ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΑΙΔΙΚΗ-ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: είσαι η αφήγηση των άλλων
Εύχομαι να είσαι ένα μακάριο άτομο, που μεγάλωσε σε ένα ισορροπημένο, αγαπητικό περιβάλλον. Εάν όμως, όπως συμβαίνει συνήθως, δυσκολεύτηκες σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, η συνέχεια της ανάγνωσης θα σου δώσει ορισμένες εξηγήσεις. Ίσως σου φανεί δύσκολο να σηκώσεις ένα φορτίο του οποίου η ευθύνη δεν σου ανήκει. Μη χάνεις το κουράγιο σου. Φέρεις εγγενώς τη δύναμη να το αντιμετωπίσεις. Καλλιέργησε τη θέλησή σου για να το καταφέρεις. Η παιδικήεφηβική ηλικία, το πρώτο μάθημα-πάθημα που −έστω και εν αγνοία σου− πήρες, μπορεί να αποτελέσει την εκκίνηση, ώστε να εξελίξεις, να εξισορροπήσεις και να συνθέσεις τον εαυτό σου. Πάρε θάρρος. 17
TO Π Α ΖΛ
Ο οικογενειακός σου χάρτης Πριν ακόμα γεννηθείς, από τη φάση ήδη της εγκυμοσύνης, διαμορφώνεσαι βάσει του DNA που σου «κληροδότησαν» οι πρόγονοί σου και του περιβάλλοντος στο οποίο ζεις. Η καταγωγή σου και η ιστορία της γενιάς σου, οι μύθοι του τόπου τους και του τόπου σου επηρεάζουν αυτό που είσαι. Οι παλιοί ρωτούσαν «Από πού κρατάει η σκούφια σου;». Από πού κατάγεται ο καθένας από τους γονείς σου; Ο τόπος που μεγάλωσαν διαμόρφωσε τους χαρακτήρες τους. Έζησαν αντικρίζοντας τη θάλασσα κι έγιναν ναυτικοί, γεννήθηκαν σε κακοτράχαλα βουνά και δούλεψαν τη γη; Διέπρεψαν στο εμπόριο, σπούδασαν, αφιερώθηκαν στις τέχνες; Πρόκοψαν; Δημιούργησαν πλούτο και τον διατήρησαν; Καταστράφηκαν λόγω ασωτίας, εκδιώχθηκαν, πέρασαν πόλεμο, κακουχίες; Τους σημάδεψε αρρώστια, ορφάνια, θάνατος; Αν μελετήσεις το οικογενειακό δέντρο, δηλαδή το γενεόγραμμα διαφορετικών ανθρώπων, θα δεις ότι το καθένα έχει τα δικά του, διαφορετικά, μελανά και λαμπρά σημεία. Μπορεί στην ίδια γενιά να βρεις έναν άνθρωπο που έμεινε στη συνείδηση των απογόνων του ως «ήρωας» και κάποιον άλλο που καταδικάστηκε για φόνο. Άλλη γενιά μπορεί να είχε ως μέλη της έναν «άγιο» άνθρωπο κι έναν ληστή. Πρόγονοι μπορεί να κλέφτηκαν από έρωτα και να έζησαν «αιώνια αγαπημένοι». Κάποιος μπορεί να έπινε και να κακοποιούσε τη γυναίκα και τα παιδιά του. Άλλος να ήταν άξιος δουλευτής κι άλλος να έχασε την περιουσία του στον τζόγο. Μια μάνα να ήταν χαρωπή και αισιόδοξη, μια άλλη σκληρή και άδικη. Κάποια αδέλφια να αλληλοβοηθήθηκαν, ενώ άλλα να έζησαν ως εχθροί. Άπειρες και διαφορετικές ιστορίες σε μία και μόνο γενιά. Και κάθε 18
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
