Berlages Indische reis/Berlage's Journey to the Indies

BERLAGES INDISCHE REIS

Een nieuwe vertelling van een vergeten koloniaal verhaal

BERLAGE DI NUSANTARA

Sebuah narasi baru dari kisah kolonial yang terlupakan

BERLAGE’S JOURNEY TO THE INDIES

A new narration of a forgotten colonial story

Angeline Basuki, Loes van Iperen, Ester van Steekelenburg, Petra Timmer

Colophon

LM Publishers – Edam, The Netherlands www.lmpublishers.nl info@lmpublishers.nl

© 2024 – LM Publishers

ISBN: 978960229626

Editors

Dr Petra Timmer – Art & Architectural Historian / Researcher (MSc Art History University of Utrecht, PhD Vrije Universiteit in Amsterdam)

Dr Ester van Steekelenburg – Social Entrepreneur & Educator (MSc Urban Planning University of Amsterdam, PhD Urban Economics University of Hong Kong)

Angeline Basuki – Architect & Heritage Manager (BSc Architecture Universitas Pelita Harapan, Jakarta, MA Heritage Management University of Kent/Athens University of Economics & Business)

Loes van Iperen – Writer, Editor & Photographer (BSc Literary Theory University of Amsterdam)

Graphic Design & Illustration

Annemarijn de Boer † – Creative Designer (BSc Communication

Hanze University Groningen)

Ad van Helmond – Lay-out Designer

Upit Dyoni – Illustrator & Graphic Designer (BSc Design & Visual Communication Institut Seni Indonesia Yogyakarta) Research Support

Helia Vons – Student Intern (MSc Asian Studies University of Leiden)

Anna Stork – Creative Content Maker (MSc Urban Planning University of Amsterdam, Heritage Management Reinwardt Academy)

Podcasts

Raymon Hilkman – Director, Writer & Documentary Maker (BSc AudioVisual Media Hogeschool voor de Kunsten Utrecht)

Marco Vet – Visual Storyteller & Photographer (BSc Business Development ROC College)

Yudha Irawan / Indieworks Creative – Architect & Researcher (MBA Institut Teknologi Bandung, Applied History University of London)

Production

Hightrade BV – Zwolle, The Netherlands

This publication is a joint initiative of TiMe Amsterdam, Konsorsium Kota Tua Jakarta and Urban Discovery. The project was sponsored with a subsidy from the ‘International Heritage Cooperation Matching Fund‘ of Dutch Culture and the Marinus Plantema Foundation and supported by the New Institute (Rotterdam), Indisch Herinneringscentrum (Den Haag), Meet Berlage (Amsterdam), Tugu Kunstkring (Jakarta) and Begandring Soerabaia (Surabaya).

In the winter of 2023, we hosted a pre-sale and crowdfunding campaign at Voordekunst. This book was published thanks to over 150 contributors and a generous donation of het Cultuurfonds. Your support also made it possible to donate 150 copies to cultural institutions, libraries and universities across Indonesia to truly share this forgotten piece of Dutch-Indonesian heritage.

Many thanks: Aad, Albertus, Alied, Amanda, Amelie, Andy, Anna, Anne en Gerald, Annemiek & Henk, Annoek, Anouk, Arida, Arjanti, Arjen, Arnout, Bart, Berber, Berber, Bertien, Bianca, Bram, Carel, Charlot, Charlotte, Chee Kien, Claudia, Cristan, Damon & Lotte, Dicky, Dido, Dike, Elisabeth, Ellen, Ellen, Ellen, Ellinoor, Elske & Rolf, Eric, Ernst & Ruud, Eva, Fieke, Floris, Frank, Frans, Geert, Gerda, Giorgio, Guus, Gwenda, Hanneke & Peter Hans, Hanif, Hans, Hans, Hans, Hedwig, Heidi, Helga, Hubert, Ingrid, Iris, Irma, Ita, Jacqueline, Jean-Paul, Jeroen, Jessica, Johannes, Joost, Josee, Karin, Karin, Kathinka, Katinka, Krista, Larissa, Leonieke, Linda, Maarten, Marc, Maren, Margaret, Marianne, Marianne, Marianne, Marijke, Marja, Marja, Marjolein, Mark Robert, Marlon, Martin, Maryanti, Matteo, Matthys, Max, Melle, Megan, Mienke, Milja, Mo, Muhammad Hunaina Fariduddin, Nick, Nicole & Christoph, Nina, Odette, Olivia, Paul, Paul, Paulien, Peggy, Peter, Peter Paul, Remco, René, René, Riemer, Robbe, Robert, Roosmarijn, Rutger, Ruud, Saskia, Saskia, Shita, Siebe, Simone & Wiebo, Siu Siu, Stephanie, Steve, Stieve, Suzanne, Tanja, Theo, Tijn, Tineke, Tom, Tombayu, Tony, Vaya, Vera, Wendie, Wilfred, Willem, Willy, Yvonne.

Special thanks to: Museum Het Schip, Hirsch & Reich Secondhand Books and WDJ Architecten for their generous donations and our media partners: Visiting Jogja, Observatorium Bosscha, Lost Jakarta, Oud Soerabaja Hunter, Roemah Toea, Indische Galerie, Museum Kotagede, Pura Agung Besakih, Yan Photo, AboutHistory.id, Solo Societeit and Semarang Heritage. .

