Kas di Shon

Sandra van Noord (red.)

ISBN 978-94-6022-444-7

9 789460 224447 >

Plantagehuizen op Curaçao, vroeger en nu

Met z’n oude en nieuwe foto’s en verhalen is dit een boek voor iedereen die wel iets meer wil weten over de landhuizen en de mooiste beter wil bekijken. Daarom zijn bijna alle in dit boek opgenomen huizen ook te bezoeken.

Kas di shon

Rijdend over het eiland zie je ze al van ver liggen: de oude landhuizen.

Ze herinneren aan een voorbije tijd van plantages met landbouw en veeteelt, zouthandel, buitenhuizen en slavernij. Ze hebben hun oorspronkelijke functie verloren, de landbouw werd nooit een groot succes. De meeste landhuizen kregen een nieuwe eigenaar, die er een kantoor, hotel, galerie of privéwoning van maakte.

Als je de markante huizen bezoekt, dan vóél je de geschiedenis. Die is verzameld in dit boek. Verhalen van achttien landhuizen geven samen een mooi overzicht van de geschiedenis van de plantages op Curaçao. Het geeft antwoord op vragen als: wie woonden daar? Wat werd er verbouwd en wie deden er het werk? Hoe komen de landhuizen aan hun naam en waarom zijn ze bijna allemaal geel? En hoe worden ze nu gebruikt?

De landhuizen zijn onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van Curaçao.

En dat het een unieke geschiedenis is, bewijst het voornemen om vier landhuizen (alle in dit boek opgenomen) voor te dragen voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Kas di shon Plantagehuizen op Curaçao, vroeger en nu

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 2

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 3

Kas di shon Plantagehuizen op Curaรงao, vroeger en nu

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 4

Concept en samenstelling:

Sandra van Noord Met teksten van:

Jeannette van Ditzhuijzen Elodie Heloise Lyongo Juliana Olga van der Klooster David Koren Els Langenfeld †Helma Maduro-Molhuijsen Michael A. Newton Sandra van Noord Charles do Rego Wim Renkema Anko van der Woude En foto’s van:

Rob Berendse Instituto Buena Bista

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 5

VOORWOORD Curaçao presenteert zich aan bezoekers vooral als een land van zon, zee en strand. En inderdaad, hiermee is het eiland rijk bedeeld. Toch is dit niet wat Curaçao onderscheidt van andere Caribische eilanden. Het unieke van Curaçao is meer dan wat ook gelegen in zijn rijke historie en zijn goed bewaarde cultureel erfgoed.

Tot het bijzondere erfgoed van Curaçao behoort uiteraard de unieke historische binnenstad van Willemstad, met de Annabaai, het Schottegat en de vier wijken Punda, Scharloo, Pietermaai en Otrobanda. Iedere wijk onderscheidt zich door een eigen karakter, een mix van bouwstijlen, sferen en kleuren. Niet voor niets is historisch Willemstad al in 1997 door UNESCO aangewezen als Werelderfgoed. Maar ook het fort Beekenburg en de nabijgelegen quarantaine-inrichting aan de Caracasbaai zijn van uitzonderlijke betekenis en schoonheid.

En dan zijn er de vele voormalige plantages en tuintjes met hun landhuizen en bijgebouwen, die het karakter van het eiland buiten de stad bepalen. Vanaf iedere hooggelegen plek op het eiland zie je een of meer plantagehuizen boven de lage begroeiing uitsteken en vanuit ieder huis is een ander zichtbaar. De geschiedenis van Curaçao is onlosmakelijk verbonden met de plantages en zijn bewoners. Ook de geschiedenis van de slavernij en de opstand onder leiding van Tula ligt in dit landschap verankerd. Des te opmerkelijker dat er tot voor kort slechts één, al vele jaren uitverkocht boek bestond dat voor een groot publiek de verhalen van deze plantages en landhuizen onthulde. Zeker nu er plannen zijn om enkele van de plantages en hun bebouwing voor te dragen voor een plaats op de prestigieuze Werelderfgoedlijst van UNESCO komt het verschijnen van Kas di shon als geroepen. Schrijfster en redacteur Sandra van Noord is erin geslaagd om samen met gerenommeerde kenners van Curaçao een gevarieerd en boeiend boek samen te stellen, dat prachtig is geïllustreerd.

Voor bewoners en bezoekers die meer willen dan zon, zee en strand en die de ware identiteit van Curaçao willen ontdekken is dit boek een must.

Het boek voorziet in een behoefte en kan een belangrijke bijdrage leveren aan het vergroten van de bekendheid van de plantagehuizen en hun boeiende geschiedenis.

