Getekend Henk Schiffmacher

Getekend. Henk Schiffmacher

3

Getekend. Henk Schiffmacher

ATM Publishing Velperbuitensingel 8 6828 CT Arnhem Email: info@lmpublishers.nl www.lmpublishers.nl

ATM Publishing is een imprint van LM Publishers ATM Publishing is de officiële uitgever van het Amsterdam Tattoo Museum waar de collectie van Henk Schiffmacher is ondergebracht Ontwerp: Henk Schiffmacher Foto omslag voor en achter: Pieter Henket Foto’s binnenwerk: Anthon Beeke Productie: Hightrade BV, Zwolle © 2014 ATM Publishing – Arnhem

ISBN 978-94-91394-10-2

In memoriam

De laatste tatoeage die is gezet vlak voor het ter perse gaan van dit boek, is er een van rouw. Het zijn de letters C.D. en een klein kruis, een zogenaamde tag, ter nagedachtenis aan een hoogst uniek en extreem talentvolle jonge tatoeëerder: Chris Danley, 33 jaar geleden geboren in Hangtown, Californië, een piepklein oord in het voormalige goldrushgebied met een naam die er niet om liegt.

Chris, aan wie ik dit boek opdraag, was een soort wonderkind. Hij kreeg zijn opleiding van mijn oude vriend Eric Hogan uit Sacramento, met wie ik meerdere seizoenen in mijn oude shop samenwerkte. Beide figuren waren gezegend met een zeldzame vorm van vrouwvriendelijkheid. Het waren zogenaamde sweet talkers; ze smeerden de dames in met woorden, complimentjes, begrip en emotie, ondeugd, stoutigheid en tattoos with a happy ending. Beiden leefden in volle vaart, vijf kwartier in een uur en acht dagen per week, dertien maanden per jaar, live fast die young. De een stierf door een nooit opgelost misdrijf, mogelijk gerelateerd aan jaloezie van een boze echtgenote, de ander vloog om kwart voor twee ’s nachts met zijn Harley uit de bocht, amper tien dagen voor de heropening van de legendarische Sailor Jerry shop in Owahu, Hawaii. Een combinatie van snelheid en alcohol, berichtten de lokale media.

Chris was nergens bang voor. Hij was een hartpatiënt die een jonge dood tegemoet ging en zich daar bewust van was. Hij nam het leven zo ruig mogelijk en plukte de dag soms weken van tevoren. Op 26 juli knalde hij met volle vaart de bocht uit die hem op Kamehameha Highway zou moeten brengen. Kamehameha, de laatste koning van Hawaii: na diens sterven lieten duizenden Hawaiianen een rouwtatoeage aanbrengen met de tekst Kamehameha Died.

5

De oorspronkelijke Hawaiiaanse rouwtattoo betreft een uiterst gevoelige tatoeage: een lange rij zwarte stippen en streepjes op de tong. Zo wordt de emotionele, geestelijk pijn verdrongen door een fysieke pijn, zoals Papuavrouwen hun vingers verbrijzelen bij het verlies van directe familieleden en zoals mijn vader mij een klap voor mijn hersens gaf als ik liep te janken om een of andere reden: ‘Hier, dan heb je wat om over te janken.’ Chris, you motherfucker, I love you, and I see you as soon as I get there.

Adios Brother.

Henk

6

Voorwoord

Halverwege het voorjaar overhandigde Henk Schiffmacher mij twee zwarte schriften in folioformaat met harde kaft. Hier en daar staken wat losse vellen met aantekeningen en schetsen uit tussen de vele volgeschreven pagina’s. Het was een weliswaar regelmatig, doch bij eerste aanblik vrij onleesbaar handschrift. Of ik hier misschien soep van kon koken, was de vraag.

Ik had al eerder wat teksten geschreven voor Henk. Diens prachtige publicatie over de Engelse tattookunstenaar Rich Mingins mocht ik voorzien van een biografische inleiding. We hadden nog meer boeken in petto, waaronder een biografie van Henk zelf. Ik nam de uitdaging vanzelfsprekend aan. Aldus verdiepte ik mij gedurende enige weken in de mij overhandigde schriften. Geholpen door een weliswaar niet afgemaakte cursus ‘Oud schrift voor beginners’ en een grote dosis geduld overlegde ik enige tijd later een uitgetypt manuscript met tal van gaten en vraagtekens. Een tiental ochtendsessies met Henk in Café Vrijdag aan de Amstel bracht verheldering en na nog weer vijlen, schaven, checken, toevoegen en verbeteren ontwikkelde zich het verhaal dat hier voor u ligt.

