Gids historische stadswandelingen Indonesie by LM Publishers

GIDS HISTORISCHE STADSWANDELINGEN INDONESIË

Emile Leushuis

Tekst: Emile Leushuis (emileleushuis@hotmail.com) Concept vormgeving: Studio Berry Slok, Amsterdam Opmaak: Dian Qamajaya Ontwerp plattegronden en getekende afbeeldingen: Sukma Aditya ST, Reza Pratama Coördinatie en redactie: Arlette Kouwenhoven Tekstcorrecties: Paul van Es Productie: High Trade, Zwolle Met medewerking van: Vincent Leushuis, Hein Zielstra, Dirk A. Buiskool (Medan), Soehardi Hartono (Medan), Mustaqim Asteja (Cirebon), Teguh Amor Patria (Bandung), Jongkie Tio (Semarang), Dharmadi (Semarang), Widosari (Yogyakarta), Punto Wijayanto (Yogyakarta), Heru Prasetya (Surakarta), Dhian Lestari Hastuti (Surakarta), Freddy H. Istanto (Surabaya), Nanang Purwono (Surabaya)

Fotoverantwoording: Alle kleurenfoto´s: collecƟe Emile Leushuis Foto p. 245, kampung Kintelan, ca. 1930, collecƟe KITLV, Leiden Overige zwart-wit foto´s: collecƟe Koninklijk InsƟtuut voor de Tropen, Amsterdam ISBN 978 94 6022 1620 NUR 517, 680 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriŌelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud Inleiding

Over deze gids Het gebruik van deze gids Enkele praktische tips

De Indonesische stad

Medan Jakarta

Cirebon Bandung

Semarang

Yogyakarta en Surakarta

Surabaya

Malang

Traditionale Indonesische stedenbouw en architectuur Van handelspost tot moderne koloniale stad Javaanse architectuur: woonhuizen en moskeĂŤen Chinese architectuur Het Nederlands-Indische bedrijfsleven Nederlandse architecten in Nederlands-IndiĂŤ Merdeka! de postkoloniale Indonesche stad: 1949-heden Verleden en heden Wandeling door de oude stad Verleden en heden Wandeling door Kota Wandeling rond Lapangan Banteng en Medan Merdeka Wandeling door Menteng Verleden en heden Wandeling door de oude stad Verleden en heden Wandeling door de oude stad Van ITB naar Gedung SatĂŠ: wandeling door Noord-Bandung Verleden en heden Wandeling door de oude stad Wandeling door Candi Baru Geschiedenis van de Vorstensteden De kraton van Midden-Java Yogyakarta: wandeling door de oude stad Yogyakarta: wandeling door Kota Baru en kampong Kali Code Yogyakarta: wandeling door Kota Gede De geschiedenis van Kota Gede Surakarta: wandeling door de oude binnenstad Verleden en heden Wandeling door de oude benedenstad Van Simpang naar Tunjungan Verleden en heden Wandeling door de oude stad

Verklarende woordenlijst Lijst van erfgoedorganisaties Bibliografie Index

5 5 6 8 10 12 14 24 30 36 43 48 52 76 84 110 122 132 140 164 174 198 212 218 240 252 256 264 284 296 298 316 342 352 372 386 390 408 409 410 414

Medan

Kalimantan

Sumatra

Jakarta

Semarang

Java

Surabaya

Bandung Cirebon

Yogyakarta

Malang

Over deze gids Steden in Indonesië vormen vaak een explosieve mix aan tegenstellingen. Aan de ene kant komen ze modern en verwesterd over, aan de andere kant zijn ze traditioneel en authentiek: kantoortorens, shopping malls, tolwegen en fastfood-ketens tegenover dichtbevolkte kampongs, traditionele markten, becak en mobiele straatstallen. Wat meteen in het oog springt, zijn de overbevolking, de chaotische inrichting van de openbare ruimte, de enorme welvaartsverschillen, het gebrek aan open ruimte en de overbelaste infrastructuur (wegen, openbaar vervoer, afvalverwerking, etc.). Een stad bestaat bij de gratie van haar bewoners en is vormgegeven door generaties die hieraan vooraf gingen. Indonesië bezit tal van historische steden die hun wortels hebben in de rijke geschiedenis van het land. In verschillende steden is hier tot op heden nog verrassend veel van terug te vinden. Voor geïnteresseerde bezoekers is het echter niet eenvoudig om hier iets van te ontdekken. Historische stadsdelen zijn vaak slecht onderhouden en het ontbreekt aan ondersteunende infrastructuur (wegbewijzering, wandelfaciliteiten, informatievoorziening). Ook maken drukte, hitte, geuren en het lawaai van de moderne stad het er niet aangenamer op. Deze stadswandelgids maakt historische steden in Indonesië op eenvoudige wijze toegankelijk voor een geïnteresseerd publiek. De gids begint met een overzicht van de ontwikkeling van de Indonesische stad. Hierbij wordt vooral aandacht besteed aan geschiedenis, architectuur, stedenbouw en sociale ontwikkelingen. Aan bod komen onder andere inheemse stedenbouw en architectuur, de rol die Chinese migranten heb-

ben gespeeld in de regio, de komst van de eerste Europeanen, het ontstaan van de koloniale stad en ontwikkelingen sinds de onafhankelijkheid van Indonesië. In de hoofdstukken daarna wordt aan de hand van wandelroutes een beschrijving gegeven van negen historische steden. Dit zijn de traditionele vorstensteden Cirebon, Yogyakarta en Surakarta, de koloniale haven- en bestuurssteden Jakarta, Semarang en Surabaya, en de koloniale planterssteden Medan, Bandung en Malang. De wandelroutes voeren niet alleen langs bezienswaardigheden als musea en historische gebouwen, maar ook langs traditionele markten en eenvoudige kampongs. De routes vormen geen inventarisatie van het resterende gebouwd erfgoed, maar geven een overzicht van de historische ontwikkeling van de steden aan de hand van de huidige situatie. Na een lange periode van desinteresse is er in Indonesië de laatste jaren een groeiende belangstelling voor het gebouwd erfgoed in historische steden. Deze interesse is voornamelijk afkomstig van een jonge generatie historici, architecten, stedenbouwkundigen en sociale wetenschappers. In veel historische steden zijn tegenwoordig particuliere erfgoedorganisaties (heritage societies) actief. Die houden zich bezig met het inventariseren van en publiceren over gebouwd erfgoed. Tevens organiseren zij activiteiten als tentoonstellingen en stadswandelingen. Daarnaast zijn ze gesprekpartner geworden van lokale overheden. Deze gids wil een bijdrage leveren aan het populariseren van het gebouwd erfgoed in historische Indonesische steden als toeristische bestemming.

Het gebruik van deze gids De gids begint met een overzicht van de ontwikkeling van de Indonesische stad. In de hoofdstukken daarna wordt regelmatig terugverwezen naar onderdelen uit dit overzicht. Hierna volgen de wandelroutes door

Inleiding

negen historische steden. Iedere stad is te herkennen aan een eigen kleur. De routes worden voorafgegaan door een historisch overzicht per stad (‘verleden en heden’). Iedere route heeft een gedetailleerde plattegrond, waardoor het mogelijk is de route naar eigen inzicht, interesse en tempo in te vullen. Het is niet noodzakelijk om alle bezienswaardigheden te bezoeken of om ieder deel van de route te bewandelen. Een route kan met gemak worden afgebroken of ingekort, deels per openbaar vervoer worden afgelegd of over meerdere dagen worden uitgespreid. Om de wandelingen zo aangenaam mogelijk te maken zijn de routes waar mogelijk uitgezet langs rustige wegen, door stegen in stadse kampongs en over begaanbare stoepen. Het is raadzaam om ‘s ochtends of in de namiddag en op zon- of feestdagen erop uit te trekken (musea zijn op nationale feestdagen gesloten, maar op zondagen open), zodat warmte en drukte worden vermeden. Sommige wandelingen kunnen in een halve dag worden afgelegd. Voor de langere routes is meer tijd nodig, zeker wanneer musea en andere bezienswaardigheden worden bezocht. Op de informatiepagina naast de plattegronden staan openingstijden weergegeven. De gekleurde teksten in de beschrijving van de wandelroutes zijn routeaanwijzingen. De zwarte teksten geven achtergrondinformatie over bezienswaardigheden. De gekleurde nummers in de teksten verwijzen naar bezienswaardigheden en zijn terug te vinden in de plattegronden en bij de foto’s. In sommige hoofdstukken zijn deelplattegronden opgenomen in de vorm van driedimensionale tekeningen, waarin ook weer de gekleurde nummers van bezienswaardigheden en kleine foto’s zijn terug te vinden. Er is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de huidige Indonesische spelling. Namen

van straten en steden uit de Nederlandse tijd worden alleen gebruikt wanneer het betrekking heeft op die specifieke periode. De informatie in deze gids is bijgewerkt tot 2011. Houd er rekening mee dat dingen in korte tijd kunnen veranderen: oude gebouwen worden afgebroken en vervangen door nieuwbouw of krijgen juist een opknapbeurt en een nieuwe functie, straatnamen veranderen, openingstijden worden aangepast, etc. De auteur staat open voor op- of aanmerkingen en aanvullende informatie.

Enkele praktische tips ETEN EN DRINKEN: Vanwege de warmte is het noodzakelijk om voldoende te drinken tijdens de wandelingen. Flessenwater en andere verzegelde drankjes kunnen veilig bij lokale warung (straatstalletjes) en restaurants worden gekocht. Deze plekken zijn meteen mooie gelegenheden om uit te rusten en de omgeving te observeren. Wees voorzichtig met (onverpakte) etenswaren van straatstallen. Restaurants zijn dan een veiligere keuze. KLEDING: Dunne, katoenen kleding is aan te raden. Indonesië is een religieus en conservatief land, waar kleding die schouders en knieën bedekt de voorkeur geniet. Voor sommige locaties, zoals moskeeën, is dit verplicht. Bedekkende kleding beschermt ook tegen de felle zon. KLIMAAT: In Indonesië heerst een tropisch klimaat. De dagtemperatuur ligt het hele jaar tussen de 30 en 33 graden in de schaduw. In de steden kan de gevoelstemperatuur zelfs hoger zijn. Het is belangrijk om goed op de hitte voorbereid te zijn. Begin vroeg in de ochtend of wandel in de namiddag, maar vermijd het heetst van de dag. Wandel zoveel mogelijk in de schaduw, neem geregeld pauzes, bedek het hoofd en drink regelmatig.

