In 1940 woonden er ongeveer 140.000 Joden in Nederland. 80.000 van hen woonden in Amsterdam, zo’n tien procent van de bevolking van de stad. Meer dan 75 procent van hen – mannen, vrouwen en kinderen – zijn naar concentratie- en vernietigingskampen gedeporteerd en daar vermoord.
Gerben Post
In Amsterdam alleen al bestaan meer dan tachtig monumenten die met deze vervolging te maken hebben. Daarnaast zijn er veel locaties die een deel van het verhaal van de Jodenvervolging vertellen; gebouwen, pleinen en straten die ooit de stille getuigen waren van de zwartste pagina uit de geschiedenis van de stad. In Lotty’s bankje worden de verhalen achter de monumenten en locaties verteld. Deze 95 korte verhalen laten zien hoe de stad Amsterdam onlosmakelijk verbonden is met de geschiedenis van de vervolging van haar Joodse inwoners.
Lotty’s bankje
Lotty’s bankje
Lotty’s bankje Stilstaan bij de Jodenvervolging in Amsterdam Gerben Post
26 augustus 1945: Lotty Veffer komt aan in Amsterdam. Als enige van haar gezin heeft zij de oorlog overleefd. Haar ouders en zusje Carla zijn in Sobibor vergast. Van een warm welkom is geen sprake en noodgedwongen brengt zij haar eerste nacht ‘thuis’ door op een bankje aan de Apollolaan. In september 2017, negen maanden voor zij overlijdt, wordt de dan 96-jarige Lotty geëerd met haar eigen monument, een bankje op de plek waar zij die eerste nacht doorbracht. Het is slechts een van de vele plekken in de stad die ons vandaag de dag herinneren aan de Jodenvervolging.
cover_Lotty's bankje_NL_DEF.indd Alle pagina's
10-10-18 15:11
Lotty’s bankje
Gerben Post
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 1
10-10-18 14:35
Colofon LM Publishers Parallelweg 37 1131 DM Volendam info@lmpublishers.nl www.lmpublishers.nl © November 2018 – LM Publishers, Volendam Tekst: Gerben Post Gerben is eigenaar van de Holocaust Memorial Walk in Amsterdam. Voor meer informatie over deze stadswandeling, ga naar www.postovervroeger.nl. Redactie: Thecla Berghuis Vormgeving en omslagontwerp: Studio Rikkelman Productie: High Trade B.V. Beeldmateriaal: Beeldbank WO2, NIOD: 25, 28, 32, 59, 81, 83, 85, 113, 146, 168, 170, 175, 191, 203 Beeldbank WO2, Joods Historisch Museum: 149 Collectie Anne Frank Stichting: 123, 126, 130, 132, 136, 138, 140 Collectie US Holocaust Memorial Museum Washington: 30, 189, 210 Collectie Verzetsmuseum: 10, 38, 87, 120 Delpher: 27, 104 Gerben Post: 29, 40, 45, 49, 51, 55, 65, 76, 89, 97, 100, 111, 128, 132, 152, 154, 158, 187, 197, 200, 207, 209 Joods Monument: 181 Joods Monument, Joods Historisch Museum: 61, 69, 99, 102 Nederlands Fotomuseum: 109 NIOD: 142 Stadsarchief Amsterdam: 16, 47, 93, 166, 185, 193, 198 Veldman, Rogier (schilderij Max Nauta): 156 Volkskrant: 71 Wikipedia: 20, 36, 58, 91, 162, 164, 172, 205, 212 www.joodsmonumentzaanstreek.nl: 18 ISBN 978 94 6022 486 7 De uitgever heeft geprobeerd alle fotorechten met de rechthebbenden te regelen. Mocht u desondanks menen de rechten te bezitten, neem dan contact op met de uitgever.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 2
10-10-18 14:35
Lotty’s bankje Stilstaan bij de Jodenvervolging in Amsterdam
Gerben Post
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 3
10-10-18 14:35
2
9
60 13 48
91 47
40 62
16
4
17
4
53
31
75 26 85 12 71
77
72 74 89
68 83
67 35
3 50 81
74
25 14 59
29 8
30 29 55
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 4
10-10-18 14:35
19
38
34
88
51 1
3 1 7 5
70 4
46
53
44
21
95 41 63 43 42 8 18 65 49 87 11 64 37 94 36 28 39 93 82 92
75
56 33 15
45
27
86
78
84
20 73 40
22
24 79 7
85
52
66
6 80 57 54 10 58 61
23
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 5
10-10-18 14:35
6
Inleiding 1. De jaren 30 1 Lloyd Hotel 2 Woonhuis Zuideinde 3 Truus Wijsmuller-Meijer
2. De spanning stijgt 4 5 6 7 8
Alcazar Waterlooplein IJssalon Koco Rijnstraat IJssalon Koco Van Woustraat Jonas Daniël Meijerplein
3. De Februaristaking 9 Noordermarkt 10 Staakt!!! Staakt!!! Staakt!!! 11 De Dokwerker