The journal entries are a selection from the original 1931 publication Mijn Indische Reis. Gedachten over Cultuur en Kunst (’My Journey to the Indies. Thoughts on Culture and Arts’), published by W.L. & J. Brusse Uitgevers Maatschappij, Rotterdam. The photos, sketches and other visuals have been sourced from the Berlage archives at Het Nieuwe Instituut (Rotterdam), Royal Tropical Institute (Amsterdam), Royal Netherlands Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies (KITLV) (Leiden) and private and public collections in The Netherlands and Indonesia. All efforts have been made to trace the owners of the images used. Yet, there may be cases where we have not been successful. Anyone who believes they may have a copyright claim should contact the publisher.

About the team

Dr Petra Timmer - Art & Architectural Historian & Researcher

Petra Timmer is an art and architecture historian and works as an independent curator, researcher, author and lecturer for cultural institutions and leading museums, particularly in The Netherlands and Indonesia. She combines solid academic credentials with a hands-on approach to heritage related projects, with focus on cross cultural and postcolonial issues. Since 2007 Petra is co-owner of TiMe Amsterdam (Timmer & Meijer) international museums and heritage consultants. Currently she is research fellow at Utrecht University, Faculty of Humanities, Dept. History and Art History, to continue her research into Berlage’s journey in the Dutch East Indies. Petra spends her time between Indonesia and the Netherlands.

Dr Ester van Steekelenburg – Social Entrepreneur & Educator

Ester van Steekelenburg is the co-founder of Urban Discovery, a boutique agency that works on heritage revitalisation and interpretation projects for clients like the Asian Development Bank, UNESCO and international cultural agencies. In that capacity she collaborates with governments, developers and NGOs across Asia to build the business case for adaptive re-use of heritage assets. Ester is also the brains behind iDiscoverMaps, a digital platform where residents can map what matters in their neighbourhood and curate their own walking trails. It is a positive and practical tool for inclusive planning and placemaking projects, but also offers an imaginative format for youth education and public engagement. Ester lived in Hong Kong for 20 years and has recently returned to her native Netherlands.

Angeline Basuki – Architect & Heritage Manager

Angeline Basuki manages restoration projects for Konsorsium Kota Tua, a heritage management organisation that renovates and operates historic properties around Fatahillah Square. Trained as an architect, Angie is passionate about built heritage, particularly in Jakarta’s colonial heritage buildings, but her career also involves the natural environment. She led mangrove and peatland restoration initiatives in Kalimantan and Nusa Tenggara and conducted extensive research on heritage landscapes in Muaro Jambi and Tana Toraja. Angie lives in Jakarta.

Loes van Iperen – Writer, Editor & Photographer

Loes van Iperen is a writer, editor, and self-taught analogue photographer. Classic movies, the (his) tories of places, and personal memories inspire her work. When she is not taking photos, she works for NGOs, publications, and projects related to arts, culture, and history, such as iDiscoverMaps. Loes is from Amsterdam, the Netherlands and lived in Hong Kong and Los Angeles.

Anna Stork – Creative Content Maker

Annemarijn de Boer † – Creative Designer

Helia Vons – Student Intern

Fithry Dyoniputri – Illustrator & Graphic Designer

Borobudur, Java, 14 April 1923 by H.P. Berlage

Pengantar Introduction

Inleiding

“Het viel mij moeilijk te gelooven nu werkelijk op reis te zijn naar het Oosten, aan de vervulling van een wensch, wel altijd gekweekt, maar niet bereikbaar geacht... “

Genua, 28 Februari 1923

Een eeuw geleden, in 1923, ging een van Berlages grootste wensen in vervulling: eindelijk kon hij op reis naar Nederlands-Indië! Berlage was zeer geïnteresseerd in de Oosterse cultuur en denkwijze en koesterde al jarenlang het verlangen ‘de Oost’ met eigen ogen te zien, maar de gelegenheid deed zich niet voor. Dus toen hij in 1922 werd gevraagd om – tegen een royaal honorarium – een serie lezingen te geven voor vier Nederlands-Indische Kunstkringen, greep hij de kans met beide handen aan. Er was nu een aanleiding én een startkapitaal. Het schrijven van reisbrieven voor de Nederlandse krant Het Vaderland vormde een aanvulling op zijn budget. Met de regeringsopdracht een advies te schrijven over de restauratie van het Prambanan tempelcomplex op zak werd zijn reis naar het verre Oosten definitief. Tenslotte had zijn Indische reis nog een persoonlijke reden: Berlages neef Ru Bosscha, familie van moeders kant, was een vermaard theeplanter op Java. Deze reis was een mooie kans om hem eindelijk op te zoeken.

Op 28 februari was het dan zover. Vanuit de haven van Genua voer Berlage met het stoomschip de Grotius in ruim drie weken naar Batavia, de hoofdstad van de kolonie. Vervolgens reisde hij drie maanden lang door Java, Bali en Sumatra. De reis maakte een onuitwisbare indruk op hem. Ijverig pende hij zijn indrukken en observaties neer, die hij uiteindelijk in 1931 publiceerde als een 147 pagina’s tellend reisverslag, getiteld Mijn Indische Reis. Gedachten over Cultuur en Kunst.

Mijn Indische Reis is niet alleen een indrukwekkend reisverslag geïllustreerd met prachtige schetsen, maar ook een bevlogen compilatie van Berlages visie op cultuur en samenleving. Het zal niemand verbazen dat de bouwmeester uitgebreid schrijft over zowel oude als eigentijdse architectuur, of dat hij veel ruimte maakt voor cultuur-filosofische bespiegelingen en toekomstbeelden. Verrassender om te lezen is dat Berlage de lezer een ongekend intiem inkijkje in zijn persoonlijkheid biedt, en deze reis hem inspireerde tot het schrijven van een tiental gedichten. Maar wat bovenal opvalt is Berlages kritische kijk op de koloniale samenleving. Zijn uitspraken en gevoelens over misplaatste westerse superioriteit, beschamend koloniaal gedrag, toerisme en identiteit zijn nu, honderd jaar later, weer – of eigenlijk nog steeds – heel actueel.