Dit verhaal bevat de in de lege uurtjes opgeschreven memoires van Henk, en wel vanuit een bijzonder gezichtspunt geschreven: de tatoeages zelf. Een boek daarover zou niet alleen veel informatie bevatten over de verscheidenheid aan tattoostijlen en -tradities die de wereld rijk is, maar zou ook en vooral een beeld geven van zijn persoonlijke missie: de verscheidenheid van deze volkskunst vastleggen.

Dat verzamelen en vastleggen nam ettelijke decennia in beslag en ging uiteraard op een wijze waar de ervaren wereldreiziger nog een puntje aan

7

kan zuigen. Want hier werden niet de zeven wereldwonderen bereisd, maar de verste en soms onaanzienlijkste uithoeken ter wereld.

Het verhaal mag dan beginnen op de paradijselijke stranden van Samoa en Tahiti, al gauw dalen we af naar de riolen van Moskou, de gevaarlijke binnenplaatsen van Alcatraz en de op zijn minst wonderbaarlijke smkelders van de Amsterdamse Wallen. Een dergelijke reisroute vereist passie en doortastendheid en levert uiteraard onvermoede verhalen op die bij de lezer van alles zullen opwekken: de lachlust om te beginnen, maar ook verbazing over de variëteit binnen de menselijke soort. Daarnaast zijn ze ontroerend; er wordt namelijk nogal wat afgetobd. Meestal als gevolg van het ‘anders zijn’ van de betrokkenen en de doorgaans afwijzende houding van de samenleving jegens hen.

Al deze ‘levenskunstenaars’ krijgen in dit boek een plek en het is de verdienste van Henk om dit op zo’n aardige en humorvolle wijze te beschrijven dat men na het lezen van zijn verhalen mogelijk wat meer begrip heeft voor deze mensen. De passanten in dit boek zijn in ieder geval individuen met een eigen visie, met lef, doortastendheid en in een aantal gevallen ook gewoon pech.

Het zijn kenmerken die ook van toepassing zijn op de schrijver van deze memoires, die in eigen persoon een groot pleidooi vormt voor zelf beschikking, niet alleen over hoe het leven in te richten, maar ook hoe na de dood met het stoffelijk overschot om te gaan. Mocht het voor het reguliere ‘on­beschreven blad’ geen punt zijn na verscheiden te worden begraven of gecremeerd; voor de ‘getekenden’ onder ons is meer te verliezen dan lijf en leden. Het kunstwerk op de huid, de individuele ode aan wie of wat dan ook, is een kleine schat waarvan de drager vindt dat die bewaard moet blijven. Net zo goed als de gouden broche van oma of de vergeelde foto van een overleden kind, is de af beelding van je geliefde moeder op de bovenarm van je vader een vertrouwde herinnering, een beeld dat je wilt koesteren, ook nadat die arm met je vader en al het graf in verdwijnt.

De verhalen in dit boek tonen eens te meer aan dat iedere tatoeage een herinnering voedt, een onuitwisbaar souvenir vormt uit een rijk leven. Hoe

8

mooi zou het zijn als in de nabije toekomst naast de portretten van je overleden ouders ook de zeemanstatoeage van je oudoom, netjes gelooid en ingelijst, aan de muur kan worden bevestigd. Op een iets hoger plan zouden niet meer gebezigde tatoeagepraktijken van sommige tribale culturen, op dit moment nog zichtbaar op het lijf van Henk Schiffmacher, straks een gerechtvaardigde plaats moeten krijgen naast de vele andere menselijke resten die de Nederlandse musea en instellingen in de loop der eeuwen hebben verzameld.

Henk Schiffmacher zet met dit boek een eerste stap richting bovengenoemd scenario. U, als ‘getekende’, kunt alvast via zijn website een codicil laten maken waarin u verklaart dat u uw persoonlijke erfenis wenst veilig te stellen voor uw nageslacht. Deze wens is vooralsnog niet te realiseren want daarvoor zal de Wet op de lijkbezorging moeten worden aangepast.

