80
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
NAJUA_2557_PART_02.indd 80
16/10/2557 18:22:04
พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช จากหลักฐานทางประวัติศาสตร และการสํารวจภาคสนาม1 ดร. เกรียงไกร เกิดศิริ อาจารยประจําภาควิชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร บุณยกร วชิระเธียรชัย อาจารยประจําภาควิชาศิลปสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
บทคัดยอ
การศึกษาพัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชจากหลักฐานทาง ประวัติศาสตร และการสํารวจภาคสนาม มุงทําการศึกษาในประเด็นที่เกี่ยวเนื่องกับการกอรูป และ พัฒนาการของผังบริเวณ และรูปแบบศิลปสถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช โดยละเอียด โดยใชระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรม ตลอดจนการใชหลักฐานทาง ประวัติศาสตรประเภทตางๆ สอบทวนกัน เพื่อใหทราบถึงประวัติศาสตรการกอสราง พัฒนาการทาง รูปแบบสถาปตยกรรม รวมกับการสํารวจรังวัดสถาปตยกรรมตางๆ ในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช โดยละเอียด การจัดทําฐานขอมูลภาพถายปจจุบัน การคนควาขอมูลจากภาพถายเกา ตลอดจน การจัดทําแบบสถาปตยกรรม และแบบสถาปตยกรรมคอมพิวเตอรสามมิติ เพื่ออธิบายรูปแบบทาง สถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอยางเปนระบบ เพื่อใชเปนขอมูลประกอบการ พิจารณาการเปนแหลงมรดกโลกทางวัฒนธรรม ทั้งนี้จากการศึกษาสามารถแบงพัฒนาการของผัง บริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชออกไดเปน 8 ระยะ ดังตอไปนี้ ระยะที่ 1. กอสรางองคพระบรมธาตุเจดีย ในปพ.ศ. 1719 ซึ่งในการกอสรางนั้นอาจจะมี การสรางเจดียร าย และวิหารหรือศาลาสําหรับประกอบพิธกี รรมทางศาสนาอยูค ดู ว ยแตไมมหี ลักฐาน ลายลักษณยืนยัน บทความนี้เปนสวนหนึ่งของ แผนงานวิจัยแผนยุทธศาสตรการขับเคลื่อนประเทศไทยเปนศูนยกลางการ ทองเทีย่ วของภูมภิ าคดวยการจัดการแหลงมรดกโลกในเอเชียตะวันออกเฉียงใตภาคพืน้ ทวีป. โดย อาจารย ดร. เกรียงไกร เกิดศิริ และคณะ. สนับสนุนทุนวิจยั โดยสํานักงานคณะกรรมการวิจยั แหงชาติ และสถาบันวิจยั และพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร พ.ศ. 2556. 1
NAJUA_2557_PART_02.indd 81
16/10/2557 18:22:05
82
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ระยะที่ 2. พัฒนาการของผังบริเวณ อาจเปนไปได 3 แนวทาง คือ แนวทางที่ 2.1: กอสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในป พ.ศ. 1861 แนวทางที่ 2.2: มีการกอสรางโพธิมณเฑียรกอนหนาการสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในปพ.ศ. 1861 แนวทางที่ 2.3: มีการกอสรางโพธิมณเฑียรหลังการกอสรางวิหารธรรมศาลา และ ทับเกษตร ในปพ.ศ. 1861 แตตองกอนหนาการสรางวิหารเขียน ในปพ.ศ. 1919 ระยะที่ 3. กอสรางพระวิหารเขียน ในป พ.ศ. 1919 ระยะที่ 4. กอสรางระเบียงคตลอมผังบริเวณเขตพุทธาวาส ในปพ.ศ. 2036 และสันนิษฐาน วามีการลอมผนังวิหารธรรมศาลา และการกอทายวิหารใหเปนทายจรณัม และเชือ่ มตอกับระเบียงคต ระยะที่ 5. การบูรณะปฏิสังขรณวัดพระบรมธาตุครั้งใหญทั้งพระอาราม กลาวคือมีการ บูรณ-ปฏิสงั ขรณพระเจดียท ที่ ลายลงมาถึงบัลลังก ซึง่ คงไดมกี ารซอมวิหารเขียน ทับเกษตร และวิหาร พระมาดวย รวมไปถึงมีการปลูกตนศรีโพธิ์ที่นํามาจากลังกา และสรางโพธิมณเฑียรขึ้นใหม ระยะที่ 6. กอสรางวิหารที่ภายในประดิษฐานพระเจดีย และพระพุทธรูป เปนวิหารที่เรือน ยอดทรงมณฑป ในป พ.ศ. 2171 ระยะที่ 7. การสรางวิหารหลวงใหมลงตรงตําแหนงวิหารยอดมณฑปเดิม ซึ่งการกอสราง วิหารหลวงใหมนี้อยูในราวป พ.ศ. 2354-2382 ระยะที่ 8. การกอสรางระเบียงคตทางดานทิศเหนือเพิ่มเติม และการกอสรางซุมประตู เยาวราช ในป พ.ศ. 2452 คําสําคัญ: วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช / วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร จังหวัดนครศรีธรรมราช
/ ผังบริเวณ / ศิลปสถาปตยกรรมไทย / มรดกทางสถาปตยกรรม / มรดกพุทธศาสนสถาปตยกรรม, ประวัติศาสตรสถาปตยกรรม / มรดกโลก / มรดกโลกทางวัฒนธรรม / บัญชีรายชื่อชั่วคราว
NAJUA_2557_PART_02.indd 82
16/10/2557 18:22:05
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
83
1. ที่มาและความสําคัญของการศึกษา
จากการศึกษาในโครงการวิจัย 2 โครงการ คือ “โครงการวิจัยการศึกษาวิเคราะหคุณคา ศักยภาพ และแนวทางการเสนอแหลงมรดกทางวัฒนธรรมเพือ่ ขอรับการพิจารณาเปนแหลงมรดกโลก ทางวัฒนธรรมเพิ่มเติม” ภายใตแผนการวิจัย “แผนยุทธศาสตรขับเคลื่อนประเทศไทยเปนศูนยกลาง การทองเทีย่ วของภูมภิ าคดวยการจัดการทองเทีย่ วแหลงมรดกโลกในเอเชียตะวันออกเฉียงใตภาคพืน้ ทวีป” ซึง่ ไดรบั ทุนสนับสนุนจากสถาบันวิจยั และพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร และสภาวิจยั แหงชาติ ประจําป พ.ศ. 2556 และ “โครงการวิจยั มรดกทางสถาปตยกรรมวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช”2 อัน เปนโครงการสืบเนือ่ งจากการศึกษาวิจยั เพือ่ การถอดรหัสเอกสารสําคัญเกีย่ วกับจังหวัดนครศรีธรรมราช และภาคใตภายใต “ชุดโครงการวิจัย 100 เอกสารสําคัญเกี่ยวกับประวัติศาสตรไทย” สนับสนุนการ วิจัยจากสํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) โดยอาจารย ดร.