Trompenburg Tuinen & Arboretum Rotterdam Ontwikkeling en groei van de collectie
Trompenburg p001_071_HT.indd 1
18-10-23 11:00
Dankwoord Dank aan iedereen die gevraagd en ongevraagd een deel van zijn/haar tijd, foto’s en kennis met mij wilde delen. Dat zijn er teveel op om te noemen; vergeef mij dat niet iedereen in dit lijstje staat. De waardering is er niet minder om! (De bedrijven, instellingen en personen die sinds 1992 planten hebben geschonken (of verkocht) aan Trompenburg zijn opgenomen in de lijst Herkomst van onze planten). Alle collega’s en oud-collega’s, bestuur en oud-bestuursleden Trompenburg Tuinen & Arboretum, Maarten en David Bömer, Boomkwekerijmuseum Boskoop, Jeroen Braakman, Jacques Brand, Cor van Breda, Joost van Dalen, Gerda Damen, Theo Damen, Leo den Dulk, Winnefred van Dijk, Renske Ek, Sjaac van Esschoten, Joost van Galen, Renate van Galen, Beline Geertsema, Ina Hoeneveld, Jaco Hoeve, Wim van Hoey Smith, Ronald Houtman, Eike Jablonski, Adelien de Jong, Mariette Kamphuis, Jacqueline van der Kloet, Hennie Kolster, Henk Kreuger, Hélène Lesger, Kees Moeliker, Marja Mulder ten Kate, Mart van den Oever, Emile Peters, Thomas en Martina Reinhardt, Maaike en Floris Schalij, Koos Slob en Ineke Vink, Jaap Smit, Huib Sneep, Bernadette Tuinte, Hans Verhoeff, Jack de Vroomen, Ruud Welsink Gert Fortgens, september 2023
@ 2023 Uitgever: Stichting LM Publishers Tekst en foto’s (tenzij anders vermeld): Gert Fortgens Foto omslag: Micheile Henderson Foto achterzijde: Henk Kreuger Vormgeving: Renate van Galen en Henk Kreuger Redactie: Leo den Dulk en Henk Kreuger Productie: Hightrade BV ISBN 9789460229725 Zoveel mogelijk is getracht de eventueel rechthebbenden van en op de afbeeldingen te achterhalen. Aan rechthebbenden die in dit verband niet zijn benaderd, wordt verzocht zich met de uitgever in verbinding te stellen.
Trompenburg Tuinen & Arboretum Honingerdijk 86 3062 NX Rotterdam info@trompenburg.nl
Trompenburg p001_071_HT.indd 2
07-11-23 09:03
Inhoud Voorwoord: een groene toekomst.................................................................................................................................................................................................... 5 1. Van het oude en het nieuwe Trompenburg........................................................................................................................................................ 7 2. Entree vóór 1996 en na 1996............................................................................................................................................................................................................. 25 3. De vaste planten in de ondergroei op Trompenburg Verleden - Heden - Toekomst............................................................................................................................................................................................................ 33 4. Nieuwe Aanleg en De Wei ........................................................................................................................................................................................................................ 45 5. De Hostalaan............................................................................................................................................................................................................................................................................. 55 6. Bollen en knollen............................................................................................................................................................................................................................................................ 65 7. Goudvisvijver........................................................................................................................................................................................................................................................................... 73 8. De woestijnkas...................................................................................................................................................................................................................................................................... 81 9. Dierenleven in Trompenburg Veranderingen door de jaren heen................................................................................................................................................................................... 91 10. Tuin Perenhof........................................................................................................................................................................................................................................................................... 97 11. Tuin Woudestein.......................................................................................................................................................................................................................................................... 105 12. Vermeerderen .................................................................................................................................................................................................................................................................. 111 13. Tuin Hintzen ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 123 14. Tuin Excelsior....................................................................................................................................................................................................................................................................... 133 15. Treurende bomen ................................................................................................................................................................................................................................................... 145 16. Donckse Velden en Huys ten Donck............................................................................................................................................................................ 153 17. Bomen elders, andere plekken – bomen geplant na 1992................................................................................. 159 18. Cadeautjes.................................................................................................................................................................................................................................................................................. 167 19. Collecties op Trompenburg uitgebreid na 1992.......................................................................................................................... 179 20. De Overtuin.............................................................................................................................................................................................................................................................................. 191 21. 30 Jaar onderhoud, beheer en werk.......................................................................................................................................................................... 199 Herkomst van planten......................................................................................................................................................................................................................................... 204 Index........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 205
Trompenburg p001_071_HT.indd 3
18-10-23 11:00
Twee appelvinken uit Trompenburg: [boven] mannetje gevonden door Dick van Hoey Smith in maart 2006 (NMR998900002312) en [onder] wijfje gevonden door Gert Fortgens in november 2005 (NMR998900002271). Foto: Natuurhistorisch Museum Rotterdam