Registratie van zo veel mogelijk enthousiastelingen zal hier ongetwijfeld aan bijdragen. Laat uw stem dus horen in deze!

Als dit boek nog iets hoopt te bereiken dan is het de tekenlozen op deze aardbol antwoord te verschaffen op immer prangende vragen als waarom iemand een tatoeage neemt, of het pijn doet en of je er nog vanaf kunt. Vanuit het oogpunt van de gemotiveerde tekendrager wellicht minder interessante vragen, maar uit respect voor de kleurloze medemens hier dan toch de antwoorden.

Ik wens u veel leesplezier.

Arlette Kouwenhoven

9

Waarde lezer,

In onderstaand epistel verhaal ik van mijn herinneringen, uitgebeeld in meestal blauwe, in mijn huid gestoken pigmentformaties, groot of klein, op diverse manieren gemaakt, esthetisch, ruw, helder, wazig. Het zijn alle tekeningen met een verhaal, het verhaal van mijn leven. Beschouw het als een intieme tocht over mijn lichaam van linkerhand naar rechterhand: over de arm, de borst, de nek en de rug, over de linkerdij, binnen- en buitenlangs, naar de linkervoet en vandaar omhoog en wederom via het kruis omlaag, binnen- en buitenlangs naar de rechtervoet en voorts omhoog om via rug, borst, nek en oor, langs de arm afzakkend uiteindelijk bij de rechterhand van schrijver dezes te eindigen.

En dan heb ik het niet over de kleine blauwe stipjes en streepjes die iedere veteraan in ons vak op de linkerhand of, indien men links is, op de rechterhand bezit. Ik bedoel de unwanted tattoos, veelal het resultaat van ongeconcentreerd werk of juist het seismografisch verslag van onverwachte trillingen en bewegingen veroorzaakt door een vallend boek, een ontploffende condensator, een plotseling geslaakte kreet of anderszins onaangekondigd onheil waardoor de ijverige en geconcentreerd werkende tatoeĂŤerder, net bezig met het zetten van een verfijnd ontwerp, plotseling moet opspringen. Te denken valt evenzeer aan een dronken idioot die tegen hem oploopt, een bloedgeile vriendin die niet meer kan wachten of een plotselinge beweging van de klant. Hieronder vallen ook de tekenen van het onder tatoeĂŤerders hoogst gevreesde Russische roulette: de per ongeluk verkregen jaap met de eigen machine, die recht vanuit de huid van de klant in de jouwe terechtkomt; een jaap die je ooit je leven kon kosten, je hepatitis-A, -B en -C, lepra, tuberculose, syfilis of aids kon geven, maar in ieder geval een jaap die je deze kleine blauwe souvenirs verschafte. Souvenirs die met name de oudere kunstenaars onder ons bezitten, gepokt

11

en gemazeld in het handschoenloze tijdperk, in de dagen die ons eigenlijk steeds meer een paradijs toeschijnen, de dagen vóór de apocalyps die kwam met de ontdekking van wat men de gay killer aids noemde. Overigens weet ik van geen enkel geval waarin iemand is besmet als gevolg van een dergelijk onverwacht drama.

Maar laat ik het eenvoudig houden. Ik besluit bij dezen dat de reis begonnen is en gun ook deze onbedoelde resultaten als gevolg van dergelijke beroepsrisico’s – beschouw het als geuzentekens − de eer van een echte tatoeage.

12

Stille Zuidzee

Op de linkerpink vangt aldus onze reis aan: een kleine, slecht gemaakte, bijna in een vlek veranderde, mij zeer dierbare tatoeage. Hij is gemaakt op het eiland Moorea in de Stille Zuidzee, aan een baai die sinds captain Cook er rondvoer waarschijnlijk nooit is veranderd. Ik was op dit betoverende eiland in de vroege jaren negentig van de vorige eeuw, tijdens de aanvangsdagen van de Frans-Polynesische tattoo revival. Die opleving was het resultaat van de wereldwijd toenemende aandacht voor de tatoeage als kunstvorm, op haar beurt aangewakkerd door de hernieuwde opkomst van de westerse tatoeage.