วินัย พงศศรีเพียรเปนหัวหนา โครงการ ไดทาํ ใหผวู จิ ยั มีโอกา่สในการศึกษาขอมูลเกีย่ วกับพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชทัง้ ในแงของ เอกสารทางประวัติศาสตร และการศึกษาภาคสนามเชิงลึก จึงเปนที่มาขอบทความเรื่อง “พัฒนาการ ของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชจากหลักฐานทางประวัติศาสตร และการสํารวจภาค สนาม” ทีม่ งุ ทําการศึกษาแบบบูรณาการเครือ่ งมือวิจยั ทัง้ สองแบบเขาดวยกัน เพือ่ นําไปสูก ารแสวงหา องคความรูหลากมิติเกี่ยวกับวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช สําหรับศึกษาวิจัยนี้ใชชื่อเรียก “วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” แทนชื่อที่เปนทางการ ในปจจุบันวา “วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร” เพื่อใหตรงกับความหมายดั้งเดิม วัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชเปนแหลงมรดกทางวัฒนธรรมพุทธศาสนาที่สําคัญ อันแสดงถึงการประดิษฐาน พระพุทธศาสนาในพืน้ ทีค่ าบสมุทรภาคใต โดยสะทอนใหเห็นถึงความสัมพันธทางศาสนากับเมืองพุทธ ศาสนาตางๆ โดยเฉพาะลังกา และเมื่อพระพุทธศาสนาไดประดิษฐานยังมั่นคงแลว นครศรีธรรมราช ก็ยังทําหนาที่เปนศูนยกลางการศึกษาพระพุทธศาสนาที่สําคัญของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต โดยเฉพาะไดสงอิทธิพลตอเนื่องไปยังศูนยกลางรัฐจารีตอื่นๆ อาทิ สุโขทัย ลานนา อยุธยา ตลอดจน สืบทอดมายังรัตนโกสินทร นอกจากนี้ ตลอดหนาประวัติศาสตรวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชนั้น ยังมีพลวัตสืบเนื่องตั้งแตอดีตมาจนกระทั่งปจจุบัน แมวาบางชวงเวลาที่เกิดเหตุทุพภิกขภัยบานเมือง ตองทิ้งราง แตการเปนวัดพระบรมธาตุอันศักดิ์สิทธิ์ก็ยังฉายอยูในความทรงจําของผูคนในแหลงแหง ที่ตางๆ จนเกิดการแสวงหาเพื่อจาริกแสวงบุญ และเขามาทํานุบํารุงบูรณปฏิสังขรณตลอดมา
เกรียงไกร เกิดศิร.ิ "โครงการวิจยั มรดกทางสถาปตยกรรมวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช" นําเสนอผลงาน วิจัย ในการประชุมวิชาการ และการนําเสนอผลงงานวิจัย "100 เอกสารสําคัญ: สรรพสาระประวัติศาสตร ไทย ครัง้ ที่ 5" อันเปนสวนหนึง่ ของ "โครงการวิจยั 100 เอกสารสําคัญเกีย่ วกับประวัตศิ าสตรไทย". (อาจารย ดร. วินัย พงศศรีเพียร, ผูอํานวยการแผนการวิจัย) วันที่ 27-28 กรกฎาคม พ.ศ. 2554. ณ โรงแรมบี.พี. แกรนดทาวเวอร อ.หาดใหญ จ.สงขลา. 2
NAJUA_2557_PART_02.indd 83
16/10/2557 18:22:05
84
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
นอกจากนี้ “วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” ไดรับการบรรจุเปนหนึ่งใน “บัญชีรายชื่อ ชัว่ คราว (Tentative List)” ของคณะกรรมการมรดกโลกในนามของของ “วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร นครศรีธรรมราช (Wat Phra Mahathat Woramahawihan, Nakhon Si Thammarat)”3 ซึ่ง ไดรับการรับรองแลวเมื่อวันที่ 28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2555 ซึ่งในปจจุบันมีแหลงมรดกทางวัฒนธรรม ในประเทศไทยรวมจํานวน 3 แหลง ที่อยูในฐานขอมูลนี้ คือ “แหลงมรดกทางวัฒนธรรมภูพระบาท จังหวัดอุดรธานี” และ “เสนทางวัฒนธรรมปราสาทพิมาย ปราสาทพนมรุง ปราสาทเมืองตํ่า และ ศาสนสถานที่เกี่ยวของ” ซึ่งอยูระหวางการจัดทําแผนการบริหารจัดการ และนําเสนอเพื่อรอรับการ พิจารณา และประกาศยกยองเปนแหลงมรดกโลกทางวัฒนธรรมในโอกาสตอไป ซึ่งหากผลักดันใหวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชเปนแหลงมรดกโลกไดสําเร็จจะเปนการ สงเสริมใหเปนแหลงมรดกโลกเพื่อการเรียนรูประวัติศาสตรพระพุทธศาสนาที่สมบูรณมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะการประดิษฐานพระพุทธศาสนาลังกาวงศที่มีตนธารมาจากเกาะลังกาซึ่งแหลงมรดกทาง วัฒนธรรมพุทธศาสนาที่ศรีลังกาไดรับคํารับรองประกาศเปนแหลงมรดกโลกแลวนั้น และพระพุทธ ศาสนามาปกหลักประดิษฐานอยูใ นเมืองนครศรีธรรมราชอยางมัน่ คง ก็ยงั ทําหนาทีด่ งั่ ดวงเทียนทีเ่ ปลง แสงธรรมแหงพระพุทธศาสนาไปยังเมืองตางๆ ทีอ่ ยูร ายรอบในคาบสมุทรภาคใต ตลอดจนอาณาจักร ศูนยกลางอํานาจตางๆ ทั้งอยุธยา และสุโขทัย ซึ่งทั้งสองแหลงก็ไดรับการประกาศยกยองเปนแหลง มรดกโลกทางวัฒนธรรมแลวดวยเชนกัน ในบทความชิ้นนี้ จึงมุงทําการศึกษาในประเด็นที่เกี่ยวเนื่องกับพัฒนาการของผังบริเวณ วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชโดยการสอบทวนกันระหวางเอกสารทางประวัติศาสตรตางๆ ทั้งอ เอกสารลายลักษณ แผนที่ และภาพถายเกา รวมกับระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรม ตลอดจนการสํารวจรังวัดสถาปตยกรรมตางๆ ในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชโดยละเอียด เพื่อ ใหทราบถึงประวัติศาสตรการกอสราง พัฒนาการทางรูปแบบสถาปตยกรรม และนําเสนอขอมูลผาน การจัดทําแบบสถาปตยกรรม และแบบสถาปตยกรรมคอมพิวเตอรสามมิติ เพื่ออธิบายรูปแบบทาง สถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอยางเปนระบบ เพื่อใชเปนขอมูลประกอบการ พิจารณาในเสนทางสูการเปนแหลงมรดกโลกทางวัฒนธรรมตอไป
ดูเพิม่ เติมใน http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5752/ ขอสังเกตมีอยูว า ชือ่ ทีถ่ กู ตองของวัด ตามธรรมเนียมแตโบราณ คือ "วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช" เนื่องจากสถูปประธานของวัดเปน "ทรง เจดีย" ดูแนวคิดดังกลาวเพิ่มเติมไดใน วินัย พงศศรีเพียร. พรรณนาภูมิสถานพระนครศรีอยุธยา เอกสาร จากหอหลวง. กรุงเทพฯ: อุษาคเนย. 2552. และชื่อภาษาอังกฤษของจังหวัดในคําวา "Si" ที่ถูกตองควร จะเปน "Sri" เปนประเด็นเรงดวนทีต่ อ งพิจารณาวาจะแกไขใหถกู ตองหรือไม กอนทีจ่ ะดําเนินการในขัน้ ตอน ที่ซับซอนขึ้น 3
NAJUA_2557_PART_02.indd 84
16/10/2557 18:22:05
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
85
2. กรอบความคิด และแนวทางการศึกษา