Trompenburg p001_071_HT.indd 4
18-10-23 11:00
Voorwoord: een groene toekomst Leven zonder bomen is ondenkbaar. Dat geldt natuurlijk voor Gert Fortgens, de auteur van dit boek die meer dan dertig jaar met bomen en planten in Trompenburg werkte, maar ook voor alles en iedereen die ademt. Met 28 procent van de wereldwijde zuurstofproductie vormen bomen een levensvoorwaarde en doordat ze daarbij kooldioxide opnemen, verminderen ze de concentratie van broeikasgassen. Dubbele winst: zonder bomen zou de dramatische opwarming van de aarde nog sneller gaan. Bomen bieden een leefgebied en voedsel voor talloze diersoorten, zorgen voor bodem- en waterregulatie en dragen ook esthetisch bij aan onze leefomgeving: bomen verfraaien, bieden schaduw, bevorderen openluchtrecreatie en verbeteren de algehele levenskwaliteit. Voor een arboretum, een bomentuin in een grote stad – het onderwerp van dit boek – geldt dit alles natuurlijk in het kwadraat. Wat onder de bezielende leiding van Gert Fortgens en zijn voorgangers is uitgegroeid tot ‘Trompenburg Tuinen & Arboretum’ is alleen al daarom het predicaat ‘Groene Long van Rotterdam’ meer dan waard. Als Rotterdammer met een bovengemiddelde interesse in stadsnatuur kom ik graag in Trompenburg. Ik zie dat de tuin als een magneet allerlei leven aantrekt en huisvesting biedt. Dat maakt een wandeling eigenlijk altijd een soort stadssafari. Ik verbaas mij daar over het formidabele formaat van de moerasschildpadden, luister ontroerd naar koerende holenduiven in maart, kijk uit naar de eerste bonte vliegenvanger in april, en speur er naar houtsnippen die in de herfsttuin perfect gecamoufleerd zijn. Bezoekers van Trompenburg, zo leert mij de onvolprezen website waarneming.nl, stelden er het (min of meer recente) voorkomen van 526 soorten dieren, planten en schimmels vast, waarbij men – met slechts zes soorten – de bomen voor het gemak maar voorlief genomen heeft. Onder die Trompenburgwaarnemingen ontbreekt ook de vondst een zoogdier dat nadien nooit meer in Rotterdam is gezien. Dit boek heeft daarvan de primeur. In Trompenburg blijf ik komen, al is het maar om er ooit een keer een appelvink te zien. Dat die prachtvogel er voorkomt, weten we zeker dankzij twee raamslachtoffers: een wijfje op 29 november 2005 en een mannetje op 23 maart 2006. De vondsten staan op naam van respectievelijk Gert Fortgens en zijn voorganger als hortulanus, Dick van Hoey Smith (1921-2010), die de dode vogels destijds persoonlijk aan mij overhandigden voor opname collectie van het Natuurhistorisch Museum Rotterdam. Ze documenteerden daarmee een heus stukje Rotterdamse natuurhistorie. Met het schrijven van dit boek legt Gert Fortgens weer een deel van de geschiedenis van Trompenburg vast, en deelt hij zijn kennis en ervaring die hij in de afgelopen 31 jaar heeft opgedaan. Hij volgt hiermee een fijne traditie, want Dick van Hoey Smith scheef het boek ‘Arboretum Trompenburg - Bomenrijk in Rotterdam’ dat in 2001 bij zijn afscheid verscheen. Het nieuwe boek, dat nu voor u ligt, is een boek vol verhalen achter bijna elke boom, heester, vaste plant en bol- of knolgewas, maar ook een boek over veranderingen. Over de uitbreiding van de collectie planten en bomen, en over de forse uitbreiding van Trompenburg met aanliggende tuinen. En dat laatste laat zien dat Trompenburg vooruitdenkt, want de enige duurzame toekomst van de stad is een groene. Kees Moeliker Natuurhistorisch Museum Rotterdam
5
Trompenburg p001_071_HT.indd 5
18-10-23 11:00
1900
Trompenburg p001_071_HT.indd 6
18-10-23 11:00
Van het oude en het nieuwe Trompenburg Rond het jaar 1800 was het gebied ten oosten van de stad Rotterdam nog voornamelijk landelijk gebied. Weilanden, akkers, groentekwekerijen, bosjes en andere houtopstanden bepaalden het beeld. Langs de ’s-Gravenweg en aan de Hoogen Zeedijk stonden boerderijen en fraaie buitenhuizen met daarachter een tuin. Maar er was ook bedrijvigheid. Het was in die tijd niet ongebruikelijk dat huizen en boerderijen met bedrijfjes en bijbehorende bedrijfsgebouwen werden gecombineerd. Er waren lakmoesmakerijen, snuifmolens, houtzaagmolens, loodwitmakerijen, glasblazerijen, bierbrouwerijen en azijnmakerijen.
nog steeds bestaat, ofschoon niet meer geheel in oorspronkelijke staat, en in recente jaren zelfs in omvang is toegenomen, mag dus wel bijzonder worden genoemd. Ook de collectie planten in Trompenburg is in de voorbije ruim tweehonderd jaar enorm veranderd. Van de bomen, die in de periode kort na 1800 zijn aangeplant, resten gelukkig nog een paar eiken.
1 < De Moestuin in 1900 met op de achtergrond boombegroeiing aan de Groene Wetering Begin 1800 was het gebied rond de buitens Trompenburg, Vredenoord, Zomerlust en Woudestein landelijk. Impressie door Sjaac van Esschoten
Het oude Trompenburg
Vredenoord
In de paar honderd jaar sinds de ontginning van dit gebied vanaf 1300 bleef het beeld dat vooral werd bepaald door het slotenpatroon en de ’s-Gravenweg (de weg naar Gouda) vrijwel hetzelfde. Maar na 1800 veranderde het landschap drastisch ten gevolge van de groei van Rotterdam en de resulterende verstedelijking van het aangrenzende landelijke veenweidegebied. Het groene karakter maakte plaats voor woonwijken met een intensieve ontsluiting door straten en wegen.
weg ’s-Graven
Dat Trompenburg nog steeds bestaat, ofschoon niet meer geheel in oorspronkelijke staat, en in recente jaren zelfs in omvang is toegenomen, mag dus wel bijzonder worden genoemd. Van de buitens aan de ’s-Gravenweg en de Hoogen Zeedijk (nu Honingerdijk) resten nog maar enkele fraaie huizen; het merendeel is verdwenen en daarmee ook de bijbehorende tuinen. Dat Trompenburg
Zomerlust
Woudestein
7
Trompenburg p001_071_HT.indd 7
18-10-23 11:00
De trompetklimmer Campsis radicans op Trompenburg is hier één van de langst aanwezige planten in de tuin
De inventarislijst uit 1935 is door de maakster Griettie Smith-van Stolk fraai versierd met bloeitakken van de melkwingerd Periploca graeca en de trompetklimmer Campsis radicans
8
Trompenburg p001_071_HT.indd 8
18-10-23 11:00
Maar wat was er nog meer te koop rond 1800? Uit verschillende bronnen valt nog te achterhalen welke andere bomen en struiken er toen wellicht zijn gebruikt. Men kon beschikken over inheems gebruiksgroen en daarnaast over een behoorlijk groot sortiment sierplanten en fruitgewassen, die al sinds oude tijden waren ingevoerd uit zuidoostelijk Europa en West-Azië. Ook was er al een flink aantal boom- en struiksoorten beschikbaar uit oostelijk Noord-Amerika. In haar inventarislijst uit 1935 noteerde Griettie Smith-van Stolk bij enkele planten al ‘zeer oude plant’, ‘oude boom’ of ‘zeer oude boom’: trompetklimmer (Campsis radicans), melkwingerd (Periploca graeca), Bruine beuk (Fagus sylvatica ‘Atropunicea’), zilverlinde (Tilia petiolaris, nu Tilia tomentosa ‘Pendula’), Ruwe berk (Betula verrucosa, nu Betula pendula), paardenkastanje (Aesculus hippocastanum twee stuks). Van deze destijds al oude bomen en klimplanten resteert wellicht alleen nog de Campsis radicans. Hij stond destijds tegen de gevel geplant van het huis aan de Honingerdijk, maar bij de verkoop van het huis in 1958 heeft Dick van Hoey Smith de plant opgegraven en herplant bij het ijzeren hekwerk, waar vroeger de leiperen stonden. Deze trompetklimmer kan dus best ergens uit de periode rond 1850 stammen!
E
D
F
C G
Plattegrond van Trompenburg behorend bij de genummerde ‘Lijst van Boomen, Coniferen, eenige Heesters en Planten’ uit 1935 A = Villa Trompenburg aan de Honingerdijk B = Voorvijver C = Nieuwe Aanleg met de Beek en de Wei D = Oude zomereiken E = Zwitserse schuur F = Moestuin G = Lange Laan langs de Brede Sloot
B
A
9
Trompenburg p001_071_HT.indd 9
18-10-23 11:00
1
5
9
13
2
6
10
14
3
7
11
15
4
8
12
16
Enkele bomen en struiken, die al een lange geschiedenis als sierboom of fruitboom hebben. We vinden ze tegenwoordig nog terug in de collectie op Trompenburg, alhoewel ze allemaal van veel latere plantdatum zijn.