γενιά με τα χαρίσματα και τα μειονεκτήματά της. Τα γεγονότα, οι άνθρωποι, η δράση τους που ξεχώρισε και πέρασε από γενιά σε γενιά, είναι η αφήγηση, που θα διαμορφώσει μέρος των υγιών ή των περιοριστικών πεποιθήσεών σου, δηλαδή το τι πιστεύεις για τον εαυτό σου, τους άλλους και τη ζωή. Εσύ, ως συνέχεια των προγόνων σου και της γενιάς τους, φέρεις κάποια από τα χαρακτηριστικά τους – καλά ή κακά. Επιπλέον, κι εσύ ο ίδιος ζεις σε έναν τόπο, σε ένα περιβάλλον, έχεις τους γονείς σου ή έχεις ορφανέψει από τον έναν ή κι απ’ τους δύο, ζεις σε μονογονεϊκή οικογένεια ή βιώνεις τώρα το διαζύγιο των γονιών σου… Και οι γονείς σου σε νοιάζονται ή είναι παρόντες-απόντες. Ίσως κάποιος από τους δύο σε εγκατέλειψε στον άλλον. Άπειρα τα σενάρια. Πρωταγωνιστές αυστηροί ή υπερπροστατευτικοί γονείς, γονείς που τσακώνονται μεταξύ τους κι εχθρεύονται ο ένας τον άλλο. Γονείς που εργάζονται πολύ ή είναι άνεργοι. Βοηθά στην ανατροφή σου ο παππούς ή η γιαγιά σου, ή κάποιος άλλος άνθρωπος; Κι εσύ; Είσαι μοναχοπαίδι, έχεις αδέλφια; Σε ποια σειρά γέννησης βρίσκεσαι σε σχέση με τα αδέλφια σου; Σου λείπουν τα απαραίτητα, ζεις πλουσιοπάροχα, είναι ευχάριστο και ζεστό το σπίτι σου, είναι αρμονικές οι σχέσεις των δικών σου ή ζεις σε ένα αυστηρό, αδιάφορο, παγωμένο περιβάλλον με φωνές και αγριάδες; Μετανάστευσες, εκδιώχθηκες, έζησες βιαιότητες, τραύματα που έχουν αποτυπωθεί στον χαρακτήρα σου και τον έχουν δομήσει. Όλα αυτά και άπειρα άλλα για την ιστορία της γενιάς σου και τα προσωπικά σου βιώματα είναι το γενεόγραμμα, ο οικογενειακός σου χάρτης. Καθώς εμβαθύνεις σε αυτόν, θα βρεις μοτίβα επιτυχίας ή αποτυχίας σε διάφορους τομείς της ζωής, που επαναλαμβάνονται από γενιά σε γενιά. «Αχίλλειοι 19
TO Π Α ΖΛ
πτέρνες» που εμφανίζονται στην υγεία, στις σχέσεις, στην εργασία. Επαναλήψεις καταστροφών, μεταναστεύσεις, κακοί γάμοι, επαγγελματικές αποτυχίες, θαυμάσια ζευγαρώματα, αρρώστιες, πρόωροι θάνατοι, αριστεία, ευεργεσίες, ευλογίες και κακοδαιμονίες. Αν τα δεις όλα αυτά μεμονωμένα, θα τα αποδώσεις ίσως στην τύχη. Όταν όμως δεις όλη την εικόνα, όταν πας όσο πίσω σε πάνε οι πληροφορίες που σου δόθηκαν ή συνέλεξες με κόπο, θα διαπιστώσεις ότι τα γεγονότα συνδέονται, έχοντας μια «κρυφή» λογική εξήγηση. Και όσο θα προχωράς στη ζωή, τόσο πιο πολύ θα κατανοείς ότι «τίποτα δεν είναι τυχαίο» - ή τουλάχιστον τα περισσότερα από όσα έχουν γίνει. Από εσένα εξαρτάται αν και πώς θα χρησιμοποιήσεις τον οικογενειακό σου χάρτη και την εμπειρία των πρώτων χρόνων της ζωής σου, της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας σου. Η κατανόησή τους θα οδηγήσει στην επίγνωση των δυνατοτήτων και των αδυναμιών σου, των πεποιθήσεων που σε βοηθούν κι αυτών που σε περιορίζουν, του τρόπου σκέψης στον οποίο είσαι μαθημένος και καθορίζει τα συναισθήματά σου. Θα γνωρίσεις σε έναν πρώτο βαθμό τον εαυτό σου και θα στοχεύσεις πού θέλεις να πας, πώς θα μπορέσεις να εξελιχθείς ώστε να βρεις τρόπους να ομορφύνεις το παραμύθι της ζωής σου, να «νοστιμέψεις τη σούπα σου βάζοντας καλύτερα και περισσότερα υλικά», να λαμπρύνεις το γκρίζο, άχαρο «παιδικό σου σπίτι».