Dré van Marrewijk Coördinator UNESCO Werelderfgoed voor het Koninkrijk der Nederlanden, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

5

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 6

6

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 7

INLEIDING Wanneer je over Curaçao rijdt, zie je ze al van verre liggen, hoog op de heuvels, in prachtige schakeringen geel of rood: de oude landhuizen.

Grote statige huizen in koloniale stijl, die dateren uit de tijd dat de landheer of -vrouw, de ‘shon’, er een plantage beheerde. Ik fantaseerde tijdens mijn bezoeken aan Curaçao, vanaf het terras van zo’n landhuis uitkijkend over de woestenij van cactussen en struikgewas, vaak over het leven op de plantage.

Wat groeide daar, wie woonden er, hoe was het leven voor de slaven?

Terug in de stad kon ik bij de boekwinkel niet één goed boek vinden dat deze geschiedenis op een toegankelijke wijze illustreert en vertelt. En zo ontstond het idee om dat boek zelf te maken.

Van de meer dan tachtig nog resterende landhuizen zijn er achttien in dit boek opgenomen. Met erfgoeddeskundige Michael A. Newton is een eerste selectie gemaakt van huizen die nog in de meest oorspronkelijke staat verkeren en die redelijk tot goed zijn onderhouden. Samen met journalist Jeannette van Ditzhuijzen heb ik de selectie verder aangescherpt, tot huizen die ook te bezoeken zijn. Zo kun je bij bijna ieder huis naar binnen, om te eten, slapen of een (kunst)expositie te bekijken. En kun je je inbeelden hoe het leven in en rond de kas di shon (het huis van de plantage-eigenaar) geweest moet zijn.

Ieder landhuis is gekoppeld aan een eigen onderwerp, dat soms duidelijk verbonden is aan de huidige functie, zoals slavernij en Knip en nieuwe architectuur en Rooi Catootje. De achttien onderwerpen geven samen een goed beeld van (de geschiedenis van) de landhuizen en de plantages op Curaçao. Ik heb specialisten (historici, architecten, onderzoekers en een journalist) gevraagd te schrijven over hún onderwerp, in combinatie met het specifieke landhuis. Natuurlijk zijn niet alle verhalen nieuw, over deze geschiedenis zijn al veel andere boeken verschenen. Maar dit boek combineert die losse verhalen, en vult het aan met persoonlijke anekdotes, nieuwe foto’s en oude illustraties.

Ik hoop dat met dit boek het bijzondere verhaal van de landhuizen bekend blijft en gewaardeerd wordt. Ze horen onlosmakelijk bij het eiland en het is iets om trots op te zijn.

Sandra van Noord

7

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 8

INHOUD

1

ASCENCION - p. 10 Architectuur Michael A. Newton

11

KLEIN SANTA MARTHA - p. 138 Restauratie Anko van der Woude

2

BLOEMHOF - p. 24 Van buitenverblijf tot cultuurcentrum Elodie Heloise

12

KNIP - p. 152 Slavernij Charles do Rego

13

PAPAYA - p. 168 Van slaaf tot plantage-eigenaar Jeannette van Ditzhuijzen

14

ROOI CATOOTJE - p. 176 Nieuw naast oud Lyongo Juliana

15

SAN JUAN - p. 190 De cartografie van Curaçao Wim Renkema

16

SANTA CATHARINA - p. 210 Ruïnes Instituto Buena Bista

17

SAVONET - p. 222 Landbouw en veeteelt op de plantage Helma Maduro-Molhuijsen

18

ZEVENBERGEN - p. 242 Sporen in het landschap David Koren

3

4

5

6

7

BRIEVENGAT - p. 36 Monumentenbescherming Jeannette van Ditzhuijzen CHOBOLOBO - p. 50 Kleur Olga van der Klooster DOKTERSTUIN - p. 68 De districtsmeester Jeannette van Ditzhuijzen GROOT SANTA MARTHA - p. 78 De oorsprong van de plantages Sandra van Noord HABAAI - p. 92 Herkomst van namen Els Langenfeld † en Jeannette van Ditzhuijzen

8

HATO - p. 104 De plantage als uitspanning Jeannette van Ditzhuijzen

9

JAN KOK - p. 116 Zoutwinning Jeannette van Ditzhuijzen

10

JAN THIEL - p. 128 Plantage-eigenaren Sandra van Noord

Literatuur - p. 258 Auteurs en fotografen - p. 260 Illustratieverantwoording - p. 262 Dankwoord - p. 263

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 9

17 12

Curaรงao

18 5 11 6

1

15

9

13

8 3 16 7

14 2 4 10

Caribische Zee

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 10

10

GROOT SANTA MARTHA

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 11

Ascencion Architectuur Michael A. Newton

11

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 12

Architectuur De plantagehuizen van Curaçao hebben een unieke vorm.