Door westerse invloeden aangetaste oude culturen krabbelden langzaam overeind en grepen – geholpen door betere scholing – terug op het recht hun oude tradities te volgen. Een daarvan is – geloof het of niet – het tot op het bot bevochten recht om te tatoeëren of getatoeëerd te mogen zijn. Door morbide koloniale geesten bedachte wetten met extreme strafmaat haalden ooit de ziel uit de mens, doorbraken de initiatie, vernietigden de orale geschiedenis, de symboliek die gelezen werd uit de tekenen in de onderhuid. Die tekenen verbeeldden de genealogie. Zij vormden een taal met daarbij behorende krachten, een uiting van respect. Deze vaak eeuwenoude kunstvorm, een waar hoogtepunt binnen de lokale cultuur, gold als het hoogste bezit. Tatoeages bepaalden de positie van de drager, maakten hem een lid van zijn gemeenschap en van de raad van wijzen en gaven hem aldus het recht door beraad en overleg richting te geven aan de kwaliteit van het leven. Tatoeages werden met toestemming van deze mannen vervaardigd in een uiterst pijnlijk ritueel en gaven uitleg over het persoonlijke leven van de drager, over zijn voorvaderen, avonturen, oorlogen en verre tochten.

15

Met het verbod op tatoeages dreigde die kennis langzamerhand te verdwijnen. Gelukkig maakten Franse en Amerikaanse onderzoekers in de jaren van 1970 en 1980 een aantal reizen naar de Stille Zuidzee om de laatste traditionele tatoeëerders te ontmoeten en hun motieven en werkwijze te documenteren. Gestimuleerd door tattoogrootheid Lyle Tuttle deed antropoloog Leo Brereton in 1977 onderzoek op Yap en ging later dat jaar naar Borneo. De Filipijns-Amerikaanse kunstenaar Leo Zulueta, die zijn jeugd op Hawaii had doorgebracht en door Ed Hardy in het vak was getrokken, kreeg in dezelfde tijd grote interesse in de traditionele motieven uit Borneo, Yap en Oceanië en werd later bekend als father of modern tribal tattooiing.

Door hun bezoeken aan deze landen gingen lokale kunstenaars juist kijken in de Verenigde Staten. En zo beïnvloedden die mensen elkaar en kreeg de lokale bevolking op de eilanden weer oog voor de eigen tradities.

Zo zie je langzamerhand weer van plantvezels (tapa) gemaakte kleding met motieven, traditionele culinaire lekkernijen, waaronder het voortplantingsorgaan van de paloloworm of koraalworm (de wormen worden eens per jaar rond november/december gevangen wanneer zij zich massaal in het water manifesteren tijdens het laatste kwartier van de maan en worden vervolgens rauw met een klein uitje op een toastje, of een variatie daarop, gegeten) en het houten hoofdkussen dat wat comfort biedt bij een middagtukje in een open hut op het heetst van de dag. En zo kon ik mij tijdens mijn bezoek aan Moorea dan ook een traditionele Polynesische tatoeage laten aanmeten, gelegen op een vloer van grote en kleine lavablokken. Grote, stevige schoonheden met bloemen in het haar en volgehangen met jengelende kinderen waaierden mij onverstoord frisse lucht toe terwijl naast mij wat oudere heren een uiltje knapten naast een stapel uit palmblad vervaardigde matten die dienden als betaalmiddel.

Ik zou misschien iets meer geconcentreerd van tattoo naar tattoo moeten werken en minder moeten afdwalen, maar de passie aangaande het gegeven onderwerp doet mijn ADHD-gedreven herseninhoud heen en weer schieten. Ik vertrouw erop dat de data in mijn hoofd met wat redigeren van BV Neerlandica en gecheckt en aangevuld door mijn gerespecteerde uitge-

16

ver, op zijn plaats mogen komen. Aldus, waarde lezer, veroorloof ik mij de gedachte dat de door mij geboden inzichten wellicht de moeite waard zijn en besluit ik bij dezen de lezer niet te sparen en mee op reis te nemen en te voorzien van al hetgeen omhoog borrelde tijdens alle, volstrekt vrijwillig ondergane pijnigingen die dergelijke inkt-ejaculaties in mijn lichaam hebben veroorzaakt. Zo vormde zich op het derde kootje van de linkerpink, geteld vanaf de nagel, de eerste tatoeage waarvan ik u deelgenoot wil maken: een schildpadje zwemmend in de zee bij ondergaande zon.

