De Indianen van Suriname

De vondst van het Penardmanuscript uit 1908 over hun cultuur plaatst dit erfgoed in een nieuw daglicht.

van leven. De focus ligt op het Paradistrict, waar indianen deel uitmaken van de moderne samenleving en tegelijk hun tradities willen behouden. Echter, hoe geven erfgoeddragers en jonge bruggenbouwers hier vorm aan?

Het resultaat is een uniek boek met schitterende foto’s en levendige portretten. Verhalen waarin het warme witte zand van de indiaanse dorpen voelbaar wordt en de kracht van de natuurelementen het leven kleur en geur geeft. Waar de mystiek diep verweven is in het bestaan en in kunst en cultuur tot uiting komt.

Indianen van Suriname

Een goede reden om op zoek te gaan naar hun huidige manier

PETRA NELSTEIN DIEDERIK VAN GOETHEM

De indianen van Suriname zijn trots op hun land en hun tradities.

Indianen van Suriname

BRUGGENBOUWERS EN ERFGOEDDRAGERS VAN EEN VERGETEN VOLK TEKST

PETRA NELSTEIN ISBN 978-94-6022-489-8

9 789460 224898

FOTOGRAFIE

DIEDERIK VAN GOETHEM

Indianen van Suriname Bruggenbouwers en erfgoeddragers van een vergeten volk

INDIANEN_p001_160_HT.indd 1

04-11-18 21:21

Indianen van Suriname BRUGGENBOUWERS EN ERFGOEDDRAGERS VAN EEN VERGETEN VOLK TEKST

PETRA NELSTEIN FOTOGRAFIE

DIEDERIK VAN GOETHEM

INDIANEN_p001_160_HT.indd 3

04-11-18 21:21

Opgedragen aan Inukuapy, ‘Wij’-Mens

INDIANEN_p001_160_HT.indd 4

04-11-18 21:21

Inhoud

Voorwoord 7 Inleiding 11 Deel i – Geschiedenis van de Indianen in Suriname 1. De oorspronkelijke bewoners van Suriname 15 2. De geschiedenis van de Indianen in vogelvlucht 21 3. De gevolgen van evangelisatie 25 Deel ii – Het manuscript van de gebroeders Penard 4. De vondst van het Penardmanuscript 33 5. In gesprek met taal- en cultuurkenner Hercus van der Bosch 39 6. Het verhaal van Reinier Artist, erfgoeddrager in hart en nieren 45 Deel iii – Cultuur en Maatschappij 7. Het leven in de Inheemse dorpen 53 8. Een vrouwelijke kapitein aan het roer 63 9. De jongeren 69 10. Jeugd en hulpverlening 79 11. De ouderen 85 12. Indiaan zijn in Nederland 91 13. Taal & tories 97 14. Muziek 105 15. Kunst 114 Deel iv – Spiritualiteit 16. Visie op het leven 121 17. Rituelen en initiaties 125 18. Sjamanisme 131 19. Medicijnvrouw Anesta Jagendorst & vaandeldrager Mark Langaman Deel v – De toekomst in ogenschouw 20. Grond is leven! 149 21. Internationale dag van Inheemse Volken

153

Literatuur 157 Dankwoord en samenstelling expeditieteam

158

INDIANEN_p001_160_HT.indd 5

139

04-11-18 21:21

Tepu bij Apetina (D. v. Goethem)

INDIANEN_p001_160_HT.indd 6

04-11-18 21:21

Voorwoord

Suriname is een heel mooi land, machtige rivieren stromen traag door uitgestrekte oerwouden en langs vruchtbare oevers. Het land biedt alles voor een gezonde economie; grondstoffen, zuiver water en lucht. En heel veel landoppervlakte voor de in omvang kleine bevolking. Een kleurrijke bevolking, die net zo als hier in Nederland, in de afgelopen eeuwen is neergestreken en nu met alles wat daarbij hoort, bezig is de gezamenlijke identiteit verder vorm en inhoud te geven. Als Nederlanders hebben we nog iets gemeen: de taal. In Suriname wordt Nederlands gesproken en dat maakt het een bijzondere ervaring in dit verre buitenland te zijn. Alle interviews in dit boek werden in het Nederlands gehouden.