การศึกษารูปแบบทางสถาปตยกรรม และประวัตศิ าสตรสถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชในครัง้ นีไ้ ดตงั้ กรอบความคิดเบือ้ งตนเพือ่ ทําการศึกษาวิจยั และสรางองคความรูท ตี่ รง ประเด็นกับแนวคิดของคณะกรรมการมรดกโลกในเพือ่ แสดงใหเห็นวาวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช มีคุณคาตรงกับเกณฑอยางนอยขอใดขอหนึ่งจากเกณฑที่กําหนดไว 10 เกณฑซึ่งเปนขอกําหนด เบื้องตนในการพิจารณาที่กําหนดไวใน “แนวทางการปฏิบัติเพื่อการผลักดันตามอนุสัญญามรดกโลก (Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (OG))” และแสดงใหเห็นถึง “คุณคาโดดเดนอันเปนสากล (OUV)” ซึ่งมีนิยามวา “คุณคาโดดเดนอัน เปนสากลมีความหมายวาความสําคัญของวัฒนธรรม และ/หรือธรรมชาติทมี่ อี ยูเ หนือพรมแดนรัฐชาติ และเปนสิ่งจําเปนพื้นฐานของปจจุบันและลูกหลานในอนาคตของมนุษยชาติ การใหความคุมครองที่ แนนหนาตอมรดกเหลานี้เปนสิ่งสําคัญที่สุดของประชาคมนานาชาติทั้งมวล ตามที่คณะกรรมการได กําหนดเงื่อนไขของการจารึกชื่อแหลงตางๆใหอยูในบัญชีรายชื่อมรดกโลก”4 ตามที่นิยามในรายงาน ประจําปของ ICCROM ค.ศ. 1976 วา “บทพรรณนาทีม่ ลี กั ษณะพิเศษและเปนเหตุเปนผลทีพ่ รรณนา ถึงสิ่งใดสิ่งหนึ่งที่พิจารณาแลววาเปนสิ่งที่มีความสําคัญที่สุดในสังคมรวมสมัยที่แสดงออกถึงคุณคาที่ เปนสากลของสิ่งนั้น”5 นอกจากนี้ เกณฑของ ICOMOS ที่ใชเปนเกณฑในการประเมินคุณคาโดดเดนอันเปนสากล ของแหลงมรดกทางวัฒนธรรมเพื่อประกาศจารึกเปนแหลงมรดกโลก มีตัวชี้วัดดังตอไปนี6้ 1. เปนตัวอยางอันเปนเอกลักษณของผลงานศิลปะ หรือการแสดงถึงความสําเร็จขัน้ สูงของ สุนทรียภาพทางศิลปะ; 2. เปนตัวอยางที่แสดงใหเห็นอิทธิพล หรือพัฒนาการของมนุษยชาติ; แปลจากขอความภาษาอังกฤษ ในมาตรา ที่ 49 ความวา “Outstanding universal value means cultural and/or natural significance which is so exceptional as to transcend national boundaries and to be of common importance for present and future generations of all humanity. As such, the permanent protection of this heritage is of the highest importance to the international community as a whole. The Committee defines the criteria for the inscription of properties on the World Heritage List.” ดูเพิ่มเติมใน มาตราที่ 49 ใน World Heritage Centre. Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. Paris: World Heritage Centre p. 14. 5 แปลจากขอความภาษาอังกฤษความวา "Specialized scientific literature on the subject, which is considered the most up-to-date expression of the universal consciousness on the issue” ใน ICCROM report. 1976. 6 Michel Parent. “Report on World Heritage Criteria”. In ICOMOS study, compiled jukka jokilehto. The World Heritage List: What is OUV? Defining the Outstanding Universal Value of Cultural World Heritage Properties. Paris: ICOMOS. 1979. 4
NAJUA_2557_PART_02.indd 85
16/10/2557 18:22:06
86
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
3. เปนตัวอยางที่หากไดยากยิ่ง; 4. เปนตัวอยางที่มีความสําคัญที่เปนตัวแทนของรูปแบบ; 5. เปนตัวอยางที่มีความสําคัญในการเปนตัวแทนของสถาปตยกรรมแบบประเพณี; 6. เปนตัวอยางที่สัมพันธกับบริบททางประวัติศาสตร จากที่กลาวมาขางตน จึงสะทอนใหเห็นถึงความจําเปนอยางยิ่งยวดในการศึกษามรดก ทางสถาปตยกรรมภายในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชเชิงลึกเพื่อแสวงหาองคความรูอยางเปน รูปธรรมเพื่อตอบคําถามในประเด็นตางๆ ทั้ง 6 ขอ อันนําไปสูการเขียนบทพรรณนาคุณคาโดดเดน อันเปนสากลตอไป 3. วัตถุประสงคของบทความ
1. เพื่อศึกษาพัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชจากหลักฐานทาง ประวัติศาสตรตางๆ ทั้งเอกสารลายลักษณประเภทตางๆ ตลอดจนแผนที่ แผนผัง และภาพถายเกา 2. เพือ่ การสํารวจรังวัด การจัดทําแบบสถาปตยกรรม แบบสถาปตยกรรมคอมพิวเตอรสาม มิติ เพื่ออธิบายพัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอยางเปนระบบ 3. เพือ่ การจัดการฐานขอมูลตางๆ ทีเ่ กีย่ วเนือ่ งกับรูปแบบทางสถาปตยกรรม และศิลปกรรม ของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอยางเปนระบบเพื่อการคนควาวิจัยตอเนื่อในอนาคต 4. เพื่อสรางองคความรูทางวิชาการดานประวัติศาสตรสถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชอยางเปนระบบ 4. วิธีการศึกษา
การศึกษาในครัง้ นี้ เปนการศึกษาทีบ่ รู ณาการวิธวี ทิ ยาทางประวัตศิ าสตร และประวัตศิ าสตร สถาปตยกรรมเขาดวยกัน กลาวคือ ทําศึกษาทั้งเอกสารทางประวัติศาสตรประเภทตางๆ ทั้ง ตํานาน พงศาวดาร จดหมายเหตุ และบันทึกการเดินทางตางๆ เพือ่ นํามาวิเคราะห เพือ่ หาลําดับความสัมพันธ และพัฒนาการของผังบริเวณและมรดกทางสถาปตยกรรมตางๆ ภายในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช เอกสารสําคัญที่นํามาใชเปนหลัก คือ เอกสารโบราณตางๆที่เกี่ยวกับนครศรีธรรมราชซึ่ง Professor Dr. David K.Wyatt ที่ไดปริวรรต รวมทั้งแปลเนื้อหาเปนภาษาอังกฤษ และตีพิมพใน หนังสือ “The Crystal sand: the chronicles of Nagara Sri Dharrmaraja”7 ทั้งนี้ ไดสอบทวน ระหวางกันทั้งในสวนที่เปนเนื้อหาภาษาอังกฤษที่ถูกแปล และในเนื้อหาสวนภาษาไทยที่ถูกปริวรรต ซึ่งในสวนภาษาไทยในหนังสือเลมดังกลาวนั้นเปนการปริวรรตถอดตัวอักษรจากเอกสารที่ไดบันทึก เสียงตามภาษาถิ่นใต จึงทําใหการสะกดคําไมตรงกับตัวสะกดและวรรณยุกตทําใหมีความยากใน การอาน ทั้งนี้นําเนื้อหาทั้งสองสวนในหนังสือ The Crystal sand: the chronicles of Nagara Sri David K. Wyatt. The Crystal sands: the chronicles of Nagara Sri Dharrmaraja. New York: Cornell University. 1975.
