�
2
�
ONTDEK JE FAMILIEGESCHIEDENIS MET JE (GROOT)OUDERS.
JOUW FAMILIEGESCHIEDENIS MAAK INDISCHE, MOLUKSE, CHINEES-INDISCHE EN
HOLLANDSE HERINNERINGEN AAN NEDERLANDS-INDIË WEER LEVEND!
SIMONE BERGER
�
3
�
Voor:
Ik draag dit boek op aan Jaap en Didi, mijn ouders voor altijd in innige liefde verbonden. En aan iedereen die zijn familiegeschiedenis samen deelt en beter wil leren kennen en hier rijker van wordt en door de kennis en het begrip het die plaats kan geven die het verdient.
Wil je alle antwoorden, aantekeningen etc. graag verzamelen? Ga dan naar www.aerialmediacom.nl/boek/istori-kita-jouw-familiegeschiedenis/ en download het pdf Istori Kita invulschrift.
Colofon ISBN 978-94-026-0128-2 NUR 680 © 2016 Simone Berger 1ste druk 2016 2e herziene druk 2017 Eindredactie: Sylvia Pessireron Omslagontwerp en vormgeving: Teo van Gerwen Design Voor uitgebreide fotoverantwoording, zie pagina 317 www.facebook.com/Istorikita
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet 1912, juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB, Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever 4te wenden. � �
Zonder kennis van het verleden kun je niet vooruit kijken
ďż˝
5
ďż˝
�
6
�
EEN JEUGDHERINNERING Mijn mooiste jeugdherinneringen spelen zich af bij het Tobameer, hoog in de bergen in Noord-Sumatra. Het was er betoverend mooi, alhoewel ik er bijna ben verdronken. De eerste keer dat we daar op vakantie naartoe gingen, rende ik naar het water. Ik hoorde de kinderen spetteren, uitbundig lachen en lol maken. Dit wil ik ook, moet ik gedacht hebben en ik sprong in een sampan (kano) die aan de kant lag. Ik realiseerde me niet dat dit bootje zo wiebelig
was en al snel sloeg ik om en dreef de sampan van mij vandaan. Ik kon nog niet zwemmen, maar met de hondjesslag wist ik de kant te bereiken.
J.J. Straakenbroek (Medan, 1940).
�
8
�
Voorwoord
I
Veel mensen die uit Nederlands-Indië kwamen, zullen slechts
k ben geboren en getogen in Nederland. Mijn vader daar-
mondjesmaat iets over vroeger willen vertellen. De spaar-
entegen bracht zijn jonge jaren door in Nederlands-Indië.
Zijn jeugdherinneringen spelen zich af in een heel andere
zame bezittingen die ze meenamen naar Nederland zijn
op een ander eiland in de Gordel van Smaragd. Zij hebben
men het begin van een reis naar het verleden. Jij kunt die reis
wereld, net zoals die van vele anderen die zijn geboren en
opgeborgen op zolder, in de kelder of een bureaula. Die goed
opgegroeid op Java, Sumatra, de Molukken, Nieuw-Guinea of
bewaarde foto’s, brieven en/of voorwerpen over Indië vor-
de Japanse bezetting meegemaakt, de Bersiap-periode en het
meebeleven met jouw (groot)ouder of andere verwanten als
gedwongen vertrek uit hun geliefde geboorteland. Dat laatste
‘ooggetuigen’.
heeft hun leven drastisch veranderd.
Deze gids is een hulpmiddel om de unieke geschiedenis van
Uit de verhalen van mijn vader, J.J. Straakenbroek, besefte
jouw familie vast te leggen. Je kunt er een ‘verzamelplek’ van
ik dat iedereen die de nadagen van Nederlands-Indië heeft
maken met persoonlijke foto’s, brieven en citaten van fami-
meegemaakt, iets bijzonders te vertellen heeft. Ik voelde zijn
lieleden en belangrijke plaatsen en gebeurtenissen markeren
verdriet toen hij het land moest verlaten en de onmacht en
op de topografische kaarten.
het onbegrip toen hij in Nederland kwam.
