίας–, ως αρσενική. Είναι ο Σοφός Βασιλιάς και ο Τύραννος, δεμένοι για πάντα μαζί, όπως και η κοινωνία ταυτόχρονα προσφέρει δομή και καταπίεση. Αντιθέτως, το χάος υπάρχει όπου –ή όταν– συμβαίνει κάτι αναπάντεχο. Σε ένα όχι και τόσο σημαντικό επίπεδο, το χάος προκύπτει όταν πεις ένα αστείο σε ένα πάρτι όπου παρευρίσκονται άνθρωποι που πιστεύεις ότι γνωρίζεις και ξαφνικά στην ομήγυρη πέφτει η σιωπή, συνοδευόμενη από μια ντροπιαστική παγωμάρα. Σε ένα πιο καταστροφικό επίπεδο, το χάος είναι αυτό που αναδύεται όταν ξαφνικά 5

1 2 ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙ Α Τ Η ΖΩΗ

βρεθείς χωρίς εργασία ή σε προδώσει ο αγαπημένος σου. Ως αντίθετη κατάσταση στη συμβολικά αρσενική τάξη, παρουσιάζεται σε φανταστικό επίπεδο ως θηλυκή. Είναι το καινούργιο και το απρόβλεπτο που αναδύεται ξαφνικά μέσα στο συνηθισμένο και το οικείο. Είναι η Δημιουργία και η Καταστροφή, η πηγή των νέων πραγμάτων και ο προορισμός των νεκρών (όπως η φύση, σε αντίθεση με τον πολιτισμό, είναι ταυτόχρονα η γέννηση και ο θάνατος). Η τάξη και το χάος είναι το γιανγκ και τον γιν του πασίγνωστου ταοϊστικού συμβόλου: δύο φίδια, το κεφάλι του ενός στην ουρά του άλλου.* Η Τάξη είναι το λευκό, αρσενικό φίδι, το Χάος είναι το μαύρο, θηλυκό φίδι. Η μαύρη κουκκίδα μέσα στο άσπρο –και η άσπρη μέσα στο μαύρο– υπονοούν τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης: όταν τα πράγματα μοιάζουν ασφαλή, μπορεί να ελλοχεύει το άγνωστο, αναπάντεχα και σε μεγάλη κλίμακα. Και αντιθέτως, όταν φαίνεται ότι όλα έχουν χαθεί, μπορεί να προκύψει νέα τάξη μέσα από την καταστροφή και το χάος. Για τους ταοϊστές, το νόημα βρίσκεται στα όρια μεταξύ αυτού του για πάντα περιπλεγμένου ζεύγους. Όταν περπατάς σε αυτό το όριο μένεις στο μονοπάτι της ζωής, τον θείο Δρόμο. Και αυτό είναι πολύ καλύτερο από την ευτυχία. Η ατζέντισσα στην οποία αναφέρθηκα με άκουσε στην εκπομπή του CBC όπου εξέθετα αυτά τα ζητήματα. Και έμεινε να αναλογίζεται βαθύτερα ερωτήματα. Μου έστειλε ένα μέιλ και με ρώτησε εάν θα ήθελα να γράψω ένα βιβλίο για το ευρύτερο κοινό. Είχα και παλαιότερα επιχειρήσει να γράψω μια πιο ευπρόσιτη εκδοχή του Maps of Meaning, το οποίο ως βιβλίο είναι πολύ πυκνό. Όμως, ένιωθα ότι ούτε εγώ είχα την κατάλληλη έμπνευση όσο το προσπαθούσα ούτε και το χειρόγραφο έβγαινε αρκετά εμπνευσμένο. Πιστεύω ότι αυτό συνέβη γιατί επιχειρούσα να μιμηθώ τον εαυτό μου όπως ήταν παλαιότερα και το προηγούμενο βιβλίο μου, αντί να πάρω θέση ανάμεσα στην τάξη και το χάος και να δημιουργήσω κάτι καινούργιο. Της πρότεινα να παρακολουθήσει στο κανάλι μου στο YouTube τέσσερις από τις * Το σύμβολο του γιν και του γιανγκ είναι το δεύτερο μέρος του πιο ολοκληρωμένου ταϊτζίτου, ένα διάγραμμα αποτελούμενο από πέντε μέρη και αναπαριστά τόσο την αρχική απόλυτη ενότητα όσο και τη διαίρεσή της στην πολλαπλότητα του κόσμου όπως τον παρατηρούμε. Όλα αυτά συζητιόνται με περισσότερη λεπτομέρεια στον Δεύτερο Κανόνα παρακάτω, αλλά και αλλού μέσα σε αυτό το βιβλίο.