7
NAJUA_2557_PART_02.indd 86
16/10/2557 18:22:06
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
87
Dharrmaraja มาสอบทวนกับ “ตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราช” พิมพในหนังสือ “รวมเรื่อง เมืองนครศรีธรรมราช” 8 ซึง่ กรมศิลปากรปริวรรตตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราชออกเปนภาษา ไทยปจจุบันเพื่อใหอานไดยิ่งขึ้น อยางไรก็ตาม สันนิษฐานวาเอกสารทัง้ หมดเปนการเรียบเรียงขึน้ จากปูมวัด และบันทึกตางๆ หลายชิน้ และเรียบเรียงใหมในลักษณะการพรรณนา ดังสะทอนใหเห็นจากการใชศกั ราชทีห่ ลากหลาย และบางครัง้ ก็ไมระบุรปู แบบของศักราชไวดว ย อีกทัง้ การเรียบเรียงนัน้ มีเนือ้ หาทีส่ ลับไปมา สันนิษฐาน วาผูเรียบเรียงในอดีตนั้น อาจจะนําเอกสารมาเรียงตามลําดับตัวเลขศักราชตอๆ กัน โดยไมทราบวา ในการบันทึกนั้นใชศักราชคนละระบบแลวเรียบเรียง หรือคัดลอกใหมทําใหเนื้อหาจึงสลับไปมา หรือ อาจจะเปนการเรียบเรียงใหมในภายหลังจากสภาวะที่เอกสารตนฉบับชํารุดแตกออกจากผูกจึงทําให ผูคัดลอกใหมสลับสับสนไปมาก็เปนไปไดทั้งสิ้น ในการศึกษาครัง้ นี้ จึงตองนําเอกสารทางประวัตศิ าสตรตา งๆ มาเรียงลําดับและเปรียบเทียบ ศักราชใหม รวมไปถึงในบางเหตุการณที่ไมปรากฏศักราชกํากับไว จึงตองใชการเทียบเคียงกับบริบท ในเหตุการณตางๆ ทั้งในเอกสารตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราชเอง และเหตุการณในประวัติ ศาสตรอนื่ ๆ อยูร ว มสมัยกัน เพือ่ ใหไดขอ มูลลําดับเวลาในการสถาปนา หรือการบูรณปฏิสงั ขรณอาคาร ตางๆ เมือ่ ทําการศึกษาดวยวิธวี ทิ ยาดังกลาวมาขางตนจึงทําใหสามารถปฏิสงั ขรณลาํ ดับของเหตุการณ ในการกอสราง ตลอดจนการบูรณปฏิสงั ขรณเสนาสนะตางๆ ภายในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชได อยางแมนยํามากขึน้ และตองเปนไปอยางระมัดระวังดังทีม่ ขี อ สังเกตของจิตร ภูมศิ กั ดิท์ มี่ ตี อ “ตํานาน พระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” ทีใ่ หไวในสังคมไทยลุม แมนาํ้ เจาพระยากอนสมัยศรีอยุธยาวา “ศักราช ตอนตนตํานานทั้งหมดนี้จะยึดถือเปนหลักไปไมไดเหมือนตัวเรื่อง” 9 แตเมื่ออานโดยละเอียด และทํา การศึกษาอยางเปนระบบแลวจึงพบวา ตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชเปนเอกสารสําคัญที่ ทําใหทราบถึงพัฒนาการของผังบริเวณ และการกอสรางเสนาสนะตางๆ ภายในวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชไดเปนอยางดี นอกจากการศึกษาเอกสารทางประวัติศาสตรที่กลาวมาขางตน ในการศึกษานี้ ยังให ความสําคัญตอการศึกษามรดกทางสถาปตยกรรมดวยการสํารวจรังวัดอาคารเพื่อศึกษารูปแบบศิลป สถาปตยกรรม ตลอดจนการเปรียบเทียบกับรูปแบบศิลปสถาปตยกรรมที่สามารถกําหนดอายุไดใน แหลงตางๆทีค่ าดวามีความสัมพันธกนั หรือรวมวิธคี ดิ หรือรวมวิธกี ารกัน เพือ่ เสนอใหเห็นถึงพัฒนาการ ของผังบริเวณ และลักษณะทางสถาปตยกรรมของวัดพระธาตุนครศรีธรรมราช ตั้งแตแรกสรางจนถึง
กรมศิลปากร. รวมเรื่องเมืองนครศรีธรรมราช. (พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพ พลเอก เจาพระยาบดินทรเดชานุชิต (แยม ณนคร) ณ เมรุหนาพลับพลาอิสริยาภรณ วัดเทพศิรินทราวาส 27 กุมภาพันธ 2505) พระนคร: กรมศิลปากร. 2505. 9 จิตร ภูมิศักดิ์. "นครศรีธรรมราชและอโยธยา" ใน สังคมไทยลุมแมนํ้าเจาพระยากอนสมัยศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: ฟาเดียวกัน. 2547. 8
NAJUA_2557_PART_02.indd 87
16/10/2557 18:22:06
88
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ปจจุบนั ทัง้ นี้ เมือ่ ไดขอ มูลภาคสนามแลวก็จะนํามาสอบทวนกับขอมูลเอกสารทางประวัตศิ าสตรเพือ่ ใหไดขอมูลของที่มีความสอดคลอง และมีความเปนไปไดมากที่สุด 5. นามเมืองนครศรีธรรมราช และนามพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช
คําวา “นครศรีธรรมราช” เกิดจากการประสมคําบาลี-สันสกฤตซึ่งมีความหมายวา “นคร อันรุง เรืองแหงราชาผูท รงธรรม” นอกจากความหมายเชิงอรรถาธิบายทีใ่ หใจความวา พระมหากษัตริย ผูปกครองบานเมืองแหงนี้ไดปฏิบัติตนตามพุทธวจนะอันนําพาใหบานเมืองบังเกิดซึ่งความเจริญ รุงเรือง นอกจากนี้ ชื่อเมืองยังแผลงออกไปไดอีก เชน “ศรีธรรมราชนคร (Sri Thammart’s city)” หรือ “นครธรรมราช หรือเมืองธรรมราช (City of Dhamma-raja)”10 โดยที่ความหมายยังคงเดิม ทั้งนี้ คําวา “ธรรมราชา” หรือ “ธรรมราช” นั้นเปนนาม หรือตําแหนงหลังจากผูปกครองไดขึ้น ครองเมือง ซึง่ สันนิษฐานวาไดเริม่ ตนใชครัง้ แรกในราวกลางคริสศตวรรษที่ 13 ดังปรากฏพบในนามของ ผูปกครองวา “จันทรภานุศรีธรรมราช (Chandrabunu Sri Dhammarat)”11 ซึ่งนามดังกลาวนั้น สะทอนถึงบทบาทของพระเจาอโศกมหาราชในฐานะของ “พุทธราชา” ที่โลดแลนอยูในความทรง จําและเรื่องราวในประวัติศาสตรพระพุทธศาสนาที่สืบทอดกันมาในฐานะของกษัตริยศาสนูปถัมกที่ ยิง่ ใหญทสี่ ดุ ในสมัยหลังพุทธกาล ตลอดจนยังมีบทบาทในฐานะของกษัตริยท ขี่ ยายวงของพระราชอํานาจ ไปอยางกวางขวางโดยใชแนวคิดของ “ธรรมวิชัย” ซึ่งบทบาทดังกลาวไดเปรียบเทียบไดกับการเปน พระจักรพรรดิตามคติตามพุทธศาสนานั่นเอง พระนามของ “พระเจาอโศกมหาราช (Asoka the Great King)” จึงถูกเรียกขานกันในภาษาไทยวา “ศรีธรรมโศกราช” และถูกปรับใชในชื่อตําแหนงผู ปกครองเมืองนครดังปรากฏในตํานาน และพงศาวดารเมืองนครศรีธรรมราชฉบับตางๆ12 นอกจากนี้ ยังปรากฏนามของเมืองนครศรีธรรมราชอีกหลายนาม ทั้งที่เปนภาษาสันสกฤต ภาษาชวา และภาษาอื่นๆ อาทิ “นคราศรีธรรมราช (Nagara Sri Dharmaraja)”, “ศรีธรรมนคร (Sri tham Nakhon)”, “ศิริธรรมนครา (Siridhammanagara)”, และ “ธรรมเนการี (Dharmanagari)”13 นอกจากนี้ ยังมีนามวา “ตัมพระลิงคะ (Tambralingga)” ที่กลาวถึงในเอกสารจีน หรือที่ รูจักกันในนามวา “ตามพรลิงค”14, “กรุงศรีธรรมโศก (Krung Sri Thammasok)”, ตลอดจน “เมือง พระเวียง (Muang Phra Wiang)” นอกจากนี้ ยังมีนามวา “ลิกอร (Ligor)” ซึ่งเปนชื่อในภาษา มาลายู และมีการแผลงเสียงออกเปน “ลูโก (Lugo)”, “ลูกอร (Lugor)”, “ลูกัวร (Luguor)”15 ซึ่ง Stuart Munro-Hay. Nakhon Sri Thammarat the Archeology, History and Legends of a Southern Thai Town. BKK: White Lotus. 2001. p. 1. 11 เพิ่งอาง. 12 เพิ่งอาง. 13 เพิ่งอาง. 14 "ตัมพระลิงคะ" หรือ "ตามพรลิงก" นั้นเปนชื่อในเอกสารจีนที่เรียก “พื้นที่” หรือ “ภูมิภาค (Region)” ที่ มีการตั้งถิ่นฐานของชุมชนในคาบสมุทรภาคใตแถบเมืองนครศรีธรรมราช และมีความมสัมพันธทางการคา และการเชื่อมตอกับจีน แตไมไดระบุที่ตั้งที่แนชัด 10
NAJUA_2557_PART_02.indd 88
16/10/2557 18:22:06
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
89
ชื่อวา “ลิกอร (Ligor)”16 ก็ยังเปนนามที่เอกสารฝายตะวันตกเรียกเมืองนครศรีธรรมราชดวย ทําให สันนิษฐานไดวา ชาวตะวันตกไดรจู กั เมืองนครศรีธรรมราชผานการแนะนําจากผูค นของเมืองในวัฒนธรรม มาลายูนั่นเอง นอกจากนี้ ยังมีการออกเสียงคําวา “นคร (Nagara)” เปน “ละคอน (Lakhon)” ดวย อยางไรก็ดีเมืองนครศรีธรรมราชปรากฏนามอยางเปนทางการตามหลักฐานจารึก (Written Document) ในจารึกหลักที่ 1 หรือที่รูจักกันในนามจารึกพอขุนรามคําแหงในนามวา “เมืองศรีธรรมราช (Muang Sri Dhamaraja)” ในการศึกษานี้ ผูวิจัยใชคําวา “วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” แทนการใชชื่อวา “วัด พระมหาธาตุวรมหาวิหาร” ที่ใชกันอยูในปจจุบัน เนื่องจากคําวา “พระมหาธาตุ” หรือ “พระศรีรัตน มหาธาตุ” นั้นหมายถึง “พระสถูปเจดียที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจาที่มีรูปทรง เปนเจดียท รงปรางค” ซึง่ มีหลักฐานอางอิงแนชดั วาคนโบราณไดเรียกชือ่ ทัง้ สองใหแตกตางกันโดยใชรปู ทรงเปนตัวจําแนก ดังปรากฏในหลักฐานทางประวัตศิ าสตรสมัยอยุธยาทีก่ ลาวถึงขอมูลดังขอความวา “พระมหาธาตุที่เปนหลักกรุงศรีอยุธยา 5 องค คือ [1] พระมหาธาตุวัดพระราม 1, [2] พระมหาธาตุ วัดมหาธาตุ 1, [3] พระมหาธาตุวัดราชบุรณ 1, [4] พระมหาธาตุวัดสมรโกฎ 1, [5] พระมหาธาตุวัด พุทไธสวริย 1”17 ในขณะที่เรียกสถูปทรงเจดียวา “พระมหาเจดีย” ดังขอความวา “พระมหาเจดียฐานที่เปน หลักกรุง 5 องค คือ [1] พระมหาเจดียวัดสวนหลวงสพสวรรค 1, [2] พระมหาเจดียวัดขุนเมืองใจ 1, [3] พระมหาเจดียวัดเจาพระยาไทย 1, [4] พระมหาเจดียวัดภูเขาทอง สูงเสนหาวา 1, [5] พระมหา เจดียวัดใหญไชยมงคล สูงเสนหาวา 1”18 จากขอความที่ยกมาขางตนจะเห็นวาคําวา “พระมหาธาตุ” นั้นตองเปน “พระสถูปเจดีย ทรงปรางค” และนอกจากนี้ หากพิจารณาชื่อเกาแกของวัดที่ใชชื่อวา “วัดพระบรมธาตุ” จะเห็นวา มีสถูปเจดียประธานของวัดเปน “เจดียทรงระฆัง” อาทิเชน พระบรมธาตุทุงยั้ง อ.