Er komen uiteenlopende onderwerpen aan bod. Ik introdu-
Terwijl ik naar hem luisterde, groeide bij mij het besef dat
ceer ze met een aantal vragen die bedoeld zijn om herin-
iedereen die iets wil weten over de jeugd van zijn (groot)
neringen op te roepen. Heel bewust hanteer ik de ‘jij-vorm’,
ouder(s) en het leven in Nederlands-Indië en Indonesië, niet
zodat het stellen van vragen minder afstandelijk wordt. De
te lang moet wachten met het stellen van vragen. Degenen
foto’s, gedichten, tekeningen en korte citaten zijn bedoeld als
die deze verhalen nog uit de eerste hand kunnen vertellen,
stimulans voor het geheugen. Zodra de verhalen naar boven
zijn inmiddels op hoge leeftijd.
komen, gaat het verleden leven.
Ik ben blij met alles wat mijn vader vertelde. Het heeft mij
geïnspireerd om dit boek te maken. Een aantal van zijn her-
De voetsporen van de vorige generatie hebben ons gebracht
waar wij tegenwoordig zijn. Koester de erfenis aan Indische
inneringen heb ik hierin verwerkt.
verhalen en herinneringen en geef er de waarde aan die ze verdient. Dat zal ons motiveren om trots te zijn op onze
Wij, kinderen van ouders met een verleden in Nederlands-In-
(groot)ouders.
dië, zijn de jongere generatie. De meesten van ons zijn in Nederland geboren en hebben een ander referentiekader.
Simone Berger-Straakenbroek
De verhalen uit mijn jeugd en datgene wat ik zag en voelde
Mei, 2016
in mijn omgeving, zorgden voor een enorme betrokkenheid. Iedereen zou het verhaal van zijn familie moeten kennen om
te begrijpen wat zij die in Indië woonden, hebben moeten doorstaan. De frustraties, de pijn, de heimwee en het ver-
driet, maar ook de veerkracht die zij hebben getoond door in Nederland een nieuw bestaan op te bouwen.
�
9
�
�
10
�
Ik wil verhalen, verhalen, blijven doorverhalen, zoals de woekerplant de boom omstrengeld houdt, die door blijft groeien in het ravijn, waar hij zich vasthecht in de moederaarde. (Lied van het eiland Flores)
ďż˝
11
ďż˝
Inhoud 14
WERKWIJZE EN TIPS
129
UITSTAPJES
21
DE PRILSTE JEUGDHERINNERINGEN
139
VULKANEN
17
23 25
29 33 39
41
45 49
53 57 59
64 65
71 75 81
83 89
95 97 101 103
105 111 115
117 119 123 127
132
HET GEZINSLEVEN
141
WONEN
143
DE BEDIENDEN
151
SLAPEN MET GOELING EN ZONDER INSECTEN
155
KRANTEN EN RADIO
POST EN TELEFONIE
TOPOGRAFISCHE KAARTEN JAVA NAAR DE THEETUINEN
OP VERLOF NAAR HOLLAND VERVOER EN TRANSPORT
TRADITIONELE DANS EN MUZIEK
WONEN IN DE STAD, HET DORP, DE BUITEN-
169
PLANNEN VOOR EEN GROOT AZIATISCH RIJK
GARNIZOEN
172
DE EERSTE MAANDEN
170
GEWESTEN OF OP DE ONDERNEMING
175
PASAR EN WINKELS
176
KLEDING IN INDIË
KLEDING MOLUKKEN
181
TEXTIEL IN INDIË
186
BETAALMIDDELEN
191
FEESTDAGEN
192
SCHOOLPERIODE
196
KUN JE NOG ZINGEN, ZING DAN MEE!