OPENINGSTIJDEN: De meeste winkels zijn zeven dagen per week open. Kleinere winkels volgen hun eigen openingstijden en zijn soms wel twaalf uur per dag open. Grote winkels openen meestel van 10.00 uur tot 21.00 uur. De meeste kantoren zijn van maandag tot en met vrijdag, van 8.00 tot 16.00 uur open. Sommige kantoren zijn ook op zaterdag geopend. De meeste musea zijn van dinsdag tot en met zondag geopend van 8.30 tot 13.30 en gesloten op maandag en nationale feestdagen. Tijden en dagen kunnen per museum verschillen. Raadpleeg vooraf de informatie in de wandelroutes. VERKEERSOVERLAST EN DRUKTE: Verkeerslawaai en uitlaatgassen langs grote wegen kunnen bijzonder hinderlijk zijn voor de wandelaar. Vandaar dat in deze gids zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van kleine en rustige wegen. Het is raadzaam om, indien mogelijk, op zon- of feestdagen erop uit te trekken, omdat het dan aanmerkelijk rustiger is op straat. Een enkele keer wordt in de routebeschrijving geadviseerd om een deel per fietstaxi of ander openbaar ver-

voermiddel af te leggen, zodat drukke wegen worden vermeden. VERKEERSREGELS: Een wandelaar heeft in Indonesië weinig rechten in het verkeer. Let altijd goed op bij het oversteken, zeker wanneer je niet gewend bent aan linksrijdend verkeer. Stoplichten voor voetgangers zijn sporadisch aanwezig en een groen licht betekent niet altijd een veilige overgang. Hetzelfde geldt voor zebrapaden. Let op afslaand gemotoriseerd verkeer: er wordt geen rekening gehouden met overstekende voetgangers. Stoepen zijn soms aanwezig, maar niet altijd goed onderhouden. Ontbrekende of losliggende stoeptegels en gladde open afstappen komen veel voor. Daarnaast wordt de stoep gebruikt door verkoopstalletjes, motoren en fietsers. Kijk dus altijd goed uit waar je loopt. VEILIGHEID: In vergelijking met andere wereldsteden zijn Indonesische steden relatief veilig. De kampongs zijn zelfs oases van veiligheid, waar criminaliteit door sociale controle in de kiem wordt gesmoord. Kleine criminaliteit als zakkenrollen en tassengraaien komt wel voor, voornamelijk in het openbaar vervoer, langs grotere wegen en op drukke locaties. Laat als voorzorgsmaatregel waardepapieren en sieraden thuis of in het hotel, draag geen waardevolle spullen in loshangende tassen en draag geen portemonnee of andere waardevolle spullen in de achterzak of andere gemakkelijk bereikbare plekken.

Inleiding

OPENBAAR VERVOER: Verschillende vormen van individueel openbaar vervoer zijn op bijna iedere straathoek in Indonesische steden te vinden en kunnen eenvoudig worden gebruikt. In bijna alle steden rijden taxi’s met meters rond. Andere soorten individueel vervoer, ideaal voor korte afstanden, zijn onder andere (gemotoriseerde) fietstaxi’s (becak), gemotoriseerde driewielers (bajaj), boten (sampan of prahu) en paard en wagen (andong). Voor al deze vervoersmiddelen geldt: van tevoren een prijs afspreken en na afloop betalen. In alle steden rijden openbaar vervoersbussen die vaste routes afleggen. Vanwege zakkenrollers en andere kleine criminaliteit zijn deze bussen echter niet aan te raden. Een uitzondering hierop vormen nieuwe bussystemen als de busway in Jakarta en Transjogja in Yogyakarta, die efficiënt, veilig en relatief comfortabel zijn.

Istana Maimoon, ca. 1900

47 47

Medan Medan: verleden en heden

Medan

> Medan Inleiding Medan is van oorsprong een koloniale plantersstad, die aan het einde van de 19de eeuw ontstond met de opkomst van een particuliere plantage-economie in Nederlands-IndiĂŤ. De stad werd na 1870 door westerse particuliere plantageondernemingen letterlijk uit de jungle tevoorschijn getoverd. Sinds die tijd is Medan uitgegroeid tot een dichtbevolkte stad van 2,5 miljoen inwoners, die misschien niet tot de toeristische hotspots van IndonesiĂŤ behoort, maar vanwege een bijzondere geschiedenis zeker de moeite van een bezoek waard is.

Medan: verleden en heden De moderne geschiedenis van Medan begint met de komst in 1863 van de Nederlandse planter Jacob Nienhuys, die naar het sultanaat Deli kwam om de mogelijkheden voor de tabakscultuur te onderzoeken. Hij pachtte een stuk land van de sultan van Deli ten zuiden van de havenplaats Labuan Deli en plantte hier zijn eerste tabak. Deze was van een zodanige kwaliteit, dat de verkoop op de Europese markt in 1864 en 1865 een doorslaand succes werd. Van een stad was toen nog geen sprake. De sultan van Deli woonde in het gehucht Labuan Deli en hier bevond zich ook een kleine vertegenwoordiging van de Nederlands-Indische overheid. In 1869 richtte Nienhuys samen met enkele partners de Deli Maatschappij (Deli Mij.) op, met als belangrijkste aandeelhouder de Nederlandse Handel-Maatschappij (NHM). Het werd de grootste en meest succesvolle plantageonderneming in de regio. Het besluit van de Deli Mij. om het hoofdkantoor landinwaarts te bouwen, op de plek waar de rivieren Deli en Barbura samenkomen,

in de buurt van de dorpen Medan Putri en Kesawan, luidde het ontstaan van de stad Medan in. De eerste economische bloeiperiode van Medan voltrok zich in de periode 18701910. De tabaksteelt kwam tot volle bloei en op grote schaal werden woeste gronden in de binnenlanden ontgonnen. Het succes van de Deli Mij. trok andere investeerders aan. Dit waren niet alleen Nederlanders maar ook Britten, Duitsers, Fransen, Denen, Zwitsers, Polen, Russen, Amerikanen en Belgen. Er werden plantages opgericht met romantische namen als Polonia en Helvetia. Velen konden het niet bolwerken en gingen snel weer failliet. De vier grootste cultuurondernemingen in deze periode waren de Deli Mij., Tabaksmij. Arendsburg, Deli-Batavia Mij. en Senembah Mij. Medan was aan het einde van de 19de eeuw een echte frontier-stad. Bossen en woeste gronden moesten worden ontgonnen, tij-

Tabaksplantage met opzichter en koelies, ca. 1885

Het grootste probleem bij de verdere ontwikkeling van de plantage-economie in Deli was het gebrek aan arbeidskrachten. De Batak wil-

den niet op de plantages werken en er waren onvoldoende Maleisische kustbewoners. Daarom ging men vanaf 1870 over tot het werven van Chinese en, in mindere mate, Indiase (Tamil) arbeidskrachten. In 1879 richtte de Deli Mij. hiervoor de Deli Planters Vereniging (DPV) op. Arbeiders werden in eerste instantie geworven in de Britse Straits koloniĂŤn, maar nadat dit in 1887 uit concurrentieoverwegingen door de Britse autoriteiten was verboden, werden ze rechtstreeks uit China gehaald. Tussen 1870 en 1930 kwamen 300.000 Chinese koelies in Deli aan, de grootste concentratie Chinezen in Nederlands-IndiĂŤ. Daarnaast werden vanaf 1890 steeds meer Javaanse arbeiders aangetrokken. Koelies tekenden arbeidscontracten voor enkele jaren. Om vroegtijdig vertrek te voorkomen en gezag te handhaven werden in de eerste koelie ordonnantie (1880) onder andere lijfstraffen bij overtredingen vastgelegd (de zogenaamde poenale sanctie). Excessen en slechte arbeidsomstandigheden waren berucht op de plantages in Deli. Een protestbrochure van de Medanese advocaat J. van den Brand in 1902 (De millioenen uit Deli) leidde tot de instelling van een arbeidsinspectie. In de decennia hierna verbeterden de arbeidsomstandigheden voor de koelies, hoewel de poenale sanctie pas in 1934 werd afgeschaft. De stad Medan functioneerde als centrum van de plantage-economie. Hoofdkantoren van plantageondernemingen en dienstverlenende bedrijven vestigden zich in de snelgroeiende stad. Vrijgekomen koelies bleven hangen en samen met nieuwe migranten uit China en andere Aziatische landen brachten ze de lokale handel-, ambachtenen dienstensector tot ontwikkeling. Medan werd een multi-etnische stad met gescheiden woonkwartieren. Europeanen woonden in het Europese kwartier, in huizen die een aangepaste versie waren van de lokale rumah panggung (zie p. 10): een houten huis op palen of op een stenen fundering, met palmvezeldak en een open veranda. Dit was

Medan: verleden en heden

gers en andere wilde dieren vormden altijd een gevaar en er waren diverse gewapende conflicten met de Batak, de oorspronkelijke bewoners van de binnenlanden. Uit het niets moest de stad worden opgebouwd. Het ontstaan van Medan kwam grotendeels tot stand door lokaal, particulier initiatief, in het bijzonder door inspanningen van de Deli Mij. De grond waarop de stad werd gebouwd was oorspronkelijk een tabaksplantage en het bedrijf initieerde en financierde openbare voorzieningen als spoorwegen, gezondheidszorg, elektriciteit, water en telecommunicatie. Opvallend is dat de nabij gelegen Britse Straits koloniĂŤn (Penang, Malakka en Singapore) oorspronkelijk meer invloed op economische en stedenbouwkundige ontwikkelingen in Deli hadden dan het ver weg gelegen Batavia, zetel van de Nederlands-Indische overheid.

een groot verschil met de in 19de-eeuws Java gangbare villa’s in open Indische stijl (zie p. 28). De vroegste Europese kantoren en openbare gebouwen waren sterk beïnvloed door de 19de-eeuwse, Brits-koloniale, classicistische bouwstijl.