4. ‘Voor Joden verboden’ 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
Concertgebouw De Bijenkorf Apollohal Lippmann Rosenthal & Co. Monument Nieuwe Passeerdersstraat Stadsschouwburg Wertheimpark W.H. Vliegenbos Albert Cuypmarkt Joodse markt Waterlooplein Joodse markt Joubertstraat Kindermonument in de Gaaspstraat
5. Gescheiden onderwijs 24 Herman Elteschool
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 6
Inhoudsopgave
8 14
25 26 27 28
16 18 20 23 25
29 30 31 32 33
1e Montessorischool Wilhelmina Catharinaschool 43 kinderen J.C. Ammanschool voor dove kinderen Montessori Lyceum Vossius Gymnasium Barlaeus Gymnasium Amsterdams Lyceum Het Joods Lyceum
66 67 68 69 71 73 74 75 76
27 29 31 32 34 36 38 40 42 44 45
6. Het begin van de deportaties 34 Centraal Station 35 Monument voor gedeporteerde Joden 36 Hoofdkantoor Joodse Raad 37 Hollandse Schouwburg 38 Hollandia Kattenburg 39 De wereld bleef doof 40 Gemeentearchief 41 Portugees-Israëlitisch Ziekenhuis
78 80 81 83 85 87 89 91 93
47 49 51 53 55 57 59
7. De zorginstellingen 42 Nieuwe Herengracht 33 43 Gedenkteken NederlandsIsraëlitisch Jongensweeshuis 44 Nederlands-Israëlitisch Meisjesweeshuis 45 De Joodse Invalide
95 97 99 102 104
60 61 62 63 65
8. Onderduiken 46 Alcazar 47 Onderduikfoto 48 Doorgangsadres Nieuwezijds Voorburgwal 49 Artis
106 108 109 111 113
10-10-18 14:35
7 50 51 52 53
Walter Oettinger ’t Mandje Onderduikadres Max Vogel Sint Joris en de draak
9. Anne Frank 54 55 56 57 58 59 60 61 62
Woonhuis familie Frank 6e Montessorischool Het Joods Lyceum Onderduiken Woonhuis familie Van Pels Woonhuis Fritz Pfeffer Het achterhuis Woonhuis Miep Gies Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie
10. Verzet 63 Aanslag op het Bevolkingsregister Amsterdam 64 Walter Süskindbrug 65 De kweekschool 66 Monument voor Eli van Tijn 67 Plaquette voor Gerhard Badrian 68 CS-6 69 Tijdelijk Hoofdkwartier Groep 2000 70 Monument Joods verzet
11. Nazi’s en collaborateurs 71 Amsterdams Hoofdkwartier NSB 72 Amsterdamse woning Seyss-Inquart 73 Politiebureau Linnaeusstraat 74 Politiebataljon Amsterdam 75 Verhuisbedrijf Puls
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 7
Inhoudsopgave
115 117 119 120 123 126 128 130 132 134 136 138 140 142 144
76 Hoofdkwartier Colonne Henneicke 77 Tandartspraktijk H.E.B. de Jonge Cohen 78 Woning Dries Riphagen 79 Woning Jeanne Valkenburg 80 Lokadres Jekerstraat 81 Woning Lodewijk Johan Strak
12. De laatste razzia’s 82 83 84 85 86
13. Na de oorlog: terugkeer en herdenken
152
87 88 89 90 91
153
92
146 149 151
155 156
93 94
158 160
162 164
Hoofdkantoor Joodse Raad Plaquette Beethovenstraat Polderweg Monument Transvaalwijk Muiderpoortstation
95
Portugese Synagoge Centraal Station Lotty’s bankje Bureau OPK Nationaal monument op de Dam Monument aan de Weesperstraat Stolpersteine Plaquette familie Kok en de Schaduwkade Nooit meer Auschwitz
172 174 175 177 179 181 183 185 187 189 191 193
195 197 198 200 203 205 207 209 210 212
Nawoord
215
Dankwoord
217
Geraadpleegde literatuur
219
166 168 170
10-10-18 14:35
8
Lotty’s bankje / Inleiding
Inleiding 26 augustus 1945: Lotty Veffer komt aan in Amsterdam. Als enige van haar gezin heeft zij de oorlog overleefd. Haar ouders en zusje Carla zijn in Sobibor vergast. Van een warm welkom is geen sprake en noodgedwongen brengt zij haar eerste nacht ‘thuis’ in Amsterdam door op een bankje aan de Apollolaan. In september 2017 wordt de dan 96-jarige Lotty geëerd met haar eigen monument, een bankje op de plek waar zij die eerste nacht doorbracht. Het is slechts een van de vele plekken in de stad die ons vandaag de dag herinneren aan de Jodenvervolging. Toen in de nacht van 9 op 10 mei 1940 het Duitse leger Nederland binnenviel, veranderde het land voorgoed. Het Nederlandse leger hield vier dagen stand, maar na het bombardement op Rotterdam op 14 mei volgde de capitulatie. Nederland moest haar meerdere erkennen in het sterke Duitse