198
MUSICEREN EN SPORT
200
SPELLETJES
202
FLORA EN FAUNA
205
WARINGIN
206
VRUCHTEN
208
OBAT
212
NATUURGEWELD
214
ETEN, DRINKEN EN LEKKERNIJEN
217
LEKKERNIJEN UIT HOLLAND TABAK
BIJGELOOF
218
DIERENGEVECHTEN
220
DIEREN
DE JACHT
�
223 12
�
DE JAPANSE BEZETTING WIJKKAMPEN
JAPANSE BURGERINTERNERINGSKAMPEN – DE BINNENKAMPERS
MANNEN- EN JONGENSKAMPEN DE VROUWENKAMPEN
OP APPEL / KOEMPOELTIJD HYGIËNE EN INSECTEN DE NONNEN
BUITENKAMPERS JAPANNISERING TRANSPORTEN
ZEETRANSPORTEN DWANGARBEID
BIRMA-SIAMSPOORWEG
PAKAN BAROE-SPOORWEG TROOSTMEISJES
DE SMAAK VAN TROOST EN VERLANGEN NAAR BETERE TIJDEN
DE STEUN VAN HET GELOOF TIJDENS ZWARE LANGE JAREN
VORMEN VAN TROOST HET VERZET
227
HET INTERNATIONALE RODE KRUIS
253
1951 – ‘TIJDELIJK’ NAAR NEDERLAND
231
INDIË WORDT INDONESIË
256
27 DECEMBER 1951 – SLUITINGSDATUM
231 231 231 231 233 233 234
236 238 240
240 240 241
241 241
252 253 253
258
18 AUGUSTUS 1945
258
19 SEPTEMBER 1945 – HET VLAGINCIDENT TE
259
SOERABAJA
260
NAJAAR 1945 – BERSIAP-PERIODE
261
BESCHERMINGSKAMPEN – RAPWI
265
VERTREK UIT DE KAMPEN, GEVANGENISSEN OF
265
ANDERE LOCATIES
265
EVACUÉS
266
24 FEBRUARI 1946
272
25 MAART 1947 – VERDRAG VAN LINGGADJATI
273
20 JULI 1947 – AGRESI MILITER BELANDA I /
279
EERSTE POLITIONELE ACTIE
281
18 DECEMBER 1948 – AGRESI MILITER BELANDA II /
285
TWEEDE POLITIONELE ACTIE
286
27 DECEMBER 1949 SOEVEREINITEITSOVERDRACHT
DE VIER GOLVEN
252
257
17 AUGUSTUS 1945
246 249
257
15 AUGUSTUS 1945
VERTREK UIT INDIË/INDONESIË
246
6 EN 9 AUGUSTUS 1945
243 243
256
NAJAAR 1945 – NAJAAR 1964
314
317
25 APRIL 1950 – OPRICHTING RMS
26 JULI 1950 – OPHEFFING KNIL
17 AUGUSTUS 1950 – DE EENHEIDSSTAAT
INDONESIË
�
13
VIERDE GOLF: 1962
AFLOOP NIEUW-GUINEAKWESTIE SPIJTOPTANTEN – 1964-1968 PERANAKAN-CHINEZEN DE OVERTOCHT
AANKOMST IN NEDERLAND DEMOBILISATIE
DE EERSTE JAREN IN HOLLAND DE OPVANG
HET MOLUKSE VERHAAL DE WOONOORDEN
VERLEDEN EN TOEKOMST
TASTBARE HERINNERINGEN DOORGEVEN
HERDENKINGEN
PERSOONLIJKE TIJDSBALK
312
TWEEDE GOLF: 1950-1957
5 DECEMBER 1957 – ZWARTE SINTERKLAAS
292
298
WARME KLEREN IN ATAKA
DERDE GOLF: 1957-1958
NAWOORD
294
EERSTE GOLF: 1946-1950
‘WARGA NEGARA’ 1952-1955
289 290
INDIË, VAARWEL!