6

ΕΙ Σ ΑΓΩΓΗ

διαλέξεις που είχα κάνει για μια εκπομπή του TVO, με τον τίτλο Μεγάλες ιδέες. Σκέφτηκα ότι με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαμε να κάναμε μια πιο εμπεριστατωμένη και ενδελεχή συζήτηση για τα θέματα τα οποία θα μπορούσα να θίξω σε ένα βιβλίο προσβάσιμο για το ευρύτερο κοινό. Επικοινώνησε μαζί μου μετά από μερικές εβδομάδες, αφού είχε παρακολουθήσει και τις τέσσερις διαλέξεις και τις είχε συζητήσει με κάποιον συνάδελφο. Το ενδιαφέρον της είχε μεγαλώσει, όπως και η αφοσίωσή της στο όλο εγχείρημα. Αυτό ήταν κάτι πολλά υποσχόμενο και αναπάντεχο. Πάντα αισθάνομαι έκπληξη όταν οι άλλοι αποκρίνονται θετικά σε όσα λέω, δεδομένης της σοβαρότητας και της παράξενης φύσης τους. Με εκπλήσσει που μου έχει επιτραπεί (και μάλιστα που με ενθάρρυναν) να διδάξω όλα όσα έχω διδάξει, αρχικά στη Βοστόνη και πλέον στο Τορόντο. Πάντα πίστευα ότι αν οι άνθρωποι έδειχναν πραγματικά προσοχή σε όσα δίδασκα θα έμπλεκα σε μπελάδες. Αφού διαβάσετε το βιβλίο μπορείτε και εσείς να αποφασίσετε εάν έχει κάποια αληθινή βάση αυτή η ανησυχία μου. :) Η ατζέντισσα μου πρότεινε να γράψω κάτι σαν οδηγό για το τι χρειάζεται κάποιος «για να ζει καλά» – ό,τι και να σημαίνει αυτό. Αμέσως σκέφτηκα τον κατάλογό μου στο Quora. Εν τω μεταξύ, είχα γράψει μερικές επιπλέον σκέψεις για τους κανόνες που είχα αναρτήσει. Οι αναγνώστες είχαν ανταποκριθεί και σε αυτές τις νέες ιδέες πολύ θετικά. Έτσι, μου φαινόταν ότι υπήρχε ένα σημείο σύγκλισης μεταξύ του καταλόγου στο Quora και της ιδέας της νέας μου αντζέντισσας. Της έστειλα, λοιπόν, τον κατάλογο. Της άρεσε. Εκείνη περίπου την εποχή, ένας φίλος και πρώην φοιτητής μου –ο μυθιστορηματογράφος και σεναριογράφος Γκρεγκ Χοέργουιτζ– ετοίμαζε ένα καινούργιο βιβλίο, το οποίο έγινε το ευπώλητο θρίλερ Orphan X. Και σε εκείνον άρεσαν οι κανόνες. Έβαλε τη Μία, την ηρωίδα του βιβλίου, να κολλάει κάποιους από τους κανόνες, έναν έναν, στο ψυγείο της, σε ταιριαστά σημεία της ιστορίας. Αυτή ήταν ακόμη μια απόδειξη που υποστήριζε την υπόθεσή μου ότι οι κανόνες είναι ελκυστικοί. Πρότεινα στην αντζέντισσά μου να γράψω ένα σύντομο κεφάλαιο για κάθε έναν από τους κανόνες. Εκείνη συμφώνησε, και έτσι έγραψα μια πρόταση για το βιβλίο που περιλάμβανε όλα τα παραπάνω. Όταν, όμως τελικά, άρχισα να γράφω τα κεφάλαια δεν ήταν καθόλου σύντομα. Διαπίστωσα ότι είχα να πω πολύ περισ-