leger en werd door haar buurland bezet. Een nieuwe periode werd ingeluid, een periode van, op een paar dagen na, vijf jaar nationaalsocialistische overheersing en onderdrukking. De in Nederland woonachtige Joden waren vanzelfsprekend in paniek toen de bezetting uitbrak. Van de antisemitische politiek van Adolf Hitlers nationaalsocialisme in Duitsland had men in de voorafgaande jaren via de pers kennis genomen. Ook waren er grote stromen Joodse vluchtelingen vanuit Duitsland naar Nederland gekomen. De 140.000 Joden in Nederland wisten dat zij onder het juk van de Duitse overheersers een zwaar leven zouden hebben.1 Velen zagen met grote angst de toekomst tegemoet, getuige het hoge aantal vluchtpogingen en zelfmoorden. Joodse begraafplaatsen zijn hier de stille getuigen van. Daar zijn veel grafzerken te vinden met de sterfdatum 15 of 16 mei 1940, en brede zerken met de namen van hele 1
Herzberg, A., Kroniek der Jodenvervolging, 1940-1945 (Amsterdam, 1950) 17.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 8
10-10-18 14:35
9
Lotty’s bankje / Inleiding
families die zich op hetzelfde moment van het leven hebben beroofd.2 De angst bleek niet ongegrond. De nazi-politiek van het uitsluiten van de Joden uit de Nederlandse samenleving begon al een aantal maanden na de bezetting. Het begon met af en toe een anti-Joodse maatregel maar vanaf het najaar van 1940 werd steeds duidelijker dat de Joden niet met rust gelaten zouden worden. Joodse ambtenaren werden ontslagen, Joden mochten geen eigen bedrijf meer voeren en steeds vaker waren er vechtpartijen waarbij de Joden het mikpunt vormden. In 1941 werd het de Joden verboden openbare ruimten als bioscopen, restaurants, markten of parken te betreden. Later moesten fietsen en telefoons worden ingeleverd en werd het gebruik van openbaar vervoer verboden. In de persoonsbewijzen van de Joden kwam een vetgedrukte zwarte J van Jood te staan. De meest bekende, of beter gezegd meest beruchte anti-Joodse maatregel werd in mei 1942 genomen. Vanaf het begin van die maand moest iedere Jood van zes jaar en ouder een opzichtige gele ster op de kleding dragen.3 De stigmatisering was compleet. Niemand vermoedde destijds dat dit alles een voorbode zou zijn van de deporatie en vernietiging van de Joden in Polen. Kampen als Auschwitz en Sobibor, die voor een groot deel of in zijn geheel waren ingericht om de Europese Joden om het leven te brengen, gingen ieders voorstellingsvermogen te boven. Van de 140.000 Joden die in 1940 in Nederland leefden, waren er na de bevrijding in mei 1945 nog zo’n 38.000 over. Ongeveer 102.000 Joden werden vanuit Nederland naar Oost-Europa afgevoerd en zouden nooit meer terugkeren.4 Het grootste deel van de in Nederland woonachtige Joden, leefde in Amsterdam. Ongeveer 80.000 personen, zo’n tien procent van de Amsterdamse bevolking. In januari 1941 werd het de Joden van Nederland verplicht zich te laten registreren als zijnde Joods. 2
Presser, J., Ondergang, De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom. 1940-1945, deel I (Den Haag, 1965) 10, 14. 3 Website kamp Westerbork: www.kampwesterbork.nl. 4 Presser, J., Ondergang, deel II, 509.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 9
10-10-18 14:35
10
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 10
Lotty’s bankje / Inleiding
10-10-18 14:35
11
Lotty’s bankje / Inleiding