DE KONINKLIJKE MARINE
�
DANKWOORD STAMBOOM
TOPOGRAFISCHE KAARTEN NEDERLANDS-INDIË TE RAADPLEGEN WEBSITES OP INTERNET LITERATUURBRONNEN
FOTOVERANTWOORDING
WERKWIJZE EN TIPS Dit boek is bedoeld als gids. Er worden diverse vragen aange-
gen door in je vervolgvraag een stukje van zijn of haar ant-
op welk onderwerp je dieper wilt ingaan.
immers niet alleen herinneren, maar ook herbeleven. De ver-
reikt die je helpen om meer te weten te komen over het leven
woord mee te nemen. Te veel vragen achter elkaar stellen,
van je (groot)ouder. Je kunt natuurlijk helemaal zelf bepalen
kan de ouderen verwarren of vermoeien. Een verhaal doet werking daarvan kost tijd.
Neem de tijd voor het gesprek. Maak van tevoren de afspraak
dat het niet langer dan anderhalf tot twee uur duurt, anders
Pak tijdens het gesprek de topografische kaart uit de bijlage
wordt het voor je (groot)ouder te vermoeiend of te intensief.
erbij en markeer daarop de plaatsen en/of streek die ter sprake komen. Misschien kan je (groot)ouder zelf de plaat-
Hoewel als aanspreekvorm in dit boek voor ‘jij’ is gekozen,
sen aanwijzen. Op internet zijn afbeeldingen te vinden van
bepaal jij zelf hoe je jouw ouder of grootouder wenst aan te
steden uit vervlogen tijden, oude scholen of andere gebou-
spreken. In veel families worden ouders en grootouders nog
wen. In de bijlage van dit boek staan diverse verwijzingen
vaak met ‘u’ aangesproken.
naar interessante websites met veel foto- en filmmateriaal en passagierslijsten van de overtocht naar Nederland.
Bereid je voor op het gesprek door de hoofdstukken die je wilt bespreken van tevoren te lezen en informatie te verza-
Zorg voor afwisseling in het gesprek. Foto’s, topografische kaarten en een ‘geurdoos’ helpen bij het ophalen van her-
melen. Het is leuk je (groot)ouder te verrassen met wellicht nieuwe informatie door met de familienaam te zoeken op
inneringen. Niet alle onderwerpen laten zich makkelijk
internet in oude historische kranten uit Nederlands-Indië.
bespreken, omdat sommige gevoelig of pijnlijk zijn. Zijn er in
Als je nog moet aftasten welke onderwerpen veilig zijn, is
jullie gezin ‘familiegeheimen’ of een onderwerp dat altijd is
het fijn om ‘klein’ te beginnen. Richt je dan op een of enkele
verzwegen, bedenk dan of je dat bespreekbaar wilt maken. Je
onderwerpen. Bijvoorbeeld de kindertijd met daarbij de
kunt het uit respect laten rusten of juist proberen te ontdek-
school en de spelletjes.
ken hoe het zit. Kies je voor het laatste, stel dan eerst korte, bijna zakelijke vragen en ga pas dieper op de materie in als je
Stel zoveel mogelijk open vragen, zodat je kunt doorvragen
merkt dat je (groot)ouder daar open voor staat. Bij pijnlijke
als er een kort antwoord komt. Probeer meer details te krij�
onderwerpen is zorgvuldigheid van groot belang. Dring niet 14
�
iedereen hetzelfde hebben onthouden. Oordeel niet; het
aan als er weinig respons komt, maar zoek in plaats daarvan
gaat immers om de beleving van de (groot)ouder die op dat
naar een onderwerp waar met plezier over wordt verteld.
moment vertelt.