7

1 2 ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙ Α Τ Η ΖΩΗ

σότερα για κάθε κανόνα από αυτά που αρχικά είχα οραματιστεί. Αυτό συνέβη εν μέρει γιατί είχα περάσει πολύ καιρό κάνοντας έρευνα για το πρώτο μου βιβλίο: μελέτησα ιστορία, μυθολογία, νευροεπιστήμη, ψυχανάλυση, παιδοψυχολογία, ποίηση και μεγάλα αποσπάσματα της Βίβλου. Διάβασα και ίσως και ακόμη να κατάλαβα μεγάλο μέρος του Χαμένου Παραδείσου του Μίλτον, του Φάουστ του Γκαίτε και της Κόλασης του Δάντη. Τα συνέθεσα όλα αυτά, για καλό ή για κακό, προσπαθώντας να βρω απάντηση σε ένα σύνθετο πρόβλημα: τον λόγο ή τους λόγους για την πυρηνική αντιπαράθεση του Ψυχρού Πολέμου. Δεν μπορούσα να καταλάβω πώς τα συστήματα των πεποιθήσεων θα μπορούσαν να είναι τόσο σημαντικά για τους ανθρώπους που ήταν πρόθυμοι να διακινδυνεύσουν την καταστροφή του κόσμου προκειμένου να τα υπερασπιστούν. Διαπίστωσα ότι, χάρις στα κοινά συστήματα πεποιθήσεων, οι άνθρωποι μπορούσαν να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον – και ότι αυτά τα συστήματα δεν αφορούσαν απλώς τις πεποιθήσεις. Οι άνθρωποι που ζουν με τον ίδιο κώδικα είναι αμοιβαία προβλέψιμοι ο ένας για τον άλλον. Με τις πράξεις τους ικανοποιούν αμοιβαίες προσδοκίες και επιθυμίες. Μπορούν και συνεργάζονται. Μπορούν ακόμη και να ανταγωνίζονται ειρηνικά, γιατί όλοι γνωρίζουν τι να περιμένουν από όλους τους άλλους. Ένα κοινό σύστημα πεποιθήσεων, εν μέρει ψυχολογικό, εν μέρει εκδραματισμένο, απλοποιεί τους πάντες – στα μάτια τους και στα μάτια των άλλων. Επιπλέον, οι κοινές πεποιθήσεις απλοποιούν τον κόσμο, γιατί οι άνθρωποι που γνωρίζουν τι να περιμένουν ο ένας από τον άλλον μπορούν να συνεργαστούν για να τιθασεύσουν τον κόσμο. Ίσως, τίποτα να μην είναι πιο σημαντικό από τη διατήρηση αυτής της οργάνωσης – αυτής της απλούστευσης. Εάν κάποιος την απειλήσει, η κατάσταση αυτή κλονίζεται. Δεν είναι ακριβές να λέμε ότι οι άνθρωποι θα πολεμήσουν για αυτό που πιστεύουν. Στην πραγματικότητα, πολεμούν για να διατηρήσουν την αντιστοιχία μεταξύ αυτού που πιστεύουν, αυτού που προσδοκούν και αυτού που επιθυμούν. Πολεμούν για να διατηρήσουν την αντιστοιχία ανάμεσα σε αυτό που προσδοκούν και στον τρόπο που συμπεριφέρονται όλοι. Ακριβώς η διατήρηση αυτής της αντιστοιχίας είναι που επιτρέπει σε όλους να ζουν μαζί ειρηνικά, προβλέψιμα και παραγωγικά. Μειώνει την ανασφάλεια και το χαοτικό μείγμα των ανυπόφορων συναισθημάτων τα οποία αναπόφευκτα δημιουργεί η αβεβαιότητα.