van de belangrijkste rubberproducenten ter wereld. Nieuwe gronden werden ontgonnen voor de aanleg van rubberplantages. Internationale ondernemingen als de Hollandsch-Amerikaanse Plantage Mij., Goodyear en Socfin (Société Finan-

Chinese koelies worden geregistreerd na aankomst in Medan, ca. 1920

Chinese migranten brachten hun traditionele architectuur met zich mee. Vanaf het einde van de 19de eeuw bouwden ze karakteristieke, stenen shophouses (zie p. 26) in de hun toegewezen kwartieren van de stad. Indiase migranten vestigden zich rond de Indiase tempel aan de westzijde van het centrum, in wat kampong Keling werd genoemd. De sultan van Deli tenslotte, liet in deze periode aan de zuidkant van de stad een nieuw paleis en een vorstelijke moskee bouwen door Europese architecten, in een mix van MoorsIndiase, Europese en lokale bouwstijlen. Kampongs van Maleisische kustbewoners en andere inheemse bevolkingsgroepen ontwikkelden zich ook in dit stadsdeel. Na 1910 werd tabak gepasseerd door rubber als belangrijkste cultuurgewas. Tussen 1920 en 1930 voltrok zich een tweede bloeiperiode. De regio Deli werd een

cière de Caoutchouc) investeerden in rubberplantages in Noord-Sumatra. De winsten waren fenomenaal en een instroom van nieuwe arbeidskrachten vond plaats, waaronder dit keer veel Europeanen. Medan bleef de stad van waaruit al deze ontwikkelingen werden aangestuurd en groeide daardoor snel. De invloed van Batavia op ontwikkelingen in de regio werd sterker. De belangrijkste Nederlands-Indische overheidsinstanties vestigden zich in de stad en nieuwe openbare gebouwen kregen een duidelijker Nederlands karakter. Moderne villa’s voor Europeanen werden gebouwd in een tuinstadomgeving. Hoewel het wijkenstelsel in 1926 was opgeheven, bleef de stad zich grotendeels ontwikkelen volgens het bestaande patroon van Europese, Chinese, Indiase en inheemse kwartieren.

Medan: verleden en heden

Europese woning in Medan met stenen fundering en houten opbouw, 1895

De wereldcrisis van de jaren dertig maakte een eind aan de hoogtijdagen. Inkomsten liepen terug en veel personeel, zowel westerlingen als koelies, werd ontslagen. Na 1937 was er een zeker herstel, maar de Tweede Wereldoorlog, de onafhankelijkheidsstrijd en de onzekere periode tot 1965 deed de plantagecultuur geen goed. Er vonden vernielingen, nationalisaties en illegale bezettingen van plantagegronden plaats. Tabak verdween bijna geheel. Palmolie, geintroduceerd door Socfin aan het begin van de eeuw, verving rubber als belangrijkste gewas. Pas tijdens de regeerperiode van president Suharto (1967-1998) groeide Noord-Sumatra weer uit tot een van de belangrijkste plantagegebieden van IndonesiĂŤ. Tegenwoordig is palmolie het belangrijkste exportproduct, gevolgd door rubber, koffie en cacao. De stad Medan is nog steeds het financieel, handels- en bestuurscentrum van de provincie. Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig raakten ontwikkelingen in de stad in een

stroomversnelling. Vanwege een gebrekkige gemeentelijke planning groeide Medan op ongecontroleerde wijze uit tot een van de grotere steden van IndonesiĂŤ. Grootstedelijke problemen als verkeerschaos, vervuiling, overstromingen, overbevolking en werkloosheid vormen tot op heden een grote uitdaging voor de lokale overheid. Hoewel de oorspronkelijke stadsstructuur van Medan nog intact is, blijkt het met de bescherming van het gebouwd erfgoed droevig gesteld. Ondanks beschermende wetgeving worden nog steeds historische panden afgebroken, onherkenbaar verbouwd of gebruikt voor oneigenlijke doeleinden, zoals het oogsten van zwaluwnesten. Sinds enkele jaren beijveren particuliere monumentenorganisaties zich voor een betere bescherming van het gebouwd erfgoed van Medan. In samenwerking met het lokale bedrijfsleven en de lokale overheid worden soms kleine, maar belangrijke successen geboekt.

Medan: wandeling door de oude stad Beginpunt : hoofdpostkantoor, jl. Balai Kota Eindpunt : Masjid Raya, jl. Sisingamangaraja Totale afstand : 8 km, waarvan 1,5 km optioneel en 2 km eventueel per (motor)fietstaxi. 1 lapangan merdeka

20 Kesawan Furniture* 21 Toko Puas*

39 Immanuel kerk

2 postkantoor 3 hotel Dharma Deli

22 Bank BNI*

41 Medan Club

4 hoofdkantoor Deli Mij.

23 Bank Danamon* 24 Bata*

42 Vihara Gunung Timur

5 hoofdkantoor DSM 6 Deli vrijmetselaarsloge

40 kantoor gouverneur

43 ambtswoning gouver-

25 Piaggio/Vespa* 26 Tiptop*

44 vooroorlogse villa

8 DSM stoomlocomotief

27 museum Tjong A Fie*

45 ambtswoning burge-

9 Bank Indonesia

28 Varekamp*

10 stadhuis

29 Dharma Niaga*

7 monument ‘66

11 Nederlandse Handel12 13 14 15 16 17 18 19

Maatschappij Nederlands-Indische Handelsbank Kesawan* LonSum-gebouw* Jasindo* warenhuis Seng Hap* gebouw in art-decostijl* Stork* Sweet Home Interior*

neur Noord-Sumatra

meester 46 ambtswoning hoofd

30 ‘tweeling’-shophouse* 31 Escompto Maatschappij* 32 katholieke kathedraal

33 AVROS

34 Jiwasraya 35 Standard Chartered

Bank 36 legermuseum Perjuangan TNI 37 Sri Mariamman tempel 38 GKI-kerk

* zie afbeelding op p. 60 en 61

Openingstijden: 27 Tjong A Fie huis/museum: dagelijks 9.00-12.00 en 13.00-17.00 37 Sri Mariamman tempel: dagelijks 6.00-12.00 en 14.15-20.00 50 paleis Istana Maimoon: dagelijks 8.00-17.00 51 Masjid Raya: dagelijks van ‘s morgens tot ‘s avonds

49 50 51

Bukit Barisan legerdivisie RK ziekenhuis Elisabet Handelsvereniging ‘Amsterdam’ (HVA) Bataafse Petroleum Maatschappij paleis Istana Maimoon Masjid Raya Al-Mansoon

ota lai K jl. Ba

Saleh

ier

. jl. P

riv

jl. Candi Biara

jl. Diponegoro

jl. Tengku Daud

39 jl. Cut Mutia

A. Prano to

jat i

jl. K

jl. Lin gg

arim jl. Sla MS met R iyadi

jl. Uskup 45

Einde

a jid Ray jl. Mes 50

jl. KH. A. Dahlan

ah jl. Misb

atam

and a

49 pto pra u a g .jl S n ena jl. K

i ud nh ma Sa jl.

jl. Ju

tuli ulta jl. M

jl. K

jl. Cik Ditiro

jl. Kartini

jl. Sudir man 43

34 33

da mu

jl. Zainal Arifin

Bonjol jl. Imam

alan jl. P

III ani jl. Y ni II a jl. Y

e jl. P

u anj

Deli rivie r

jl. Teuku Umar

a jl. Tar un

g Merah p. 60-61

500 m

raja nga ama sing jl. Si

IV ani jl. Y jl. Yani I

250

i Yan

ana jl. Perd

w jl. G

A. nd.

ang Pin

e jl. J

II jl. Yani V

Sta

jl. Raden

a ur arb

arat i an B jl. Iri a Ap eret un K tasi jl. S

jl. Te

2 jl. B. n

Bartris

li u De 3 baka

Medan: Medan: wandeling wandeling door door de de oude oude stad stad

in SH . Yam M . H of. jl. pr

Deze wandelroute door Medan voert door drie historische stadsdelen. De delen van de route kunnen in een keer achter elkaar of los van elkaar worden gelopen. Het eerste deel voert door het oude centrum van Medan: de Esplanade (het oude stadsplein) en Kesawan. Dit deel is gemakkelijk te bewandelen. De meeste historische gebouwen liggen op een steenworp afstand van elkaar. Voor geĂŻnteresseerden in de geschiedenis van de Deli Spoorweg Maatschappij (DSM) is een lus van anderhalve kilometer aan deze route toegevoegd. Het tweede deel laat de koloniale tuinstad Polonia zien. De afstanden op deze route zijn groter en het verkeer is intensiever. Delen van de route van en naar Polonia kunnen per (motor) fietstaxi worden afgelegd. Het derde deel leidt naar het paleis Istana Maimoon en Masjid Raya (grote moskee) Al-Mansoon.

De Esplanade > Begin de route bij het hoofdpostkantoor van Medan, op de hoek van jl. Bukit Barisan en jl. Balai Kota aan het plein Lapangan Merdeka. Rond dit plein staan enkele van de oudste gebouwen van Medan.

in Medan. Tal van openbare en nu historische gebouwen werden na 1880 rond dit plein gebouwd. De indrukwekkende bomen (samanea saman of trembesiboom) rond het plein werden aan het begin van de 20ste eeuw geplant.