Το Πλατωνικό Σπήλαιο Μια δοτή αφήγηση αφορά στην παιδική και εφηβική ηλικία. Όμως, ένας άνθρωπος μπορεί και να παραμείνει στην κατά20
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
σταση αυτή (παιδική-εφηβική) σε όλη του τη ζωή, εφόσον δεν αναζητήσει την επίλυση των προσωπικών του γρίφων. Για να ξεφύγεις από αυτή την «επαναλαμβανόμενη πραγματικότητα», χρειάζεται θέληση ακατάβλητη, υπομονή αστείρευτη, επιμονή υπέρμετρη. Τα παιδικά-εφηβικά χρόνια (τα χρόνια της εξάρτησης) οι άνθρωποι μοιάζουν με αυτούς στην Πλατωνική Σπηλιά. Άνθρωποι στο βάθος μιας σπηλιάς παρατηρούν −χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους δεξιά-αριστερά− είδωλα-σκιές, που αντικατοπτρίζονται στον τοίχο της. Οι άνθρωποι του σπηλαίου αντιλαμβάνονται τα είδωλα ως πραγματικά και τις εικόνες ως πραγματική ζωή. Κάτι ανάλογο συμβαίνει τα χρόνια που άλλοι έχουν την ευθύνη της ζωής σου, τα πρόσωπα φροντίδας σου και οι δάσκαλοί σου. Ο τρόπος που εκείνοι βιώνουν τη ζωή, ο τρόπος που σχετίζονται μεταξύ τους και μαζί σου, το πώς συλλειτουργούν τα οικογενειακά μέλη, πώς διαχειρίζονται τα θέματα που προκύπτουν, πώς κρίνουν τις καταστάσεις και πώς αντιδρούν συναισθηματικά είναι ο τρόπος που εκείνοι θα σου περιγράψουν τη ζωή και γίνεται αντιληπτός από εσένα ως η μία και μόνη αλήθεια. Ενστερνίζεσαι ταμπέλες και ρόλους που σε περιορίζουν, σου στερούν τη δυνατότητα επιλογής για το ποιος θέλεις να είσαι, ποιος θέλεις να γίνεις. Δεν υπάρχει ακόμη κρίση, δεν υπάρχει ευρύτητα, δεν υπάρχει σύνθεση διαφόρων οπτικών, ούτε αντίληψη ότι οι καταστάσεις μπορούν να διαδραματιστούν με διαφορετικό τρόπο κι ότι εσύ μπορείς να είσαι ή να γίνεις κάποιος άλλος από αυτό που σου είπαν, να δημιουργήσεις μια ζωή διαφορετική από αυτή που βίωσες και σου περιέγραψαν. Έχεις εκτεθεί σε μια «ψεύτικη» αφήγηση της ζωής την οποία εξέλαβες ως πραγματικότητα, ακριβώς όπως οι άνθρωποι της σπηλιάς εκλαμβάνουν τα είδωλα στον τοίχο ως αληθινά. 21
“
TO Π Α ΖΛ
Συχνά παρουσιάζεται το εξής παράδοξο: άνθρωποι λένε ότι έχουν απόλυτη καθαρότητα όταν πρόκειται να συμβουλέψουν άλλους, για θέματα που τους απασχολούν, ενώ δυσκολεύονται να κάνουν το ίδιο για τον εαυτό τους. Δηλαδή, η κρίση τους και η κοινή λογική λειτουργούν για τους άλλους, αλλά όχι για τους ίδιους, καθώς, όπως λένε, είναι σαν να πέφτει μια ομίχλη που τους εμποδίζει να δουν τα πράγματα ξεκάθαρα, με σαφήνεια. Τι συμβαίνει στην περίπτωση αυτή; Η προσωπική σου ιστορία, που αποτελεί τον καμβά του εαυτού σου, έχει διαμορφώσει τον τρόπο που σκέφτεσαι, τα συναισθήματά σου, τα υγιή ή αρνητικά πρότυπα της ζωής σου, τα δομικά σου τραύματα και τις «αχίλλειους πτέρνες» σου. Κάθε φορά που μια κατάσταση ή ένας άνθρωπος αγγίζει και επηρεάζει σε ένα πολύ προσωπικό επίπεδο το υλικό που φέρεις μέσα σου από τα πρώιμα χρόνια της ζωής σου, ερεθίζεται και αναταράσσεται όλος ο ψυχισμός σου. Οι πληγές σου ανοίγουν και πονούν, τα τρωτά σου σημεία αναδύονται στο φως καθιστώντας σε ευάλωτο. Αν δεν έχεις εκπαιδεύσει τον εαυτό σου να αναγνωρίζει πώς λειτουργούν αυτοί οι μηχανισμοί, μπαίνεις σε αντανακλαστικές αντιδράσεις. Αντιδράσεις σαν αυτές που είχες σε ανάλογες περιστάσεις όταν ήσουν παιδί, στο «παιδικό σου σπίτι». Κλονίζεσαι, χάνεις το κέντρο σου, την κρίση σου, και υπάρχει αυτή η θολή κατάσταση, στην οποία δεν ξέρεις ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος για να δράσεις. Από εσένα εξαρτάται αν οι αποσκευές των προγόνων και των πρωταρχικών σου χρόνων θα παραμείνουν βαρίδια ή θα μετατραπούν σε πυξίδα και χρήσιμα εργαλεία για το μετέπειτα ταξίδι της ζωής σου. Η κατανόηση της ευρύτερης ιστορίας της γενιάς σου, καθώς και της παιδικής και εφηβικής σου ηλικίας, 22