8

ΕΙ Σ ΑΓΩΓΗ

Φανταστείτε κάποιον που έχει προδοθεί από τον αγαπημένο του. Το ιερό κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στα δύο αυτά άτομα έχει παραβιαστεί. Οι πράξεις μιλούν από μόνες τους και μια πράξη προδοσίας διαρρηγνύει την εύθραυστη και προσεκτικά συμφωνημένη γαλήνη μιας ερωτικής σχέσης. Μετά από μια απιστία, οι άνθρωποι αισθάνονται φρικτά συναισθήματα, αηδία, απέχθεια (για τον εαυτό τους και για τον προδότη), ενοχή, άγχος, οργή και φόβο. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη, και ορισμένες φορές έχει θανατηφόρα αποτελέσματα. Τα κοινά συστήματα πεποιθήσεων –τα κοινά συστήματα συμφωνημένης συμπεριφοράς και προσδοκιών– ρυθμίζουν και ελέγχουν αυτές τις ισχυρές δυνάμεις. Δεν είναι παράξενο που οι άνθρωποι πολεμούν για να υπερασπιστούν κάτι που τους προστατεύει από τα καταιγιστικά συναισθήματα του χάους και του τρόμου (και μετά από αυτό από τη φθορά στη διαμάχη και την πάλη). Και δεν είναι μόνο αυτό. Ένα κοινό πολιτισμικό σύστημα σταθεροποιεί τις αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων, αλλά επιπλέον αποτελεί ένα σύστημα αξιών – μια ιεραρχία αξιών, όπου δίνεται προτεραιότητα και σημασία σε ορισμένα πράγματα, ενώ σε άλλα όχι. Όταν δεν υπάρχει κάποιο τέτοιο σύστημα αξιών, πολύ απλά οι άνθρωποι δεν μπορούν να δράσουν. Στην πραγματικότητα, δεν μπορούν ούτε να αντιληφθούν, γιατί τόσο η δράση όσο και η αντίληψη απαιτούν έναν στόχο και αναγκαστικά ένας έγκυρος στόχος είναι πάντα κάτι που έχει αξία. Βιώνουμε μεγάλο μέρος των θετικών μας συναισθημάτων σε σχέση με τους στόχους μας. Από τεχνική άποψη, δεν μπορούμε να χαρούμε αν δεν δούμε ότι προοδεύουμε – και η ίδια η ιδέα της προόδου συνεπάγεται την αξία. Ακόμη χειρότερα, αν δεν έχει κάποια θετική αξία, το νόημα της ζωής δεν είναι απλώς ουδέτερο. Καθώς είμαστε ευάλωτοι και θνητοί, ο πόνος και το άγχος είναι αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Χρειάζεται να έχουμε κάτι που να μπορούμε να τοποθετήσουμε απέναντι στην οδύνη που είναι εγγενής στο Είναι.* Πρέπει να έχουμε ένα * Χρησιμοποιώ τον όρο Είναι (με κεφαλαίο έψιλον) εν μέρει λόγω της έκθεσής μου στις ιδέες του Γερμανού φιλοσόφου του 20ου αιώνα Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο Χάιντεγκερ προσπάθησε να κάνει διάκριση ανάμεσα στην πραγματικότητα, έτσι όπως γίνεται αντικειμενικά αντιληπτή, και το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας (το οποίο αποτελεί το «Είναι» του). Το Είναι (με κεφαλαίο έψιλον) είναι αυτό που ο κάθε ένας από εμάς βιώνει, υποκειμενικά, προσωπικά και μεμονωμένα, καθώς και αυτό που βιώνουμε από κοινού με τους άλλους. Έτσι, περιλαμβάνει τα συναισθήματα, τις ορμές, τα όνειρα, τα οράματα και τις αποκαλύψεις, καθώς και τις ενδόμυχές μας σκέψεις και τις αντιλήψεις. Το Είναι, επίσης, είναι, εν τέλει, κάτι που αποκτά σάρκα και οστά με τη δράση, έτσι η φύση του είναι σε έναν ακαθόριστο βαθμό συνέπεια των αποφάσεων και των επιλογών μας – κάτι που διαμορφώνεται από τη θεωρητικά ελεύθερή μας βούληση. Υπό αυτό το πρίσμα, το Είναι (1) δεν είναι κάτι που μπορεί εύκολα και άμεσα να αναχθεί στην ύλη και την αντικειμενικότητα και (2) είναι κάτι που μετά απόλυτης βεβαιότητας