Lapangan Merdeka (onafhankelijkheidsplein) 1 is het historische centrum van Medan. In 1880 werd met de aanleg van dit grasveld, voorheen een tabaksveld van de Deli Mij., de huidige stad gesticht. Het kreeg de naam Esplanade en groeide uit tot het centrum van de Europese samenleving

In 1911 werd het postkantoor 2 in gebruik genomen. Het was het eerste ontwerp van architect S. Snuyf, nadat hij in 1909 tot hoofd was benoemd van het bouwkundig bureau van de landelijke dienst Burgerlijke Openbare Werken (BOW). Het gebouw heeft een achthoekige centrale hal en ka-

Esplanade met het oude treinstation, ca. 1885

Postkantoor van Medan uit 1911

Hotel De Boer te Medan, begin 20ste eeuw

rakteristieke Nederlandse gevels. Opvallend in het interieur zijn de beschilderde koepel, de ijzeren kroonluchter, ijzeren wandlampen, tegeltableaus van postduiven en de glas-in-loodramen boven de hoofdingang. Tegenover het postkantoor staat het hotel Dharma Deli 3 , het vroegere Hotel De Boer. Dit hotel opende in 1898 zijn deuren en was lange tijd het meest luxueuze van de stad. De muskietenvrije kamer, waarbij muskietengaas voor de ramen het muskietennet rond het bed verving, was een innovatie van dit hotel. Beroemde gasten waren ooit koning Leopold van BelgiĂŤ, de schrijver Louis Couperus en de danseres Mata Hari, toen nog gewoon Margaretha Zelle. In de loop der jaren werd het hotel meerdere ke-

ren verbouwd en uitgebreid. In de laagbouw aan de straatzijde, verborgen achter bomen en een voetgangersbrug, bevond zich ooit onder de gietijzeren boog met lamp de hoofdingang van het hotel. > De wandelroute loopt vanaf het postkantoor naar het zuiden, in de richting van Kesawan (vervolg de routebeschrijving vanaf 9 ). Het is echter mogelijk om een lus van ongeveer een half uur toe te voegen langs de vroegere hoofdkantoren van de Deli Mij. en de Deli Spoorweg Maatschappij (DSM). Loop hiervoor vanaf het postkantoor in noordelijke richting langs jl. Balai Kota (met het postkantoor aan de rechter- en het hotel Dharma Deli aan de linkerhand), steek via de voetgangersbrug de straat over, blijf

Na de oprichting van de Deli Mij. in 1869 werd in 1870 op deze plek, in de buurt van het dorp Medan Putri, een eerste houten hoofdkantoor van de Deli Mij. 4 gebouwd, op grond die van de sultan van Deli was gepacht. De Deli Mij. groeide uit tot de belangrijkste plantageonderneming in de regio. In 1910 werd het oude hoofdkantoor vervangen door het huidige gebouw in Brits-koloniale, classicistische stijl, ontworpen door D. Berendse. Vanuit dit kantoor werd actief gewerkt aan de opbouw van de stad Medan. De grond waarop de Esplanade werd aangelegd was bezit van de Deli Mij. en het bedrijf initieerde en financierde veel stadsvoorzieningen (spoorwegen, water, telefoon, elektriciteit, wegen, gezondheidszorg). Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de Japanners het hoofdkantoor als legerkwartier. Na de oorlog functio-

neerde het weer als hoofdkantoor voor de Deli Mij., totdat het bedrijf in 1958 werd genationaliseerd en omgedoopt tot plantagebedrijf PT Perkebunan IX. In 2004 is het gebouw aan een particuliere investeerder verkocht en het is onduidelijk wat er in de toekomst mee gaat gebeuren. > Loop terug naar de hoofdstraat, steek de drukke weg over en loop rechtdoor jl. Prof. H.M. Yamin SH in. Steek het spoor over. Het gebouw meteen voorbij de eerste kruising na het spoor, aan de rechterkant van de weg, is het hoofdkantoor van het Noord-Sumatraanse Spoorwegnetwerk, voorheen de Deli Spoorweg Maatschappij (DSM). De Deli Mij. richtte in 1883 de Deli Spoorweg Maatschappij (DSM) op en begon in datzelfde jaar met de aanleg van een eerste spoorlijn in de regio, het traject Belawan-Labuan Deli-Medan (in 1888 gereed). In de jaren daarna werden meerdere trajecten geopend. Via de spoorlijnen konden exportgewassen op eenvoudige wijze van de

Voormalig hoofdkantoor van de Deli Mij. te Medan, ca. 1920

Voormalig hoofdkantoor van de DSM te Medan

Medan: wandeling door de oude stad

in dezelfde richting doorlopen en sla daarna de eerste straat naar links in ( jl. Tembakau Deli). Na honderd meter staat aan de rechterkant het vroegere hoofdkantoor van de Deli Mij.

plantages naar de haven Belawan worden vervoerd. Het hoofdkantoor van de DSM 5 , zoals het er nu nog staat, werd in 1918 door de bekende architect H.Th. Karsten ontworpen (zie p. 38). De dubbele façade van het gebouw is uitgevoerd met sterke verticale lijnen. De indrukwekkende centrale hal heeft een houten plafond en een ijzeren kroonluchter. Op de eerste verdieping is een foto te vinden van het kantoor ten tijde van de oplevering in 1918. In het sierlijke ijzerwerk boven de hoofdingang zijn de letters DSM nog te ontdekken. Het gebouw aan de overkant van de straat (PT Telkom) functioneerde tot 1918 als hoofdkantoor van de DSM. Daarna werd het gebruikt als hoofdcentrale van de telefoondienst van Medan, een dienst die al in 1886 door de DSM was opgericht. In een curieus gebouw links van het DSM-kantoor is tegenwoordig de gemeentelijke toeristische dienst gevestigd. Het gebouw valt op door de ronde pilasters bij de ingang en de kubusvormige gebouwen hierachter. Hier kwam vanaf 1892 de Deli vrijmetselaarsloge 6 bijeen. Verschillende symbolen van de vrijmetselarij, zoals passer en meethoek en de spreuk “Ken U Zelven”, zijn nog in de centrale ruimte van het gebouw terug te vinden.

> Loop dezelfde weg terug en steek het spoor over. Sla na het spoor de eerste straat naar links in ( jl. Stasiun Kereta Api). De zilverkleurige zuil met de cijfers 66 bovenop is een monument 7 ter nagedachtenis aan gebeurtenissen in de jaren 1965-1967, toen jongerenactivisten van de generatie ‘66 de strijd aangingen met de Communistische Partij Indonesië (PKI). De panelen geven gebeurtenissen in Jakarta en Noord-Sumatra weer, culminerend in de overdracht van de macht van Sukarno aan Suharto. > Blijf rechtdoor lopen tot aan de oude DSM stoomlocomotief 8 aan de linkerzijde van de weg. Dit was DSM-locomotief nummer 38, die in 1913 in Chemnitz werd gebouwd. Verderop ligt het moderne treinstation van Medan. Van het oorspronkelijke station dat in 1885 werd gebouwd en in 1937 gerenoveerd is bijna niets meer over. > Sla bij de locomotief rechtsaf ( jl. Bukit Barisan, de noordzijde van Lapangan Merdeka) en wandel door 8

DSM stoomlocomotief uit 1913

tot het postkantoor. > Wandel vanaf het postkantoor in zuidelijke richting langs jl. Balai Kota. Passeer de restaurants en terrasjes van de Merdeka Walk. Aan de overkant van de straat ziet men achtereenvolgens Bank Indonesia, het voormalige stadhuis en twee filialen van Bank Mandiri. Links naast het hotel Dharma Deli staat het gebouw van Bank Indonesia 9 . Dit classicistische gebouw met opvallende lichtkoepel op het dak werd in 1909 door architectenbureau Hulswit en Cuypers voor de Javasche Bank ontworpen. Het gebouw is in de loop der jaren meerdere keren gerenoveerd, meest recentelijk in 2004. In de regio Deli was lange tijd de Straits Dollar de meest gangbare munteenheid. Een muntzuivering en de introductie van de Nederlands-Indische gulden in 1909 leidden tot de vestiging in Medan van de Javasche Bank, die verantwoordelijk was voor de circulatie van de gulden. Links naast Bank Indonesia staat het vormalige stadhuis 10 . Het gebouw in eclectische, classicistische stijl stamt uit 1908. Het ontwerp kwam van Ch.M. Boon, bouwmeester van de Deli Mij. en was oorspronkelijk bedoeld voor de Javasche Bank. Tijdens de bouw werd

Voormalig kantoor van de NIH

Javasche Bank en stadhuis in Medan, begin 20ste eeuw

het ontwerp echter afgekeurd, waarna de pas opgerichte gemeente het in 1909 als stadhuis aangekocht. De klokkentoren werd in 1912 toegevoegd en was een geschenk van de Chinese miljonair Tjong A Fie. Sinds 2004 is de gemeente bezig met een grootscheepse herinrichting van de Esplanade en omgeving. Aan de westzijde van het plein is een strip openluchtrestaurants verschenen, de zogenaamde Merdeka Walk. Daarnaast is het voormalige stadhuis gerenoveerd en opgenomen in het complex van het nieuwe hotel Grand Aston City Hall. Op de hoek van jl. Balai Kota en jl. Raden Saleh valt een filiaal van Bank Mandiri op. 11

Voormalig kantoor van de NHM

Voorheen was hier de Nederlandse Handel-Maatschappij (NHM) 11 gevestigd. De NHM had grote belangen in plantages in Noord-Sumatra, waaronder een meerderheidsaandeel in de Deli Mij. Al in 1888 werd een eerste vestiging in Medan geopend. Het huidige gebouw werd in 1929 door J. de Bruin van architectenbureau Fermont en Cuypers ontworpen. Het heeft een dubbele façade met een open wandelgalerij, teakhouten vensterluiken en een asymmetrische siertoren. Het gebouw heeft duidelijke overeenkomsten met het hoofdkantoor van de NHM in Jakarta, dat in dezelfde periode en door dezelfde architect werd ontworpen. Een tweede filiaal van Bank Mandiri staat enkele deuren verderop, op de hoek van jl. Balai Kota met jl. Yani VII. Het is gevestigd in een modernistisch gebouw met strakke horizontale en ver-

ticale lijnen, betonnen luifels en een plat dak, dat rond 1940 door C.P. Wolff Schoemaker voor de Nederlands-Indische Handelsbank (NIH) 12 werd gebouwd. Boven de binnenzijde van de hoofdingang is een afbeelding in glas in lood aangebracht van een VOC-schip temidden van Nederlandse leeuwen en de stadswapens van Batavia (lauwerkrans en zwaard) en Medan (tabaksplant).