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
είναι πάρα πολύ σημαντικές για να ξετυλίξεις το κουβάρι της ζωής σου κάνοντάς το Μίτο της Αριάδνης που θα σε οδηγήσει ευκολότερα στη φώτιση και την εξέλιξή σου προς το καλύτερο. Ωστόσο, ακόμα κι αν αγνοείς από πού προέρχεσαι, την οικογενειακή σου ιστορία, γιατί συνειδητά αποσιωπήθηκαν σημεία της ή γιατί υπήρξαν τόσο τραυματικά γεγονότα που απλώς θέλεις να τα αγνοήσεις, η βούληση, όπως έλεγε ο Πλάτωνας, η προσωπική σου βούληση είναι πάντα αυτή που θα σε πάει παραπέρα. Όποιος κι αν είσαι, όποιο κι αν είναι το σημείο εκκίνησής σου, όποια κι αν είναι η στιγμή του παρόντος που ζεις, σημασία έχει ποιος θέλεις να γίνεις και πού θέλεις να φθάσεις. Στην ουσία, είσαι πάντα μόνο εσύ και ο στόχος, με ενδιάμεσο καύσιμο για τη διαδρομή τη γενναιότητα, τη δύναμη και την ακλόνητη θέλησή σου.
«Τα παιδιά μαθαίνουν αυτό που ζουν» Οι γονείς σε διδάσκουν, όχι τόσο με τα λόγια τους, αλλά κυρίως με το παράδειγμά τους και γίνονται πρότυπα μίμησης για τη μετέπειτα ζωή σου. Είναι αυτό που έγραψε το 1954 η Dorothy Law Nolte στο ποίημά της «Τα παιδιά μαθαίνουν αυτό που ζουν»: Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην επίκριση, μαθαίνουν να αποδοκιμάζουν Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην εχθρότητα, μαθαίνουν να είναι επιθετικά Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στον φόβο, μαθαίνουν να φοβούνται 23
TO Π Α ΖΛ
Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στον οίκτο, μαθαίνουν να λυπούνται τον εαυτό τους Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στον χλευασμό, μαθαίνουν να είναι συνεσταλμένα Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στη ζήλια, μαθαίνουν να ζηλεύουν Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην ντροπή, μαθαίνουν να νιώθουν ένοχα Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην ενθάρρυνση, μαθαίνουν να έχουν αυτοπεποίθηση Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην ανεκτικότητα, μαθαίνουν να έχουν υπομονή Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στον έπαινο, μαθαίνουν να εκτιμούν Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην αποδοχή, μαθαίνουν να αγαπούν Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην επιδοκιμασία, μαθαίνουν να αγαπούν τον εαυτό τους Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην αναγνώριση, μαθαίνουν ότι είναι καλό να έχουν στόχους Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην προσφορά, μαθαίνουν να είναι γενναιόδωρα Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην ειλικρίνεια, μαθαίνουν να είναι φιλαλήθη Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στη δικαιοσύνη, μαθαίνουν να είναι δίκαια Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην καλοσύνη και το ενδιαφέρον, μαθαίνουν να δείχνουν σεβασμό Όταν τα παιδιά ζουν μέσα στην ασφάλεια, μαθαίνουν να έχουν πίστη στον εαυτό τους και στους γύρω τους Όταν τα παιδιά ζουν μέσα σε φιλική ατμόσφαιρα, μαθαίνουν ότι ο κόσμος είναι φιλικό και ευχάριστο μέρος για να ζουν. 24
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
Ο γονιός είναι ο «σκηνοθέτης» που θα οργανώσει την παράσταση των παιδικών και των εφηβικών σου χρόνων. Κανένας άνθρωπος και κατ’ επέκταση κανένας γονιός δεν είναι τέλειος, ούτε τέλεια είναι η οικογένεια που θα δημιουργήσει. Επιδίωξή του θα πρέπει να είναι όχι η τελειότητα, αλλά η δημιουργία μιας προσαρμοστικής, λειτουργικής οικογένειας, όχι μόνο με την παραδοσιακή έννοια του όρου, αλλά με όποιο σχήμα αυτή προκύπτει, στη σύγχρονη εποχή.