Onze verbondenheid met Suriname begint in 1668. Na afloop van de tweede Engelse oorlog worden bij de vredesonderhandelingen Suriname en New York (het toenmalige Nieuw Amsterdam) geruild. Bij die ruil verkreeg de Republiek der Verenigde Nederlanden het recht te regeren en tevens de titel op het land. Maar onder het vigerende internationale recht werd bepaald dat de titel (het privaatrechtelijke eigendom) op de grond die in gebruik is bij de oorspronkelijke bewoner (eigenaar en/of gebruiker) blijft . Dit gold niet alleen voor de onder Engels bestuur uitgegeven grondrechten, zoals voor de Joden Savanne, een grote joodse nederzetting, maar ook voor rechten op het gebruik van het land door de oorspronkelijke bevolking. De Staten Generaal stelt in 1669 in haar “Ordre van Regieringe“ dat de inheemse grondrechten moeten worden gerespecteerd.

Helaas werden deze (eigendom)rechten voor de inheemsen op hun grond nooit deugdelijk op papier gezet, ook niet toen Suriname in de 19de eeuw een Nederlandse kolonie werd. De onafhankelijke Republiek Suriname handhaafde het laissez faire beleid van de Nederlanders niet , maar verklaarde de grond publiekrechtelijk bezit en gaf concessies voor hout- en mijnbouw uit. Zo worden de oorspronkelijke bewoners verdreven van de gronden die eeuwenlang in hun bezit waren.

Ondanks internationale verdragen worden de grondrechten van de inheemsen door de huidige regering met voeten getreden. In augustus 2016 waren we getuige van een kleurrijke protestmars, een demonstratie van verbondenheid met elkaar en het land dat deze mensen bewonen, om hun gerechtvaardigde eisen kracht bij te zetten. Daarover leest u meer, later in dit boek.

7

INDIANEN_p001_160_HT.indd 7

04-11-18 21:21

Een ander punt is de slavernij. Voordat de Nederlanders het gebied overnamen van de Engelsen werden er al Afrikaanse slaven ingezet voor de arbeid op de plantages. De Nederlandse politiek was gericht op de handel en dus geld verdienen. Om conflicten met de lokale bevolking te vermijden zouden haar rechten erkend worden. De inheemsen moesten gezien worden als bevriende natiën waarmee verdragen konden worden gesloten.

In 1686 gaf Commandant Beekman te kennen dat zonder zijn toestemming niemand roode slaven mocht kopen. Dit gebeurde echter toch op grote schaal en wekte de woede van de Indianen op. Na enkele jaren verwoede strijd besloot Gouverneur Van Sommelsdijck te trouwen met een dochter van een Indiaanse hoofdman. Dit feit staat bekend als de “Historische Proeve” en leidde in 1684 tot een vrede met de Warrau’s, Arowakken en Caraïben. Allen werden erkend als vrije mensen, die door de Europeanen niet als slaven mochten worden behandeld. Zoals vaker werd de wet niet strikt gehandhaafd. Het houden van en de handel in roode slaven werd gedoogd.

Pais en vree werd het voor de inheemsen nooit, zelfs tot in huidige tijd. De conflicten tussen de regering Bouterse en haar voormalige lijfwacht Ronnie Brunswijk leidde tot een bloedige burgeroorlog (1986-1992) waarvan de gevolgen vandaag de dag in de inheemse dorpen nog voelbaar zijn, zie het verslag in dit boek van Anesta Jagendorst.

De oorspronkelijke inwoners van Amerika kenden geen schrift. Heden ten dage is er weinig bekend van de gedachten van deze volken anders dan door mondelinge overlevering. Het is weinig omdat ook de taal grotendeels verloren is gegaan. Dat verlies wordt door jong en oud betreurd. In het interview met Hercus van der Bosch is te lezen dat hij pleit de taal op papier te zetten en tweetalig onderwijs te introduceren. Naast het verkrijgen van de grondrechten is de kennis van de taal belangrijk voor het herstel van de identiteit van deze bijzondere volkeren.