Het kleinood is gemaakt met een taperecordermotortje, gemonteerd in wat heet de jail house tradition. Taperecordertjes, elektrische tandenborstels, scheerapparaten en soortgelijke machientjes worden op een omgebogen schoenlepel of op een verhitte en daarna haaks gebogen plastic tandenborstel vastgezet. Vervolgens lijmt men een aantal naalden tegen elkaar en bindt deze aan een satéstokje. Een stuk metaal van een kleerhangertje is aan de onderste helft van een oude ballpoint bevestigd en geleidt de energie die wordt aangedreven door een snorrend motortje naar een vliegwieltje dat de draaibeweging omzet in de heftig op en neer bewegende naalden.

Alles is snel te maken en vooral snel uit elkaar te halen om het zo te verbergen voor de betreffende toezichthouders op de do’s and dont’s die de institutieregels met zich meebrengen.

In het zwarte lavazand schetste Tavita met een stok het ontwerp plusminus zeven keer vergroot: zon, zee, schildpad; snorrend als een oude koffiemolen boorde de naaldformatie zich in mijn pink, close-up gefilmd door documentairemakers mee op reis, voor een AVRO-productie die het bracht tot ‘meest bekeken product in zijn soort’, getiteld: Close-up: de kunst van de tatoeage.

Deze tatoeage, hoe klein dan ook, vormt een toepasselijk begin van mijn collectie. Gezet op Moorea, een van de Polynesische eilanden, waar het woord ‘tatau’ mogelijk zijn oorsprong heeft. In vroeger dagen werd de tattoo nog met de stok ingeslagen, tikkend op een klein apparaatje met aan het uiteinde een kammetje met scherp geveilde puntjes van ivoor, afkom-

17

stig van de slagtand van een varken. De naalden werden gedrenkt in een roetpapje dat gemaakt was van de kokoei of candle nut. Het ritme van de tikstok deed captain James Cook denken aan het reeds bestaande Engelse ‘tattoo’, etymologisch zijn herkomst vindend in onze eigen taal, ‘taptoe’, een roffel op een trom die vroeger in militaire kringen de sluiting van de pomp aankondigde: de tap ging toe. Cook verving dan ook het Polynesische ‘tatau’ door dit Engelse woord. Zowel ‘taptoe’ als ‘tattoo’ zijn beide nog steeds in gebruik voor bijeenkomsten van bijvoorbeeld militaire bands en fanfares: de taptoe Delft, de tattoo Edingburgh.

Het naast Moorea gelegen eiland Tahiti is een landmark in de geschiedenis van de moderne tatoeage. De bemanning van de HMS Bounty, onder tucht van de legendarische captain William Bligh, gaf zich over aan de kunsten en geneugten van dit paradijs. Dat was in het jaar 1789. Tachtig procent van deze lieden liet zich hier onderhuids verfraaien zoals de zeemanstraditie dat wil: als bewijs van een verre reis, een herinnering aan het contact met vreemde beschavingen.

Wegens vermeend wanbeleid werd Bligh door het merendeel van zijn bemanning met een kleine sloep overboord gezet om wonderwel na zeven­ enveertig dagen varen en slechts in het bezit van een kwadrant en een zakhorloge, de kust van Timor te bereiken. De bemanning nam zijn toevlucht op het geïsoleerd gelegen eiland Pitcairn, alwaar het merendeel door de Britse regering niet veel later werd opgepikt om thuis te worden berecht.

Nakomelingen van deze muiters en Tahitianen wonen nog steeds op het eiland. De nauwkeurige beschrijving van de muitende zeelieden door Bligh, overgedragen aan de Engelse admiraliteit, doet zelfs verslag van de vele tatoeages van muitersbaas Fletcher Christian, inclusief ontwerp en plaats op het lichaam.