17
Afkomstig uit Europa:
Ingevoerd circa
1 Diospyros lotus
1588 Duitsland
2 Fagus sylvatica ‘Aspleniifolia’
1811 Frankrijk
3 Ficus carica cultuurvormen
sinds de oudheid
4 Quercus ilex cultuurvormen
sinds de oudheid
5 Quercus pubescens
lang in cultuur
6 Quercus robur ‘Pendula’
1788 Engeland
7 Quercus cerris
1735 Engeland
8 Quercus × crenata ‘Lucombeana’: (syn. Q. × hispanica)
Afkomstig uit oostelijk Noord-Amerika:
Ingevoerd circa
Bomen 9 Quercus alba
1724 Engeland
10 Quercus imbricaria
1766 Engeland
11 Quercus phellos
1723 Engeland
12 Quercus rubra
1724 Engeland
13 Quercus velutina
1772 Duitsland
14 Liriodendron tulipifera
1663 Engeland
15 Maclura pomifera
1818 West-Europa
16 Magnolia grandiflora
1711 Frankrijk
Struik 17 Xanthorhiza 1762 Engeland simplicissima
1766 Engeland
10
Trompenburg p001_071_HT.indd 10
18-10-23 11:00
Het oude Trompenburg aan de ’s-Gravenweg In een advertentie in de Oprechte Haerlemse Courant van 8 oktober 1715 wordt te koop aangeboden: ‘een seer playsante woning…’ Het betreft hier een huis met bijgebouwen en tuin, gelegen aan de ’s-Gravenweg te Kralingen. Bij een volgende verkoop van het huis in 1798 wordt vermeld dat het hier gaat om ‘een huijs, koetshuijs, tuinmanshuijs, salon, coepel en erve genaamdt Trompenburg’; tevens, maar apart werden verkocht ‘broeijramen, kassen, tuijnzierade & ca’.
Tegenwoordig niet meer in cultuur Niet alle Noord-Amerikaanse introducties uit die tijd zijn hier lang ‘in cultuur´ geweest. In veel kwekerscatalogi is in de eerste helft van 1800 het uit Noord-Amerika afkomstige struikje lederhout (Dirca palustris) opgenomen, een moerasheestertje met in het vroege voorjaar gele bloemen. Deze heester is ná 1850 wellicht verdrongen door de vroeger bloeiende toverhazelaars (Hamamelis) uit China en Japan, die toen werden ingevoerd.
Op een kaart uit 1810 zijn huis en tuin ingetekend bij nummer 16, waarbij de tuin zelfs (naar mag worden aangenomen) redelijk nauwkeurig is weergegeven. Opvallend is dat de stijl van het tuinontwerp goed aansluit bij de gangbare tuinstijl in de periode 1700-1800. Tuinen bij grote buitens worden dan aangelegd in wat wordt beschouwd als de Franse classicistische stijl. Een mooi voorbeeld hiervan is de gerestaureerde tuin van Het Loo bij Apeldoorn. Blijkbaar was ook het Trompenburg aan de ’s-Gravenweg, ofschoon van veel beperktere omvang dan Het Loo – het hele perceel mat nog net niet één hectare – groot genoeg om zo’n tuin aan te leggen. Kenmerkend voor deze tuinstijl is een lange as centraal over het perceel met aan weerszijden (plant)vakken in symmetrie.
Het lederhout Dirca palustris is als vroege voorjaarsbloeier na 1850 verdrongen uit kwekerscatalogi door de fraaier bloeiende toverhazelaars (Hamamelis) uit Japan en China
15 16
Kaart uit 1810
Blijvertjes uit Azië Uit Azië afkomstige planten zijn in de eerste decennia van 1800 niet ruim vertegenwoordigd op kwekerijen. In catalogi zijn er maar een paar te vinden, voornamelijk zien we de Japanse broodboom (Aucuba japonica ‘Variegata’). Doelend op de grote luchtvervuiling door kolenrook in London schrijft de Engelsman John Claudius Loudon in 1838 al: ‘introduced 1783, very valuable property in England, it will endure coal smoke better than almost any other evergreen’. Daarnaast zien we de Japanse notenboom of ginkgo (Ginkgo biloba), de kerria (Kerria japonica) en de Gele zeepboom of lampionboom (Koelreuteria paniculata). Blijvertjes zijn het wel gebleken!
Sterbeecks Citricultura 1682 oranjeboompje
11
Trompenburg p001_071_HT.indd 11
18-10-23 11:00
Verkoopadvertentie van Trompenburg in de Oprechte Haerlemse Courant van 8 oktober 1715
Op een kadastrale kaart uit 1830 worden de percelen, waaruit Trompenburg is opgebouwd, apart benoemd: huis, gebouw met erf etc. In blauw is de brede sloot aangegeven; zie pagina 19
Uit verkoopadvertenties van het huis met erf van Trompenburg in 1800 en aan de paar nu nog aanwezige eikenbomen weten we welke bomen er toen hebben gestaan: oranjeboompjes, paardenkastanjes, eiken, veel iepen – een buitenplaats tegenover Trompenburg heette zelfs Ypenhof – , appels-, peren- en andere fruitbomen. Op een kadastrale kaart uit 1830 worden de percelen, waaruit Trompenburg is opgebouwd, apart benoemd: huis, gebouw met erf, brouwerij, lustplaats (twee percelen), vijver, tuin, schuur (2x). Tot dat moment was Trompenburg niet alleen een ‘spatieuze buitenplaats met een heerenhuizinge, met een menigte exquise en zware Vruchtdragende Boomen, mitsgaders Moezerij, Bosschen en verder Plantsoen’, maar afgaande op de omschrijving in deze verkoopadvertentie herbergde het perceel onder andere ook een tweetal bier- en azijnbrouwerijen met toebehoren.
De vlakke onderkant van de wortelkluit van de beuk uit het boomboeket in de tuin van het buiten Vredenoord
Naast Trompenburg aan de ’s-Gravenweg lag het buiten Vredenoord (nr. 15 op de kaart van A. Munro uit 1810). De tuin hiervan is al aangelegd in een nieuwere tuinstijl; de vroege landschapsstijl. Deze kenmerkt zich door kleinschaligheid en beslotenheid. De rondwandeling ligt vaak apart van het huis en het einddoel is dikwijls onduidelijk (lit. ‘De natuur bezworen’, p.30). Van de beplanting uit die periode is weinig meer terug te vinden dan enkele oude eiken en beuken. Tot voor enkele jaren was er nog wel één opvallend element uit de tijd van aanleg, namelijk een boomboeket: drie verschillende boomsoorten in één plantgat bij elkaar gezet. De beuk is enkele jaren geleden omgevallen, de twee andere bomen waren al eerder omgevallen en afgezaagd. De één was een eik, de andere mogelijk een kastanje. Hiervan restte alleen nog de stamaanzet.