De eerste hoofdstukken van het boek beginnen met onder-
Zeker als ouderen aan het dementeren zijn, is het goed om
werpen die met de jeugd te maken hebben en vaak laag-
erachter te komen van welke herinnering, foto of voorwerp
drempelig zijn. Als die zijn besproken, voel je vanzelf aan of
ze blij worden. Kinderen en kleinkinderen moeten zich ervan
serieuzere onderwerpen aan bod kunnen komen. Het deel
bewust zijn dat misschien wel steeds dezelfde herinneringen
over de Japanse bezetting, de Bersiap en de politionele acties
worden opgehaald. In dat geval gaat het niet zozeer om de ver-
zal gevoeliger liggen. Het is verstandig om in de ochtend of
vroege middag over deze onderwerpen te praten, zodat je
halen die bovenkomen, maar vooral om de mooie momenten.
gen de nachtrust verstoren.
om terug te blikken groot. Wanneer je dit boek regelmatig
(groot)ouder de tijd heeft om het los te laten. Als ze later op de dag worden besproken, bestaat de kans dat de herinnerin-
In deze fase van het leven van (groot)ouders is de behoefte gebruikt om met je (groot)ouder over vroeger te praten, zul
je al snel merken dat er steeds meer herinneringen boven-
Wil je niet alles opschrijven? Overweeg dan om de gesprekken te filmen of om fragmenten op te nemen. Maak er een persoon-
komen. Door jouw belangstelling voor het verleden worden
herinneringen teruggebracht en worden de belevenissen die
lijk archief van door gebeurtenissen of levensfasen te illustreren
jarenlang diep zijn weggestopt eindelijk gedeeld. Met jouw
met eigen oude foto’s, brieven, trouwboekje of ansichtkaarten.
vragen herbeleeft je (groot)ouder het verleden en leg je samen de basis van jouw familiegeschiedenis.
Heb je al veel informatie? Vul dan samen met je (groot)ouder
de persoonlijke tijdbalk in. Het geheugen maakt vaak grote
Ik wens jullie een boeiende reis!
sprongen, dus kan het helpen om belangrijke data op papier te zetten; dat geeft houvast.
Download het invulschrift:
Kijk er niet van op als je merkt dat één verhaal verschil-
www.aerialmediacom.nl/boek/istori-kita-jouw-familiegeschiedenis/
lende versies heeft. Omdat het geheugen selectief is, zal niet �
15
�
Familieportret. Inge de Vries (Soerabaja, 1955).
�
16
�
Het gezinsleven
- Hadden je ouders een gezamenlijke hobby?
- Wat was de volledige naam van je vader, zijn geboortedatum en geboorteplaats?*
- Wat deden jouw ouders graag met het gezin?
- Wat was zijn beroep?
- Met wie van het gezin trok je veel op?
- Hoe herinner jij je jouw vader? Wat voor karakter had hij?
- Welke dagelijkse rituelen herinner jij je? Heb je die overgenomen?
- Wat was de volledige naam van je moeder, haar geboortedatum en geboorteplaats?*
- Woonden jouw opa en oma of andere familieleden bij jullie in huis of in de buurt?
- Had zij naast de zorg voor het gezin nog andere bezigheden of een baan?
- Waren er familieleden waar je een speciale band mee had?
- Hoe herinner jij je jouw moeder? Wat voor karakter had zij?
- Lijk je op een familielid?
- Waar ben je geboren? Thuis of in het ziekenhuis? (Welk
- Kun je mij helpen onze familiestamboom in te vullen?**
ziekenhuis?)
- Wat zijn de namen en geboortedata van je broers en/of zussen?
ďż˝
* Raadpleeg de topografische kaarten in de bijlage.
** Raadpleeg de bijlage om jouw stamboom in te vullen.
17
ďż˝
�
18
�
�
19
�
Hetty Ansing (Haarlem, 1949).