Aldus werd onze kennis omtrent deze verre beschavingen gevormd en geïllustreerd door dergelijke kleurrijke reisbeschrijvingen en door op deze reizen meegebrachte menselijke ‘exemplaren’, die als kannibalen en koppensnellers met hun vol getatoeëerde lijven in rariteitenkabinetten − de voorlopers van onze huidige etnografische musea – tentoon werden

18

gesteld. Hoe smulde men van deze ontdekkingen indien het ‘specimen’ na introductie aan bijvoorbeeld de notabelen van die tijd, inclusief koningshuizen en vroege wetenschappers, langzaam verder afzakte richting kermis en freakshow. Niet zelden vonden zij de dood door blootstelling aan virussen die in het paradijs niet voorkwamen en waartegen zij geen weerstand hadden opgebouwd. Syfilis, pokken, koorts en verkoudheden teisterden het paradijselijke lichaam dat, eenmaal terug in het vaderland, het eigen volk praktisch volledig uitdunde. Een illuster voorbeeld is de indrukwekkend getatoeëerde ‘prins’ Omai, een berooide adellijke bewoner van het Polynesische eiland Rai¯ atea, die met bewondering de komst van de eerste ontdekkingsreizigers gadesloeg en hen overhaalde hem in 1773 mee te nemen naar Europa. Twee jaar lang was hij een geziene gast aan het hof van koning Edward III en diens entourage. Uiteindelijk werd hij wegens zijn te grote aantrekkingskracht op het vrouwelijke geslacht naar huis gezonden. Terug in zijn vaderland fungeerde hij als tolk tijdens Cooks tweede en derde ontdekkingstocht in de Pacific. Zijn Europese ervaringen maakten een succesvolle terugkeer in zijn eigen samenleving echter onmogelijk en nog voor zijn dertigste levensjaar legde hij het loodje, volgens sommigen door een virale infectie, volgens anderen vermoord door jaloerse eilandbewoners. Sinds die dagen zijn de woorden ‘tattoo’ en ‘tatoeage’ algemeen in zwang geraakt en verdween het alhier in gebruik zijnde prachtige woord ‘prikschilderen’.

Tijdens een later verblijf op Samoa is vanaf de nagels op iedere vinger van mijn linkerhand een rij van kleine V-vormige tekens getatoeëerd door Petelo Suluape. Tatoeage is zo oud als de mensheid zelf, en wordt wereldwijd toegepast als medicijn of preventie tegen kwalen als artritis, zoals in dit geval bedoeld is. De V symboliseert de fregatvogel, een krachtige vogel die verder uit de kust durft te vliegen dan vele van zijn gevleugelde vrienden. Wanneer vissers ergens in de immense watermassa van de Stille Zuidzee een fregatvogel zagen, wisten ze dat land nooit ver weg was.

De V’s worden gevolgd door een rij van acht kompasrozen, van links naar rechts over de breedte van de hand geplaatst. Daaronder een rij van

19

met de punten bijeen geschakeerde V’s die een Samoaans slaapkussen (houten neksteun) vormen, acht in getal. Het geheel is prachtig van lay-out en ritme.

Ik kwam dit ontwerp voor het eerst tegen op de huid van een eerstehulp­ arts van het Medisch Centrum in Apia, Samoa, waar ondergetekende op een eerdere reis op bezoek was ter behandeling van een enorme inflammatie van zijn dij na een groot aangebrachte traditionele tatoeage. De V-tattoo als medicinale toepassing wordt niet meer gebezigd, hetgeen mij heeft doen besluiten deze aan mijn verzameling toe te voegen. Ik heb het uitzonderlijke voornemen dit juweel na mijn dood te laten verwijderen en preserveren voor mijn collectie, als vel of met hand en al in formaline gedompeld en getoond in helder glas. Het aanbrengen, zeker de tikken op de vinger, was zeker niet zonder prijs, een hoogte- of liever dieptepunt vindend dicht bij de nagelriemen. Vergelijk het met een voor ieder bekend huishoudelijk ongeluk: de vinger tussen de deur. Klap vooral niet in de handen na het tatoeëren. Het helingsproces kenmerkt zich doordat de aangebrachte vormen dagenlang dik, hard en opgezwollen millimeters boven de hand uitsteken en alleen verdwijnen door massage van de gezwollen plek. Deze Samoaanse handtattoo is ongetwijfeld een hoogtepunt in mijn collectie.

20