Bieden Berlage’s observaties wellicht aanknopingspunten voor hedendaagse discussies? Wat vinden mensen – jong en oud, in Indonesië, Nederland en daarbuiten – vandaag de dag van zijn uitspraken? Wij – een internationaal team van professionals uit de culturele en creatieve sector – vonden daarom dat het hoog tijd was om Mijn Indische Reis af te stoffen en te vertalen: letterlijk, in het Indonesisch en Engels, en figuurlijk, naar de 21ste eeuw als Berlage di Nusantara (‘Berlage in de Archipel’).

“Sulit dibayangkan bahwa akhirnya saya sungguh dalam perjalanan ke Timur, memenuhi suatu keinginan yang sudah selalu didambakan, tetapi dianggap tak terjangkau...”

Genoa, 28 Februari 1923

Seabad yang lalu, tahun 1923, mimpi terbesar Berlage menjadi kenyataan: akhirnya ia berangkat ke Hindia Belanda! Berlage telah lama terpesona dengan arsitektur dan budaya Timur. Kunjungan ke belahan dunia yang jauh dari tempatnya berasal, telah lama berada dalam daftar keinginannya. Suatu hari di tahun 1922, ia diminta untuk memberikan rangkaian kuliah umum untuk Asosiasi Seni di Hindia Belanda, berita ini bagai jawaban untuk impiannya menjadi kenyataan. Ketika koran Belanda juga menawarkan untuk mempublikasikan jurnal perjalanannya dalam lima bagian, ia segera mengambil kesempatan itu. Yang membuat perjalanan ini semakin istimewa, pemerintah Hindia Belanda juga menugaskan Berlage untuk memberi masukan dalam proyek restorasi komplek Candi Prambanan. Sebagai tambahan, Berlage memiliki alasan pribadi melakukan perjalanan ini. Pengalaman ini memberikan kesempatan sekali seumur hidup untuk bertemu sepupunya, Ru Bosscha, pemilik perkebunan teh di Malabar, Jawa Barat. Ia berlayar dari Genoa dengan menumpang kapal SS Grotius menuju Batavia, yang dicapainya hanya dalam tiga minggu. Kemudian ia melakukan perjalanan selama tiga bulan ke Jawa, Bali dan Sumatera dengan kereta api dan mobil. Sebuah perjalanan penting dalam hidupnya: ketika bepergian, sang arsitek jatuh cinta dengan Nusantara. Ia tuangkan kesan dan pengamatannya ke dalam jurnal, yang kemudian diterbitkan pada tahun 1931 dengan judul Mijn Indische Reis. Gedachten over Cultuur en Kunst (‘Perjalanan Hindiaku. Pemikiran tentang Kebudayaan dan Seni’)

Mijn Indische Reis tidak hanya merupakan buku yang mengesankan berisi sketsa-sketsa indah dan bahkan puisi, tetapi juga menampilkan gagasan-gagasan kuat Berlage tentang budaya dan masyarakat. Ia membahas tentang arsitektur bersejarah dan kontemporer serta refleksi dan visi ke depan filsafat-budaya. Ia juga menampilkan sekilas kepribadiannya kepada pembaca. Tapi yang paling menonjol adalah kritiknya terhadap kolonialisme di Hindia Belanda. Berlage mengutarakan pernyataan dan perasaannya terhadap superioritas Barat yang salah tempat, perilaku kolonial yang memalukan, pariwisata dan identitas yang sedang - atau bisa dibilang, masih - sangat relevan. Mungkin pandangannya yang sudah seabad dapat memberikan bahan bakar untuk debat hari ini.Apa pendapat orang-orang masa kini - tua dan muda - tentang pengamatan Berlage? Dan mengapa laporan ini tidak pernah diterjemahkan ke dalam Bahasa Indonesia? Saat ini adalah waktu yang tepat untuk membersihkan debu Mijn Indische Reis dan menerjemahkannya, secara harfiah ke Bahasa Indonesia dan Inggris, secara kiasan ke abad 21 sebagai Berlage di Nusantara.

“It was hard for me to believe that I was actually travelling to the Orient, fulfilling a wish that I had always cherished but not thought achievable...”

Genoa, February 28, 1923

A century ago, Berlage saw one of his biggest wishes come true: it was finally time to venture eastwards! He had been long fascinated by architecture and culture in the East, and a visit to that part of the world had been on his bucket list for years. When one day in 1922, he was asked to give a series of lucrative public lectures for Art Associations in the Dutch East Indies, it looked like his long-cherished dream was finally within reach. When a Dutch newspaper offered to feature a five-part publication of his travel letters, he jumped at the opportunity. The icing on the cake was a government assignment for advice on the restoration of the Prambanan temple complex. In addition, Berlage had a personal reason for making the long journey. It provided a once-in-a-lifetime opportunity to meet up with his cousin Ru Bosscha, who owned a tea plantation in Malabar in the Dutch East Indies. In Genoa, he boarded the steamship ‘Grotius’ bound for Batavia, which he reached in just over three weeks. He then spent the next three months traversing Java, Bali and Sumatra. It truly was a journey of a lifetime: while travelling, the architect sees himself falling in love with the archipelago. He diligently kept a record of his impressions and observations in a journal, which he would eventually publish in 1931, titled Mijn Indische Reis. Gedachten over Cultuur en Kunst (‘My journey to the Indies. Thoughts on Culture and Arts’).