De opkomst was groot. Bijna alle Nederlandse Joden kwamen zich melden want, wat zou er gebeuren wanneer men dit niet zou doen? Door de nauwkeurige registratie van de Joden, werd het voor de bezetter een heel stuk makkelijker om de anti-Joodse maatregelen uit te voeren. Na de registratie kregen Amsterdamse ambtenaren van de bezetter de opdracht in kaart te brengen waar de Amsterdamse Joden woonden. Daarvoor werd een kaart van een meter bij een meter gemaakt, met daarop de plattegrond van de stad. Op de kaart werden stippen aangebracht, voor iedere tien Joden één. Deze stippenkaart laat duidelijk zien dat de Joodse gemeenschap van de stad groot was, en daarnaast in welke delen van de stad zij vooral woonden, te weten de Jodenhoek in het centrum, de Rivierenbuurt in Zuid en de Transvaalbuurt in Oost.5 Van de 80.000 Amsterdamse Joden zou meer dan 75 procent tijdens de oorlog worden vermoord, meer dan 60.000 personen keerden nooit meer terug uit de kampen. Het is niet verwonderlijk dat men vandaag de dag nog steeds op veel plekken in de stad wordt herinnerd aan de vervolging, deportatie en vernietiging van de Joden. Alleen al in Amsterdam zijn meer dan tachtig monumenten opgericht die iets te maken hebben met de vervolging. Het gaat hier vaak om plaquettes voor omgekomen leerlingen van scholen of werknemers van bedrijven of diensten, om gebeurtenissen te herdenken of individuen te eren, zowel slachtoffers als redders. Ruim tachtig monumenten, wanneer men alle zogeheten struikelstenen (in Amsterdam meer dan vijfhonderd) als één monument zou meetellen. Naast monumenten zijn er nog steeds veel locaties in de stad die een deel van het verhaal van de Jodenvervolging vertellen. Gebouwen, straten en pleinen die ooit de stille getuigen waren van de zwartste pagina uit de geschiedenis van Amsterdam. Veel van de locaties en monumenten die met de vervolging te maken hebben, zijn zo opgegaan 5
‘Stippenkaart met de verspreiding van Joden in Amsterdam omstreeks 1941’ op www.niod.nl.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 11
10-10-18 14:35
12
Lotty’s bankje / Inleiding
in hun omgeving dat ze niet opvallen. Ze vertellen niet meteen hun verhaal. Aan struikelstenen of het Gedenkteken aan de Amstel kan men zo voorbij wandelen, zonder er aandacht aan te schenken. Hetzelfde geldt voor plaquettes, gevelstenen of bijvoorbeeld het hoofdkantoor van de Joodse Raad. Wanneer men ze echter eenmaal ontdekt heeft, lukt het bijna niet meer om ze níet te zien. In dit boek worden de verhalen die bij meer dan negentig van deze locaties en monumenten horen, verteld. En misschien zal men na het lezen van dit boek, iedere keer heel even stilstaan wanneer men langs een locatie of monument wandelt. Heel even stilstaan, en zo misschien heel even herdenken. De dertien hoofdstukken in dit boek behandelen ieder een ander thema. De hoofdstukken zijn zo veel mogelijk in chronologische volgorde in het boek geplaatst, beginnend met de grote aantallen Duits-Joodse vluchtelingen die in de jaren dertig naar Nederland kwamen, en eindigend met de terugkeer van de overlevenden uit de kampen, de onderduikers en de manier waarop er werd omgegaan met het herdenken van de slachtoffers. De hoofdstukken zelf beginnen ieder met een historische inleiding van het te behandelen thema, gevolgd door korte verhalen tegen de achtergrond van de locaties en de monumenten. Een aantal van de locaties komt twee keer voor in verschillende hoofdstukken. Het Centraal Station, bijvoorbeeld, is belangrijk bij zowel de eerste deportaties, als bij de terugkeer van de enkeling die de kampen overleefde. Het Joods Lyceum speelt zowel een rol in de scheiding binnen het onderwijs, als in het verhaal van Anne Frank, en het hoofdkantoor van de Joodse Raad aan de Nieuwe Keizersgracht komt voor in het hoofdstuk over de eerste deportaties, en in dat over de laatste razzia’s. Achter elke locatie of elk monument schuilt een verhaal. Een emotioneel verhaal, een verhaal over een heldhaftige persoon of gebeurtenis, maar soms ook een verhaal dat een glimlach op het gezicht brengt. Allemaal zijn ze de moeite van het vertellen waard. De locaties en monumenten laten de verschillende aspecten van de
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 12
10-10-18 14:35
13
Lotty’s bankje / Inleiding