�
20
�
De prilste jeugdherinneringen Het was in 1958 dat wij vanuit Tandjoeng Priok op de Zuider-
GEFIXEERD
kruis wegvoeren. Ik was 6 jaar en ik herinner mij mijn oma op
Wat weet ik nog van die jaren? Tuinen vol kleur van canna’s
de kade tot we haar uit het oog verloren. Het was de laatste
en bougainvillea, en boengoer als verfrommeld vloeipapier in
keer dat ik haar zag. Maar ik koester de fijne herinneringen
pasteltinten, kembang sepatoe: rode klokvormige kelken met
aan mijn liefdevolle en zorgzame oma. En ik beschouw dit
lange meeldraden, hangend tussen het groen als balletdanse-
schilderij als een eerbetoon aan mijn oma en alle oma’s die
ressen die in tutu’s hoog op slanke benen balanceren. De gloed
noodgedwongen achterbleven…
van de zon op al dat witte en groene en bontgekleurde. Boven
Amalia Riota van Kronenburg als peuter op de arm van haar oma.
alles, verblindend licht, de hemel. De geuren van gemaaid gras
Hetty Ansing (Haarlem, 1949).
en melati, van overrijpe mangga’s en doerians, van trassi en etenskruiden en de rook van houtskoolkomforen, de rookwalmen van warongs langs de weg, de lucht van heet asfalt en
Wat is je mooiste jeugdherinnering? Was het iets ontroe-
kalimodder.
verteld door je vader of moeder of een voorval dat indruk op
ging van gevoelens en gedachten.
Een wereld, geproefd, genoten, en voor altijd in het geheugen
rends, ondeugends of iets volkomen onverwachts? Misschien
gefixeerd, nog zonder de correctie van het verstand, de inmen-
was het een bepaald verhaal dat telkens weer opnieuw werd je heeft gemaakt. Heb je een foto van die gebeurtenis?
Uit: Het dieptelood van de herinnering van Hella Haasse. Uitgeverij Querido, 2004.
- Wat is je allereerste herinnering aan je kinderjaren? Hoe oud was je ongeveer?
- Wat beschouw je als fijne jeugdherinneringen? - Welke geur hoort bij je jeugd?
- Is er iets in je jeugd gebeurd dat grote indruk op jou heeft gemaakt?
Hetty Ansing (Haarlem, 1949).
�
21
�
Op de krosi malas kon men heerlijk ‘klimaat schieten’ (zwijgend luieren).
De ‘bultzak’ was een dik gecapitonneerd matras.
�
22
�
Wonen Thuis was de plek waar je opgroeide, speelde en elk hoekje
- Waren er klim- en fruitbomen? Welke was jouw favoriet?
had verkend. Je woonde er met familie en misschien wel met andere mensen. Jij kende iedereen en iedereen kende jou.
- Wat was het uitzicht vanuit het huis?
Het was er veilig en vertrouwd.
Herinner jij je de geur van het huis? De gewoontes en gelui-
- Wat waren de geluiden rond zonsopkomst en
den? In Indië bepaalde het tropische klimaat de lichtinval en
zonsondergang?
het levensritme. Wat weet jij daar nog van? Het huis uit jouw kindertijd is de schatkamer van jouw herinneringen!
- Kwam er een speciale geur uit de tuin als je ’s avonds in bed lag?
- Kun je het huis beschrijven waar je bent opgegroeid?
- Woonden er nog andere familieleden bij jullie in huis?
- Waar stond het? Weet je het adres nog? Woonde je in een
Woonden die in huis of bijvoorbeeld in een paviljoen naast
stad of daarbuiten?
het huis?
- Weet je nog hoe het was ingericht?
- Hadden jouw ouders af en toe iemand ‘in de kos’ (huurders)?
- Had het huis buitengalerijen, een platje of terras?
- Werd jouw vader regelmatig overgeplaatst voor zijn werk?
- Wat voor meubels stonden er? Lieten jouw ouders de houten meubels maken door een meubelmaker?