Είσαι εξαρτημένος Στο πλαίσιο ενός υγιούς ή μη οικογενειακού περιβάλλοντος, η ευθύνη για την επιβίωσή σου ανήκει στους οικείους σου και η αντίληψη της ύπαρξής σου εξαρτάται από το πώς θα σε φωτίσουν, το πώς θα σε περιγράψουν εκείνοι. Είσαι εξαρτημένος. Κυρίαρχο στοιχείο των προηγούμενων γενεών ήταν η «συνεξάρτηση» των ατόμων της ίδιας οικογένειας. Η εξάρτηση από την οικογένεια είχε κάποιο νόημα διότι η «ισχύς εν τη ενώσει» βοηθούσε την επιβίωση σε καιρό πολέμου, πείνας και άλλων δυσχερειών. Η πορεία του κάθε μέλους της οικογένειας οριζόταν από τον γηραιότερο, τον «πατριάρχη», ο οποίος είχε την ευθύνη της προστασίας όλων, των παιδιών, αλλά ακόμα και των υπόλοιπων ενήλικων μελών της οικογένειας. Σε αντίθεση με αυτήν την αυστηρά ελεγχόμενη πρακτική, οι ευκαιρίες του παιδιού για αυτόνομη δράση, για ανάληψη σοβαρών ευθυνών, εντός και εκτός οικίας, το ελεύθερο παιχνίδι στην ύπαιθρο και η αναγκαστική επιβίωση σε ζοφερούς καιρούς το σκληραγωγούσαν από πολύ μικρή ηλικία, χωρίς παράλληλα να του στερούν την παιδική ανεμελιά. 25
TO Π Α Ζ Λ
Σήμερα, ως παιδί στερείσαι ευκαιρίες αυτόνομης δράσης, πρωτοβουλιών κι ευθυνών, που θα συνέβαλλαν στη λειτουργικότητα της οικογένειας. Η δράση σου περιορίζεται εντός του στενού, αστικού διαμερίσματος. Η επίβλεψή σου εκτός σπιτιού είναι απαραίτητη για την ασφάλειά σου. Οι ευκαιρίες για ελεύθερο, αυθόρμητο παιχνίδι λίγες και η γειτνίαση με τους γονείς σου αφόρητα πιεστική για εσένα και για εκείνους. Είσαι ένα άτομο, ως επί το πλείστον, ανέτοιμο για τη σταδιακή ανάληψη ευθυνών, χωρίς την αυτονομία σκέψης και δράσης που απαιτείται για την περαιτέρω πορεία σου. Είσαι ένα ασκληραγώγητο πλάσμα, με ψυχισμό φορτωμένο από τα βάσανα των γονιών σου, τον αντιφατικό και πολύπλοκο ψυχισμό τους, την πίεση από τη συνεχή αβεβαιότητα και τις αλλαγές που εκείνοι βιώνουν. Καλείσαι, από πολύ νωρίς, να πάρεις καίριες αποφάσεις για το μέλλον σου και να αποκοπείς από την πατρική εστία, φεύγοντας για σπουδές σε άλλη πόλη ή στο εξωτερικό. Στις συνθήκες αυτές, όταν η εξάρτηση ξεπερνά το όριο της υγιούς φροντίδας προς εσένα και μετατρέπεται στη βασική παιδαγωγική πρακτική των γονιών σου, τα αποτελέσματα είναι ολέθρια για εσένα, ως μετέπειτα ενήλικα. Τότε, η αίσθηση που έχεις για τον εαυτό σου εξαρτάται βασικά από τη στάση τους, τη γνώμη των δασκάλων σου και τις σχολικές σου επιδόσεις. Καθηλώνεσαι από τον τρόπο που σε καθρεφτίζουν οι ενήλικες γύρω σου, αμφισβητείς τον εαυτό σου και την κρίση σου, γίνεσαι φοβικός και ακινητοποιείσαι. Σου ζητείται, στη φάση της αποπαίδωσης-αρχής της ενήλικης ζωής μετά το τέλος του σχολείου, να βγεις δυναμικά στην κοινωνία και να θέσεις μεγαλεπήβολους στόχους, ενώ είσαι ανεκπαίδευτος, ψυχικά ανέτοιμος και άτολμος για τόσο μεγάλα βήματα, εκτός της οικογενειακής αγκαλιάς. 26