Bij de bouw werd rekening gehouden met het klimaat en de beschikbare bouwmaterialen, en dat werd aanvankelijk gecombineerd met details uit de Nederlandse architectuur.

Landhuis Ascencion is een van de oudste landhuizen van het eiland en begin jaren zestig grondig gerestaureerd.

Aan de hand van dit landhuis worden de meest kenmerkende bijzonderheden beschreven van de architectuur van de voormalige plantagehuizen.

Ligging en plattegrond De landhuizen werden meestal op een hoger gelegen deel van de plantage gebouwd zodat men een goed zicht had over de plantage. Ook kon zo optimaal gebruik worden gemaakt van de verkoelende wind. De plattegrond van het Curaçaose landhuis werd voor een groot deel bepaald door de wind en de zon. Op het altijd warme eiland probeer je te bouwen met zoveel mogelijk verkoeling door de wind en beschutting tegen de zon. De landhuizen hebben daarom bijna allemaal een langgerekte rechthoekige plattegrond, waarbij de lengterichting van het gebouw zoveel mogelijk loodrecht op de oostelijke windrichting staat. De slaapvertrekken bevonden zich vaak aan de oostelijke zijde zodat de wind er goed doorheen kan waaien.

De keuken bevond zich juist altijd aan de westzijde, van de wind af, zodat kookluchten direct naar buiten gingen en zich niet eerst door het hele huis verspreidden. Wat ook wel voorkwam is dat de keuken zich in een apart gebouwtje bevond, nabij het landhuis.

Een andere toepassing speciaal voor de verkoeling is de galerij. Om de zon buiten de kern van het landhuis te houden kregen meer dan de helft van de landhuizen tijdens de bouw een galerij. Deze waren gesitueerd aan de voor- en achterzijde van het middelste gedeelte van het landhuis dan wel aan drie zijden of volledig rondom de kern.

Landhuis Ascencion is gesitueerd op een heuvel en heeft daardoor een goed zicht over een deel van de plantagegronden. De plattegrond is traditioneel van opzet: een langgerekt middengedeelte – de kern van 24 bij 5,80 m – die in drie ruime vertrekken is opgedeeld. De middelste is de zogenaamde sala, het belangrijkste woonvertrek.

12

ASCENCION

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 13

Landhuis Ascencion met een aan vier zijden omgaande galerij.

Rechts de voormalige mangasina, nu een toiletgebouw.

galerij

galerij

galerij

kern

kern

kern

galerij

galerij

galerij

Meer dan de helft van de landhuizen heeft een galerij aan twee, drie of vier zijden van het landhuis.

13

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:44 Pagina 14

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:46 Pagina 25

Bloemhof Van buitenverblijf tot cultuurcentrum Elodie Heloise

25

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:46 Pagina 26

Van buitenverblijf tot cultuurcentrum Niet alle landhuizen op Curaçao waren belangrijk in economische zin. Er waren er ook die meer als buitenverblijf werden gebruikt door de gegoede burger. Al in de achttiende eeuw ontstond er een ‘wijk’ genaamd het Ruyterkwartier aan de rand van de Schottegatweg Oost waar het toeven in de vrije natuur belangrijker was dan economisch gewin. Bloemhof was in die tijd een waterplantage en had een kleine larahaboomgaard. Maar veelal werd Bloemhof gebruikt om te ontsnappen aan de drukte van het bestaan. De waterplantage van toen, die het hart van de stad voorzag van vers water, is nu een historisch cultuurcentrum met wandelpark waar de bezoeker in een notendop kennis maakt met de Curaçaose geschiedenis, de natuur en met de Curaçaose kunst.

Oase van rust Wie door de ijzeren poort van landhuis Bloemhof wandelt, maakt bijna letterlijk een transformatie mee. In enkele voetstappen laat je het drukke leven van daarbuiten achter en treed je een haast tijdloze oase van rust binnen. Voor je onthult zich het landhuis dat tussen lommerrijke bomen staat. Er fluiten vogels, hier en daar ritselt een hagedis en verder is er de stilte.

Zo moet het ook gevoeld hebben voor velen die deze plek eerder bezochten in de nu bijna driehonderd jaar dat Bloemhof bestaat.