Mijn Indische Reis is not only an impressive book filled with stunning sketches and even a dozen poems but also a powerful exhibit of Berlage’s pronounced ideas on culture and society. He addresses his views on historic and contemporary architecture and his culture-philosophical contemplations and foresight, as is expected from the master builder and mentor. However, he also offers the reader an intimate glimpse into his personality. But it is his critique of the Dutch colony that intrigues most. His surprisingly candid statements and feelings on Western superiority, embarrassing compatriots, tourism and identity are again—or should we say, still—incredibly relevant. Perhaps his century-old viewpoints can even provide fuel for today’s debate. What would people— young and old, in Indonesia, the Netherlands, and beyond—now think of Berlage’s observations? We—a bilateral team of professionals working in the cultural and creative sectors— felt it is high time to dust off Mijn Indische Reis and translate it, literally and figuratively: to Bahasa Indonesia and English and to the 21st century as Berlage di Nusantara (‘Berlage in the Archipelago’).

1923 – Mijn Indische Reis

Hendrik Petrus Berlage – ‘Hein’ voor vrienden – is 67 jaar oud en al vele jaren een alom gerespecteerd en gevierd architect. Deze pionier van de moderne bouwkunst was een voorbeeld voor een hele generatie jonge architecten, waaronder vakgenoten in Nederlands-Indië. In de kolonie wordt dan ook reikhalzend naar zijn komst uitgekeken, in de hoop dat Berlages aanwezigheid een kwaliteitsimpuls zal geven aan het koloniale bouwen. Als hij eenmaal in Indië is, vraagt het stadsbestuur van Batavia Berlage ook nog om advies over hun uitbreidingsplan; de kers op de taart.

Maar Berlages primaire drijfveer is nieuwsgierigheid, het verlangen om Indië werkelijk te zien, en te ondergaan. Hoe langer hij op reis is, hoe meer uitgesproken zijn observaties worden: verwondering maakt plaats voor bewondering; verbazing wordt uiteindelijk verbijstering. Berlage neemt de tijd om zijn gedachten en gevoelens te ontwarren, ideologisch te duiden en zijn oorspronkelijke reisverslag te bewerken tot een boek. Pas acht jaar na terugkomst in Nederland wordt Mijn Indische Reis uitgegeven. Het wordt een boek met een sterk maatschappijkritische boodschap: indruisend tegen heersende dogma’s stelt Berlage dat we in het Westen nog veel kunnen leren van de Oost.

Er verschijnen enkele lovende recensies in vakbladen, maar of het boek in destijds bredere weerklank vond en of de breedte en diepte van zijn betekenis aankwam is niet bekend.

Vele jaren later is er hernieuwde aandacht voor Mijn Indische Reis: in 1991 verschijnt een cassette met de schetsen met commentaar van architect Joris Molenaar die Berlage is nagereisd. In 1996 maakt Max van Rooy, journalist, architectuurkenner en kleinzoon van Berlage met filmmaakster Ike Bertels de documentaire De Hollandse Tropenstijl, met Berlages reisboek als leidraad. In 2011 laat Herman van Bergeijk, eveneens architect, na grondig archiefonderzoek, zijn licht over Berlages reis schijnen in de documentaire Berlage en Nederlands-Indië. De focus van deze werken is met name gericht op de architectuur, andere implicaties lijken bijzaak of komen niet aan bod.

Met Berlage di Nusantara willen we Berlages reis op een andere manier bekijken en zijn ‘vergeten verhaal’ opnieuw tot leven brengen.

2023 - Berlage di Nusantara

Het mag dan honderd jaar geleden zijn dat Berlage op avontuur ging naar toenmalig Nederlands-Indië, wij zijn ervan overtuigd dat deze bijzondere reis uit 1923 een mooie manier is om ‘hot issues’ van nu aan te kaarten, zowel in Nederland als Indonesië. Spraakmakende onderwerpen zoals (de)kolonisatie, culturele identiteit en diversiteit, en duurzaam bouwen passeren de revue. Ook kan Berlages vertaalde reisdagboek een middel zijn om dit (immaterieel) cultureel erfgoed samen opnieuw te ontdekken. Immers, in Indonesië groeit de belangstelling voor (koloniaal) erfgoed en geschiedenis sinds een aantal jaar sterk en in Nederland staan de onderwerpen kolonisatie en dekolonisatie momenteel volop in de publieke belangstelling.

Onze ‘Indische Reis 2.0’ is geen simpele samenvatting en ook geen volledige vertaling van Berlages avontuur, het is een zorgvuldig samengestelde nieuwe editie van zijn oude reisdagboek, bestaande uit drie delen:

1. Mijn Indische Reis

We brengen een reizende Berlage uit 1923 tot leven in het hier en nu. We hebben de meest opvallende citaten en schetsen uit Berlages reisdagboek geplukt en stellen deze centraal in deze hernieuwde uitgave van zijn reisverslag. We ontmoeten de persoon achter de beroemde architect terwijl hij het land verkent met verschillende brillen op: reiziger, architect, denker en criticus. Tijdens onze zoektocht naar historische en geografische context stuitten we op evenzoveel vragen als antwoorden; voldoende aanknopingspunten om Berlages draad honderd jaar later weer op te pakken en voort te borduren op zijn reis.