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
Η εξάρτηση, ως βασική παιδαγωγική πρακτική, είναι εντελώς ξεπερασμένη γιατί δεν προετοιμάζει ένα υγιές άτομο για την κοινωνία του σήμερα. Η εξάρτηση είναι ο σπόρος για κάθε μορφή κακοποίησης: η ανάγκη για εξωτερικά δεκανίκια σού καλλιεργεί μια συνεχή αίσθηση φόβου και άγχους. Πιστεύεις ότι είσαι ανάξιος, έχεις αισθήματα ενοχής και ντροπής. Φέρεις την αίσθηση ενός μη ξεχωριστού εαυτού, χωρίς όρια. Δεν κατανοείς και δεν σέβεσαι τα όρια του άλλου, οπότε επιθυμείς να τον εξουσιάσεις για να καλύψεις το δικό σου αίσθημα κατωτερότητας ή δεν σέβεσαι το όρια του εαυτού σου, με αποτέλεσμα να προσκαλείς, ως υποψήφιο θύμα, τους μελλοντικούς κακοποιητές σου. Έτσι, ο θυμός κυριαρχεί στον ψυχισμό σου, πιστεύεις ότι κάτι είναι λάθος σε εσένα, φοβάσαι μην αποκαλυφθείς, γελοιοποιηθείς, απορριφθείς. Νιώθεις ντροπή. κάτι πρέπει να κρύψεις από αυτό που είσαι. Για ασφαλή πλοήγηση, μέσα στις αρνητικές καταστάσεις τις οποίες βιώνεις, επενδύεις σε έναν ψευδοεαυτό.
Όταν το παιδί «γονεοποιείται» Όταν η οικογένεια δυσλειτουργεί, ως εξαρτημένο παιδί, συνήθως «γονεοποιείσαι». Παίρνεις την ευθύνη για το καλώς έχειν και τη συναισθηματική κατάσταση των γονιών σου, αντί να είσαι, ως επί το πλείστον, συγκεντρωμένος στον εαυτό σου και την εξέλιξή σου. Προσπαθείς, με τον ρόλο που υιοθετείς στην οικογένεια, να επιβιώσεις και κυρίως να βοηθήσεις τη λειτουργικότητά της. Υιοθετείς ρόλους, όπως ο οικογενειακός ήρωας, το υπεύθυνο-τέλειο παιδί που δίνει αξία στην οικογένεια με τις επιδόσεις 27
TO Π Α Ζ Λ
του. Το μαύρο πρόβατο, που στο πρόσωπό του συγκεντρώνει την ένταση και τον θυμό της οικογένειας. Ο χαρούμενος, ανάλαφρος διασκεδαστής, που φροντίζει να δίνει την ευχάριστη νότα στο οικογενειακό περιβάλλον, κρύβοντας τα πραγματικά του συναισθήματα. Ο θεραπευτής-φροντιστής της οικογένειας, που εξομαλύνει τις συναισθηματικές ανάγκες, επιλύει τις συγκρούσεις και γίνεται ρυθμιστής των οικογενειακών σχέσεων. Το αόρατο παιδί, που απομονώνεται και ελαχιστοποιεί τον ζωτικό χώρο ύπαρξής του για να μην ενοχλεί τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας ή για να αποφεύγει, όσο το δυνατόν, περισσότερες εκτονώσεις εις βάρος του. Απόρροια όλων αυτών είναι ο φόβος έκθεσης, αποτυχίας και η ακινητοποίησή σου. Μπλοκάρονται η τόλμη και η δημιουργικότητά σου, είσαι παθητικός. Ή, στον αντίποδα, διακατέχεσαι από μια τελειομανία και προσπαθείς να αποσπάς συνεχώς τον έπαινο, γιατί πρέπει να αποδείξεις ότι αξίζεις να είσαι αγαπητός. Δεν κατανοείς ότι μπορείς να αγαπιέσαι χωρίς προϋποθέσεις. Η εξάρτηση αυτή ουδεμία σχέση έχει με την υγιή εξάρτηση που χρειάζεται και καλλιεργείται έως τα δυόμισι-τρία περίπου χρόνια, προκειμένου στη συνέχεια να υπάρξει ο υγιής αποχωρισμός, ώστε, με ασφάλεια, να αρχίσεις να διερευνάς, υπό