De zomereik, Quercus robur, één van de weinige oude bomen op Vredenoord
12
Trompenburg p001_071_HT.indd 12
18-10-23 11:00
Wie het ontwerp heeft gemaakt voor de tuin van Vredenoord is niet bekend, maar het gebruik van planten van meerdere boomsoorten bijeen is onder andere bekend van de tuinontwerper J.D. Zocher Jr. (1791-1870). In het Bouwkundig Weekblad uit 1887 wordt over zijn werk geschreven: ‘In afwijking van tuinmansstijl deden zijn boompartijen denken aan die van de vrije natuur. Op steeds wisselende wijze, dikwerf op den rand van oevers en meermalen scheef in den grond, vindt men boomen geplant. Miswassen, die in de vrije natuur zoo menigmaal tot het schoon van eenig landschap bijdragen, vonden ook bij hem recht van bestaan. Meermalen zijn eenige boomen te zamen in één kuil geplant. Natuurlijk konden deze niet tot vollen wasdom komen, en stierven gedeeltelijk; maar de op die wijze ontstane boomproppen geven zulk eene aangename afwisseling, dat zij tot de schoonste motieven van den aanleg zijner parken gerekend kunnen worden’. Voorts kan de beplanting al hebben bestaan uit een keur aan bloemheesters en bloeiende bomen. Zo worden in het boek van J.C. Krauss, ‘Afbeeldingen der fraaiste, meest uitheemsche boomen en heesters...’ (Amsterdam 1802),126 verschillende soorten bomen en struiken genoemd. En in de ‘Catalogus van de Boomkweekerij en Bloemisterij bij den Architect J.D. Zocher op Rozenhagen bij Haarlem’ (ca. 1825) is al een behoorlijk grote verscheidenheid aan siergewassen te bestellen. In de uitgebreid verwoorde inleiding op de catalogus
wordt onder meer vermeld dat hij ‘de verzekering kan geven dat mijn verzameling van alle soorten overvloedig voorzien is…’ De catalogus bevat inderdaad een ruim aanbod aan soorten en vormen met bont blad, gevulde bloemen en afwijkende bloemkleuren. Enkele tellingen: • Aan houtige gewassen ongeveer 132 geslachten, met onder andere 14 verschillende esdoorns (Acer), 30 verschillende eiken (Quercus), 8 verschillende beuken (Fagus), 24 verschillende essen (Fraxinus) en 40 verschillende azalea’s (Rhododendron). • Aan vaste planten, grassen, varens ± 328 geslachten. Veel van de in de catalogus van ca. 1825 aangeboden bomen en struiken hebben hun oorsprong in Zuid- en Zuidwest-Europa tot in Zuidwest-Azië en zijn soms al van ver voor het jaar 1500 in cultuur. Daarnaast zien we in de catalogus een behoorlijk aantal bomen en struiken, dat afkomstig is uit oostelijk- en centraal Noord-Amerika. Al rond 1550 werden hiervandaan als eerste Thuja occidentalis en Pinus strobus naar Europa verscheept. Wat later, vanaf begin 1600 tot begin 1800, volgde een grote hoeveelheid andere boom- en struiksoorten. Dat was nog maar het begin van de enorme uitbreiding van het sortiment tuinplanten in Europa. De grote stroom planten uit China en Japan van ná 1850 moest nog op gang komen. Op Vredenoord moet het in een fraai aangelegde tuin met twee grote vijvers goed
Trompetboom, Catalpa bignonioides, zoals afgebeeld in het boek Afbeeldingen der fraaiste, meest uitheemsche boomen en heesters van J.C. Kraus uit 1802
Moerascipres De moerascipres (Taxodium distichum) stamt uit het zuidoosten van de Verenigde Staten van Noord-Amerika. Deze boom is al in 1640 in Europa (Groot-Brittannië) ingevoerd. In 1762 beschrijft Johann Hermann Knoop de boom in zijn boek ‘Beknopte huishoudelijke hovenier, Tweede deel’ als ‘de virginische Cupresse Boom met Acacie bladen, die in de winter afvallen, cultuur: door saad uyt haar Groeiplaatsen verkregen’. In Nederland zijn vanaf het midden van de 19e eeuw heel wat moerascipressen aangeplant in stadsparken, landgoederen en buitens. In zijn ‘Woordenboek der Voornaamste Heesters en Coniferen’ (1867) schrijft boomkweker C. de Vos uit Hazerswoude dan ook: ‘Deze bekende boom is de eenige mij bekende, die met den pen- of eersten wortel in onze veenlagen dringt. In zijn vaderland heeft hij nog het bijzondere, dat de tweede of hori-
zontale wortels vrij hoog aan den oppervlakte van den grond voortgroeien, en dan hier en daar kegelvormige knobbels maken, die 1½ el boven den grond uitsteken. Zij brengen noch takken, noch bladeren voort, het zijn slechts bruine of rotsachtige klompen, die een vreemd gezicht opleveren. In ons land heb ik die nog niet waargenomen, maar in Frankrijk bevinden zich reeds boomen van 20-22 el hoogte, die ook reeds die vreemde uitwassen gemaakt hebben’.
Taxodium distichum, ademwortels
De Vos beschrijft hier wat wij thans kennen als ademwortels of kniewortels, ook wel pneumatoforen genoemd. Sinds het verschijnen van het boekje zijn er in Nederland al heel wat moerascipressen aangeplant, waar de ademwortels zich hebben ontwikkeld tot een behoorlijke hoogte. Op Trompenburg zijn ze aanwezig en zichtbaar, maar hoog zijn ze (nog) niet. 13
Trompenburg p001_071_HT.indd 13
18-10-23 11:00
toeven zijn geweest. Kennelijk was de tuin niet groot genoeg, want de eigenaar van Vredenoord koopt in 1832 het belendende Trompenburg.
De Groene Wetering zal kort hierna niet alleen meer een wetering zijn, omdat hierlangs een weg wordt aangelegd. Links op de foto de hoge bomen van het buiten Vredenoord. Het land daarachter was deels eigendom van James Smith, die dit in 1866 heeft kunnen aankopen. In 1924 wordt de grond verkocht aan de NV ’s-Gravenhof, waar kort daarop een woonwijk verrijst. Deze foto, genomen over de Groene Wetering in 1900, is mogelijk een van de laatste foto’s die het landelijk karakter van dit stukje Kralingen weergeven
Uit advertenties van een jaar later in de Rotterdamsche Courant blijkt dat de nieuwe eigenaar het huis heeft afgebroken en dakpannen, metselstenen en bouwhout te koop aanbiedt. Het stuk grond wordt óf ingeplant met bomen óf verwaarloosd, want alweer in 1848 wordt het terrein te koop aangeboden als ‘bosch, zijnde de voormalige buitenplaats Trompenburg’. Uiteindelijk zal het in 1857 deels (en in 1861 geheel) in handen komen van de Rotterdamse cargadoor James Smith. Hij koopt in hetzelfde jaar ook de aangrenzende gronden aan de zuidkant van de Groene Wetering, die lopen tot aan de Honingerdijk. Op deze percelen aan de Honingerdijk staat het huis Zomerlust, dat dateert uit 1825. De nieuwe eigenaar James Smith gebruikt voortaan de naam Trompenburg voor zijn gehele bezit aan weerskanten (benoorden en bezuiden) van de Groene Wetering. Maar later verkoopt hij het perceel ten noorden van de Groene Wetering weer, waarbij het wordt opgedeeld en bij verschillende eigenaren belandt. De kopeinden worden rond 1930 bebouwd met monumentale woningen en het tussenstuk blijft tuin. Van de beplanting op het oude Trompenburg uit begin 1800 is weinig terug te vinden. Enkele oude eiken en een oude moerascipres (Taxodium distichum) dateren mogelijk van kort na 1830. In de eerdergenoemde
Zwitserse Schuur 1928 met tuinbaas Blaas op klompen catalogus van Zocher uit ca. 1830 wordt Taxodium aangeboden voor de prijs van 250 cent.