2. Berlage op Reis

Berlages reisschema (een lezingenreeks, bijeenkomsten en opdrachten) in diverse steden was zorgvuldig voorbereid. Hij ontmoette collega-architecten, koloniale functionarissen, Indonesische aristocraten en natuurlijk (familie)vrienden. Maar ook nam hij de tijd om wat langer op bepaalde plekken te blijven en geestverwanten te bezoeken. We zijn de archieven ingedoken op zoek naar historische foto’s, brieven en andere afbeeldingen van gebouwen, mensen, situaties en plekken die hij in zijn dagboek beschrijft om zo zijn reis te reconstrueren.

3. Opnieuw op Reis

Berlages schetsen en quotes zijn meer dan historisch materiaal, ze zijn ook een vertrekpunt voor een discussie over actuele vraagstukken. We hebben in Indonesië en in Nederland twintig inspirerende mensen – van artiesten tot ambassadeurs – uitgenodigd om te reageren op Berlages overpeinzingen. En zo gaat hij, een eeuw later, opnieuw op reis.

*N.B.: Om de authenticiteit te waarborgen hebben we de citaten uit Berlages tekst in het oorspronkelijke Nederlands gelaten. Ook de Engelse en Indonesische vertalingen reflecteren diezelfde zeitgeist.

1923 - Perjalanan Hindiaku

Hendrik Petrus Berlage - atau dikenal teman-temannya sebagai ‘Hein’ - saat itu berusia 67 tahun dan telah menjadi arsitek yang telah dihormati dan dikenal luas. Sebagai pelopor arsitektur modern, Berlage banyak menginspirasi arsitek-arsitek muda, termasuk rekan-rekannya di Hindia Belanda.

Kunjungannya ke Hindia sangat dinantikan; kehadirannya diharapkan bisa meningkatkan industri arsitektur di koloni. Saat perjalanan itu pula, Dewan Kota Batavia juga menugaskannya sebagai konsultan untuk rencana pengembangan kota tersebut.

Banyak hal yang memungkinkan perjalanan ini bisa terwujud. Motif utama Berlage berangkat adalah rasa keingintahuan, ingin melihat dan mengalami secara langsung Hindia Belanda. Lebih dari sekadar mendambakan keindahan misterius dan eksotis Timur, Berlage juga tertarik dengan cara hidup Timur - seperti halnya banyak cendekiawan Barat. Seiring waktu berjalan, pengamatan Berlage semakin jelas: keingintahuan membuka jalan untuk kekaguman; dan ketakjuban berubah menjadi kebingungan. Delapan tahun kemudian Mijn Indische Reis dipublikasi: Berlage menghabiskan waktu tersebut untuk menyunting dan menambahkan teori ke dalam naskahnya.

Terlepas dari sebuah ulasan panas di sebuah majalah perdagangan, tidak terlalu diketahui bagaimana buku tersebut diterima, apakah buku itu membuat resonansi yang lebih luas, dan apakah pembaca betul-betul memahami maksud di dalamnya. Beberapa dekade kemudian pada tahun 1991, Joris Molenaar, seorang arsitek Belanda, menerbitkan kembali Mijn Indische Reis berupa sketsa-sketsa Berlage dan komentarnya. Selanjutnya tahun 1996, Max van Rooy - seorang jurnalis, ahli arsitektur sekaligus cucu Berlage - membuat film dokumenter De Hollandsche Tropenstijl (Gaya Tropis Belanda) bersama pembuat film, Ike Bertels. Film ini menggunakan buku Berlage sebagai pedoman. Pada tahun 2011, arsitek Herman van Bergeijk menyajikan penelitian arsip perjalanan Berlage secara mendalam; Berlage en Nederlands-Indië (Berlage di Hindia Belanda). Namun penelitian ini berfokus pada arsitektur, sedangkan topik lain nyaris tak tersentuh.

2023 - Berlage di Nusantara

Seratys tahun sudah Berlage memulai perjalanannya; kami merasa bahwa menghidupkan kembali perjalanan Berlage di 1923 adalah cara baik untuk mengangkat berbagai topik hangat di Belanda dan Indonesia saat ini, seperti (de)kolonisasi, identitas budaya dan keberagaman, serta bangunan berkelanjutan. Dengan minat yang semakin meningkat terhadap sejarah dan warisan (kolonial) di Indonesia dan sorotan terkini akan masa lalu kolonial di Belanda, perjalanan Berlage bisa membawa perspektif baru tentang hubungan spesial antara kedua negara ini dan memungkinkan kita untuk menemukan kembali warisan budaya (tak benda) ini bersama.

‘Mijn Indische Reis 2.0’ kami bukan sekadar ringkasan, terjemahan lengkap atau pun analisis petualangan Berlage; ini adalah edisi baru yang merupakan hasil kurasi yang teliti dari jurnal lamanya, terdiri dari tiga bagian:

1 Untuk menghidupkan Berlage yang sedang berjalan-jalan, kami menyusun versi ringkas dari jurnal di mana kutipan-kutipan Berlage yang paling menarik dan bagian-bagian yang memancing kita untuk berpikir menjadi pusat perhatian. Kita bertemu dengan pribadi di balik arsitek terkenal tersebut saat ia menjelajahi negara itu melalui kacamata yang berbeda: sebagai penjelajah, arsitek, pemikir, dan kritikus. Menambahkan konteks sejarah dan komentar menghasilkan wawasan yang menarik namun juga lebih banyak pertanyaan; alasan yang cukup bagus untuk terus merajut benang-benang pikirannya di mana ia meninggalkannya dan melanjutkan warisannya.