Kesawan > Loop Kesawan (jl. Jend. A. Yani) 13 in. Aan deze vijfhonderd meter lange straat staan tal van historische gebouwen. De afbeelding op de pagina's 54 en 55 geeft een overzicht van de positie van de verschillende gebouwen in de straat. In de onderstaande tekst wordt een korte toelichting gegeven. Kesawan betekent letterlijk ‘gebied van rijstvelden’ (ke-sawah-an). Het was de naam van een Maleisische kampong omringd door rijstvelden, die hier oorspronkelijk lag. Vanaf 1880 vestigden Chinese migranten, onder wie vrijgekomen

Medan: wandeling door de oude stad

koelies, zich in deze straat. Ze bouwden eenvoudige houten huizen en openden de eerste winkels van de stad. Na een grote brand in 1899 werd de straat blok voor blok in steen herbouwd. Er verschenen rijen Chinese shophouses (zie p. 26), met beneden een winkel en boven een woongedeelte. De bovenverdieping stak voor een deel uit over het trottoir zodat een overdekte arcade ontstond. Kesawan groeide in de jaren twintig en dertig uit tot de belangrijkste winkelstraat van Medan, waar ook westerlingen hun zaken openden. In deze periode werden er gebouwen in moderne westerse bouwstijlen als neoclassicisme, neorenaissance, art deco en functionalisme aan het straatbeeld toegevoegd. Tegenwoordig is Kesawan al lang geen belangrijke winkelstraat meer. Achteruitlopende winkelinkomsten, leegstand, verval, afbraak en lelijke nieuwbouw bedreigen de eenheid en structuur van de straat. Veel historische gebouwen worden oneigenlijk gebruikt voor het oogs-

ten van zwaluwnesten. Van sommige gebouwen is de oorspronkelijke faรงade opgenomen in nieuwe hoogbouw. Van de oorspronkelijke Chinese shophouses zijn er nog maar enkele te herkennen en de wandelarcade die voorheen eenheid schiep in het straatbeeld is grotendeels verdwenen. Beschermende gemeentelijke wetgeving blijkt tot op heden weinig effectief. Desondanks zijn verspreid over de straat enkele unieke, historische gebouwen te ontdekken, die een goed beeld geven van de vroegere situatie en het waard zijn beschermd te worden. De toegang tot Kesawan wordt geflankeerd door twee historische gebouwen. Aan de rechterzijde staat het indrukwekkende LonSum-gebouw (voorheen Juliana-gebouw) 14 . Het werd in 1909 in gebruik genomen door de Britse handelsmaatschappij Harissons & Crossfield. Het gebouw in Brits-koloniale, classicistische stijl werd uit Aberdeengraniet opgetrokken, dat als ballast met schepen uit Europa meekwam. De lift in

het gebouw, gemaakt door R. Waygood & Co., was de eerste van Sumatra en wordt nog steeds gebruikt. Tegenwoordig is het plantagebedrijf PT London-Sumatra hier gevestigd. Aan de linkerzijde van de toegang tot Kesawan staat een gebouw met karakteristieke Nederlandse gevels, dat stamt uit het begin van de 20ste eeuw. Tegenwoordig is hier een filiaal van verzekeringsmaatschappij Jasindo 15 gevestigd, maar in de koloniale tijd was dit het kantoor van de scheepvaartmaatschappijen Stoomvaartmaatschappij Nederland (personenvervoer) en Rotterdamse Lloyd (goederenvervoer). Oorspronkelijk was ook de NIH hier gevestigd, totdat deze rond 1940 naar de overkant van de straat verhuisde. Meteen voorbij het kantoor van Jasindo valt aan de linkerkant van Kesawan een neoklassiek gebouw met Corinthische zuilen op. Dit was ooit warenhuis Seng Hap 16 , een soort winkel van Sinkel. Op de gevel van het gebouw staan de jaar-

Drie keer Kesawan: houten bebouwing rond 1890, stenen bebouwing rond 1919 en de situatie in 2006

Loop door tot de eerste zijstraat naar rechts ( jl. Perdana). Het curieuze gebouw in art-decostijl (Kesawan 34) 17 op de hoek rechts werd in de eerste helft van de 20ste eeuw gebouwd. Het pand is opgesplitst tussen verschillende eigenaren en in 2009 werd het deel met de markante hoektoren gerenoveerd. Helaas zijn er toen versieringen in een pseudoklassieke stijl toegevoegd, waardoor het originele karakter van het gebouw deels verloren is gegaan. Op de andere hoek van dezelfde zijstraat staat een gebouw dat in de jaren twintig van de vorige eeuw een kantoor van het Nederlandse techniekbedrijf Stork 18 huisvestte. Het pand is een goed voorbeeld van de eclectische, tropische bouwstijl van die tijd: een modern gebouw met klassieke motieven, gecombineerd met aanpassingen aan tropische omstandigheden. Opvallend zijn het balkon en de opengewerkte hoek aan de straatzijde. Van het oor-

spronkelijke gebouw rest alleen de faรงade nog, als onderdeel van een nieuw hoogbouwcomplex. In hetzelfde deel van Kesawan bevinden zich twee opvallende gebouwen uit de eerste helft van de 20ste eeuw met geometrische ornamenten in art-decostijl: Sweet Home Interior 19 , aan de linkerkant van de straat en Kesawan Furniture 20 , aan de rechterkant (voorbij het Stork-gebouw). Dit laatste pand bestaat in feite uit drie woningen. De twee torens en het middengedeelte hebben ieder een eigen ingang. Wandel verder Kesawan in en passeer de volgende zijstraat naar links ( jl. Gwangju). Ter hoogte van deze zijstraat ziet men aan de rechterkant van Kesawan een rij Chinese shophouses, met halfronde raamkozijnen, houten vensterluiken en een nog functionerende wandelarcade. Voorbij deze rij huizen valt het groene pand van de winkel Toko Puas 21 op. In dit sobere, modernistische gebouw was ooit een winkel voor luxe artikelen gevestigd. Nazaten van de oorspronkelijke Chinese eigenaar beheren tot op heden de huidige winkel in kantoorartikelen. Een deur verder zit de bank BNI 22 , in een sober gebouw met klassieke details.

Oorspronkelijk was hier de Chartered Bank of India, China and Australia gevestigd, een bank die al in 1887 een eerste agentschap in Medan opende. In het gebouw ernaast, met de opvallende, verticale decoraties en het jaartal 1930 in de gevel, bevindt zich tegenwoordig Bank Danamon 23 . Dit was oorspronkelijk een filiaal van de Bank of China. Het moderne gebouw waar tegenwoordig de Bata 24 in zit, op de hoek van de volgende zijstraat naar rechts ( jl. Yani IV), werd in 1951 door architect H. van den Heuvel voor warenhuis Cornfield ontworpen. De opvallende gevel met vloeiende, horizontale lijnen wordt tegenwoordig deels door reclameborden aan het oog onttrokken. Op de andere hoek van dezelfde zijstraat bevinden zich de resten van een classicistisch gebouw, dat rond 1900 werd gebouwd. Het was een van de eerste gebouwen in westerse stijl in Kesawan. Ooit waren hier onder andere een Europese bakkerij en de firma Piaggio/Vespa 25 gehuisvest. Ook van dit gebouw rest alleen de faรงade nog, die is opgenomen in nieuwe hoogbouw. Iets verderop aan dezelfde kant van Kesawan ziet men restaurant Tiptop 26 . Dit

Medan: wandeling door de oude stad

tallen 1881 (opening van de winkel) en 1900 (ingebruikneming van dit gebouw) weergegeven. In de jaren zeventig van de vorige eeuw was hier voor het laatst een winkel gevestigd. Tegenwoordig staat het pand leeg en verkeert het in bijzonder slechte staat.

31 27 19

Dharma Niaga

Nederlands-Indische Escompto Maatschappij woning van Tjong A Fie Sweet Home Interior

28 15 16

Jasindo en Seng Hap

Varekamp ‘tweeling’-shophouse

Historische gebouwen aan Kesawan

restaurant opende in 1934 zijn deuren, zoals een jaartal op de gevel aangeeft. Sindsdien is er aan het interieur weinig veranderd. Het was in de jaren dertig een van de populairste eetgelegenheden in koloniaal Medan. Oude foto’s aan de muur geven een goed beeld van die tijd. Aan beide zijden van restaurant Tiptop staan Chinese shophouses uit het begin van de 20ste eeuw die nog in goede staat

verkeren. Verderop aan de linkerkant van de straat valt de toegangspoort tot een indrukwekkend Chinees woonhuis op. Dit was de woning van Tjong A Fie 27 , die aan het begin van de vorige eeuw de machtigste Chinees van Medan was. Sinds 2009 zijn delen van het huis als museum ingericht en opengesteld voor het publiek. Het levensverhaal van Tjong a

Fie is een van de opmerkelijkste van de stad. Als eenvoudige immigrant arriveerde hij in 1875 vanuit China in Medan en als rijk man met een geschat vermogen van twaalf miljoen gulden stierf hij in 1921. Zijn rijkdom verwierf hij onder andere door leveranties aan plantages, door het uitbaten van monopolies op handel in opium, zoutdistributie en gokken en door als agent op te treden bij het wer-

Bata Toko Puas Stork

25 Piaggio/Vespa

22 Bank BNI

Kesawan

26 14 Tiptop Bank Danamon Kesawan Furniture LonSum-gebouw

ven van koelies in China. Bij zijn dood bezat hij plantages, banken, markten, complete steden aan onroerend goed, hotels, een spoorlijn in Zuid-China en palmolie- en suikerfabrieken. Bijna niets kon aan het begin van de 20ste eeuw in Medan worden gebouwd zonder de medewerking van Tjong A Fie. Hij gaf veel aan sociale doelen en liet onder meer ziekenhuizen, scholen, bruggen, tempels en moskeeĂŤn

bouwen. Ondanks discussies over zijn zakelijke belangen werden zijn bijdrage aan de ontwikkeling van Medan en zijn filantropische activiteiten bijzonder gewaardeerd. Hij was majoor (leider) van de Chinezen in Deli, lid van zowel de gemeenteraad Medan als de cultuurraad der Oostkust van Sumatra en werd, op voorspraak van vooraanstaande Nederlanders, benoemd tot officier in de Orde van Oranje Nassau.