ทุงยั้ง จ.อุตรดิตถ, พระบรมธาตุไชยา อ.ไชยา จ.สุราษฎรธานี, พระบรมธาตุนครชุม อ.เมืองฯ จ.กําแพงเพชร, พระบรม ธาตุดอยสุเทพ อ.เมืองฯ จ.เชียงใหม เปนตน รวมทั้งชื่อเดิมของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชดวย
Stuart Munro-Hay. อางแลว. p. 2. นามวา “ลิกอร (Ligor)” ปรากฏในเอกสารตะวันตกครั้งแรกเทาที่พบคือในเอกสารของ โตเม เปเรส (Tome Peres) ในราวคริสตศตวรรษที่ 16 17 วินัย พงศศรีเพียร, บรรณาธิการ. อางแลว. หนา 105. 18 เพิ่งอาง. หนา 106. 15 16
NAJUA_2557_PART_02.indd 89
16/10/2557 18:22:06
90
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
6. ทําเลที่ตั้ง และความสัมพันธของเมืองนครศรีธรรมราชกับพื้นที่อื่นๆ ใน คาบสมุทรภาคใต
ภูมลิ กั ษณทางธรรมชาติของ “คาบสมุทรภาคใตของไทย” หรืออาจจะเรียกวาเปน “คาบสมุทร ไทย” ที่ทอดตัวยาวในแนวเหนือ-ใตและไปเชื่อตอกับคาบสมุทรมาลายู ซึ่งหากพิจารณาในแงของ ภูมิศาสตรจะเห็นวาทั้งสองสวนนี้มีความเชื่อมตอกันทางภูมิศาสตรซึ่งเรียกรวมกันวา “คาบสมุทร ไทย-มาเลย (Thai-Malay Peninsular)” และมีชองแคบมะละกาทางดานลางของปลายแหลม และ กลุม หมูเ กาะตางๆ โดยตอนกลางของคาบสมุทรเปนแนวโกงตัวของหินในมหายุคปฐมชีวนิ (Precambrian Era) และมัชฌิมชีวิน (Paleozoic Era) ในทางภูมิประวัติศาสตร ซึ่งกอใหเกิดเปนแนวเทือก เขานครศรีธรรมราชที่ทอดตัวในแนวเหนือใต อันทําหนาที่เปนกระดูกสันหลังของคาบสมุทรกอนตอ เนือ่ งไปเปนเทือกเขาบรรทัดในทางดานใต ทางฝง ทะเลอันดามันมีลกั ษณะเปนชายฝง ยุบตัวจึงเต็มไป ดวยหมูเกาะมากมาย อันทําหนาที่เปนแนวกําบังคลื่นลมที่รุนแรงของมหาสมุทรอินเดียไปในตัว จึงมี การตั้งถิ่นฐานชุมชนที่พักอาศัยของพอคาทางทะเลที่เดินเรือคาขายกันในมหาสมุทรอินเดียอยูหลาย เมือง19 ในขณะที่ชายฝงดานตะวันออกเปนชายฝงยกตัว ทําใหมีการสะสมของตะกอนทรายตามแนว ชายฝงเปนจํานวนมากเปนแนวยาวตั้งแตเขตจังหวัดสุราษฎรธานีลงมายังนครศรีธรรมราช และยาว ลงไปจนถึงแนวสันทรายสทิงพระทีอ่ ยูใ นเขตจังหวัดสงขลา ตลอดแนวชายทะเลจึงเกิดเปนลานตะพัก ชายฝง (marine terrace หรือ coastal terrace) อยางเดนชัด จะเห็นไดวาคาบสมุทรดังกลาวเปนปราการสําคัญที่ขวางกั้นการเดินทางเชื่อมตอระหวาง ซีกโลกฟากตะวันออกซึ่งมีจีนเปนผูนําการคา และซีกโลกฟากตะวันตกที่มีอินเดีย เอเชียกลาง และ ยุโรปเปนผูนําการคา การเดินทางเชื่อมตอในอดีตซึ่งพัฒนาการของเรือที่สามารถทองมหาสมุทรลึก นัน้ ยังไมเกิดขึน้ การเชือ่ มตอของผูค นไดใชเรือใบขนาดเล็กทีอ่ าศัยแรงลมและมีทนุ ขางเรือเพือ่ ปองกัน เรือลมเดินทางเลียบคาบสมุทรเพื่อติดตอคาขายระหวางกัน สินคาที่นํามาแลกเปลี่ยนจึงมีปริมาณไม มากนัก และมีไมหลากหลาย และบอยครั้งจะเปนไปในลักษณะซื้อมาขายไประหวางการเดินทาง จะ เห็นไดวา คาบสมุทรภาคใตทที่ อดตัวขวางกัน้ การเชือ่ มตอดังกลาวนับเปนอุปสรรคสําคัญทีท่ าํ ใหระยะ เวลาในการเดินทางเชือ่ มตอกันทางนํา้ นัน้ ยาวไกลมากขึน้ ดวยตองอออมลงไปยังชองแคบมะละกา แต อยางไรก็ดี เสนทางดังกลาวไดมีบทบาทสําคัญขึ้นในภายหลังที่มีเรือสินคาที่มีขนาดใหญมากขึ้น ซึ่งมี ระวางบรรทุกสินคาขนาดใหญ และมีความหลากหลายของชนิดสินคา ตลอดจนสามารถเก็บตุนเสบียง ไดมากใชเปนเสนทางในการเชื่อมตอกันในระยะเวลาตอมา
ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม. "จากทาชนะถึงสงขลา" ใน คนหาอดีตของเมืองโบราณ. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. 2538. หนา 57.