2. Rencana perjalanan Berlage disusun dengan teliti; jadwalnya dipenuhi dengan pertemuan, ceramah, dan tugas-tugas lain di berbagai kota. Ia memiliki kesempatan untuk bertemu dengan sesama arsitek, teman keluarga, pejabat kolonial, dan aristokrasi Indonesia. Namun, ia juga singgah lebih lama di tempat-tempat yang disukainya dan juga menemukan orang-orang dengan semangat yang sejalan, di antaranya adalah tokoh-tokoh yang cukup tegas dan tokoh-tokoh mengejutkan. Kami mencari foto, surat, kartu pos, dan visual bangunan, situasi, dan tempat yang ia tulis untuk mereka ulang perjalanannya dan orang-orang yang ia temui di sepanjang perjalanan.

3 Jurnal ini lebih dari sekedar naskah sejarah; sketsa-sketsa dan kutipan-kutipan Berlage menjadi pemantik pembicaraan yang baik untuk berdiskusi tentang isu-isu penting saat ini. Kami mengundang dua puluh orang yang menginspirasi di Belanda dan Indonesia—dari penyanyi hingga seniman jalanan dan arsitek hingga duta besar—untuk merenungkan pemikiran Berlage dan memberikan refleksi mereka. Dan begitulah, seabad kemudian, perjalanannya berlanjut.

*Catatan editor: untuk menjaga rasa tahun 1920-an, kami tidak mengubah kutipan-kutipan dalam bahasa Belanda, dan terjemahan

bahasa Inggris dan bahasa Indonesia juga mencerminkan semangat zaman itu.

1923 – My journey to the Indies

Hendrik Petrus Berlage—known to his friends as ‘Hein’—is 67 years old and has cemented his reputation as a highly respected master builder. A pioneer of modern architecture, Berlage had already inspired a generation of young architects, among whom colleagues in the Dutch East Indies. His visit to the Indies is eagerly anticipated; perhaps this high-profile visit would yield a much-needed quality boost for the architecture industry in the colony. When the Batavia City Council also assigns him as a consultant for the expansion plans for the city, a nice plump cherry on the cake.

Yet, his main driver is a deep sense of curiosity and the urge to truly see and experience the Dutch East Indies. His observations get bolder throughout his trip: wonder makes way for admiration, and astonishment finally evolves into bewilderment. It is not until eight years later that Mijn Indische Reis gets published. Berlage takes his time contemplating and revising to eventually publish a book with a strong underlying ideological message: he challenges prevailing dogmas by arguing that in the West, there is much to be learned from the East. Apart from a single rave review in a trade magazine, little is known about how his book was received, whether or not it found a wider resonance, and whether people actually managed to read it between the lines.

Decades later, there was a renewed interest in Mijn Indische Reis. Dutch architect Joris Molenaar retraced the trip and reprinted Berlage’s travel sketches with commentary in 1991. In 1996, Max van Rooy, a Dutch journalist, architecture expert and Berlage’s grandson, joined forces with filmmaker Ike Bertels to make a documentary. Titled De Hollandse Tropenstijl (‘Dutch Tropical Style’), their film was guided by Berlage’s journal. More recently, in 2011, Dutch architect Herman van Bergeijk spotlighted Berlage’s trip in a meticulously researched book, Berlage en Nederlands-Indië (‘Berlage and the Dutch East Indies’). Yet, these initiatives were primarily architecture-focused; other aspects of his journey were not or hardly touched upon. With Berlage di Nusantara, we want to shine a different light on his journey and revive his ‘forgotten story’.

2023 - Berlage di Nusantara

It may have been 100 years ago that Belage embarked on his journey; we feel that reviving Berlage’s 1923 trip is a great way to address today’s hot topics in both the Netherlands and Indonesia: talking points such as (de)colonisation, cultural identity and diversity, and even sustainable building. Tapping into a growing interest in (colonial) history and heritage in Indonesia and the current spotlight on the colonial past in the Netherlands, Berlage’s journey could also bring a fresh perspective to the special connection between the two countries and allow us to rediscover this piece of (intangible) cultural heritage together.

Our ‘Mijn Indische Reis 2.0’ is not simply a summary nor a complete translation or analysis of Berlage’s adventure; it is a carefully curated new edition of his old journal, comprising three parts:

1. To bring a travelling Berlage to life, we put together an abridged version of the journal where Berlage’s most interesting quotes and thought-provoking passages take centre stage. We meet the person behind the famous architect as he explores the country through different lenses: traveller, architect, thinker, and critic. Adding historical context and commentary led to interesting insights but even more questions; good enough reason to continue spinning the threads of his thoughts where he left them and continue his legacy.

2. Berlage’s itinerary was meticulously planned; his schedule was packed with meetings, talks, and other assignments in different cities. He had the opportunity to meet fellow architects, family friends, colonial officials, and Indonesian aristocracy. Yet, he also lingered a bit longer in places he liked and went out of his way to see like-minded spirits, among whom quite outspoken personalities and surprising figures. We searched the archives for photos, letters, postcards and visuals of buildings, situations and places he wrote about to reconstruct his journey and the people he met on the way.

3. The journal is more than a historical manuscript; Berlage’s sketches and quotes make great conversation starters for a good chat about today’s urgent issues. We invited twenty inspiring people in the Netherlands and Indonesia—from singers to street artists and architects to ambassadors—to ponder Berlage’s thoughts and provide their reflections. And so, a century later, his journey continues.

*Editor’s note: to capture the spirit of the 1920s, we left the Dutch quotes unedited, and the English and Indonesian translations also reflect that zeitgeist.