επίβλεψη, το περιβάλλον γύρω σου. Η αγάπη, η ζεστασιά, η παρουσία, η θετική ματιά, η τρυφερότητα δεν καλλιεργούν την αρνητική εξάρτηση, αλλά ένα ασφαλές περιβάλλον για την υγιή ανάπτυξή σου. Στην εξάρτηση μπορεί να οδηγηθούν παιδιά που έχουν μεγαλώσει και σε διαφορετικά οικογενειακά περιβάλλοντα, όπου οι γονείς δυσκολεύονταν να συνδεθούν, να συμπαρασταθούν, να αυτοελεγχθούν, να παρευρίσκονται στο μεγάλωμά τους, με αποτέλεσμα να τους έχουν δημιουργηθεί συναισθηματικά 28
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
κενά και ανασφάλεια. Η υπερπροστασία, ο έλεγχος από φόβο μην πάθεις κάτι ή για να βελτιωθείς, η υπερβολική κριτική, η σύγκριση, η «ταμπελοποίηση», η μη αποδοχή, η ψυχρότητα, η ένταση, το ανισόρροπο ή ακραίο συναισθηματικό περιβάλλον, η στέρηση, η τιμωρητικότητα, οι συνεχείς απαιτήσεις σού ενισχύουν την αίσθηση ενός ελλείμματος. κάτι συνεχώς σου λείπει, κάτι πρέπει να βελτιώσεις. Ή διακατέχεσαι από την ενοχή του τύπου «εγώ φταίω για όλα». Η αδιαφορία, η παραμέληση, η παραίτηση, η εξαιρετική ελαστικότητα, η άνευ ορίων επιτρεπτικότητα, τα εξαιρετικά χαοτικά περιβάλλοντα, τα δήθεν επιτρεπτικά αλλά συνήθως ανώριμα, αδιάφορα και καταθλιπτικά περιβάλλοντα δεν είναι αντίδοτο στην εξάρτηση. Είναι άλλες όψεις του ιδίου νομίσματος, μιας προβληματικής παιδαγωγικής, που οδηγούν στην ανάπτυξή σου ως ανθρώπου χωρίς υπευθυνότητα, πίστη στην αξία του, τον εαυτό του και τη ζωή. Φοβάσαι να δράσεις, να αυτενεργήσεις και είσαι ανέτοιμος για κάθε νέο βήμα της ζωής.
Αυτονομία ή εξάρτηση; Το αντίδοτο στην εξάρτηση είναι η παιδαγωγική πρακτική που έχει ως στόχο την αυτονομία σου. Αυτή που ενισχύει την ψυχική ανεξαρτησία, την ορθή κρίση, την αυτοπεποίθηση, το θάρρος, τη θέληση, την ψυχική δύναμη, την αυτοπειθαρχία, την υπευθυνότητα, την αυτενέργεια, τη δημιουργικότητα, τη χαρά, την αγάπη, το υγιές σχετίζεσθαι. Στην περίπτωση αυτή, οι γονείς μετατρέπονται από κτητικοί, ελεγκτικοί, ανισόρροποι φροντιστές, σε προπονητές της ζωής σου. Δεν τους ανήκεις, είσαι «αδελφός» τους, ένα πλάσμα 29
TO Π Α ΖΛ
ανεξάρτητο, που βρέθηκες στη φροντίδα τους. Καλούνται να σε μάθουν να ψαρεύεις ψάρια και όχι να είναι εσαεί οι πάροχοί σου. Σε προετοιμάζουν να βγεις, να τρέξεις στον στίβο της ζωής, όχι απαραίτητα για να κερδίσεις, αλλά για να αντέξεις τη διαδρομή, να κατακτήσεις την πρόκληση, να απολαύσεις την πορεία, να θαυμάσεις την ύπαρξή σου και το θαύμα της ζωής, ανεξαρτήτως από τις καταστάσεις που θα αντιμετωπίσεις, να εξελιχθείς, να είσαι χαρούμενος, να αγαπάς και να αγαπιέσαι. Αυτονομία δεν σημαίνει παιδαγωγική χωρίς όρια. Η εξαιρετική ελαστικότητα, το χαοτικό περιβάλλον χωρίς κανόνες, δεν σε προετοιμάζουν για την ενήλικη ζωή. Τα όρια είναι αυτά που σε εκπαιδεύουν στον αυτοέλεγχο και σε εξασκούν στις κοινωνικές δεξιότητες.