- Ben je weleens verhuisd?
- Ben je weleens bij een lelang – vendutie (bij opbod
- Had je een lievelingsplek in huis?
verkopen van huisraad) – geweest?
- Kan je de belakang – achtergebied van het huis, erf – beschrijven?
�
- Wat kun je nog meer hierover vertellen?
23
�
Mijn baboe. Inge de Vries (Soerabaja, 1955).
�
24
�
De bedienden - Werd je als kind door de baboe in een slendang
De meeste welgestelde gezinnen hadden bedienden. Oor-
gegendongd – in een draagdoek op de heup gedragen?
spronkelijk woonde het personeel op hetzelfde terrein. In de bijgebouwen hadden ze eigen verblijven, waar soms ook hun
familieleden waren gehuisvest. Of ze gingen ’s avonds naar hun eigen huis terug.
Hadden jullie een: Kokki – kokkin;
Kebon – tuinman;
- Hadden jouw ouders hulp?
Djongos – huisjongen, bediende;
Baboe dalem – bediende binnenshuis;
- Wat kun je over de bedienden vertellen?
Baboe anak – kindermeisje;
Baboe tjoetji – vrouw die de was deed bij de put en de
- Waar woonden zij? In de bijgebouwen of in hun eigen huis?
strijk bij de émpér; Djait – naaister;
Sopir – chauffeur die ook de auto onderhield?
- Hoe was het huishouden bij jouw thuis georganiseerd? Was er een speciale dagindeling?
- Had je met een van hen een speciale band?
- Kun je beschrijven hoe er werd gekookt en gewassen?
- Waren het veel familieleden die samenwerkten?
- Hoe zag de dapoer (keuken) eruit?
- Wanneer heb je afscheid van ze moeten nemen?
- Hielp iemand je met mandi – baden met behulp van een kom water?
�
- Wat kun je nog meer hierover vertellen?
25
�
�
26
�
Baboe Han* Zij is mijn allerliefste lief geweest, een lijfmin als voor kinderen van vorsten. Naamloos kreeg zij mijn naam en mij te torsen en op kiekjes zie ik ons een van vlees: een slanke vrouw en een klein, mollig beest, dat juist zijn snoetje wegtrok van haar borsten en schrijlings op haar heup, haast onbevreesd, naar meer dan melk en snuifzoen** hangt te dorsten. Heeft zij mij door haar dood van haar bevrijd? Een beetje maar, want hoe dan te verklaren, dat ik nog steeds mij in haar armen vlij, haar schoten zoek, haar huiden en haar haren en dat ik eens, doodziek, zo erasmiaans*** mijn lieve God aanriep in haar Javaans? G.J. Resink
* Kinderbaboes werden soms genoemd naar het kind dat aan hun verzorging was toevertrouwd.
** In Indonesië wordt bij een begroeting niet gekust, maar op de wang ‘gesnoven’.
*** Erasmus zou op zijn sterfbed God niet in het Latijn, maar in zijn moedertaal, het Nederlands, aangeroepen hebben.
�
27
�
�
28
�
Slapen met goeling en zonder insecten De meeste moderne huizen in Nederlands-Indië hadden net
Klikklak
maar ook hygiënisch. De woon- en slaapkamers grensden
erg beweeglijk. Ze liep nog altijd op hooggehakte slofjes – rood
bol of creoline dat aan het dweilwater was toegevoegd tot de
Heel vlug. Je hoorde het tikkende geluid naderbij komen, in de
lucht vast en ’s nachts zweefde een bouquet van bloeiende
verbonden blijven aan mijn voorstelling van tante Sophie.
als de traditionele huizen geen verdiepingen. De vloer was
Tante Sophie Hortense Cécile Doblijn geboren De Pauly over-
direct aan de binnengalerij of aan de voor- en achtergalerij.