9

1 2 ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙ Α Τ Η ΖΩΗ

εγγενές νόημα σε ένα βαθύ σύστημα αξιών, διαφορετικά η φρίκη της ύπαρξης σύντομα μας κατακλύζει. Και τότε μας γνέφει ο μηδενισμός, με την απελπισία και την απόγνωσή του. Έτσι: χωρίς αξία δεν έχουμε ούτε νόημα. Ωστόσο, υπάρχει η πιθανότητα τα διαφορετικά συστήματα αξιών να βρεθούν σε σύγκρουση. Βρισκόμαστε αενάως μπλεγμένοι μεταξύ πολλών δεινών: η απώλεια της ομαδοκεντρικής πεποίθησης κάνει τη ζωή χαοτική, θλιβερή, αφόρητη, ενώ η πίστη στην ομαδοκεντρική πεποίθηση κάνει αναπόφευκτη τη σύγκρουση με άλλες ομάδες. Στη Δύση, απομακρυνόμαστε από τους πολιτισμούς που έχουν ως επίκεντρο την παράδοση, τη θρησκεία και ακόμη και το έθνος, εν μέρει για να μειωθεί ο κίνδυνος της σύγκρουσης μεταξύ των ομάδων. Όμως, όλο και περισσότερο τείνουμε προς την απελπισία και την έλλειψη νοήματος, και αυτό δεν αποτελεί βελτίωση σε καμία περίπτωση. Όσο έγραφα το Maps of Meaning, επίσης, έκανα τη διαπίστωση ότι δεν μπορούμε πλέον να συγκρουόμαστε – σίγουρα όχι στην κλίμακα των παγκόσμιων συρράξεων του εικοστού αιώνα. Οι τεχνολογίες που προκαλούν την καταστροφή έχουν γίνει υπερβολικά ισχυρές. Η ενδεχόμενη συνέπεια ενός πολέμου είναι κυριολεκτικά το τέλος του κόσμου. Όμως, δεν μπορούμε ούτε και να εγκαταλείψουμε τα συστήματα αξιών μας, τις πεποιθήσεις μας, τους πολιτισμούς μας. Αυτό το προφανώς δυσεπίλυτο πρόβλημα με απασχόλησε επί μήνες. Υπήρχε, άραγε, κάποιος τρίτος δρόμος, τον οποίο εγώ δεν έβλεπα; Ένα βράδυ, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ονειρεύτηκα ότι ήμουν στον αέρα, κρεμασμένος από έναν πολυέλαιο, πολλά μέτρα πάνω από το έδαφος, ακριβώς κάτω από τον θόλο ενός τεράστιου καθεδρικού ναού. Οι άνθρωποι στο έδαφος από κάτω φαίνονταν πολύ μακρινοί και μικροσκοπικοί. Υπήρχε μεγάλη απόσταση ανάμεσα σε εμένα και κάποιον τοίχο – και ακόμα και από την κορυφή του ίδιου του θόλου. Έχω μάθει να δίνω σημασία στα όνειρα, όχι μόνο εξαιτίας της εκπαίδευσής μου ως κλινικού ψυχολόγου. Τα όνειρα ρίχνουν φως στα σκοτεινά σημεία στα οποία δεν έχει φτάσει ακόμα η λογική. Έχω μελετήσει αρκετά και τον χριστιανισμό (περισσότερο από άλλες θρησκευτικές παραδόσεις, αν και πάντα προσπαθώ να καλύψω χρειάζεται τον δικό του ξεχωριστό όρο, όπως μόχθησε επί δεκαετίες να καταδείξει ο Χάιντεγκερ.