Een grote bijdrage aan de kennis die nodig is om taal en cultuur te herstellen, komt van twee Europese Surinamers, de gebroeders Penard, die nu 100 jaar geleden een nauwkeurige inventarisatie van de taal en gewoonten van twee Indianenstammen maakten. In hun drie boeken De Menschetende Aanbidders der Zonneslang (uitgeven Paramaribo 1908) geven zij, met groot respect voor hun bronnen, een gedetailleerde beschrijving van de Indiaanse mythologie, het scheppingsverhaal en een methodische inventarisatie van woorden en klanken in de talen. Onlangs bleek dat nog niet alles, de broers maakten ook een encyclopedische inventarisatie – op 6.500 kaartjes – van gebruiken en rituelen. Deze encyclopedie, die in 2011 bij toeval in Leiden is ontdekt, vormt een enorme bron van kennis. Taal en kennis van de geschiedenis geeft dimensie aan een samenleving en maakt die hechter. De positieve reacties op de vondst van dit manuscript zijn in dit boek te lezen.

8

INDIANEN_p001_160_HT.indd 8

04-11-18 21:21

Rivieroever bij Danpaati (D. v. Goethem)

De ontdekking van de Penard-encyclopedie maakte mij enthousiast en is een belangrijke reden geweest om het initiatief voor de expeditie en dit boek te nemen. Wat mij fascineert, is hoe de indianen omgaan met deze kennis en hoe zij in staat zijn deze kennis te gebruiken om hun gemeenschap te versterken. Hun ervaringen kunnen wij in onze eigen Nederlandse taal horen. Dat geeft mij herkenning en schept een band. Ik ben benieuwd naar wat de boodschap aan hun toekomstige generaties wordt?

Rest mij nog veel dank uit te spreken voor alle expeditieleden, die op een klein budget hebben gereisd en enorm veel werk hebben verzet. Door de grote inzet van Petra Nelstein zijn de urenlange gesprekstapes van de vele interviews tot een mooi en zeer leesbare verhaal geworden.

Chris Zanders

9

INDIANEN_p001_160_HT.indd 9

04-11-18 21:21

Bos Danpaati (D. v. Goethem)

INDIANEN_p001_160_HT.indd 10

04-11-18 21:21

Inleiding – De expeditie

Toen mij in de zomer van 2015 gevraagd werd een boek te schrijven over de Surinaamse Indianen, hoefde ik, zelf deels van Indiaanse afkomst, niet lang na te denken. Hiermee zou een lang gekoesterde wens in vervulling gaan.

Tijdens een persbijeenkomst naar aanleiding van de vondst van het manuscript van de broers Penard in het Museum Volkenkunde, ontmoette ik Hercus van der Bosch. Hij is expert op het gebied van de Indiaanse taal en cultuur in Tijdens het gesprek bleek dat wij zelfs familie waren. Onze wortels lagen gedeeltelijk in Bigi Poika, een van de Indiaanse dorpen in het Paradisctrict.

De vraag die mij gesteld werd door Chris Zanders – die de totstandkoming tot het boek financieel zou ondersteunen – en fotograaf Diederik van Goethem resulteerde in een volmondig ‘ja’. Er ontvouwde zich een prachtig plan waarbij ik een crew van deskundigen verzamelde voor het realiseren van een expeditie. Met dit fotoboek als resultaat.

Maar wat zou het doel moeten zijn? De geplaveide weg volgen van antropologen en naar de diepe binnenlanden van Suriname afreizen op zoek naar oude tradities?

Of moesten we ons richten op de Indianen met in de ene hand een trommel en in de andere hand een mobiel WhatsAppend in het Amazonewoud? Uiteindelijk besloten we het spoor te volgen van het Penardmanuscript dat in 2011 per toeval werd ontdekt in het Museum Volkenkunde te Leiden: een verborgen rijkdom bestaande uit een verzameling documenten uit 1908 over de mysterieuze geesteswereld van de Indianen in Suriname.

Het is geschreven door Frederik en Arthur Penard met hulp van medicijnmannen. De bedoeling was om dit manuscript uit te geven als encyclopedie maar daar is het nooit van gekomen.

De vondst van het inmiddels beroemde Penardmanuscript is een enorme stimulans voor de Indiaanse gemeenschap en anno nu van ongelooflijk groot belang. Zij kunnen hiermee hun cultuur aan de vergetelheid onttrekken en dit erfgoed nieuw leven inblazen. Ondanks de rijke orale traditie is veel kennis over hun cultuur is in de loop van de tijd verloren gegaan.