vervolging zien. Het kan zijn dat de lezer onderdelen van het verhaal van de vervolging mist. Een groot aantal locaties die de moeite van het behandelen waard zou zijn geweest, bestaat niet meer in de fysieke vorm die ze eens had. Denk hierbij aan een groot deel van de oude Jodenbuurt op de plek waar nu de Stopera, het gebouwencomplex van stadhuis en muziektheater staat. Gebouwen die na de oorlog zijn afgebroken zijn niet opgenomen in dit boek maar de locaties en monumenten die vandaag de dag nog te zien of zelfs aan te raken zijn. De lezer of de stadswandelaar ‘voelt’ hierdoor dat dit stuk geschiedenis nog aanwezig is. Dit boek geeft niet de volledige geschiedenis van de Jodenvervolging tijdens de oorlog in Amsterdam weer. Het geeft daarentegen wel een goed beeld van wat de Joden vlak voor, tijdens en na de bezetting hebben moeten doorstaan. Het laat zien hoe onlosmakelijk verbonden de stad Amsterdam nog steeds is met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de vervolging van haar Joodse inwoners. Na de oorlog heeft Lotty zich ingezet om ons nooit te laten vergeten wat er tijdens de oorlog met de Joden is gebeurd. Dit deed ze door haar eigen verhaal en dat van haar familie tot op hoge leeftijd te blijven vertellen. Op vrijdag 27 juli 2018 overleed Lotty op 97-jarige leeftijd. Haar verhaal kan zij nu zelf niet meer vertellen. In dit boek staan Lotty’s verhaal en vele andere verhalen opgetekend, zodat de herinnering aan de vervolging van de Joden levend blijft.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 13
10-10-18 14:35
14
Lotty’s bankje / De jaren 30
1. De jaren 30 Niet lang na zijn benoeming tot Rijkskanselier van Duitsland, in januari 1933, startte Adolf Hitler met het onder druk zetten van zijn binnenlandse vijanden. De eerste anti-Joodse maatregelen werden in het leven geroepen en nog datzelfde jaar trokken ongeveer vijfduizend Duits-Joodse vluchtelingen de Nederlandse grens over, op zoek naar veiligheid. Het resultaat, volgens de Nederlandse regering, was een serieus vluchtelingenprobleem.6 Om de grootste en meest prangende problemen op het gebied van de vluchtelingen het hoofd te bieden, werd het Comité voor Bijzondere Joodse belangen in het leven geroepen. Onder leiding van de diamantair Abraham Asscher en professor David Cohen moest het comité een gepast antwoord zien te vinden op de vervolging van de Duitse Joden en er daarnaast voor zorgen dat de opvang van de vluchtelingen geregeld zou worden.7 De schattingen over het aantal Joodse vluchtelingen dat vanuit Duitsland, en later ook Oostenrijk, tussen 1933 en 1939 uiteindelijk naar Nederland zou komen en hier zou blijven, lopen uiteen. Het zullen er zo rond de 24.000 zijn geweest waarvan het merendeel zich in Amsterdam vestigde.8 Binnen het grote aantal vluchtelingen vormde de groep kinderen een op zichzelf staand probleem. Vaak waren zij zonder hun ouders naar Nederland gestuurd of samen met hun ouders naar Nederland gekomen waarna soms bleek dat de ouders niet voor hun kinderen konden zorgen. Veel van de Duits-Joodse kinderen kwamen daarom in weeshuizen terecht.9 De Novemberpogrom van 1938, zorgde voor een verandering in de 6
Bossenbroek, M., De meellstreep. Terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam, 2001) 32-34. 7 Michman, J., e.a., Pinkas. Geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Nederland (Amsterdam, 1985) 153, 155, 167. 8 Hondius, D., Terugkeer, 37. 9 Michman, J., e.a., Pinkas, 156.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 14
10-10-18 14:35
15
Lotty’s bankje / De jaren 30
mentaliteit van de Nederlandse regering ten opzichte van de Joodse vluchtelingen. In Duitsland en Oostenrijk gingen die nacht meer dan tweehonderd synagogen in vlammen op, Joodse winkels en huizen werden vernield en tienduizenden Joden werden gearresteerd en in kampen opgesloten. De Nederlandse regering zag nu in dat er iets gedaan moest worden en regelde voor de vluchtelingen die legaal het land waren binnengekomen, dat er een groot vluchtelingenkamp werd gebouwd in Drenthe, nabij het dorpje Westerbork. Dit kamp zou tijdens de oorlog worden gebruikt als verzamelkamp voor meer dan 100.000 in Nederland woonachtige Joden. Van hieruit zouden zij naar de vernietigingskampen in Polen worden gestuurd. Saillant detail: de bouwkosten van kamp Westerbork kwamen op rekening van de Nederlands-Joodse gemeenschap.10