10

ΕΙ Σ ΑΓΩΓΗ

αυτό το κενό). Όμως, όπως και άλλοι, πρέπει να αντλώ περισσότερο από αυτά που γνωρίζω, παρά από αυτά που δεν γνωρίζω, και αυτό κάνω. Γνώριζα, λοιπόν, ότι οι καθεδρικοί ναοί κατασκευάζονταν σε σχήμα σταυρού, και ότι το σημείο κάτω από τον θόλο ήταν το κέντρο του σταυρού. Γνώριζα ότι ο σταυρός ήταν ταυτόχρονα το αποκορύφωμα της οδύνης, το σημείο του θανάτου και της μεταμόρφωσης και το συμβολικό κέντρο του κόσμου. Δεν ήταν το μέρος που εγώ επιθυμούσα να βρίσκομαι. Κατάφερα να κατέβω από τα ύψη –από τον συμβολικό αυτό ουρανό– και να επιστρέψω σε ένα ασφαλές, οικείο, ανώνυμο έδαφος. Το πώς δεν ξέρω. Τότε, πάντα στο όνειρό μου, επέστρεψα στην κρεβατοκάμαρα και στο κρεβάτι μου και προσπάθησα να ξανακοιμηθώ και να ξαναβρώ τη γαλήνη της έλλειψης επίγνωσης. Όμως, όπως χαλάρωνα αισθανόμουν το σώμα μου να μεταφέρεται. Ένας δυνατός άνεμος με παρέσερνε και ετοιμαζόταν να με εκτοξεύσει ξανά στον καθεδρικό ναό, να με τοποθετήσει για ακόμη μια φορά στο ίδιο κεντρικό σημείο. Δεν υπήρχε τρόπος διαφυγής. Ήταν πραγματικά ένας φρικτός εφιάλτης. Πίεσα τον εαυτό μου να ξυπνήσει. Ο αέρας έφερνε τις κουρτίνες πίσω μου πάνω στα μαξιλάρια μου. Μισοκοιμισμένος όπως ήμουν, κοίταξα την άκρη του κρεβατιού. Είδα τις πόρτες του μεγάλου καθεδρικού. Ξύπνησα εντελώς και οι πόρτες εξαφανίστηκαν. Το όνειρό μου με τοποθέτησε στο κέντρο του ίδιου του Είναι και δεν υπήρχε τρόπος διαφυγής. Μου πήρε μήνες να καταλάβω τι νόημα είχε όλο αυτό. Εκείνη την περίοδο, έκανα μια πληρέστερη, προσωπική διαπίστωση για αυτό στο οποίο επανειλημμένως επιμένουν οι σπουδαίες ιστορίες του παρελθόντος: το κέντρο είναι κατειλημμένο από το άτομο. Το κέντρο επισημαίνεται από τον σταυρό, όπως το Χ επισημαίνει ένα σημείο. Η ύπαρξη σε αυτόν το σταυρό συνεπάγεται την οδύνη και τη μεταμόρφωση – και, πάνω από όλα, αυτό θα πρέπει να το αποδεχτούμε όλοι οικειοθελώς. Μπορούμε να υπερβούμε τη δουλοπρεπή προσκόλληση στην ομάδα και τα δόγματά της, και ταυτόχρονα να αποφύγουμε τις παγίδες του αντίθετου άκρου, τον μηδενισμό. Αντιθέτως, μπορούμε να βρούμε επαρκές νόημα στην ατομική συνειδητότητα και την εμπειρία. Πώς θα μπορούσε ο κόσμος να απελευθερωθεί από το φρικτό δίλημμα της σύγκρουσης, αφενός, και την ψυχολογική και κοινωνική διάλυση, από την άλλη; Η απάντηση ήταν η εξής: αυτό είναι εφικτό μέσα από την ανάδειξη και την ανάπτυξη του ατόμου και μέσα από την προθυμία όλων μας να επωμιστούμε το βάρος 11