Zomerlust wordt het nieuwe Trompenburg aan de Honingerdijk Na verschillende wisselingen van eigenaren sinds het jaar 1686 wordt door Hendrik Wachter Pzn., koopman op de Wijnhaven, in 1825 een huis gebouwd op zijn in 1823 nieuwverworven percelen aan de Honingerdijk. Voor Wachter was het geen permanente woonplek, zoals al blijkt uit de naam Zomerlust. Op kadastrale kaarten uit respectievelijk 1830, 1835 en 1838 is te zien hoe Hendrik Wachter in het weiland aan de overkant van de dijksloot achter zijn huis een vijver met de contouren van het cijfer 8 heeft laten graven. Enkele jaren daarna heeft hij de dijksloot deels mogen dempen en omleiden via zijn vijver. Daarmee was het perceel met daarop het huis vast verbonden aan het voormalige weiland met de pas gegraven vijver. Tegenwoordig is deze vijver nog steeds een belangrijk onderdeel van de tuinaanleg en wordt de Voorvijver genoemd. Meer achterin de tuin was nog een (kleinere) vijver, ook met de contouren van het cijfer 8. Vlakbij deze vijver stond een grote schuur, die in de annalen van Trompenburg de Zwitserse schuur wordt genoemd. Dit gegeven van vijvers met een bepaald model en een Zwitserse schuur zou erop kunnen wijzen dat Wachter voor zijn tuin van het buiten Zomerlust een echt tuinontwerp heeft laten maken, in de stijl die destijds gangbaar was en waarin dit soort elementen vaak werden gebruikt.
14
Trompenburg p001_071_HT.indd 14
18-10-23 11:00
Helaas zijn er geen tekeningen of plattegronden van de tuin ten tijde van het eigendom van Hendrik Wachter bekend. Wel kan er aan de hand van de eerste foto’s, die zijn genomen vanaf 1863, worden aangenomen dat de padenstructuur en beplanting al langer aanwezig waren. Daarmee is het aannemelijk dat ze (mogelijk grotendeels) al dateren uit de tijd van Wachter. Op de foto uit 1863 van de vijver (gegraven rond 1830) is er een volwassen boombeplanting omheen te zien (ook van rond 1830), die voornamelijk lijkt te bestaan uit iepen. Naast de brug zien we een groep verschillende bloeiende heesters (wellicht azalea’s) en in een perkje in de grasstrook rond de vijver staan stamroosjes geplant. Een doopvontschelp, gebruikt als plantenschaal, ligt op het gras aan de vijver, eenden en zwanen zwemmen in de vijver en op de brug staat William Smith met in de arm een jachtgeweer. Vergeleken met tegenwoordig is het hoogteverschil tussen maaiveld en waterspiegel opvallend groot. Van alle boom- en heesterbeplanting, die nog kan dateren uit de tijd van aanleg rond 1830, is nauwelijks iets over. Voor de meeste bomen en zeker voor
de meeste struiken is een leeftijd van tweehonderd jaar niet makkelijk haalbaar. Daarbij komt nog dat de omstandigheden op Trompenburg door de hoge grondwaterstand en de vrij slappe bodem niet ideaal zijn voor bomen om hier oud te worden. Daarnaast zijn alle oude iepen verdwenen ten gevolge van het uitbreken van de iepziekte begin 1900. Wij vermoeden dat alleen enkele oude eiken achterin de tuin nog een schakel vormen met de tijd van 1830.
Zwanen in de Voorvijver in 1863. Met om de vijver stamroosjes en in het gras een doopvontschelp als bloembak.
De catalogus van het bedrijf van Van Lunteren (1819) Ten tijde van de aanleg van zijn tuin met beplanting kon Wachter al kiezen uit een ruim aanbod van boom- en vaste plantenkwekers in Nederland. Zo bevat bijvoorbeeld de catalogus uit 1819 van het bedrijf H. en D. van Lunteren, Bloemisten en Boomkwekers te Utrecht de volgende mogelijkheden: Het deel ‘Vaste Planten’ omvat ca. 300 geslachten (botanische soorten uit Europa en Noord-Amerika) met 165 cultivars, waaronder de ook nu op Trompenburg aanwezige:
Het deel ‘Boomen en Heesters’ omvat 127 geslachten met soorten, die voornamelijk komen uit Europa en Noord-Amerika:
In het deel ‘Kast en Oranjereygewassen’ worden onder andere genoemd:
• Apios americana (opgenomen met de naam Glycine apios L.) • Cardamine (Dentaria) bulbifera • Galanthus nivalis ‘Flore Pleno’ • Geranium sanguineum, G. macrorrhizum, G. tuberosum • Iris (veel), o.a. Iris foetidissima, Iris sibirica, en I.s. ‘Alba’ • Lamium orvala • Lunaria rediviva • Napaea dioica • Narcissus (veel), o.a. N. poeticus, N. bulbocodium • Paeonia officinalis ‘Rubra Plena’ e.a. • Phlox, diverse soorten • Teucrium hyrcanicum
• Asimina triloba • Azalea, dertien verschilllende soorten • Diospyros virginiana en D. lotus • Dirca palustris • Fagus sylvatica ‘Foliis Purpureis’ en ‘Crispum’ (‘Cristata’) • Fraxinus, zeventien verschillende soorten • Koelreuteria paniculata • Quercus, twintig verschillende soorten • Rozen, eenenveertig verschillende soorten • Sambucus, negen verschillende soorten (waaronder een met groene vruchten) • Sophora japonica, (was 70 jaar eerder, rond 1750 uit China ingevoerd in Frankrijk)
• Cactussen • Callicarpa • Canna • Chamaerops, Phoenix • Brugmansia, ‘die met gevulde bloemen’ • Ficus • Kaempferia galanga, Azië • Camellia japonica, twaalf verschillende • Citrus (‘in zoorten en groote’) • Hydrangea, Hortensia, ‘die met blauwe bloemen (flore coerulea)’ • Magnolia o.a. M. grandiflora, M. virginiana (opgenomen met de oude naam M. glauca)
15
Trompenburg p001_071_HT.indd 15
18-10-23 11:00
Zichtbaar op een foto uit 1863 staat achter het huis een flinke paardenkastanje in bloei die, gezien de afmeting, al zal zijn aangeplant vóór 1838, toen de sloot tussen het huis en de vijver (op de voorgrond) is gedempt. Opvallend zijn de hoog opgesnoeide iepen links op de foto. Het lijkt erop dat ze zo zijn gesnoeid om meer licht te krijgen in de serre naast het huis. Door de openstaande deuren zien we de verschillende hangende en staande planten in de serre staan. Boven het dak uit zien we nog net een boom met een smalle opgaande kroon. Zou dat een Italiaanse populier zijn geweest, die daar ergens aan de Honingerdijk moet hebben gestaan? Dat is niet onwaarschijnlijk, want ook op Trompenburg heeft zo’n populier gestaan. Wim van Hoey Smith herinnert zich dat nog goed: ‘Er stonden twee grote populieren aan de zuidkant van de Lange laan. Op de kop van het dwarslaantje tussen de Lange laan en de Voorvijver stond een hele grote Italiaanse populier. Het heette vroeger het Peppellaantje, vlakbij stond ook nog een hele grote Abeel, die in 1964 is omgewaaid. De stronk is ter plaatse in een diep gat begraven. Tuinbaas Warre Blaas en tuinman Kees Wolse zijn twee dagen bezig geweest om die stronk af te zagen met een trekzaag’.
Iepen opzij van het huis en achter het huis een flinke paardenkastanje in 1863
Welke bomen en struiken zouden er nog meer zijn aangetroffen bij de aankoop in 1857?