19
NAJUA_2557_PART_02.indd 90
16/10/2557 18:22:06
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
91
ภาพที่ 1: ภาพสลักหินทีเ่ จดีย บูโรบูโด สลักเปนรูปเรือใบ ขนาดซึ่งมีทุนไมไผขนาบขาง เพื่อใหเรือไมพลิกควํ่า ใชเดิน ทางเชื่อมตอกันในคาบสมุทร และหมูเ กาะตางๆ ในยุคโบราณ
ในชวงยุคแรกๆ ของการเดินทางเชื่อมตอกัน มนุษยผูไมยอมจํานนตอสภาวะแวดลอมที่บีบ บังคับจึงแสวงหาเสนทางลัดตางๆ เพือ่ เดินทางขามคาบสมุทรแทนการเดินทางออมแหลมดานลางผาน ทางชองแคบมะละกา จึงทําใหเกิดเมืองทาอยางๆ มากมายริมทะเลทั้งฟากตะวันตก และฟากตะวัน ออกของคาบสมุทรภาคใต และเมืองนครศรีธรรมราชก็ถอื กําเนิดขึน้ จากปจจัยดังกลาวดวยนัน่ เอง ทีม่ ี ความสัมพันธกับเสนทางติดตอคาขายขามคาบสมุทรที่เดินทางตามลํานํ้าสายตางๆ และตัดขามภูเขา มายังอีกฟากหนึ่งของสันปนนํ้าของการติดตอคาขายยุคโบราณ การกอกําเนิด และพัฒนาการทางประวัตศิ าสตรของเมืองนครศรีธรรมราชจึงมีปจ จัยแวดลอม ที่นาสนใจอยางยิ่ง กลาวคือ เมืองนครศรีธรรมราชตั้งอยูบนแนวสันทราย (sand berm) ที่มีลักษณะ เปนลานตะพักชายฝง (marine terrace หรือ coastal terrace) ของชายฝงอาวไทยที่มีลักษณะเปน ชายฝง ยกตัว ดานตะวันออกของเมืองคือ อาวนครศรีธรรมราชทีเ่ กิดขึน้ จากการปดลอมของดินตะกอน แมนํ้าจากลํานํ้าปากพนังทําใหอาวนครศรีธรรมราชมีความอุดมสมบูรณอยางสูง และเหมาะสําหรับ แวะพักหลบคลื่นลมของเรือขนาดเล็ก แตอยางไรก็ดี ดวยตะกอนที่ถูกพัดพามาจากแมนํ้าปากพนัง ก็ไดทําใหอาวนครศรีธรรมราชมีความตื้นเขินมากจนไมสามารถเดินเรือขนาดใหญเขามาได นอกจากนี้ ยังมีลํานํ้าสายอื่นๆ อีกเปนจํานวนมากที่เอื้อใหเมืองนครศรีธรรมราชมีความ อุดมสมบูรณ ตลอดจนทําหนาที่เปนเสนทางเชื่อมตอกันระหวางชุมชนตางๆ โดยเฉพาะพื้นที่ทางทิศ ใตของเมืองนครศรีธรรมราชซึ่งมีลักษณะเปนที่ราบลุมกวางขวางและมีแมนํ้าหลายสาย จึงเปนพื้นที่ รับนํ้าหลากลงมาจากเทือกเขานครศรีธรรมราชดวย อีกทั้งลํานํ้าเหลานี้จะเชื่อมตอไปยังพื้นที่สวน ปากพนังที่อยูใตลงไปดวย และจากการศึกษาแผนที่โบราณรวมไปถึงเอกสารทางประวัติศาสตรอื่นๆ ทําใหทราบขอมูลวาแตเดิมทีนครศรีธรรมราชมีเสนทางสัญจรทางนํ้าที่เชื่อมตอไปยังลุมนํ้าทะเลสาบ สงขลาไดโดยผานทางปากพนัง และยังเปนเสนทางสัญจรมาจนกระทั่งกรุงรัตนโกสินทร ดังปรากฏ กลาวถึงในนิราศแพรกไพรดวย
NAJUA_2557_PART_02.indd 91
16/10/2557 18:22:06
92
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
นอกจากลํานํ้าตางๆที่เปนปจจัยสงเสริมใหเกิดการตั้งชุมชนซึ่งไดกอตัว และมีพัฒนาการ ทางสังคมและวัฒนธรรมที่ซับซอนขึ้นจนกลายเปนเมืองนครศรีธรรมราช จะเห็นไดวาทําเลที่ตั้ง ดังกลาวยังมีความสัมพันธกบั ชองเขาของเทือกเขานครศรีธรรมราช ตรงตําแหนงทีเ่ รียกวา “เขาแกว” ซึ่งตั้งอยูในเขตอําเภอลานสกา ซึ่งมีลํานํ้าที่เชื่อมตอมาจากเมืองนครศรีธรรมราชมายังพื้นที่บริเวณนี้ ได20 ชองเขาดังกลาวจึงทําหนาทีเ่ ปนประตูทเี่ ชือ่ มตอกันระหวางพืน้ ทีฝ่ ง ตะวันออกและฝง ตะวันตกของ เทือกเขานครศรีธรรมราช ซึง่ เชือ่ มตอไปยังพืน้ ทีเ่ ขตชุมชนโบราณในเขต อ. ทุง สง จ. นครศรีธรรมราช อ.เวียงสระ จ.สุราษฎรธานี และเชือ่ มตอไปยังชายฝง ทะเลอันดามันในเขตจังหวัดกระบีไ่ ด และชองเขา ดังกลาวก็ยงั ถูกใชมาโดยตลอดในการเดินทางทางบกระหวางนครศรีธรรมราชไปยังเมืองสุราษฎรธานี ดังปรากฏกลาวถึงในเสนทางเดินเทาของทานปาน พระภิกษุชาวนครศรีธรรมราชที่เดินทางกลับจาก กรุงเทพฯไปยังนครศรีธรรมราชหลังจากบวชเรียนสําเร็จเพื่อทําการบูรณปฏิสังขรณวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชก็ยังตองเดินทางผานเสนทางนี21้ นอกจากนี้ พืน้ ทีท่ างฟากตะวันตกของเทือกเขาบรรทัดยังเปนพืน้ ราบทีก่ วางขวางและอุดม สมบูรณเหมาะแกการทํานาจึงมีชุมชนเกาแกตั้งถิ่นฐานกระจายตัวอยูมากมาย ดังสะทอนใหเห็นใน การกลาวถึงในตํานานเมืองนครศรีธรรมราช ดังการสงเสริมใหเกิดการสรางชุมชนและพืน้ ทีท่ าํ นาเพือ่ เปนการเพิ่มความมั่นคงในอาหารใหแกเมือง ซึ่งเมื่อมีความมั่นคงทางอาหารแลวทรัพยากรแรงงานก็ จะเพิ่มมากขึ้นดวย โดยขยายตัวขึ้นไปยังพื้นที่ตอนเหนือของเมืองนครศรีธรรมราชขึ้นไป ในลุมแมนํ้า ตาป ลุมแมนํ้ากระแดะ ลุมแมนํ้าทาทอง ลุมแมนํ้าพุมดวง ลุมแมนํ้าหลังสวน22 จากทีก่ ลาวมาขางตน