10
Bossenbroek, M., De meelstreep, 37
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 15
10-10-18 14:35
16
Lotty’s bankje / Oostelijke Handelskade 34
1 Lloyd Hotel Voor de vluchtelingen werden in Nederland in totaal 25 vluchtelingenkampen ingericht. Westerbork is hiervan het bekendst, maar ook in het Amsterdamse Lloyd Hotel werd een kamp ingericht waar plaats was voor ongeveer driehonderd mensen. In het Lloyd was het een komen en gaan van vluchtelingen. Sommige bleven slechts een paar dagen maar andere zaten er voor langere tijd. EĂŠn groep vluchtelingen is erg bekend geworden. Dit waren de Joden die met het schip de St. Louis vanuit Hamburg waren
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 16
10-10-18 14:35
17
Lotty’s bankje / Oostelijke Handelskade 34
gevlucht. Ze hadden geprobeerd om eerst in Cuba en daarna in de Verenigde Staten asiel te krijgen, maar beide landen hadden hen dit geweigerd waardoor zij genoodzaakt waren geweest terug te keren naar Europa. In augustus 1939 werd besloten dat iedereen het Lloyd weer moest verlaten. Het hotel moest ontruimd worden voor een eventuele mobilisatie van het Nederlandse leger in de aanloop naar de oorlog. Vanaf 23 augustus vertrokken de vluchtelingen langzaamaan uit het hotel. Hun bestemming was meestal Westerbork. Het laatste gezin verliet het hotel in juli 1940 met diezelfde bestemming.11
11
Stigter, B., De bezette stad. Plattegrond van Amsterdam 1940-1945 (Amsterdam, 2005) 147. / www.joodsamsterdam.nl.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 17
10-10-18 14:35
18
Lotty’s bankje / Zuideinde 433
2 Woonhuis Zuideinde Tussen 1933 en 1939 verbleven 75 Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oost-Europa in de buurt van het woonhuis aan Zuideinde 433 en het nabijgelegen Oostzaan. Dertig van deze 75 vluchtelingen vonden tijdelijk onderdak in dit huis. Een aantal van hen is nog voor de oorlog in Nederland uitbrak, verder getrokken naar veilige landen, een ander deel heeft de vervolging niet overleefd. Twee van de dertig
Fajga ten tijde van haar verblijf op Zuideinde samen met twee buurkinderen
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 18
10-10-18 14:35
19
Lotty’s bankje / Zuideinde 433
tijdelijke bewoners van Zuideinde 433 waren Fajga Rozenszajn-Korn en haar zoon Leo. Tijdens hun vlucht vanuit Duitsland raakte Fajga gescheiden van haar man Jacob en Leo. Het zou maanden duren voordat zij elkaar weer zouden vinden. Jacob en Leo kwamen eind 1938 samen in Nederland aan maar werden hier ook van elkaar gescheiden. Leo kwam terecht in een weeshuis, en Jacob in het Huis van Bewaring aan de Weteringschans. Pas in juli 1939 lukte het Fajga om naar Nederland te komen maar het zou nog meer dan een jaar duren voor ze haar zoon weer bij zich zou hebben. Fajga arriveerde vermoedelijk in mei 1940 op Zuideinde 443. Leo zou daar later ook gaan wonen. Vlak daarvoor deed Fajga een poging om met haar gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, maar kreeg te horen dat dit minstens zes maanden zou duren, misschien zelfs een jaar. Tijdens de zes maanden na haar aanvraag, werd Nederland bezet en was de kans op vertrek naar Amerika verkeken. Het gezin Rozenszajn werd uiteindelijk pas in Westerbork herenigd, maar zou de oorlog niet overleven. Jacob stierf op 3 juli 1944, ergens in Midden-Europa. Van Leo is bekend dat hij vier dagen na de dood van zijn vader in Auschwitz om het leven werd gebracht. Hij was slechts negen jaar oud. Van Fajga is niet bekend waar of wanneer zij gestorven is, maar aangenomen mag worden dat zij samen met haar zoon, op 7 juli 1944, in de gaskamer van Auschwitz werd vermoord.12
12