De zomereiken uit ca. 1820
De mogelijkheden waren toen al tamelijk groot als we afgaan op de lijsten met plantbeschrijvingen uit die tijd, zoals eerder genoemd in de boeken van J.C. Krauss en C. de Vos en ook omdat de kwekerijen van de destijds belangrijke tuinarchitectuurbedrijven Zocher en Copijn in hun catalogi een behoorlijk uitgebreid sortiment voerden. Goudenregen, bruine Beuken, seringen, sneeuwbal, rozen, rododendrons (azalea’s), eiken, tulpenbomen en paardenkastanjes, waren al in groten getale te koop; ook bijvoorbeeld de Rode paardenkastanje, Aesculus × carnea. Deze kruising van de Gewone paardenkastanje, A. hippocastanum, met de Rode pavia (of Gladde kastanje), A. pavia, werd destijds Aesculus rubicunda genoemd. Rond 1800 is deze ontstaan in Frankrijk en werd al snel toegepast in heel Europa. C. de Vos in 1867 schrijft hierover: ‘meestal kortaf Roode Kastanje genoemd. Reeds te bekend om meer aanduiding te behoeven’.
In 1894 zien we meer van de aanleg van de beplanting aan de achterzijde van het huis. De grote kastanjeboom lijkt te zijn vervangen door een jonger exemplaar, de iepen aan weerszijden van het huis zijn een stuk groter geworden, in de plantvakken zijn rododendrons gemengd met coniferen als taxus, de Californische cipres (Chamaecyparis lawsoniana) en de Westerse levensboom (Thuja occidentalis) (mogelijk gesnoeid) zijn herkenbaar en rond de vijver staan struikroosjes geplant. Oranjerieplanten, waaronder palmen, staan in kuipen op de grasstrook rond de vijver. De serre naast het huis is vervangen door een aanbouw; de jachtkamer van James Smith. Rondom het huis moeten veel iepen hebben gestaan. Dick van Hoey Smith had het vaak over de ruim vierhonderd iepen, die rond 1928 moesten worden verwijderd als gevolg van de iepziekte. In Nederland is die ziekte voor het eerst vlak na de eerste wereldoorlog in 1918 geconstateerd in Noord-Brabant. De ziekte, waardoor de iepen doodgaan, wordt veroorzaakt door een schimmel, die specifiek op iepen voorkomt. Mogelijk is de schimmel begin 1900 geïmporteerd met stamhout uit China. De verspreiding geschiedt door bastkevers, die schimmelsporen overbrengen met het graven van gangen onder de bast van iepenbomen.
16
Trompenburg p001_071_HT.indd 16
18-10-23 11:00
De Nieuwe Aanleg
in Rotterdam als Firma J.D. Zocher jr. en L.P. Zocher. In 1856 hebben zij de oude Diergaarde Blijdorp ontworpen. Zij waren ook betrokken bij de Nieuwe Plantage, de herinrichting van de Oude Plantage en werden vooral bekend door hun ontwerpen voor Het Park (het eerste van 1852).
Met de aankoop in 1867 door James Smith van percelen weiland en warmoezeniersland (groentekwekerijen) ten westen van Trompenburg ontstaat ruimte voor een nieuwe aanleg van de tuin. Deze uitbreiding wordt nu nog steeds ’De Nieuwe Aanleg’ genoemd. Helaas zijn er geen tekeningen bewaard gebleven, dus valt niet met zekerheid te zeggen wie hiervoor het ontwerp heeft gemaakt. De naam van de tuinarchitectenfamilie Zocher uit Haarlem wordt genoemd en bij de kenmerken, die we nu nog zien in het terrein, is dit wel passend. Het heeft iets wat wel ‘zocheriaans’ kan worden genoemd. Het zou kunnen, want vader en zoon Zocher waren in de tweede helft van 1800 actief
Overigens was een ander familielid, K.G. (Carel) Zocher, eveneens actief in Rotterdam. Van hem is een ontwerp bekend van de buitenplaats Welbehagen, gelegen aan de Bloemmerdijksche weg (de tegenwoordige Bergweg) te Rotterdam. Wat betreft de ontwerpen voor parken en buitens werkten Jan David jr. en Carel Zocher volgens de principes van wat wij nu ‘de late landschapsstijl’ noemen. De ontwerpen van Carel zijn bovendien herkenbaar aan een gardeneske, zeer gevarieerde, kleurige en kleinschalige heesterbeplanting, met veelal een afscherming met boombeplanting in houtwallen. Deze en andere elementen zijn herkenbaar op de oude foto’s en nog steeds in de huidige aanleg van Trompenburg
De boom reageert op de groei van de schimmel door het afsluiten van de houtvaten, waardoor de boom uiteindelijk uitdroogt en doodgaat.
Villa Trompenburg in 1894 met kuipplanten en roosjes in het gras aan de vijver. Opzij van het huis iepen en achter het huis heestervakken met onder andere gesnoeide coniferen (Taxus baccata en Thuja occidentalis) en rododendrons.
17
Trompenburg p001_071_HT.indd 17
18-10-23 11:00
te zien. Op de oude foto’s zijn nabij het huis bloeiende heesters en oranjeboompjes en andere exotische kuipplanten te onderscheiden, waaronder palmen, zoals de koolpalm (Cordyline australis) en de kamerden (Araucaria heterophylla), evenals stamroosjes, azalea’s en rododendrons, aangeplant in ‘perken’. Ook andere tuinarchitecten uit die tijd, zoals Copijn, Springer en Poortman zijn aanhangers van de late landschapsstijl. Zij hanteren dezelfde vormgevingsideeën als L.P. Zocher en zijn broer Carel. Van wiens hand het ontwerp uit 1870 is, valt dus helaas niet meer te zeggen.
over de paden en de gazons uit die tijd zijn details bekend: de paden waren grindpaden met een speciaal grind dat uit Engeland moest komen vanwege de aparte lichtbeige kleur; de gazons en graskanten werden niet strak gemaaid, maar meer als natuurlijk ogende grasvelden onderhouden door slechts enkele keren per jaar te maaien.
Het hele ontwerp bestond uit een padenstelsel, dat wandelingen mogelijk maakte met een afwisselend uitzicht. Hier en daar voerde het pad je door bloeiende heesters aan weerszijden, dan weer een aanplant van losse bomen langs paden en langs oevers of groepjes losse bomen in een weiland. Bijna in elk ontwerp uit die tijd wordt een strakke watergang omgevormd tot een slingerende waterpartij. Bruggen vormden markante onderdelen van het plan, net als een oranjerie en een of meerdere kassen. Naast een verscheidenheid aan sierbomen en sierheesters werden ook boomgaarden met vruchtbomen en moestuinen opgenomen in het ontwerp. Dit alles is heel herkenbaar in de aanleg van het nieuwe gedeelte op Trompenburg. Ook
Wij weten wat veel toegepaste bomen in 1870 waren. Op Trompenburg zijn daarvan nu nog aanwezig: diverse taxussen, een moerascipres, een ginkgo, een goudenregen, een Reuzenlevensboom, een Wilgbladige treurpeer, Oosterse platanen, een bontbladige Gewone esdoorn, hulst met gele bes, een groep Zoete azalea, Japanse azalea’s, Grootbladige hulst, een geelbonte taxus en een zomerlinde. De oude paardenkastanjeboom achter het huis is er niet meer, evenmin als de treures (Fraxinus excelsior, ‘Pendula’) in het prieel. Het prieel is er zelf nog wel, maar nu is er een treureik onder aangeplant. Na de uitbreiding van Trompenburg in 1870 trouwt de zoon van James Smith, William Smith (1840-1918), in 1890 met Griettie van Stolk (1860-1941). Met haar
Uitzicht achter het huis in 1906 over de Voorvijver met nog net zichtbaar een koe in de Wei, tuinbeelden op sokkels. De oranjerieplanten zijn al een stuk groter dan op de foto uit 1894
Op de foto met het bloeiend grasveld langs de Beek is links een stukje van de Thuja plicata te zien en rechts de Wei, met nog net zichtbaar de takken van een groep van zeven Bruine beuken, alle geplant in 1870.