Berlage • a brief bio

Hendrik Petrus BERLAGE (Amsterdam, 1856 - Den Haag, 1934) 1870s

Berlage was educated at the prestigious ETH Zurich, a breeding ground for new ideas

1880-90s

Berlage’s rationalist design principles came to fruition

1900-1910s

The groundbreaking Amsterdam Stock Exchange catapults Berlage to fame

1920-1930s

From the architectural thought leader of his generation, to the undisputed ‘father’ of modern Dutch architecture’

After a short stint at the National Academy of Visual Arts in Amsterdam, Berlage enrolled at the architecture faculty of the Eidgenössische Polytechnicum (Technical College) in Zurich, Switzerland, where he was introduced to the innovative ideas of Gottfried Semper, a German architect and art theorist. After graduating, Berlage travelled extensively through Europe.

In 1889, Berlage started his own practice in Amsterdam. Authenticity became one of his main design principles. He began to rebel against the prevailing neo-styles and developed new views, now known as New Art or Rationalism. For Berlage, architecture was as much about form as it was about function: it should respond to current affairs and be rooted in contemporary technical development.These design principles can be traced back to Semper. Berlage’s profound ideas on ‘communal art’ were pioneering. He advocated a new approach to architecture and urban design; in his view, art and architecture exist to positively impact society, and architectural beauty comes from the connection between sober design, honest construction materials and functional decoration.

Berlage’s big breakthrough came in 1896 with the commission for the new stock exchange in Amsterdam. This project was a chance to put his architectural vision into practice: he envisioned a monumental building in which art, decorations, paintings, sculptures and even furniture come together as a ‘Gesamtkunstwerk’. The building was groundbreaking in every respect and earned him a big-name reputation in progressive intellectual circles. After the stock exchange was completed in 1903, new commissions started flooding in: Berlage was asked to design offices, villas, public buildings, social housing projects, but also city planning assignments, like the expansion plan for Amsterdam South. His most famous works from this period are Sint Hubertus hunting lodge on the Veluwe, Holland House in London and the Hague Municipal Museum (now the The Hague Art Museum).

Perhaps even more important than his buildings was the influence of his design principles. As a radical innovator, he was on par with architectural pioneers such as Frank Lloyd Wright in the USA, Mackintosh in the UK, Wagner, Hoffmann and Loos in Austria and Perret in France. Berlage is seen as the ‘father of Dutch modern architecture’, an intermediary who bridged traditionalists and modernists and paved the way for younger generations. Berlage’s theories inspired most Dutch architectural groups of the 1920s, including the Amsterdam School, de Stijl and Functionalism.

Berlage’s principles still form the core of quintessential Dutch design today: rational, honest, down-to-earth and straightforward, without superfluous decoration.

Berlage was Honorary Professor at the University of Groningen and TH Delft (now TU Delft). He received the British RIBA Royal Gold Medal in 1932.

Berlage died in The Hague in 1934.

“Dari semua orang-orang Eropa hebat dan berpengaruh yang pernah mengunjungi Hindia Belanda, hanya Berlage yang patut kita hormati. Tak ada satu pun rekan-rekan muda yang bisa menandinginya, baik di Hindia, maupun di rumah. Demikianlah kita semua yang, baik secara langsung maupun tidak langsung, terpengaruh kuat olehnya; menghormati ia sebagai guru yang luhur, orang yang jujur dan ahli bangun yang penting.” Thomas Karsten, Artikel yang ditulis Karsten tentang Berlage di De Taak, 14 Februari 1923

“Berlage was an erudite person with a message to tell. The architects of the modern movement, in the twenties, looked at him as a stimulator, a pioneer and their nestor.” Cor Passchier, The quest for the ultimate architecture: Indonesia in the late colonial period, 2008

“‘Bezonnen’, zo zag hij zichzelf graag.” Annie Romein-Verschoor, Erflaters van onze beschaving, 1938-1940

“Berlage was a lone giant.” Ludwig Mies van der Rohe

“The most influential Dutch architect of the early 20th century, Berlage was the main arbiter of what was good and bad in Dutch Architecture and also in the colony.” Rudolf Mrazek, Engineers of Happy Land: Technology and Nationalism in a Colony, 2018

“Berlage is geen voorbeeld geweest, maar een stuwkracht. Hij is een leider geweest die zó goed geleid heeft, dat hij reeds vóór zijn dood gemist kon worden.” Annie Romein-Verschoor, Erflaters van onze beschaving, 1938-1940

“Berlage, de Hollandsche bouwmeester met een wereld-reputatie, één der grootsten onder de grooten.” Preanger Bode, 29 maart 1923

“(...) it was the Dutch architect and urban planner Berlage whose buildings in Amsterdam, The Hague, Rotterdam, Leipzig and London, together with his writings on architecture, shaped the thinking of a new generation of Dutch architects arriving in the Indies.” Hugh O’Neill, ‘The architect at work’, in: The Life and Work of Thomas Karsten, Amsterdam 2017, pp. 127-128.

“Berlage is de meest alom aanwezige architect binnen de Nederlandse architectuurgeschiedenis en grondlegger van de Nederlandse moderne architectuur. Samen met Hermann Muthesius, Henry van de Velde en Otto Wagner ook die van Europa.” Archives, Het Nieuwe Instituut

Berlage’s Indonesian Legacy

Berlage’s architectural footprint in the Netherlands is well-documented, but his Indonesian legacy is lesser-known.