Als expeditieteam hebben we verschillende dorpen – ook wel kampen genoemd – bezocht in of nabij het Paradistrict. Leefgemeenschappen van Indianen die enerzijds hun culturele erfgoed willen behouden maar zich anderzijds willen verbinden met het leven in de grote stad, de plek waar onderwijs, werk en medische zorg aanwezig 11

INDIANEN_p001_160_HT.indd 11

04-11-18 21:21

is. Onze focus richtte zich op de erfgoeddragers en bruggenbouwers: de oudere generatie wiens taak het is hun culturele erfgoed over te dragen aan de jongeren, aan jonge wereldburgers die weinig of geen kennis hebben van hun culturele erfgoed en geschiedenis, maar daar wel nieuwsgierig naar zijn. Kennis waarmee zij zichzelf kunnen positioneren als bruggenbouwers om vandaaruit hun eigen tradities uit te dragen.

Hoe bijzonder was het dat we tijdens deze reportages raakvlakken herkenden in de wereldse universele strijd om het behoud van cultuur, natuur en waardevolle tradities.

Thema’s die pijnlijk aanschuurden tegen problemen waar wij in het huidige Europa ook mee worstelen zij het vanuit een ander perspectief. Ouderen en jongere generaties die zich afvragen hoe de natuur in ere gehouden moet worden. Maar ook discussies over de positie van ouderen en jongeren binnen de samenleving. Verschillende visies over leven en dood. Net zoals in Europa vraagt men zich af wat de plaats van godsdienst is in de huidige samenleving.

Uit alle interviews en reportages bleek overduidelijk dat de Indiaanse levensbeschouwing geworteld is in een rijke culturele bodem. Een bodem waar de zandgrond in de kampen nog voelbaar is tussen je tenen en niet bedekt wordt met asfalt of stoeptegels. Een manier van leven waar verhalenvertellers orale tradities in ere houden binnen een gemeenschap waarin dit immateriĂŤle erfgoed cultureel is ingebed.

Waar de kracht van het gebed en rituelen nog steeds zijn intrinsieke waarde heeft weten te behouden en liederen worden gezongen die een helende werking hebben.

Tijdens onze ontmoetingen werden wij ons bewust van de onnoemelijke schat aan kennis en wijsheid die de Indianen in huis hebben. Wij hebben deze (innerlijke) rijkdom zichtbaar weten te maken in tekst en beeld. In de portretten maken de geinterviewden ons deelgenoot van hun manier van leven, hun visie op de cultuur en de wijze waarop zij als bruggenbouwers en erfgoeddragers hun erfgoed proberen te behouden en door te geven, zowel mondeling als schriftelijk. In de interviews heb ik ten dele de spreektaal aangehouden vanwege de authenticiteit van het gesprokene.

Petra Nelstein

12

INDIANEN_p001_160_HT.indd 12

04-11-18 21:21

Deel i Geschiedenis van de Indianen in Suriname Isenurupery jakonombo wenaponanon Voetsporen uit het begin van ons tijdperk toen iedereen elkaar nog verstond (vertaling H. v.d. Bosch)

INDIANEN_p001_160_HT.indd 13

04-11-18 21:21

Brokopondomeer (D. v. Goethem)

INDIANEN_p001_160_HT.indd 14

04-11-18 21:21

1

De oorspronkelijke bewoners van Suriname

Geworteld in het koloniale verleden van Nederland bevindt zich een verborgen rijkdom overzee, een land waarvan de oorspronkelijke bewoners Indianen zijn. De Republiek Suriname, behorend bij Zuid-Amerika heeft vanwege de slavernij – gevolgd door contractarbeid – een diversiteit aan culturen, religies en levensbeschouwingen voortgebracht.

Voordat de Europeanen zich permanent in Suriname vestigden halverwege de zeventiende eeuw, leefden er in dit gebied mogelijk zelfs twintig verschillende Indiaanse volkeren met elk een eigen taal. Een groot aantal van deze volkeren is uitgestorven voordat maar iets van hun geschiedenis of zelfs hun naam bekend werd.

In het boek In de schaduw van de tijger besteedt wetenschapper en taalkundige Eithne B. Carlin – behalve aan actuele informatie over het leven van de acht overgebleven Inheemse gemeenschappen in Suriname – ruim aandacht aan het spirituele wereldbeeld van de Indianen.

De Kari’na (Caraïben) en Lokono (Arowakken) behoren tot de benedenlandse Indianen die langs de kust en in de savannegordel leven (het kustgebied). De bovenlandse Indianen zijn onder te verdelen in ten minste zes minder bekende kleine volkeren die in het oerwoud en op de zuidelijke savanne leven onder wie de Trio, Wajana en Akurio.