Bloeiend gras langs De Beek
18
Trompenburg p001_071_HT.indd 18
18-10-23 11:00
Zoete azalea, Rhododendron arborescens, Taxus baccata ‘Aureomarginata’ en hoog gras langs de Nieuwe Aanleg in 1900 begint er een nieuwe periode in de tuingeschiedenis op Trompenburg. Na het overlijden van (schoon) vader James is het echtpaar in 1895 ingetrokken op Trompenburg. Getuige de vele foto’s in de tuin zullen zij hier met hun zonen James (Jim, Jimmy, 1891-1965) en Adriaan Pieter (Dik, Dikkie, 1893-1967) met veel plezier gebruik hebben gemaakt van de mogelijkheden van Trompenburg en het omliggende, nog landelijke gebied.
Na 1900 komen er geleidelijk aan diverse ingrepen en toevoegingen in de aanleg, vooral rondom het huis en op de percelen aan de oostkant. Zo is de aanleg Lange Laan daar een onderdeel van. Lange tijd, sedert de aankoop van diverse percelen weiland in 1857, is de zogeheten Brede Sloot de oostgrens van het buiten Trompenburg geweest. Deze naam is als vanzelf ontstaan, omdat dit de breedste ontginningssloot was (en nog steeds is) in en rondom het huidige Trompenburg. Op een kadastrale kaart uit 1830 (zie pagina 12) is deze sloot duidelijk zichtbaar als verbindingssloot tussen de dijksloot onderaan de ‘Hoogen Zeedijk’ (thans Honingerdijk) en de Groene Wetering. Deze ontginningssloten dateren uit de veertiende eeuw, de periode van ontginning van deze polder. De Brede Sloot vormde de grens met het terrein van de naburige, uit 1687 daterende, buitenplaats Woudestein. Rond 1900 werd langs het weiland aan de Brede Sloot een wandelpad aangelegd met een lange rij bomen.
Maretakken tieren welig in de kroon van de 120 jaar oude witte esdoorn (Acer saccharinum)
Het pad liep bijna vanaf de twee-onder-een-dak tuinmanswoningen aan de Honingerdijk tot aan de Groene Wetering en kreeg al snel de naam Lange Laan. De boombeplanting bestond vooral uit een lange rij iepen met daartussen, op aangeven van Griettie Smith-van Stolk, ook andere boomsoorten. Van de bomen, die toen onder meer werden aangeplant, zijn in 2021 de schijnacacia of robinia (Robinia pseudoacacia) de es (Fraxinus excelsior) en de Witte esdoorn (ook wel genoemd zilveresdoorn, Acer saccharinum) nog aanwezig. De inmiddels meer dan 120-jarige bomen hebben aanzienlijke afmetingen bereikt, maar zijn niet geheel ongeschonden. Vooral de robinia heeft veel sporen van zware snoei in de kroon, maar is desondanks zeer vitaal gebleven. De stamvoet is een bemoste sculptuur op zich en de wortelaanzet heeft zelfs de flessenrand langs het pad omarmd. Van welke boomkwekerijen deze bomen destijds zijn betrokken, hebben wij niet meer kunnen achterhalen. Wel is bekend dat zowel de uit Noord-Amerika afkomstige robinia, als de Witte esdoorn toen al lang bij boomkwekerijen in cultuur waren.
Bootje varen op de Groene Wetering, 1906 19
Trompenburg p001_071_HT.indd 19
18-10-23 11:00
Stamvoet van de Robinia pseudoacacia uit 1900 in de Hostalaan
Robinia pseudoacacia in bloei
Wisteria sinensis ‘Alba’
Baas Donckelaar bij perken met een randje van Engels gras in 1907
Van Acer saccharinum is bekend dat hij in 1725 werd geïntroduceerd in Engeland. Robinia was zelfs al in 1601 in Frankrijk ingevoerd. Opmerkelijk is dat het oorspronkelijke verspreidingsgebied van robinia in Noord-Amerika niet erg groot was. Tegenwoordig komt robinia, door aanplant en verwildering, voor in grote delen van Europa, Azië, Australië en ook in Amerika zelf. Ondanks zijn aanpassingsvermogen, snelle groei, goede eigenschappen om bodemerosie tegen te gaan en stevig en duurzaam hout is, is hij thans vanwege zijn ongeremde verspreiding meer gevreesd dan geliefd. De boom in bloei is een plaatje. In juni hangt de boom vol met trossen witte bloemen waaraan duidelijk is te zien dat de boomsoort behoort tot de Vlinderbloemigen, net als bijvoorbeeld de witbloeiende Blauwe regen (Wisteria sinensis ‘Alba’) waarvan de bloemen net als de vorige een heerlijke geur verspreiden. De bloemen bevatten veel nectar voor insecten, dus díe goede kanten heeft onze oude robinia ook.
Engels gras, Armeria maritima, werd lang toegepast als randplantje. Dia uit 1970 bij de Goudvisvijver.
Rond de oude Zwitserse schuur – die al zou kunnen stammen uit 1820, want op een kadastertekening van kort daarna, 1830, is een gebouw aangegeven op deze plek – staan perken met zomerbloemen, een druivenkas en een manshoge haag langs het slootje met daarvoor een borstbeeld op een sokkel. Dit borstbeeld staat er nu nog steeds. Wel is dit leuke hoekje in de tuin geheel veranderd sinds de schuur met kas en andere bebouwing verdwenen zijn, waarna er in 1978 een Californische sequoia; kustmammoetboom (Sequoia sempervirens) is geplant.
Sequoia sempervirens in 1995 en 2022
De tuin heeft, onder leiding van baas Donckelaar en knecht Corstiaan van Wensveen, getuige foto’s van rond 1900, naast veel heestervakken en bomen ook een rijke schakering aan vaste planten gekregen. Op de foto uit 1907 van Baas Donckelaar zijn wat groepjes Astilbe, gladiolen en mogelijk fuchsia’s op stam te herkennen. Ook is te zien dat als randplantje Engels gras, Armeria maritima, is gebruikt. Rond andere vakken in de tuin zijn grasrandjes te onderscheiden en randjes met half ingegraven, schuingeplaatste klinkertjes. Nog steeds worden die randjes in ere gehouden en ook de randjes met de gevuldbloemige knolspirea, een heel oud randplantje (Filipendula vulgaris ‘Plena’).