fluwelen met gouddraad bestikt – door de wijde galerijen en
melati – jasmijn of kamfer – die in de linnenkast hing. Matras-
hoge ruimten weerklinken en dan weer wegsterven. Dat geklik-
gemaakt van tegels of cement, wat niet alleen lekker koel was,
leed in 1940 te Batavia. Ze was toen bij de zestig, maar nog
In huis hing een bonte mix van luchtjes. Van het scheutje car-
kamers van het familiehuis op Salemba. Tik-tèk, tik-tèk, tik-tèk.
sen die waren gelucht, hielden lang de geur van de tropen-
klak over de glanzende, marmeren vloeren, het zal voor altijd
planten naar binnen.
Uit: Vergeelde portretten uit een Indisch familiealbum van Rob Nieuwen-
Als je naar bed ging, lag je op een bultzak, een dik gecapiton-
huys. Em. Querido’s Uitgeverij, Amsterdam 1990.
neerd matras, gevuld met kapok en met een tijk van gestreept
katoen. Naast de gewone hoofdkussens had je een goeling –
Goeling
ten en maten: kort, lang, dik, dun, slap of juist hard.
je nekharen recht overeind deden staan. Ik was een echte ban-
omhoog getrokken.
ling waar ik dicht tegenaan geschurkt, veilig in slaap viel. De
rolvormig kussen. De goeling, die ter verkoeling tussen de
Van jongs af aan hoorden we fantastische verhalen over
Een ander onmisbaar element in de slaapkamer was de
gerd en vaak dook ik na zulke sterke verhalen ‘s avonds angstig
goeling was een onmisbaar element in het leven waarbij je in
benen werd geklemd, was verkrijgbaar in verschillende soor-
momohs, koentil-anak (kinderdieven) en andere verhalen die
klamboe om het bed. Overdag werd die aan klamboehaken
mijn bed in. Daar vond ik gelukkig mijn dikke vertrouwde goe-
- Hoe zag jouw slaapkamer eruit?
verdriet, vreugde of in welke gemoedstoestand dan ook, altijd steun vond.
- Kun jij je nog de flitspuit herinneren? Of hadden jullie de
Anoniem.
mortispuit?
- Waren er ’s avonds geuren van bloemen uit de tuin? - Was er een ‘ritueel’ rond kinderbedtijd?
- Werden er spannende verhalen verteld en werd je dan bang?
- Wat kun je hierover nog meer vertellen?
�
29
�
�
30
�
Muskieten De muskieten tieren in de warmte welig voort, vooral in kustplaatsen en moerassige streken. Men zorge er altijd voor, dat zij, door waaien en slaan met een rieten bezempje (sapoe lidi), uit het bed worden verwijderd. Iedereen overtuige zich, voor het naar bed gaan, dat de klamboe goed gekiepast is. Zonder deze maatregel is slapen ondoenlijk. Het gegons, veroorzaakt door lichte vleugeltrillingen, kondigt der muskieten komst. Uit: Ons huis in Indië
van J.M.J. Catenius-van der Meijden, 1908.
Pantoen Semalam tjahaja mimpikan boelan,
Vannacht zag ik de maan in mijn droom,
njioer goegoer dengan tandanja.
gevallen klappers lagen voor het rapen.
Tidoer semalam mimpikan toean,
Vannacht zag ik mijn lief in mijn droom,
rasakoe tidoer bantal lengannja.
ik meende in zijn armen te slapen.
Slaapliedje Nina bobo ni ni bobo
Slaap meisje, slaap
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Marliah bobo ja nonni nonni manis
Slaap meisjelief
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Nina bobo oh, nina bobo
Slaap meisje, slaap
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Kalau tidak bobo digigit njamoek
Als je niet gaat slapen, zal een mug je steken
Anak sajang anakkoe sajang
Lief kind, mijn lieve kind
Tidoerlah tidoer dalam boeaian
�
Ga lekker slapen in je wiegje 31