1 2 ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙ Α Τ Η ΖΩΗ

του Είναι και να πάρουμε το μονοπάτι του Ήρωα. Πρέπει ο κάθε ένας από εμάς να αναλάβει όσο το δυνατόν περισσότερη ευθύνη για τη ζωή ως άτομο, για την κοινωνία και για τον κόσμο. Πρέπει κάθε ένας από εμάς να πει την αλήθεια και να επιδιορθώσει ό,τι χρειάζεται επιδιόρθωση και να διαλύσει και να φτιάξει από την αρχή ό,τι είναι παλιό και παρωχημένο. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε και πρέπει να μειώσουμε την οδύνη που δηλητηριάζει τον κόσμο. Αυτή η διαδικασία ζητάει πολλά. Αυτή η διαδικασία ζητάει τα πάντα. Όμως, η εναλλακτική λύση –η φρίκη των απολυταρχικών πεποιθήσεων, το χάος ενός κράτους που έχει καταρρεύσει, η τραγική καταστροφή του παρθένου φυσικού κόσμου, το υπαρξιακό άγχος και η αδυναμία του ατόμου που δεν έχει σκοπό– είναι σαφώς χειρότερη. Εδώ και δεκαετίες σκέφτομαι αυτές τις ιδέες και δίνω διαλέξεις για αυτές. Έχω συγκεντρώσει ένα μεγάλο σώμα ιστοριών και εννοιών που τις αφορούν. Ωστόσο, προς το παρόν δεν υποστηρίζω ότι έχω απόλυτο δίκιο ή ότι το σκεπτικό μου είναι πλήρες. Το Είναι είναι πολύ πιο περίπλοκο από όσο μπορεί να γνωρίζει κάποιος άνθρωπος και δεν κατέχω ολόκληρη την ιστορία. Απλώς συνεισφέρω ό,τι καλύτερο μπορώ. Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα όλης της προηγούμενης έρευνάς μου και της σκέψης μου ήταν τα νέα δοκίμια που τελικά συνέθεσαν αυτό το βιβλίο. Αρχικά είχα σκεφτεί να γράψω ένα σύντομο δοκίμιο και για τις σαράντα απαντήσεις που έχω αναρτήσει στο Quora. Η πρόταση έγινε δεκτή από τον εκδοτικό οίκο Penguin Random House του Καναδά. Ωστόσο, ενώ έγραφα μείωσα το τελικό αριθμό των δοκιμίων σε είκοσι πέντε και στη συνέχεια σε δεκάξι και τελικά έμεινα στα δώδεκα δοκίμια αυτού του βιβλίου. Όσα απέμειναν τα επιμελήθηκα με τη βοήθεια και τη φροντίδα του επίσημου επιμελητή μου (και με την κοφτερή και τρομερά ακριβή κριτική του Χοέργουιτζ που ανέφερα παραπάνω) τα τελευταία τρία χρόνια. Μου πήρε πολύ καιρό να καταλήξω στον τίτλο: Δώδεκα κανόνες για τη ζωή: ένα αντίδοτο στο χάος. Γιατί τελικά προκρίθηκε αυτός ο τίτλος έναντι των άλλων; Πρωτίστως λόγω της απλότητάς του. Δείχνει ξεκάθαρα ότι οι άνθρωποι χρειάζονται αρχές που να δίνουν τάξη και ότι διαφορετικά ελλοχεύει το χάος. Χρειαζόμαστε κανόνες, πρότυπα, αξίες – μόνοι μας και όλοι μαζί. Είμαστε σαν τα μουλάρια που κουβαλούν. Πρέπει να αντέξουμε το βάρος, να δικαιολογήσου-