Indiaans of Inheems?

Voor de komst van de eerste Europeanen rond 1500, werd Amerika uitsluitend bewoond door de Inheemsen. In Europa wordt voor deze bevolkingsgroep de term ‘Indianen’ gebruikt. Deze term berust echter op een misverstand. Toen Columbus als eerste Europeaan voet zette in Amerika dacht hij in Indië (Oost-Azië) te zijn aangekomen. Zodoende noemde hij bevolking die hij hier tegenkwam: ‘Indianen’. In dit boek gebruiken we beide benamingen.

Geschiedenis Suriname is een land met een veelbewogen geschiedenis. De eerste Europese zeevaarders bereikten Suriname laat vijftiende, begin zestiende eeuw. Na de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog kregen de Hollanders, in ruil voor Nieuw-Amsterdam, 15

INDIANEN_p001_160_HT.indd 15

04-11-18 21:21

Suriname in handen in 1667. Zij haalden werkkrachten uit Afrika, het slavendepot op Curaçao en van andere eilanden, die zij als slaaf tewerkstelden op de plantages.

Hierdoor ontstond een nieuwe hiërarchische gemeenschap samengesteld uit slaven, slavendrijvers en plantage-eigenaren. Onder internationale druk werd de slavernij in Suriname uiteindelijk opgeheven op 1 juli 1863. Op 25 november 1975 werd Suriname onafhankelijk en het land heet sindsdien de Republiek Suriname.

Melting pot Tegenwoordig wonen in Suriname naast de oorspronkelijke bewoners diverse andere culturen die vanwege het kolonisatieverleden daar zijn neergestreken of er onder dwang zijn gebracht. Een diversiteit aan geloofsovertuigingen geeft de hoofdstad Paramaribo klank en kleur gezien het aantal kerken, synagogen, moskeeën en de grote hindoetempel. Het sjamanisme wordt ook nog steeds toegepast, maar dat vindt meestal thuis plaats, in het bos of in de dorpen buiten Paramaribo (Nelstein 2012, p. 22, 23).

‘Als je mensen in Nederland vraagt wat hun beeld is van Suriname, geven ze aan dat er Creolen en Hindostanen wonen, sommigen weten van het bestaan van Javanen en Chinezen, maar de Inheemse volken worden altijd vergeten. Bizar, want het zijn de mensen die daar als eersten woonden.’ Martin Berger, conservator Nationaal Museum van Wereldculturen.

Ligging Suriname Republiek Suriname ligt in het noordoosten van het Latijns-Amerikaanse continent. Het land grenst aan Frans-Guyana in het oosten en in het westen aan Guyana (voormalig Brits-Guyana), in het zuiden aan Brazilië en in het noorden aan de Atlantische Oceaan. Het land is 163.820 km² groot en heeft een kustlijn van 386 km.

Suriname is verdeeld in tien districten met als kleinste, maar belangrijkste district Paramaribo dat een omvang heeft van 183 km2.

Natuur en klimaat In Suriname zijn verschillende landschappen te onderscheiden. Het overgrote deel van Suriname, zo’n 80 procent, is met oerwoud bedekt. De noordelijke strook van 30 tot 100 km breed is moerasgebied, ook wel zwamp genoemd. Dit deel behoort tot de kustvlakte van de Guyana’s en strekt zich uit van de monding van de Amazone tot voorbij de delta van de Orinoco. Het middengedeelte van Suriname bestaat uit een laag, glooiend bosland, dat door houtkap her en der dreigt te veranderen in savanne.

In de zuidelijke helft van het land liggen meerdere bergketens, die allemaal tot het Hoogland van Guyana behoren. Dit zijn onder andere het Oranjegebergte, Van Asch van Wijckgebergte, Wilhelminagebergte, Eilerts de Haangebergte, Grensgebergte en het Toemoek-Hoemakgebergte. De hoogste top is de Julianatop (1280 meter). Suriname kent een grote verscheidenheid aan flora en fauna.

16

INDIANEN_p001_160_HT.indd 16

04-11-18 21:21

Surinamerivier bij Danpaati (D. v. Goethem))

Suriname heeft een tropisch regenwoudklimaat, met een grote- en kleine regentijd, alsook twee droge tijden. De temperatuur schommelt tussen 24 en 36 graden Celsius.