Ingenieus met water Het landhuis, dat in de originele staat is behouden, bestaat uit twee verdiepingen, een voorgalerij, een achtergalerij, verschillende buitenterrassen en een grote regenbak. Verder zijn er bijgebouwen die dienst deden als koetshuis, stal en mangasina (opslagruimte) en die los van het landhuis staan. Een buitenbadhuis is er ook, iets verder van het landhuis af gelegen, beschut door de bomen om de badgast enige privacy te gunnen.

Nog steeds zijn er allerlei restanten van het uitgebreide watersysteem te vinden op het landgoed. Naast meerdere putten, regenbakken en sluizen kom je tussen de bomen een badhuis (met twee badkuipen!), dit waterreservoir en een watertoren tegen.

26

BLOEMHOF

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:46 Pagina 27

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:46 Pagina 28

Port’i heru Landhuis Bloemhof wordt in de volksmond ook Port’i heru genoemd naar de imposante smeedijzeren toegangspoort aan de kant van de Santa Rosaweg.

Vroeger was dit de ingang van landhuis Bloemhof. Het lange looppad leidde naar de voordeur.

Dit looppad werd ook gebruikt om larahaschillen te drogen en door de kinderen om er te spelen.

Naast de poort stond een oude tamarindeboom. Shon Emma Lopez-Penha (of Misema zoals zij ook genoemd werd) was hier vaak te vinden met haar kleinkinderen terwijl zij wachtten op de venters die met groenten, fruit en vis langskwamen.

Inmiddels is de ingang van Bloemhof verplaatst vanwege de drukte van de Santa Rosaweg.

De oude ingang en het looppad zijn intact gebleven. De kenmerkende port’i heru werd gereproduceerd en bij de nieuwe ingang geplaatst zodat het bekende smeedijzeren hek ook nu nog naar Bloemhof leidt.

28

BLOEMHOF

Kas di Shon_p001_208_HT_Opmaak 1 02-04-17 18:46 Pagina 29

Landhuis Bloemhof en haar toebehoren staan op een terrein dat zo’n zeven hectare groot is. Zes putten en de restanten van een irrigatiesysteem – waaronder open waterreservoirs, een watertoren en twee sluizen – zijn er nog terug te vinden en te bezichtigen.

De regenbak van het landhuis is door een aquaduct verbonden aan de bijgebouwen waardoor ook het water van de daken van de bijgebouwen werd opgevangen in de regenbak van het landhuis. Zoet water was schaars en met dit ingenieuze systeem zonder hydraulische pompen of moderne techniek werd er zo efficiënt mogelijk mee omgegaan. Ook bij het buitenbadhuis is een dergelijke constructie te zien om het water zonder verlies naar de twee baden te leiden.

Het water uit de regenbak werd verkocht aan de stad. Awa di yobe (hemelwater) werd het genoemd. Alleen regenwater werd verhandeld als drinkwater. Het water uit de putten werd veelal gebruikt om het land te bevloeien, als bad-, was- of zwemwater en voor andere huishoudelijke toepassingen zoals de schoonmaak. Aan de zijkant van de regenbak van het landhuis is nog altijd een grote kraan te zien waaruit het water in goede tijden rijkelijk stroomde.

Laraha’s Bloemhof functioneerde voornamelijk als een buitenverblijf en niet zozeer als plantage. Het ging er eerder om weg te kunnen zijn uit de bedompte stad en de gezonde aire di kunuku (buitenlucht) op te snuiven. De economische bedrijvigheid die er was, beperkte zich tot het bestieren van een kleine larahaplantage en de verkoop van zoet water aan de stad. De larahaschillen werden gebruikt als grondstof voor de Curaçao likeur (zie hoofdstuk Chobolobo) en Bloemhof was een kleine toeleverancier. Het proces van het plukken van de laraha’s en het te drogen leggen van de schillen kon amper werk genoemd worden. Eerder werd dit gezien als een welkome afleiding van de dagelijkse beslommeringen in de stad. Het hele procedé van de oogst was een verzetje waar naar uitgekeken werd.

Vertier Vanaf het begin van de twintigste eeuw wordt Bloemhof vrijwel alleen nog maar gebruikt als verpozing. Het is een plek waar rust, vertier en ontspanning de belangrijkste redenen zijn om er te verblijven.

Zo ook voor Emma Maduro-Lopez Penha (1856-1935), die resideerde aan zee in de stad, op Penstraat 22-24, het latere Kas di Pueblo. Emma en haar man Mordechay Salomon Levi Maduro betrokken dit pand in 1880 als woonhuis. Een jaar na het overlijden van haar man (in 1918) viel haar oog op Bloemhof. Daar verdween het rumoer en de drukte van de stad naar de achtergrond. Emma was inmiddels 63 jaar en verlangde naar wat meer rust.

29