12

ΕΙ Σ ΑΓΩΓΗ

με τη θλιβερή μας ύπαρξη. Χρειαζόμαστε τη ρουτίνα και την παράδοση. Αυτή είναι η τάξη. Η τάξη μπορεί να γίνει υπερβολική και αυτό δεν είναι καθόλου καλό, όμως το χάος μπορεί να μας καταπιεί και να πνιγούμε – και αυτό επίσης δεν είναι καθόλου καλό. Χρειάζεται να μείνουμε στον ίσιο και στενό δρόμο. Ως εκ τούτου, κάθε ένας από τους δώδεκα κανόνες αυτού του βιβλίου –και το δοκίμιο που τον συνοδεύει– δίνει έναν οδηγό για να παραμένουμε εκεί. Το «εκεί» είναι η γραμμή που χωρίζει την τάξη από το χάος. Είναι εκεί που είμαστε ταυτόχρονα αρκετά σταθεροί, αρκετά διερευνητικοί, αρκετά μεταμορφωτικοί, αρκετά επιδιορθωτικοί και αρκετά συνεργάσιμοι. Είναι εκεί που βρίσκουμε το νόημα που δικαιολογεί τη ζωή και την αναπόφευκτη οδύνη της. Ίσως, εάν ζούσαμε σωστά, θα μπορούσαμε να αντέξουμε το βάρος της ίδιας της ανασφάλειάς μας. Ίσως, αν ζούσαμε σωστά, θα μπορούσαμε να αντέξουμε την επίγνωση της ίδιας μας της ευθραυστότητας και της θνητότητάς μας, χωρίς την αίσθηση της βαριάς θυματοποίησης που φέρνει πρώτα μνησικακία, στη συνέχεια φθόνο και στο τέλος την επιθυμία για εκδίκηση και καταστροφή. Ίσως, εάν ζούσαμε σωστά, δεν θα χρειαζόταν να στραφούμε στην απολυταρχική βεβαιότητα με σκοπό να προστατευτούμε από την επίγνωση της ίδιας της ανεπάρκειας και της άγνοιάς μας. Ίσως θα μπορούσαμε να αποφύγουμε αυτά τα μονοπάτια που οδηγούν στην Κόλαση – και έχουμε δει στη διάρκεια του φρικτού εικοστού αιώνα πόσο πραγματική μπορεί να είναι η Κόλαση. Ελπίζω ότι αυτοί οι κανόνες και τα συνοδευτικά τους δοκίμια θα βοηθήσουν τον κόσμο να συνειδητοποιήσει αυτό που ήδη γνωρίζει: ότι η ψυχή του ατόμου διψά αενάως για τον ηρωισμό του αυθεντικού Είναι και ότι η προθυμία να αναλάβει αυτήν την ευθύνη είναι ταυτόσημη με την απόφαση να ζήσει μια ζωή πλήρη νοήματος. Εάν κάθε ένας από εμάς ζει σωστά, τότε συλλογικά θα διαπρέψουμε. Σας εύχομαι να είστε καλά, καθώς θα διαβάζετε αυτές τις σελίδες.

Δρ. Τζόρνταν Μπ. Πίτερσον, Κλινικός Ψυχολόγος και Καθηγητής Ψυχολογίας

13

#1 ΠΑΓΚOΣΜΙΟ BESTSELLER Ποιες είναι οι πιο πολύτιμες αλήθειες που θα έπρεπε να γνωρίζουμε όλοι; Ο διεθνώς αναγνωρισμένος κλινικός ψυχολόγος Jordan B. Peterson έχει επηρεάσει τον σύγχρονο τρόπο κατανόησης της προσωπικότητας και έχει γίνει ένας από τους πιο διάσημους στοχαστές της εποχής μας. Οι διαλέξεις του πραγματεύονται από τις ερωτικές σχέσεις και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών έως τη μυθολογία και τη Βίβλο, και τις έχουν παρακολουθήσει δεκάδες εκατομμύρια θεατές ανά τον κόσμο. Σε μια εποχή με πρωτόγνωρες αλλαγές και τεράστια πολιτική και κοινωνική πόλωση, το ειλικρινές και αναζωογονητικό μήνυμά του για την αξία την ατομικής ευθύνης και τη σοφία του αρχαίου κόσμου έχει βρει παγκόσμια απήχηση. Σε αυτό το βιβλίο, που θεωρείται πλέον σταθμός για την προσωπική ανάπτυξη, παρουσιάζει 12 θεμελιώδεις και πρακτικούς κανόνες για το πώς να ζήσουμε μια ζωή γεμάτη νόημα – από το να βάλουμε το σπίτι μας σε τάξη πριν κατακρίνουμε τον οποιονδήποτε έως το να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με αυτό που ήμασταν χθες, και όχι με αυτό που είναι κάποιος άλλος σήμερα. Η ευτυχία είναι ένας μάταιος στόχος, πρεσβεύει ο Peterson και μας προτρέπει στη θέση της να αναζητήσουμε νόημα, όχι για χάρη του νοήματος, αλλά ως αντίσταση έναντια στον πόνο που είναι συνδεδεμένος με την ύπαρξή μας. Αντλώντας χαρακτηριστικά παραδείγματα από τις συνεδρίες του και την προσωπική ζωή του, τη μοντέρνα ψυχολογία και τη φιλοσοφία, και μαθήματα από τους αρχαιότερους μύθους της ανθρωπότητας, οι 12 Κανόνες για τη ζωή προσφέρουν ένα σωτήριο αντίδοτο για το χάος της ζωής μας: αιώνιες αλήθειες που βρίσκουν εφαρμογή στα σύγχρονα προβλήματά μας.

ISBN 978-618-5265-37-3

9 786185 265373