Het familiehuis van Tjong A Fie werd rond 1900 gebouwd. Het is een traditioneel Chinees woonhuis, vermengd met westerse en lokale decoraties en bouwmaterialen en gebouwd naar voorbeeld van het huis van zijn oom Tjong Fat Tze in Penang (tegenwoordig hotel Cheong Fatt Tze Mansion). De vrijstaande toegangspoort wordt bewaakt door twee Chinese leeuwen. De poort zelf is versierd met

Medan: wandeling door de oude stad

Tjong A Fie, ca. 1915

schilderingen en afbeeldingen van mensen en mythologische dieren (gemaakt uit keramiekscherven). Het woonhuis heeft veertig kamers, verdeeld over twee parallelle hoofdgebouwen, die in het midden met elkaar zijn verbonden en twee zijvleugel, die ieder een kleine binnenplaats omsluiten. De kamers in de hoofdgebouwen zijn tegenwoordig als museum ingericht. Hier bevinden zich onder andere gebruiksvoorwerpen van Tjong A Fie (waaronder een indrukwekkend hemelbed met bijbehorende kasten), familiefoto’s en altaren voor zijn voorouders (op de benedenverdieping) en Toa Pek Kong, de god van de aarde en welvaart (op de bovenverdieping). Verder vallen in het interieur de bijzondere plafondschilderingen, de bewerkte houten schotten tussen de benedenruimten en het gebruik van westerse tegels, kristallen lampen en pilaren met klassieke motieven op.

Meteen rechts van het huis van Tjong A Fie liet boekhandel en uitgeverij Varekamp 28 begin vorige eeuw een prestigieus gebouw in art-decostijl bouwen. Hier werd onder andere de Sumatra Post gedrukt, een krant die voor het eerst in 1898 verscheen. Tegenwoordig bevindt zich hier de provinciale toeristeninformatie. Tegenover het Varekampgebouw staat een gebouw in art-decostijl van Dharma Niaga 29 . In 1919 was hier een filiaal van Carl Schlieper (metaalbewerking en import van machinerie) gevestigd. Links hiervan bevindt zich een ‘tweeling’-shophouse 30 (tegenwoordig in vier eenheden verdeeld), met een opvallende classicistische gevel. In het laatste gebouw aan de linkerkant van Kesawan zit tegenwoordig een filiaal van Bank Mandiri. Oorspronkelijk was hier de Nederlandsch-Indische Escompto Maatschappij 31 gevestigd. Het massieve, sobere gebouw werd in 1927 door architectenbureau Fermont en Cuypers ontworpen, zoals op een gedenksteen aan de binnenzijde van de hoofdingang valt te lezen. Het kruispunt aan het eind van Kesawan functioneerde in de koloniale tijd als een

centraal punt van Medan. Hier bevonden zich horecagelegenheden, de katholieke kathedraal 32 (vroeger aan een open plein, maar tegenwoordig verscholen achter nieuwbouw) en enkele showrooms en kantoorgebouwen. Tegenwoordig domineert het BKSPPS-gebouw (Badan Kerja Sama Perusahaan Perkebunan Sumatra) de kruising. In 1918 werd dit gebouw door de Algemene Vereniging van Rubberplanters ter Oostkust van Sumatra (AVROS) 33 in gebruik genomen. De AVROS coördineerde onder andere de werving van arbeiders voor de rubberplantages, een taak die tegenwoordig door de BKSPPS wordt voortgezet. Het archief in het gebouw omvat ruim 500.000 vingerafdrukken van onder andere ‘rubberkoelies’, die vanaf 1910 (het oprichtingsjaar van de AVROS) tot op heden op de plantages hebben gewerkt. Het pand van de AVROS werd ontworpen door G.H. Mulder en moest een tegenhanger vormen van het LonSum-gebouw aan het andere einde van Kesawan. Hoewel het soberder is uitgevoerd, zijn er inderdaad overeenkomsten te ontdekken. Onder de groene dakkoepel in art-decostijl zijn de jaartallen 1918 en 1919 weergegeven. In de bovenste ruimte bevindt zich een carillon dat in 1920 door B. Eijsbouts te Asten werd ver-

Voormalig AVROS-gebouw

vaardigd. De cilindervormige hoekramen van het gebouw bevatten prachtig glas-in-loodwerk. Rechts van het AVROS-gebouw staat een pand met een robuuste toren, dat in 1922 door architect S. Snuyf werd ontworpen voor de Nillmij (zie p. 31). Tegenwoordig is hier verzekeringsmaatschappij Jiwasraya 34 gevestigd. > Vanaf dit kruispunt splitst de wandeling zich op in twee routes. De korte route gaat rechtstreeks naar het paleis Istana Maimoon. Het is aan te raden om deze afstand van ruim een kilometer per (motor)fietstaxi af te leggen. Vervolg de routebeschrijving vanaf 50 . De lange route voert eerst door de wijk Polonia en komt daarna ook bij het paleis uit. Sla hiervoor rechtsaf jl. Palang Merah in. De route

gaat in eerste instantie naar de Indiase tempel Sri Mariamman. Dit is een wandeling van ongeveer een half uur (ruim een kilometer) langs een bijzonder drukke weg. Ook dit deel van de route kan beter per (motor) fietstaxi afgelegd worden. Vraag naar Kuil (spreek uit koewil) India ( jl. Teuke Umar 18) of Sun Plaza, het winkelcentrum tegenover de tempel. De wijk Polonia begint aan de overzijde van de Deli-rivier.

Polonia Polonia was oorspronkelijk een tabaksplantage van de Poolse Graaf Michalsky. Aan het einde van de 19de eeuw nam de Deli Mij de plantage over. In 1918 verwierf de gemeente Medan de grond en in de jaren daarna werd hier een nieuwe woonwijk ontwikkeld, met vrijstaande huizen in Europese stijl, op ruime kavels en aan brede, lommerrijke lanen. De

gemeente creëerde basisvoorzieningen, waarna particuliere architecten de kavels binnen gemeentelijke randvoorwaarden konden bebouwen. Ten noorden van jl. Zainal Arifin bestond sinds het einde van de 19de eeuw al enige bebouwing en de nieuwbouw ten zuiden hiervan sloot hier in de jaren twintig op aan. Het deel van Polonia ten zuiden van jl. Sudirman werd pas in de tweede helft van de jaren dertig ingevuld. Bekendste architect in die tijd was ongetwijfeld J.M. Groenewegen, verantwoordelijk voor meerdere openbare gebouwen en villa’s in het zuidelijke deel van de wijk. Polonia heeft het oorspronkelijke tuinstadkarakter maar gedeeltelijk weten te behouden. Drukke verkeersaders doorkruisen tegenwoordig de wijk en in de loop der jaren is veel van de oorspronkelijke bebouwing afgebroken en vervangen door nieuwbouw. Toch zijn verspreid over Polonia nog tal van historische gebouwen te ontdekken en ook bestaan de lommerrijke lanen met karakteristieke Europese villa’s nog. Vanwege de uitgestrektheid van de wijk is gekozen voor een wandelroute die zoveel mogelijk langs rustige wegen voert en een goede indruk geeft van het oorspronkelijke karakter van de wijk.

Medan: wandeling door de oude stad

> Op de route naar de Indiase tempel worden enkele historische gebouwen en stadsdelen gepasseerd. Aan de linkerzijde van de weg, nog voor de brug over de Deli-rivier, stonden in de koloniale tijd de belangrijkste gouvernementskantoren (assistent-resident, controleur, landraad, politiekazerne, gevangenis). Bijna al deze gebouwen zijn tegenwoordig afgebroken en vervangen door nieuwbouw. Bij de eerste kruising na de brug over de Deli-rivier ziet men aan de linkerkant van de weg, op het terrein van het Danau Toba Hotel, de Standard Chartered Bank 35 . Dit statige gebouw in Brits-koloniale, classicistische stijl was oorspronkelijk de ambtswoning van de resident van het gewest Oostkust van Sumatra. Het werd in 1898 gebouwd naar voorbeeld van het postkantoor van Singapore. De kuststreek rond Medan kwam pas in 1858

onder direct Nederlands bestuur. In 1873 werd de residentie Oostkust van Sumatra opgericht. Vervolgens verhuisde in 1887 de zetel van de residentie van Bengkalis naar Medan en vestigde zich voor het eerst een resident in de stad. > Ga bij de eerste stoplichten rechtdoor ( jl. Zainul Arifin). Na vijftig meter ligt aan de rechterkant van de weg het legermuseum Perjuangan TNI 36 . Het is gevestigd in een modern, geometrisch gebouw dat in het begin van de jaren dertig door J.M. Groenewegen voor de Arnhemse Levensverzekeringsmaatschappij werd ontworpen. In het museum wordt een collectie memorabilia van de NoordSumatraanse Bukit Barisan legerdivisie tentoongesteld. > Ga bij de volgende kruising (met stoplichten) opnieuw rechtdoor (nog steeds jl. Zainul Arifin). Aan

Residentswoning, ca. 1920, nu de Standard Chartered Bank

de rechterkant van de weg, tegenover Sun Plaza, staat de voormalige gereformeerde kerk van Medan. De routebeschrijving gaat eerst naar de vijftig meter verderop gelegen Sri Mariamman tempel en doet op de terugweg de gereformeerde kerk aan. Aan het einde van de 19de eeuw werden in Brits MaleisiĂŤ niet alleen Chinezen, maar ook arbeiders afkomstig uit Zuid-India (Tamils) geronseld. In het begin van de 20ste eeuw vestigden nakomelingen van deze koelies zich rond de Sri Mariamman tempel 37 , ten westen van het centrum van Medan. Al in 1884 werd op deze plek een tempel gebouwd. De buurt rond de tempel kreeg de naam kampong Keling, een verwijzing naar de donkere huidskleur van de bewoners (de officiĂŤle naam is kampong Madras). De oorspronkelijke tempel werd in 1991 vervangen door het huidige, nieuwe gebouw. De tempel is gewijd aan de Zuid-Indiase moedergod Mariamman. Wat meteen opvalt is de kleurrijke toren boven de ingang, de zogenaamde gopuram. De toren is niet alleen versierd met godenbeelden, maar ook met afbeeldingen van gewone stervelingen, zoals jongeren in schooluniform. Bovenop staan de heilige letters O-M (vrede) en een drie-