Τα παιδιά μας είναι κάτι εποχές που δεν ζήσαμε είναι κάτι αισθήματα που δεν υποπτευθήκαμε ποτέ την ύπαρξή τους, είναι κάτι θεοί μεγαλοδύναμοι που κατορθώνουν ό,τι δεν τολμήσαμε. Ξεκομμένα απ’ τον κόσμο μας, μοιάζουν αυθύπαρκτα σαν τελειωμένα ποιήματα ή σαν ηρωικές χειρονομίες, αυθύπαρκτα όπως η ίδια η ομορφιά. Τα παιδιά μας δεν μάς ανήκουν. Αργύρης Χιόνης, «Τα παιδιά μας»
Αν το μεγάλωμά σου έχει στοχεύσει στην αυτονομία σου, διά της «δοκιμής και της πλάνης», με τα μικρά λάθη και τις επι30
EΦ Η A Ν ΔΡ ΕΟΥΛΆ ΚΟΥ
τυχίες σου, αρχίζεις να περιεργάζεσαι με εμπιστοσύνη τη ζωή. Έχει δημιουργηθεί η προοπτική για δημιουργικότητα. Οι ερωτήσεις και τα «γιατί» χαρακτηρίζουν την ερευνητική περιέρ γεια αυτής της ηλικίας. Οι ξεκάθαρες απαντήσεις εκ μέρους των γονιών σου και όχι τα μισόλογα, η καθαρότητα του ψυχισμού τους, η ειλικρίνεια στην ατέλειά τους, οι εξηγήσεις, δοσμένες με τρόπο που να αντιστοιχεί στην αναπτυξιακή σου φάση και με ανάλυση τόση όση είναι ανεκτή για την νοητική ηλικία και τον ψυχισμό σου καλλιεργούν την εμπιστοσύνη στο ένστικτο και την κρίση σου, στοιχεία σημαντικά για την αυτονομία και την κατανόηση της ζωής. Αντιθέτως, η αμφιθυμία του ψυχισμού των γονέων, τα ψέματα και τα οικογενειακά μυστικά σε μπερδεύουν καταλυτικά και μπλοκάρουν τη διαίσθησή σου, δηλαδή την πηγαία, εσωτερική ευφυΐα σου. Τα περισσότερα καθοριστικά γεγονότα δεν «συμβαίνουν» ξαφνικά. Υπάρχουν σημάδια στη ζωή, που αν η αλήθεια των γύρω σου σε δίδαξε να τα αναγνωρίζεις, αποκτάς, σε σημαντικό βαθμό, μια προβλεπτική ικανότητα για την εξέλιξη αυτών των γεγονότων, βασισμένη στη λογική. Καλλιεργείται η κρίση σου για τις επιλογές που θα κάνεις. Ανάλογα με την αντιληπτικότητα και τα βιώματα της οικογένειάς σου, έρχεσαι για πρώτη φορά (και συνεχώς ασυνείδητα, καθώς μεγαλώνεις) αντιμέτωπος με τον φόβο του θανάτου. Η συνειδητοποίηση του θανάτου είναι η καταλυτική συνθήκη για την έναρξη του άγχους στη ζωή σου. Ο τρόπος με τον οποίο οι οικείοι σου διαχειρίζονται τις αγωνίες της καθημερινότητας ή κάθε αντιξοότητας της ζωής θα απαλύνει τους φόβους σου και θα σου μάθει τρόπους υγιούς διαχείρισής τους ή θα ενισχύσει και θα εγκαθιδρύσει μόνιμες και συνεχώς αυξανόμενες αγχωτικές συμπεριφορές. 31