20
Trompenburg p001_071_HT.indd 20
18-10-23 11:00
Acer saccharinum met zwam, het ‘mycologisch monument’, 2010
Bij de brug naast de Voorvijver zijn rond 1900 een tulpenboom (Liriodendron tulipifera), een Bruine beuk (Fagus sylvatica ‘Atropunicea’) en een Witte esdoorn (Acer saccharinum) geplant. Bijna honderd jaar hebben de drie bomen gebroederlijk bij elkaar gestaan. In 1998 is de oude tulpenboom helaas omgewaaid. De Bruine beuk moest kort na de tulpenboom worden verwijderd door een zware aantasting met zwammen aan de stamvoet en ook de Witte esdoorn kreeg aantastingen door zwammen. Uit de kroon van de Witte esdoorn (Acer saccharinum) is in 2005 veel dood hout gesnoeid. De hoofdstam lieten we staan omdat het voor rondleidingen een interessante boom was geworden. Om even bij stil te staan en uitleg te geven over zwammen in dood hout. Onze groen-adviseur uit die tijd, Wout Kromhout, bestempelde deze boom toen als ‘mycologisch monument’. In 1907 staan Griettie Smithvan Stolk, William Smith en hun zoon James in de Wei met op de achtergrond de zeer oude wilg en het prieel met de treures. Rond het prieel geeft een haag beslotenheid en rugdekking. Nog net is aan de slootkant te zien dat daar een ijzeren hek met boogjes is geplaatst; met opgroeiende kinderen geen onverstandige keuze. Het prieel dateert uit 1820, en ook hier is de omgeving drastisch veranderd. In 1912 poseren de broers Jim en Dik in hun vrijwilligers legeruniform voor de nog jonge tulpenboom
De tulpenboom, Bruine beuk en Witte esdoorn rond 1980
21
Trompenburg p001_071_HT.indd 21
18-10-23 11:00
Het planten van de moseik (Quercus cerris) bij de Voorvijver in 1999 door Herman Oterdoom en Dick van Hoey Smith ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Nederlandse Dendrologische Vereniging Maar de verrotting ging door en jaren later is de stam toch omgevallen (in de Voorvijver). Het zicht op de Voorvijver was geheel anders geworden toen deze drie monumentale bomen waren verdwenen. Op de opengevallen plekken zijn na enkele jaren, in 1999, drie andere bomen geplant.
Quercus × turneri ‘Pseudoturneri’
Magnolia ‘Galaxy’ aan de voorvijver
Van veel markante bomen en struiken, die op Trompenburg zijn aangeplant na 1870 en vóór 1920, ontbreken helaas de gegevens van welke kwekerijen de planten zijn betrokken. De belangstelling voor het aanplanten van vrij ‘nieuwe’ bomen, struiken en andere sierplanten destijds was toen groot. Wat opvalt is dat het bijna steeds bomen en struiken zijn, die begin 1800 tot rond 1850 vanuit kwekerijen in het buitenland (Frankrijk, Engeland, Duitsland) zijn geïntroduceerd en die via kwekerijen in Nederland werden vermeerderd en verkocht. Zo staan op Trompenburg nog uit die tijd de roze meidoorn Crataegus monogyna ‘Rosea’, rond 1859 in Duitsland in cultuur en ook de Groene roos Rosa chinensis ‘Viridiflora’ van rond 1845, de Fuchsia ‘Riccartonii’ rond 1830 en de Spiraea japonica ‘Anthony Waterer’ rond 1875. Het zijn alle drie introducties uit Engeland. Magnolia × soulangeana ‘Alba Superba’ is een Franse introductie en wordt genoemd in de catalogus van J. Cels in 1835. Een andere magnolia, die staat op de plek waar tot 1958 de Moestuin van Trompenburg was, is Magnolia × soulangeana ‘Lennei’. C. de Vos schrijft hierover in 1887: ”in Italië gewonnen en omstreeks 1854 door den Duitschen handelaar Topf in de handel gebracht”. De wintergroene eik Quercus × turneri ‘Pseudoturneri’ is in 1910 geplant aan de voorvijver en verplant in
Magnolia × soulangeana ‘Alba Superba’
22
Trompenburg p001_071_HT.indd 22
18-10-23 11:00
1935 naar de huidige plek. In 1953 zakte de boom scheef richting de speelplaats en moest hij worden rechtgetrokken. Helaas heeft dat niet geholpen, want in 1959 is de boom toch omgewaaid. Het is toen gelukt om de boom weer (bijna) rechtop te krijgen, maar nog steeds helde hij over. In 1999 en nog eens in 2015 zijn enkele zware takken aan de oostzijde afgenomen om het gewicht aan die kant te verminderen om verder omzakken te voorkomen. In 1910 is ook een vrouwelijk exemplaar van de Ginkgo biloba geplant. Al jaren draagt dit exemplaar volop vruchten. Wellicht speelt hier het mannelijk exemplaar van 1870 een rol. De bomen staan nog geen vijftig meter van elkaar en met de westenwind waait het stuifmeel van het mannetje blijkbaar gemakkelijk naar het vrouwtje. Onder de boom kan het in het najaar bezaaid liggen met oranje/gele vruchten. Letterlijk bezaaid, want sinds enkele jaren vinden we ter plekke spontane zaailingen!
In het archief op Trompenburg zijn niet veel catalogi gevonden uit de periode 1870-1920: een paar catalogi van de firma Vilmorin-Andrieux uit Frankrijk uit de jaren 1910 -1914 en een omslag van een catalogus van bloembollen en vaste plantenkwekerij D. Turkenburg, Bodegraven, uit 1910. Van Vilmorin-Andrieux zijn het catalogi met vooral groente- en bloemzaden; Trompenburg had dan ook een hele grote Moestuin. Een ander deel van de catalogus beslaat materialen voor tuinonderhoud; allerlei gereedschappen, bloempotten, kuipen, gieters etc. Om de planten in de tuin te voorzien van namen, verkocht het bedrijf allerlei etiketten, vervaardigd van hout, zink en glazen buisjes. Van die laatste hebben we een doos vol aangetroffen in Trompenburg. De glazen buisjes bevatten een bedrukt of beschreven papiertje met daarop de naam van de plant. Een aantal is met een kurkje afgesloten, anderen zijn dichtgesmolten.
Catalogus Vilmorin-Andrieux, 1910
De bestuiving, bevruchting en uitgroeien van de kiem zijn een apart verhaal bij Ginkgo.
Ginkgo voortplanting Een goede omschrijving vond ik op de website ‘Cor’s Ginkgo Pages’ (kwanten.home.xs4all.nl): ”Zijn vermeerderingswijze is bijzonder uniek, want deze ligt tussen een dierlijke en plantaardige wijze van bevruchting in! De Ginkgo is tweehuizig, elke lente ontwikkelen de ‘katjes’ (strobili) zich op de mannelijke en de zaadknopjes (ovula) op de vrouwelijke boom aan de kortloten tussen de bladbundels. De eerste bloei vindt pas plaats na 20-35 jaar. Ginkgo biloba, vruchten
De pollen bereiken de zaadbeginsels door de wind. De eigenlijke bevruchting aan de boom vindt pas plaats in het najaar. De ontwikkeling van het embryo is afhankelijk van de temperatuur.
Catalogus Vasteplantenkwekerij D. Turkenburg, 1910
De Ginkgo en de Cycadeeën zijn de enige nog levende zaadproducerende planten, die zelfstandig bewegend sperma bezitten.”
Ginkgo biloba, zaailingen
23
Trompenburg p001_071_HT.indd 23
18-10-23 11:00
24
Trompenburg p001_071_HT.indd 24
18-10-23 11:00