Sri Mariamman tempel

tand, een symbool voor de drie-eenheid Brahma, Shiva en Vishnu. Verspreid over de tempel zijn beelden van hindoegoden te ontdekken. Het altaar waar de godin Mariamman wordt vereerd ligt aan de achterzijde van de centrale ruimte. Bedek voor een bezoek knieën en schouders en verwijder schoeisel. Fotografie is binnen niet toegestaan.

tot 1942 woonde hier de vader van de Nederlandse auteur Geert Mak, die dominee was in Medan (zie De eeuw van mijn vader). Aan het interieur van de kerk lijkt sinds die tijd weinig te zijn veranderd: een houten tongewelf, opvallende kroonluchters en Nederlandse psalmteksten aan de muur. De kerk wordt nog steeds gebruikt. 39

De Immanuelkerk, 1925

> Loop terug in de richting van de kruising van jl. Zainal Arifin met jl. Diponegoro. Aan de linkerzijde van de straat ziet men de GKI-kerk (Gereja Kristen Indonesia) 38 , voorheen de gereformeerde kerk van Medan. Deze kerk uit 1918 werd in de koloniale tijd vooral bezocht door Europese plantageondernemers. Naast de kerk staat de voormalige domineeswoning. Van 1928 38

De GKI-kerk

> Loop door tot de stoplichten en sla rechtsaf jl. Diponegoro in. Na tweehonderd meter staat aan de overkant van de straat de Immanuel kerk 39 , in 1921 gebouwd voor de Nederlands Hervormde Gemeente. De robuuste toren met bolvormige bekroning werd recentelijk met witte tegels bekleed. Het uurwerk en carillon in de toren functioneren niet meer, maar een grote klok in de klokkentoren, met de Nederlandse tekst ‘Dees klok verkonde, te alle stonde, Gods eer in ’t ronde’, wordt nog regelmatig geluid. In het interieur van de sobere kerk vallen vooral de gietijzeren kroonluchters, het houten tongewelf en de smalle glas-in-loodra-

men op. Tegenover de Immanuel kerk valt het kantoor van de gouverneur 40 van Noord-Sumatra op. In dit gebouw was oorspronkelijk het Proefstation Deli Tabak gevestigd. Nadat een gewasziekte aan het einde van de 19de eeuw de tabaksteelt in Deli bedreigde, werd in 1894 dit instituut opgericht, in samenwerking met de botanische tuin van Buitenzorg (tegenwoordig Bogor). In 1906 werd het een zelfstandige instelling, die ook onderzoek deed naar andere gewassen dan tabak. In 1913 betrok het instituut dit harmonieuze, neoklassieke gebouw. 40

Kantoor van de gouverneur

> Sla na het kantoor van de gouverneur rechtsaf ( jl. Kartini). Na vijftig meter ligt aan de rechterkant van de weg, verscholen achter hoge bamboestruiken, de chique Medan Club 41 . De club is alleen toegankelijk voor leden, maar vanaf de weg is een complex met deels open, houten gebouwen zichtbaar. De gebouwen werden in de Tweede Wereldoorlog door Nederlandse krijgsgevange-

Medan: wandeling door de oude stad

nen voor het Japanse bestuur gebouwd en deden dienst als Shinto tempel. Na de oorlog vestigde de Nederlandse Sociëteit de Witte zich hier, nadat de oorspronkelijke huisvesting aan de Esplanade was afgebroken. De huidige Medan Club is een voortzetting van de sociëteit. > Loop jl. Kartini uit en sla aan het einde linksaf ( jl. Cik Ditiro). In dit gebied lagen voorheen de proeftuinen van het Proefstation Deli Tabak. Sla de eerste weg naar rechts in ( jl. Hang Tuah). Honderd meter verderop bevindt zich de Chinese tempel Vihara Gunung Timur. De Chinese tempel Vihara Gunung Timur 42 werd in 1962 gebouwd. Het verving een woonhuis op deze plek, dat als tempel werd gebruikt. De tempel is volgens de regels van fengshui op een oplopend perceel geplaatst, met de hoofdingang in de richting van de rivier. De buitenkant van de tempel is versierd met mythologische dieren als leeuwen, vissen, draken en feniksen. In het eerste deel van de tempel worden taoistische goden vereerd. Het hoofdaltaar is gewijd aan Cu Sen Ta Ti, oppergod van de onderwereld. De tempel is vernoemd naar zijn verblijfplaats in China (Gunung Timur betekent ‘berg in het

Vihara Gunung Timur tempel

oosten’). Vihara Gunung Timur wordt voornamelijk bezocht om te bidden voor het welzijn van overleden familieleden. In glazen kasten aan beide zijden van het hoofdaltaar staan beelden van de tien rechters in de onderwereld. Aan twee grote schrijftafels vinden zondags seances plaats. In de handen van mediums geven magische kwasten dan antwoord op vragen over gezondheid en welzijn. Ook het beeld van Chou Ciang Cing, direct na de hoofdingang rechts, trekt veel bezoekers. Deze god kan onder andere helpen bij het terugkrijgen van uitgeleend geld. In de tweede ruimte van de tempel wordt Kwam Im, de boeddhistische godin van de barmhartigheid, vereerd. > Loop in dezelfde richting jl. Hang Tuah verder uit en sla aan het einde rechtsaf. Loop rechtdoor tot de stoplichten. Schuin aan de over-

kant van de drukke kruising ziet men een grote villa in een ruime tuin. De villa werd in 1939 voor de Nederlandse gouverneur gebouwd en functioneert tegenwoordig nog als ambtswoning van de gouverneur van Noord-Sumatra 43 . Sla bij de stoplichten linksaf jl. Sudirman in. Steek bij het eerste zebrapad meteen jl. Sudirman over naar de rechterkant van de weg. Aan jl. Sudirman wonen de powerbrokers van de stad, in fraaie vooroorlogse villa’s. Huisnummer 37, nog voor de eerste afslag naar rechts, is een prachtige vooroorlogse villa 44 met een karakteristiek getrapt dak en geometrische art-decoversieringen. 44

Vooroorlogse villa in Polonia, Medan (jl. Sudirman 37)

> Blijf bij de stoplichten rechtdoor lopen. Huisnummer 35 is de ambtswoning van de burgemeester 45 . Loop opnieuw rechtdoor. Huisnummer 33 functioneert als ambtswoning van het hoofd van de Bukit Barisan legerdivisie 46 . Sla na huisnummer 31 rechtsaf jl. A. Rivai in. Het deel van Polonia ten zuiden van jl. Sudirman werd pas in de tweede helft van de jaren dertig ontwikkeld. Hier

RK Ziekenhuis Santa Elisabet

In 1929 ontwierp J.M. Groenewegen het hoofdgebouw van het RK ziekenhuis Santa Elisabet 47 . Het was zijn eerste grote project in Medan en meteen zo geslaagd dat hij daarna meerdere opdrachten kreeg voor villa’s, kerken, kloosters, kantoren, scholen en bioscopen in de stad. Zijn naam staat op een gedenksteen vermeld, links van de hoofdingang van het ziekenhuis. Het ziekenhuis bestaat uit een aantal paviljoens die door overdekte galerijen met elkaar zijn verbonden. De toren met paraboolvormige bekroning boven de hoofdingang verraadt de invloed van de Amsterdamse School. In 1963 ontwierp Groenewegen een

nieuwe vleugel van drie verdiepingen aan de westzijde van het gebouw. > Vervolg de weg langs het ziekenhuis en loop jl. H. Misbah uit. Steek de grote weg over en blijf rechtdoor lopen (nog steeds jl. H. Misbah). Ga rechtdoor bij de volgende kruising. Sla daarna de volgende straat naar links in ( jl. Multatuli). In deze straat is goed het verschil te zien tussen de bouwstijl van het begin van de 20ste eeuw, met veel aandacht voor open ruimte en natuurlijke ventilatie (huisnummers 28, 19, 18, 16, 14) en recente nieuwbouw (aan de rechterzijde van de straat). Sla bij de stoplichten rechtsaf ( jl. Suprapto). Vlak voor de brug over de Delirivier ziet men aan de linkerkant van de weg een massief, crèmekleurig gebouw, waarin het staatsplantagebedrijf PT Perkebunan Nusantara IV is gehuisvest.

Het gebouw van PT Perkebunan Nusantara IV werd in 1924 door architectenbureau Fermont en Cuypers ontworpen voor de Handelsvereniging ‘Amsterdam’ (HVA) 48 . De HVA had grote belangen in plantages in de regio en dit moest in het ontwerp van het kantoor tot uiting komen. Het gebouw lijkt sterk op het Nederlands-Indische hoofdkantoor van de HVA in Surabaya, dat een jaar eerder door hetzelfde bureau werd ontworpen. Het monumentale kantoor heeft duidelijke aanpassingen aan het tropische klimaat (dubbele façade, ventilatiegaten, getrapt dak), opvallende islamitische bogen, hindoeistische tempelmotieven op de uiteinden van de daknok, classicistische pilaren en vlaggenmasten in art-decostijl. In het interieur is geglazuurd keramiek van de bekende Nederlandse fabriek de Porceleyne Fles verwerkt.

Voormalig kantoor van Handelsvereniging ‘Amsterdam’ te Medan

Medan: wandeling door de oude stad

staan nog enkele goede voorbeelden van de compacte Europese villa (zie p. 41), geplaatst in een tuinstadachtige omgeving. Sla nog vóór het plantsoen de eerste straat naar links in. Ook in deze straat staan nog enkele Europese villa’s uit de jaren dertig (huisnummers 26, 24, 9, 22). Blijf rechtdoor lopen. De straat gaat over in jl. H. Misbah en komt uit bij het ziekenhuis Santa Elisabet.

Bezoekers worden zonder afspraak niet binnengelaten, maar gelukkig is het gebouw vanaf de straat goed te zien. Aan de overkant van de straat, tegenover het HVAgebouw, staat een modern gebouw uit een geheel andere periode. Dit pand in de internationale bouwstijl werd ontworpen door J.F.L. Blankenberg voor de Bataafse Petroleum Maatschappij 49 , een dochteronderneming van de Koninklijke Olie/Shell groep en in 1952 door A.W. Gmelig Meyling gebouwd. Tegenwoordig is hier het militaire commando van de Noord-Sumatraanse Bukit Barisan legerdivisie gevestigd. > Vanaf het HVA-gebouw is het raadzaam om een (motor)fietstaxi te nemen naar de volgende bezienswaardigheid, het paleis Istana Maimoon. De route gaat vanaf het HVA-gebouw naar de stoplichten aan de overkant van de Deli-rivier, slaat hier rechtsaf ( jl. Brigjen Katamso) en komt uiteindelijk een kleine kilometer verder bij het paleis Istana Maimoon uit.