Roemer, P., 40-45 in Noord. Herinneringen in Amsterdam-Noord aan de bezetting (Amsterdam, 2005) 49. / www.joodsmonumentzaanstreek.nl. / www.joodsamsterdam.nl.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 19
10-10-18 14:35
20
Lotty’s bankje / Bachplein
3 Truus Wijsmuller-Meijer Je zou kunnen zeggen dat Truus Wijsmuller-Meijer al vóór het uitbreken van de oorlog, een held was. Het was Truus, een sociaal betrokken vrouw met goede contacten binnen het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen en actief betrokken bij het Joods
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 20
10-10-18 14:35
21
Lotty’s bankje / Bachplein
vluchtelingenwerk, namelijk gelukt om in de maanden voor de oorlog uitbrak, een kleine tienduizend Joodse kinderen vanuit Oostenrijk en Duitsland veilig naar Engeland te brengen. Dat ging als volgt. Haar was gevraagd naar Wenen af te reizen om het hoofd van de emigratie-afdeling Adolf Eichmann, te verzoeken tienduizend kinderen naar Engeland te laten reizen. Bij wijze van weddenschap beloofde Eichmann, later een van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden, dat hij haar tienduizend kinderen zou ‘geven’, als het haar zou lukken binnen zes dagen zeshonderd kinderen op een boot naar Engeland te krijgen. Truus’ goede contacten en haar gave snel te kunnen handelen, zorgden ervoor dat ze daarin slaagde. Truus won de weddenschap en Eichmann hield zijn woord, zich waarschijnlijk vergenoegd in de handen wrijvend omdat het was gelukt zo makkelijk van tienduizend Joden bevrijd te zijn. Het uitbreken van de oorlog op 1 september 1939 gooide roet in het eten waardoor het beloofde aantal nét niet gehaald werd. Op het moment dat voor Nederland de oorlog begon, bevond Truus zich op een hotelkamer in Parijs. Ze had er net voor gezorgd dat het kleine Joodse meisje Ilse veilig in Spanje was aangekomen en ze was zelf weer onderweg naar Amsterdam. Om drie uur ’s nachts kwam de portier van het hotel haar kamer binnengestormd. ‘De Duitsers zijn uw land binnengevallen,’ hijgde hij. Truus bleef in bed liggen en dronk van ellende een fles wijn leeg. Diezelfde avond hervatte Truus haar terugreis naar Nederland. Drie dagen zou ze erover doen. Eenmaal thuis aangekomen, kreeg ze bericht dat ze met 75 Duits-Joodse kinderen uit het Burgerweeshuis zo snel mogelijk naar IJmuiden moest gaan om hen op een boot naar Engeland te krijgen. Truus regelde vijf autobussen en reed met de kinderen richting de haven van IJmuiden. Daar was het een enorme chaos van mensen die wanhopig probeerden een plaats op een boot te bemachtigen. Truus bracht ‘haar’ kinderen aan boord van het schip de Bodegraven. Zij waren nu tenminste veilig voor de nazi-terreur die zich in de daaropvolgende jaren zou ontvouwen. In 1965 werd een bronzen buste van Truus onthuld in het
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 21
10-10-18 14:35
22
Lotty’s bankje / Bachplein
Beatrixoord in het Oosterpark. Toen dit sanatorium werd opgeheven, nam Truus haar beeld mee naar huis waar ze het tot haar dood in 1978 heeft bewaard. Tegenwoordig staat het op het Bachplein in AmsterdamZuid. Een rouwadvertentie na het overlijden van ‘Tante Truus’, zoals zij door veel van de kinderen genoemd werd, luidde: ‘Moeder van 1001 kinderen, die het redden van Joodse kinderen tot haar levenstaak heeft gemaakt’.13
13
Wijsmuller-Meijer, T., Geen tijd voor tranen (Amsterdam, 1961). / De Jong, L., Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 3, 411-412. / Website Nationaal Comité 4 en 5 mei: www.4en5mei.nl.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 22
10-10-18 14:35
23
Lotty’s bankje / De spanning stijgt