Berlage designed the local head office of the insurance company De Nederlanden van 1845 in Jakarta (then Batavia). Since Berlage built several office buildings for the same company in the Netherlands, he was also asked to design their Batavia headquarters. The recession was looming in Europe, so the ambitious architect embraced this much-welcomed opportunity wholeheartedly. The building, which came to life at his drawing table in cold and faraway Amsterdam, was built in 1913 when Jakarta Kota Tua was the thriving commercial hub and wealthy capital of the Dutch colonial empire. The compact building, featuring two small towers and an overhang to shield the building from the heat, unmistakenly carries Berlage’s style signature. Today, the building is mostly kept in its original style and used as an office building for Assuransi Jasindo, a large insurance company. In Surabaya stands another

Jakarta - De Nederlanden van 1845 (predecessor of ING/Nationale Nederlanden) (1913)

office building Berlage designed for the Algemeene Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente, a prestigious Dutch insurance company. Gedung Algemeene—also known as Gedung Aperdi or Gedung Singa (‘the house with the lions’)—was Surabaya’s first-ever modern 20th-century architecture building. It was one of the city’s most prominent office buildings strategically located along the Willemskade. Like Berlage’s Jakarta building, the design for this office building was also sent by post from Amsterdam. It was built in 1900-1901 when Berlage was busy working on his groundbreaking stock exchange project in Amsterdam. Some of his close colleagues also contributed to Gedung Singa. Mendes da Costa designed the two Assyrian lion statues, and Jan Toorop created the eye-catching tile tableau on the façade. It portrays two mothers, one European and one Indonesian, with their children. The grains and hourglasses suggest a reference to the book of Genesis 41 (about the seven prosperous and seven meagre years), symbolising the importance of— you guessed it—having insurance. The now-deserted Gedung Singa is a uniquely stunning example of rationalist architecture in Indonesia.

Surabaya - De Algemeene (predecessor of AEGON Levensverzekering N.V.) (1900) also known as Gedung Singa, ‘the house with the lions’

Berlage on the road

Berlage’s visit was much anticipated by admirers and critics alike. His journey was planned around a series of site-visits and lectures to art and architect’s associations on subjects that varied from ‘The Development of Amsterdam’ and ‘The World Crisis and The Arts’ to ‘The Bridge as a Work of Art’.

Indische Courant, Den Haag, 24 Februari 1923 –“Berlage komt met de Grotius naar Indië.”

“Berlage akan berlayar dengan Grotius ke Hindia.”

“Berlage will board the Grotius to the Indies.”

Indische Courant, Batavia, 1 March 1923 –“Misschien opent zijn komst een nieuwe aera in de bouwkunst in Indië, waar slechts weinig bouwkundigen begrip van smaak toonen en tevens inzicht wat Indië noodig heeft.”

“Mungkin kunjungannya akan memulai era baru arsitektur di Hindia, di mana hanya sedikit arsitek yang memiliki kepekaan atau perhatian pada apa yang sesungguhnya Hindia butuhkan.”

“Perhaps his visit will start a new era for the architecture in the Indies, where only few architects have a sense of refinement or have eye for what the Indies actually need.”

Indische Courant, Tandjong Priok, 29 March 1923 –“Op een der bovendekken gekomen herkenden we, na enige moeite – het witte pak belemmert spoedige herkenning – dr. Berlage aan zijn kleine gestalte en het witte kortgeknipte baardje.”

“Butuh waktu mengenalinya, karena setelan putih membuatnya sulit dibedakan, tapi di dak atas kami bisa mengenali Dr. Berlage dari tubuh mungil dan janggut putihnya yang rapi.”

“It took a little while – his white suit made it difficult to single him out – but at one of the upper decks we recognised dr. Berlage by his short stature and neatly trimmed white beard.“

De Preangerbode, 22 April 1923 –“Een treffende tegenhanger van de blaaskaken, die overal een ‘oordeel’ over hebben op het eerste gezicht, is dr. Berlage…”

“Perbedaan mencolok di antara para penggerutu yang cepat menghakimi adalah Dr. Berlage.”

“Dr Berlage is a welcome exception to the braggarts who are always so quick to judge.”

Indische Courant, Bandoeng, 1 May 1923 –

“De bejaarde reiziger schijnt enigzins ontsteld te zijn; hij ziet er wat afgemat uit.”

“Wisatawan lanjut usia itu tampak lelah.”

“The elderly traveller appears to be somewhat under the weather; he looks a bit tired.”

Indische Courant, Bandoeng, 8 May 1923 –“Velen hadden zich den heelen avond moeten bedwingen. Niet uit wrevel, doch uit sympathie. Dr. Berlage had gesproken van hart tot hart.” “Banyak yang menahan diri sepanjang malam. Bukan karena dendam, tapi karena simpati. Dr. Berlage telah berbicara dari hati ke hati.”

“Many had had to restrain themselves all evening. Not out of spite, but out of sympathy. Dr. Berlage had spoken heart to heart.”

Het Nieuws van den Dag voor Neerlandsch-Indië, Batavia, 11 June 1923 –

“Dr. P.H. Berlage, de man die met zijn meer dan afgrijselijk Beursgebouw het mooie

Damrak gezicht in Amsterdam onherstelbaar heeft vernield zal heden avond in het Kunstkringgebouw eene voordracht houden over ‘De Crisis en de Kunst’.”

“Dr. H.P. Berlage, orang yang menghancurkan pemandangan indah Damrak di Amsterdam dengan gedung bursa efek-nya yang mengerikan, akan memberikan ceramah malam ini di Kunstkring tentang ‘Krisis dan Seni’.”

“Dr. H.P. Berlage, who forever damaged the beautiful view of the Damrak in Amsterdam with his atrocious stock exchange building, will give a lecture at the Kunstkring this evening about ‘The Crisis and The Arts’.”

travel in the 1920s

In the 1920s ocean liners and railroads made faraway places accessible.

Transatlantic journeys and voyages to ‘the Orient’ became trendy among the vacationing upper-class.