De expeditie richtte zich vooral op het Paragebied. Para is een district in Suriname, met 18.958 inwoners (2004) en een oppervlakte van 5393 km². De naam is ontleend aan de rivier Para. De hoofdplaats is Onverwacht. Para is onderverdeeld in vijf ressorten: Noord-Para, Oost-Para, Zuid-Para, Bigi Poika en Carolina. Inheemse dorpen in dit district zijn: Bigi Poika, Wit Santi, Pikin Saron, Cabendadorp, Hollandse kamp, Cassipora, Matta, Pierre Kondre, Redi Doti, Bernarddorp en Powakka.

17

INDIANEN_p001_160_HT.indd 17

04-11-18 21:21

18 Slijpgroeven van stenen bijlen (D. v. Goethem)

INDIANEN_p001_160_HT.indd 18

04-11-18 21:21

19

INDIANEN_p001_160_HT.indd 19

04-11-18 21:21

Oud Indiaanse rotstekening Arapahu (D. v. Goethem)

20

INDIANEN_p001_160_HT.indd 20

04-11-18 21:21

2

De geschiedenis van de Indianen in vogelvlucht

30.000 v.Chr.: de Inheemsen komen in Amerika wonen Het werelddeel Amerika is veel later door mensen bevolkt dan Afrika, Azië en Europa. 30.000 jaar geleden lag de zee tussen Amerika en Azië droog. Aangenomen wordt dat vanaf dat moment de eerste mensen naar Amerika trokken voor nieuwe jacht- en verzamelgebieden. In de loop van vele eeuwen verspreidden zij zich over heel Amerika.

8000 v.Chr.: de Inheemsen komen in Suriname De tot nu toe oudste sporen van bewoning werden aangetroffen in het zuiden van Suriname. Men vond er stenen voorwerpen. Geschat wordt dat deze voorwerpen horen bij jagers en verzamelaars die 10.000 tot 7000 jaar geleden hebben geleefd.

1000 v.Chr.: de Arowakken vestigen zich in het kustgebied Geschat wordt dat ongeveer 6000 jaar geleden de Inheemsen in het Amazonegebied naast het jagen en verzamelen ook aan akkerbouw gingen doen. Hierdoor kwam er meer voedsel en kon de bevolking groeien. Waarschijnlijk was de toenemende bevolking voor groepen Inheemsen reden om naar nieuwe gebieden te zoeken.

Waarschijnlijk trokken 3000 jaar geleden de eerste groepen Inheemsen die tot het volk van de Arowakken hoorden, richting de kustvlakte van het noorden van Suriname.

1100 n.Chr.: de Kari’na vestigen zich in het kustgebied Ongeveer negenhonderd jaar geleden bereikten een ander Inheems volk het gebied van de Arowakken. Deze Inheemsen heten Kari’na. In deze kustvlakte verdreef de nieuwe stamgroep veel Arowakken van hun akkerbouwgronden. De Arowakken namen de techniek van ‘shifting cultivation’, ook wel zwerflandbouw genoemd, over van de Kari’na of Caraïben. Dat is een kleinschalige vorm van landbouw waarbij een stuk grond na enkele jaren gecultiveerd te zijn, wordt verlaten om een nieuw stuk grond te ontginnen. Toen de eerste Europeanen ongeveer vijfhonderd jaar geleden naar Amerika kwamen, was er nog steeds geen einde aan de strijd tussen deze twee Inheemse volken.

21

INDIANEN_p001_160_HT.indd 21

04-11-18 21:21

Het wapen van Suriname Het wapen van Suriname bevat met zijn symboliek veel aanknopingspunten om een introductie te geven op Suriname.

– Het ruitvormig hartschild symboliseert de vrede, hoop en toekomst. De punten van het schild stellen de vier windstreken voor, de vorm symboliseert de mijnbouw (ertsen, kristallen en metalen).

– De ster is het symbool van het eeuwige, de vrede en het vertrouwen.

– De vijf punten symboliseren de vijf grote bevolkingsgroepen.

– De koningspalm is het symbool van de groei en de vruchtbaarheid van de bodem, het dynamische en de landbouw.

– Het schip symboliseert het verleden waarin de slaven per schip uit Afrika werden aangevoerd en is tevens het symbool van de handel.