Paleis Istana Maimoon en Masjid Raya Aan het einde van de 19de eeuw werd de sultan van Deli in korte tijd rijk door het verpachten van grond

Portret van sultan Amaludin Sani Perkasa Alam Shah, ca. 1930

aan westerse tabaksondernemingen. In 1873 verliet de toenmalige sultan zijn oorspronkelijke woonplek in het plaatsje Labuan Deli en vestigde zich in een houten paleis in de wijk Kota Masoem aan de zuidkant van Medan. In 1891 was het nieuwe stenen paleis Istana Maimoon 50 gereed. Het was grotendeels een gift van plantageondernemingen aan de sultan en bedoeld voor ceremoniĂŤle functies, recepties en andere feestelijkheden. Toen de plantage-economie aan het einde van de 19de eeuw in hoog tempo uitbreidde, annexeerde de Nederlands-Indische overheid de sultangronden, in ruil

voor vaste toelagen, privileges en de incorporatie van de sultan in het koloniale bestuurssysteem. Dat deze innige samenwerking tussen sultan en gouvernement niet door iedereen werd gewaardeerd, bleek toen tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van 1945 tot 1949 het lokale verzet zich niet alleen richtte tegen teruggekeerde Nederlandse troepen, maar ook tegen de collaborerende lokale adel. Met het ontstaan van de onafhankelijke republiek IndonesiĂŤ werd in 1949 de bestuursmacht van de sultan opgeheven. Tot op heden bestaat het sultanaat alleen nog als culturele en religieuze instelling. In 2005 werd een zevenjarige

troon wapen van het sultanaat Deli deuren en ventilatieroosters troonzaal

bogen en koepels

familiebijeenkomsten

ventilatierooster

privĂŠvertrekken

gedenksteen

wachtruimte informele ontvangstruimte

Het paleis Istana Maimoon

consoles en sleutelgatbogen

Medan: wandeling door de oude stad

vensters

jongen tot sultan verheven na het plotselinge overlijden van zijn vader. Het paleis Istana Maimoon werd waarschijnlijk ontworpen door de Nederlandse legeringenieur Theo van Erp, de man die ook de eerste renovatie van de Borobudur voor zijn rekening nam, hoewel ook een Italiaanse architect Ferrari wordt genoemd. Aan de voet van de trap naar de entree zijn twee gedenkstenen geplaatst, waarop in het Arabisch en Nederlands de eerste steenlegging wordt herdacht: 26 augustus 1888. In 1891 werd het paleis in gebruik genomen. Het is een van de laatste nog bestaande paleizen van dit soort in de regio. De belangrijkste vertrekken van het paleis zijn centraal op de eerste verdieping gelegen. Deze vertrekken werden gebruikt voor ontvangsten en bijeenkomsten en zijn tegenwoordig publiekelijk toegankelijk. Op de begane grond en in beide vleugels bevinden zich privĂŠvertrekken, waar tot op heden nog een twintigtal families, verwant aan de sultan, wonen. Bouwstijl en inrichting van het paleis vertonen een mix aan inheemse, Moorse, Indiase en westerse kenmerken. Het paleis is, in de traditie van de lokale rumah pang-

gung, op een stenen onderbouw gebouwd, waarbij de benedenruimten ook worden gebruikt. Moorse en Indiase invloeden zijn terug te vinden in het gebruik van bogen (ui-, hoefijzer-, en sleutelgatvormig), daklijstversieringen, platte koepels en halve manen. Dubbele deuren, vensterluiken en ijzeren consoles onder de luifels aan de voorzijde van het paleis zijn typisch westerse kenmerken. Bovenaan de trap bevinden zich aan beide zijden open terrassen die als wachtruimten functioneerden. Een uivormige doorgang met het wapen van het sultanaat van Deli erboven geeft toegang tot een kleine ruimte voor informele ontvangsten. Een volgende uivormige passage leidt naar de troonzaal. Hier vonden officiĂŤle ontvangsten en ceremonieĂŤn plaats. Aan de rechterzijde van de zaal staat de troon van de sultan, die in de eerste helft van de 20ste eeuw werd vervaardigd. Uniek in het interieur van het paleis zijn de geometrische en florale schilderingen op muren en plafonds. Geel en groen overheersen, de kleuren van het sultanaat. Marmer, terrazzo en tegels met geometrische motieven zijn gebruikt voor vloeren en plinten. Deuren en ramen in het paleis zijn voorzien van ventilatieroosters met uit hout gesneden geometrische patronen. Let ook

op de ronde ventilatiegaten in het plafond en aan de muren van de troonzaal, in het bijzonder boven de barokke spiegels. Ooit hingen hier portretten van de Nederlandse koningin-regentes Emma en koningin Wilhelmina. Een dubbele, uivormige passage leidt naar de achterste ruimte van het centrale deel van het paleis. Deze sobere ruimte deed dienst als eetkamer en werd gebruikt voor familiefeesten en bijeenkomsten. De twee stoelen in het midden waren gereserveerd voor de sultan en zijn vrouw. > Loop vanaf het paleis naar de grote moskee (Masjid Raya). Deze staat aan de overkant van het spoor, ongeveer tweehonderd meter wandelen langs jl. Masjid Raya. De minaret aan de rechterkant van de weg maakt onderdeel uit van het complex. De entreepoort bevindt zich honderd meter verderop, op de hoek met jl. Sisingamangaraja. De wandelroute eindigt bij de moskee. Masjid Raya Al-Mansoon 51 werd tussen 1906 en 1909 gebouwd en gefinancierd door de sultan van Deli, de Deli Mij. en Tjong A Fie, de rijkste Chinees van Medan. Het is onduidelijk wie de architect van het gebouw was. De Nederlanders Klingenberg, A.J. Dingemans en Th. Van Erp worden ge-

mimbar art nouveau glas-inloodwerk in gotische spitsboogramen

tweede mimbar

Moghul architectuur: koepels, minaretachtige torens en boogmotieven

veranda versierd met spitsbogen

uivormige, sleutelgat en gotische bogen

Masjid Raya (de grote moskee) van Medan

hoofdentree

Medan: wandeling door de oude stad

centrale koepel

noemd. Het ontwerp is sterk beïnvloed door voorbeelden uit (Moghul) India, maar heeft ook westerse kenmerken. Van oorsprong kwamen in Sumatra, net als in de rest van Indonesië, alleen moskeeën met een getrapt dak voor, maar aan het einde van de 19de eeuw verschenen de eerste koepels, geïnspireerd door voorbeelden uit India. Aan de buitenzijde van de entreepoort zijn twee gedenkstenen aangebracht met begin- en einddatum van de constructie van het complex. Bezoekers moeten bij de poort entreegeld betalen. Knieën, schouders en (voor vrouwen) hoofd dienen bedekt te zijn

(hoofddoeken zijn voorradig).

familieleden worden begraven.

De entreepoort geeft toegang tot het moskeecomplex. Ten oosten (links) van het hoofdgebouw staat de wudhu, een vrijstaand gebouw waar gelovigen zich wassen voor het gebed. In de westelijke hoek van het complex ziet men de vrijstaande minaret, vanwaar de oproep tot gebed klinkt. De minaret werd waarschijnlijk later toegevoegd. Tegenwoordig gebeurt de oproep door middel van luidsprekers. Aan de achterzijde van het hoofdgebouw strekt zich een begraafplaats uit, waar de sultans van Deli en

Het symmetrische hoofdgebouw bestaat uit een achthoekige, centrale ruimte, omgeven door vier achthoekige torens en een met spitsbogen versierde omgang (serambi of veranda). De koepels op de centrale ruimte en de torens, de dakrandversieringen (onder andere minaretachtige torens) en de tableaus met florale motieven boven de drie ingangen (de westelijke toren heeft als enige geen ingang) laten duidelijk de invloed van Indiase Moghul-architectuur op het ontwerp van de moskee zien.

Nieuw gekroonde sultan verlaat de Masjid Raya, 1925

Medan: wandeling door de oude stad

De Masjid Raya moskee van Medan

Schoeisel moet bij het betreden van het hoofdgebouw worden verwijderd. In de eerste ruimte, in de achthoekige toren, vallen drie soorten bogen op: een uivormige boog boven de entree naar de gebedsruimte, een sleutelgatboog boven de doorgangen naar de verandaâ&#x20AC;&#x2122;s en een gotische spitsboog boven de glasin-loodramen in de buitenmuur. Muren en plafonds in deze ruimte zijn versierd met houtsnijwerk en schilderingen van geometrische en florale motieven. De westelijke toren (in de richting van Mekka) bevat een afgesloten ruimte en wijkt hiermee af van de andere torens. Deze ruimte werd ooit

gebruikt voor koranlezingen, maar functioneert tegenwoordig als opslagplaats. De centrale ruimte van het hoofdgebouw wordt bekroond door een indrukwekkende koepel. De koepel is van binnen met geometrische en florale motieven beschilderd en wordt door acht klassieke, marmeren pilaren gedragen. De pilaren zijn door gekartelde hoefijzerbogen met elkaar verbonden. Aan de westzijde van de ruimte is de mihrab, een halfronde, met marmer beklede nis die de richting van Mekka aangeeft. Rechts van de mihrab staat de mimbar, een preekstoel

van marmer en koper, die door architect A.J. Dingemans werd ontworpen. Zijn naam is in een van de koperen pilaren gegraveerd. De Nederlandse klok achter de preekstoel was een geschenk van koningin Wilhelmina. De gebedsruimte wordt tijdens gewone dagen door een houten schot in een mannen- en vrouwendeel gescheiden. Tijdens het vrijdagsgebed, wanneer alleen mannen in de centrale ruimte bidden, wordt het schot verwijderd. Dan wordt ook de tweede preekstoel aan de andere kant van de centrale ruimte gebruikt.