2. De spanning stijgt In de eerste weken na de Duitse bezetting veranderde er niet heel erg veel voor de Nederlandse Joden. Vanaf 1 juni 1940 echter, begon de bezetter geleidelijk met het implementeren van anti-Joodse maatregelen. Vanaf deze datum werd het Joden verboden nog langer hun functie bij de luchtbescherming uit te oefenen. Twee maanden later werden de gelovige joden getroffen toen er een verbod op ritueel slachten werd uitgevaardigd. In november van hetzelfde jaar werd iedere Nederlandse ambtenaar geacht een formulier in te vullen waarmee hij of zij verklaarde geen Joodse echtgenoot, ouders of grootouders te hebben: de zogenoemde Ariërverklaring. Het gevolg hiervan was dat korte tijd na het invullen van de verklaring Joodse ambtenaren, professoren, docenten en leerkrachten in eerste instantie werden weggestuurd van hun werk, en een aantal maanden later werden ontslagen.14 Veel niet-Joodse Nederlanders waren diep geschokt door deze eerste anti-Joodse maatregelen. Wie had ooit kunnen bedenken dat er in restaurants en cafés bordjes met VOOR JODEN VERBODEN of JODEN NIET GEWENSCHT zouden worden opgehangen in een land dat altijd zo tolerant was geweest? De bezetter had de Nederlandse samenleving opgedeeld in twee groepen: Joden en niet-Joden.15 Vanaf januari 1941 kregen Duitse en Nederlandse nazi’s toestemming om Joden aan te vallen op straat of in openbare gelegenheden. In die maand en de maand die volgde, waren er vechtpartijen met een sterk antisemitisch karakter in verschillende Nederlandse steden.16 Daarnaast gebeurde het dat Joden met geweld uit Amsterdamse trams werden verwijderd en dat de ramen van verschillende cafés en restaurants werden ingegooid omdat er 14
Romijn, P., ‘De oorlog (1940-1945)’ in J.C.H. Blom e.a., Geschiedenis van de Joden in Nederland (Amsterdam, 1995) 317-318. 15 Sijes, B., De Februaristaking. 25-26 februari 1941. (Amsterdam, 1954) 18-19. 16 De Jong, L., Het koninkrijk, deel 4, (Den Haag, 1969-1991) 814.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 23
10-10-18 14:35
24
Lotty’s bankje / De spanning stijgt
veel Joodse klanten waren. Het gebeurde regelmatig dat hierbij ook gewonden vielen onder de niet-Joodse clientèle.17 In de oude Jodenbuurt van Amsterdam, rondom het Waterlooplein, woonden ongeveer 28.000 Joden, maar ook zo’n 24.000 niet-Joden. Velen van hen hadden familieleden en vrienden in andere delen van de stad wonen en daarnaast kwamen veel arbeiders uit andere wijken dagelijks door de Jodenbuurt op weg naar hun werk in de haven. Zij waren niet van plan hun bedreigde Joodse collega’s in de steek te laten en samen met hun Joodse kameraden verzetten zij zich tegen de uitlokkingen van de Weerbaarheidsafdeling (WA), de geüniformeerde ordedienst en knokploeg van de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland (NSB).18
17 18
Sijes, B., De Februaristaking, 66. De Jong, L., Het koninkrijk, deel 4, 818.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 24
10-10-18 14:35
25
Lotty’s bankje / Thorbeckeplein 5
4 Alcazar Op zondag 9 februari 1941 rond half vijf ’s middags zat café-theater Alcazar bomvol. Tegen de wil van de Duitsers in traden hier nog steeds Joodse artiesten op en de eigenaar van het café, Dirk Vreeswijk, was een van de laatsten die nog weigerde een bordje op te hangen met de
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 25
10-10-18 14:35
26
Lotty’s bankje / Thorbeckeplein 5
mededeling dat JODEN NIET GEWENSCHT waren. Toen de portier van het café een groep van ongeveer zestig WA-mannen richting Alcazar zag lopen, deed hij de deur snel op slot. Dit liet de groep WA’ers niet over hun kant gaan en de ramen van het café werden ingeslagen. Zelfs een fiets werd door de ruiten gesmeten. Uiteindelijk lukte het hen om de deur te forceren en naar binnen te dringen. Eenmaal binnen vonden er ernstige mishandelingen van bezoekers plaats en het meubilair werd kort en klein geslagen. Er bleef zelfs geen glas heel. De Amsterdamse politie probeerde in te grijpen maar werd tegengehouden door de Grüne Polizei die de WA-mannen steunde in hun actie tegen het café en zijn eigenaar.19
19
Herzberg, A., Kroniek, 109. / De Jong, L., Het koninkrijk, deel 4, 817-818. / Sijes, B., De Februaristaking, 70. / Stigter, B., De bezette stad, 129.
Lotty's bankje_p001_224_HT.indd 26
10-10-18 14:35