– De schilddragers zijn de oorspronkelijke bewoners van Suriname, de Indianen.

– De wapenspreuk op de banderol justitia, pietas, fides, betekent: gerechtigheid, liefde en trouw.

De kleuren hebben ook eigen symboliek: – Blauw (azuurblauw) symboliseert de kleur van Afrika, de vorstenkleur van dat werelddeel.

– Goud/geel symboliseert vrede, eenheid, opoffering en de gouden toekomst.

– Rood symboliseert het Indiaans bevolkingsdeel, vernieuwing, liefde en progressiviteit.

– Groen symboliseert hoop en vruchtbaarheid.

– Zilver symboliseert Europa.

1550-1960: de Inheemsen na de komst van de Europeanen Naar schatting leefden er bij de komst van de eerste Europeanen 60.000 tot 70.000 Inheemsen in Suriname. Anders dan op andere plekken in Amerika zijn de Indianen in Suriname niet massaal uitgeroeid. Toen de eerste kolonisten in Suriname kwamen, dreven ze op vriendschappelijke wijze handel met de Inheemsen. Toch is vanaf die tijd het aantal Inheemsen in Suriname aanzienlijk verminderd want de Europeanen brachten Europese ziekten zoals pokken en mazelen met zich mee. De Inheemsen hadden geen weerstand tegen deze ziekten en bezweken in groten getale.

Jaren zestig: de Inheemsen komen in contact met de westerse cultuur Tot de jaren zestig had je een sterke scheiding tussen de Indianen die in het kustgebied woonden en de Indianen die in het binnenland woonden. De Indianen van het binnenland (bovenlandse Indianen) hadden slechts heel af en toe contact met westerlingen. De Inheemsen kregen pas echt contact met de Europeanen vanaf het 22

INDIANEN_p001_160_HT.indd 22

04-11-18 21:21

moment dat een Amerikaans zendingsgenootschap in het binnenland van Suriname een aantal zendingsposten stichtte. Veel Inheemsen hebben hun zwervende bestaan opgegeven en zijn zich gaan vestigen in dorpen waar de zendingsposten stonden.

De huidige Inheemsen Tegenwoordig wonen de meeste Inheemsen in de kustvlakte of in Paramaribo. In de Inheemse dorpen in de kustvlakte is de westerse invloed overal merkbaar. Hoe verder Inheemsen in het binnenland wonen, hoe primitiever ze leven.

Indiaanse hut met zendmast in Palumeu (D. v. Goethem)

23

INDIANEN_p001_160_HT.indd 23

04-11-18 21:21

Trio Indiaan in feestkleding met mondharmonica (D. v. Goethem) 24

INDIANEN_p001_160_HT.indd 24

04-11-18 21:21

3

De gevolgen van evangelisatie Met kruis en ratelaar

Als iemand ook het woord Indji (Indiaan) zei, dan kroop ik zowat in mijn vel. En ik merk nu pas waarom. Mede doordat ik eigenlijk mijn blik heb afgewend van mijzelf, als Inheems.

(Hercus van der Bosch) De Evangelische Broeder Gemeente begon reeds in 1735 met de kerstening van de Inheemsen, de katholieke kerk in 1868. Petrus Donders was de eerste priester die aan de Coppename en de Marataka/Wayombo de Inheemsen in hun kampen opzocht.

Tegenwoordig zijn de meeste benedenlandse Inheemsen katholiek en staan er kerken en scholen in hun dorpen.

In 1960 startten de Amerikaanse zendelingen hun werk bij de Trio en Wajana en in tweede instantie bij de Akurio. Ook zij richtten zich op onderwijs en op medische zorg, later geholpen door de Medische Zending Suriname van de ebg. De zendelingen vertaalden bijbeldelen in het Trio en Wajana.

Opmerkelijk is dat vooral de Amerikaanse zendelingen diep ingegrepen hebben in de cultuur van de Trio, Wajana en Akurio door de wijze waarop zij deze groepen veel van hun eigenheid hebben ontnomen (Wonebory/Da-dogotua/Ik laat mij zien) Veel Inheemsen hebben hun zwervende bestaan opgegeven, en zijn zich gaan vestigen in dorpen waar de zendingsposten stonden. Hiervoor moesten zij wel afstand doen van hun eigen religie, wat in vele gevallen ook gepaard ging met extreem geweld.

De Broedergemeente, de katholieke missie en de Amerikaanse zending hebben in de loop der tijd ervaren dat identiteit en autonomie de fundamentele pijlers van het Indiaanse leven zijn. De kerken hebben de identiteit vaak aangetast, niet onderkend, geminacht en willen vervangen, als een vorm van integratie (Vernooij 1989, p.150) ‘De westerlingen die het meest in contact stonden met de Inheemsen, waren missionarissen. De eerste antropologische werken over de Inheemsen zijn geschreven door pater Albrink. Hij heeft de Inheemse cultuur beschreven, maar met als doel de mensen tot het christendom te bekeren. Dit patroon zie je natuurlijk in heel Amerika, waarbij de christelijke gemeenschappen mensen kennis en gewoontes aanleren waardoor de drempel om over te stappen naar het christelijk geloof wordt verlaagd. Dat geldt ook voor Suriname’, aldus Martin Berger.

25

INDIANEN_p001_160_HT.indd 25

04-11-18 21:21

Maar gelukkig heeft het zendingswerk, dat vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw heeft geleid tot grootscheepse bekering tot het christendom, nooit het rijke, complexe spirituele leven verdrongen dat uitdrukking krijgt in rituelen, offeranden aan de geesten en in het pĂŻjaiĂŻsme.

Trio Indianen Kerstdansen in Kwamalasamutu, een dorp aan de Sipaliwinirivier. Deze dansen werden altijd gehouden in december. De Amerikaanse zendelingen hebben dit decennia lang verboden.

(D. v. Goethem)

Voor het boek In de schaduw van de tijger, de Indianen van Suriname van auteur Eithne B. Carlin reisde fotograaf Diederik van Goethem medio 2008 naar de diepe binnenlanden.

Als witte fotograaf werd hij met de nodige voorzichtigheid benaderd, naar zijn idee vanwege de collectieve angst voor christenen. Hij staat verbaasd over de veranderingen anno nu, gelet op de houding en de bejegening. Na afloop van de expeditie reisde hij alleen naar de bovenlandse Indianen, opnieuw voor een fotoreportage. Hij zag duidelijk verschillen met vroeger.

26

INDIANEN_p001_160_HT.indd 26

04-11-18 21:21

Diederik van Goethem: De enorme angst voor de zendelingen, die is weg. Dat kan te maken hebben met het feit dat Indianen zich wereldwijd emancipatoir ontwikkelen, een krachtiger zelfbewustzijn en een sterker collectief bewustzijn hebben. In Paramaribo demonstreren voor grondrechten zou tien jaar geleden volkomen ondenkbaar zijn. Laat staan een gebedsdienst houden en een plengoffer uitvoeren tijdens de demonstratie; het zou in de ogen van fundamentalistische zendelingen als een heidens ritueel worden bestempeld. Het viel me op dat ze hun cameraangst totaal kwijt waren en zelfbewust hun cultuur uitdroegen, zowel jong als oud. Men praat veel makkelijker over zichzelf. Misschien maakt het wel uit dat een deel van onze expeditieleden ook van Indiaanse afkomst is. Sjamanen werken nu weer en nemen leerlingen aan. En zij behandelen zelfs blanken.

Oud-kapitein Stefanus Sabajo: Een katholieke pater heeft mij als jongeling onder zijn vleugels genomen en leerde mij koken en bakken, naast alle formaliteiten van de r.-k. kerk. Maar er is ook pijn. Mijn grootvader was een goed pĂŻjai. Door de katholieke kerk heeft hij alles moeten laten. En dat wringt. Tot op de dag van vandaag.

Dorpshoofd Theo Jubitana: De Inheemsen zijn vooral aangesloten bij de rooms-katholieke kerk. Meer dan de helft van ons dorp is rooms-katholiek. Met de huidige bisschop hebben we gesproken over het opzetten van een kerkgebouw voor de gemeenschap. Maar hij zal alles in het werk moeten stellen om tegemoet te komen aan onze wensen. Wij willen geen normale westerse kerk, maar een met Inheemse vormen en tinten.

27

INDIANEN_p001_160_HT.indd 27

04-11-18 21:21

28

INDIANEN_p001_160_HT.indd 28

04-11-18 21:21

29

INDIANEN_p001_160_HT.indd 29

04-11-18 21:21