แสดงใหเห็นวาชัยภูมทิ ตี่ งั้ ของเมืองนครศรีธรรมราชในระดับภูมภิ าคนัน้ มีปฏิสัมพันธกับพื้นที่ตางๆ ทั้งพื้นที่ขางเคียงที่ทําหนาที่เปนเก็บของปาประเภทตางๆ รวมไปถึง แหลงผลิตขาวที่ทําใหเมืองมี่ความมั่นคงทางอาหารจนสามารถพัฒนาเมืองขึ้นสูเมืองระดับรัฐไดใน ที่สุด นอกจากนี้ เมืองนครศรีธรรมราชยังมีศักยภาพในการติดตอสัมพันธและทําการคากับเมืองอื่นๆ ผานทั้งสองชายฝงทะเล ทั้งฟากฝงทะเลตะวันออกที่ตัวเมืองตั้งอยู และฟากฝงตะวันตกซึ่งมีเสนทาง ขามคาบสมุทรเชื่อมตอ ดวยคุณสมบัติดังกลาวมานี้เองที่ทําใหนครศรีธรรมราชมีพัฒนาการมาอยาง สืบเนื่อง และเจริญรุงเรืองมากขึ้น ในขณะที่เมืองที่กอรางสรางตัวรวมสมัยกันมาไดยุติบทบาทลงไป กอนหนาแลว เชน เมืองไชยา เปนตน
ศูนยขอมูลกลางทางวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม. ซึ่งเก็บความมาจากการสัมภาษณ นายอม บรรจบ กาญจน บานเลขที่ 59 หมูที่ 1 ต.ขุนทะเล อ.ลานสกา จ.นครศรีธรรมราช. 21 ทานปาน. ความมหัศจรรยยิ่งใหญครั้งซอม. นครศรีธรรมราช: วัดเพชรจริก. มปป. หนา 14. 22 "ตํานานเมืองนครศรีธรรมราช". ใน รวมเรือ่ งเมืองนครศรีธรรมราช. (พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทาน เพลิงศพ พลเอก เจาพระยาบดินทรเดชานุชิต (แยม ณนคร) ณ เมรุหนาพลับพลาอิสริยาภรณ วัดเทพศิริน ทราวาส 27 กุมภาพันธ 2505) พระนคร: กรมศิลปากร. 2505. หนา 46-63. 20
NAJUA_2557_PART_02.indd 92
16/10/2557 18:22:07
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
93
ภาพที่ 2: แผนที่แสดงที่ตั้งของเมืองนครศรีธรรมราช และความสัมพันธกับพื้นที่อื่นๆ ในคาบสมุทรภาคใต ปรับปรุงจาก: Google Map
อยางไรก็ตาม คุณสมบัติที่กลาวมาขางตนนั้นสงเสริมใหเมืองนครศรีธรรมราชรุงเรืองมาได ในระยะเวลาทีร่ ว มสมัยกับอยุธยา และตองลดบทบาทลง เนือ่ งมาจากการคาทางทะเลเปลีย่ นแปลงรูป แบบไปมาก กลาวคือ เทคโนโลยีในการตอเรือและการเดินเรือมีความกาวหนาไปมากทําใหเรือสินคามี ขนาดใหญมากขึ้น บรรทุกสินคา และเสบียงไดมากขึ้น และเดินทางลัดตัดตรงบนมหาสมุทรไดทําให ยนระยะทางไปไดมาก ทําใหเมืองทาตางๆ ที่เกิดขึ้นมาในบริบทเกาไดยุติบทบาทลงและเกิดเมืองทา ใหมๆ เชน เมืองมะละกา เมืองสิงคโปร เมืองสงขลา ที่มีบทบาทมากขึ้นมาโดยลําดับ เหตุดังกลาวมา ขางตนทําใหเมืองนครศรีธรรมราชหมดบทบาทการเปนศูนยกลางการแลกเปลี่ยนสินคาเดิมลง และ ทําหนาที่เปนเพียงเมืองศูนยกลางทางศาสนา และเมืองตัวแทนของราชสํานักในลุมแมนํ้าเจาพระยา ทั้งอยุธยา และรัตนโกสินทร ในการควบคุมดูแลปกครองหัวเมืองฝายใต
NAJUA_2557_PART_02.indd 93
16/10/2557 18:22:07
94
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
7. ทําเลทีต ่ งั้ และการวางผังระดับเมืองของเมืองประวัตศ ิ าสตรนครศรีธรรมราช
จากทีก่ ลาวมาขางตนเกีย่ วกับขอมูลในแงทาํ เลทีต่ งั้ ของเมืองนครศรีธรรมราชในระดับภูมภิ าค ในลําดับถัดมาจะขออธิบายถึงทําเลที่ตั้งของเมืองนครศรีธรรมราชในระดับผังเมือง ดังมีรายละเอียด ตอไปนี้ คือ จากการศึกษาพัฒนาการทางประวัตศิ าสตรดา นการตัง้ ถิน่ ฐานของผูค นรวมกับการศึกษา ดวยวิธีการแปลความหมายภาพถายดาวเทียมรวมกับการทบทวนสารสนเทศที่เกี่ยวของ และการ ลงภาคสนามในพื้นที่ การตัง้ ถิน่ ฐานสรางชุมชนและพัฒนาการมาสูค วามเปนเมืองนครศรีธรรมราชนัน้ ตัง้ ถิน่ ฐาน อยูบนแนวสันทราย (sand berm) ที่มีความกวางประมาณ 600 เมตร ที่ทอดตัวอยูในแนวเหนือ-ใต โดยทีต่ อนปลายของสันทรายดังกลาวอยูใ ตเมืองพระเวียงลงมา ซึง่ มีแมนาํ้ ลําคลองหลายสายอยูใ นพืน้ ที่ ทําใหทราบวาทางภูมศิ าสตรนนั้ พืน้ ทีด่ งั กลาวทําหนาทีร่ บั นํา้ ทีห่ ลากลงมาจากเทือกเขานครศรีธรรมราช ที่อยูทางดานตะวันตก และระบายนํ้าลงทะเลผานเครือขายคลองจํานวนมากที่มีอยูภายในพื้นที่ การตั้งชุมชนในระยะแรกของเมืองนครศรีธรรมราชในแหลงโบราณคดีนั้นมีความสัมพันธ กับลํานํ้าสายนี้ดวย คือ “แหลงโบราณคดีทาเรือ” ซึ่งเปนแหลงโบราณคดีที่มีอายุเกาแกตั้งแต พุทธศตวรรษที่ 5 เปนตนมา และขยายตัวอยางสูงในชวงพุทธศตวรรษที่ 14-1923 ซึ่งสัมพันธกับสมัย ตามพรลิงคจนกระทัง่ อยุธยาตอนตน อยางไรก็ตาม ในอดีตนัน้ เสนทางการเชือ่ มตอกับโลกภาคนอกที่ สําคัญของเมืองนคร คือ โครงขายของลํานํา้ ทางดานทิศใตของเมืองทีต่ อ เชือ่ มไปยังพืน้ ทีแ่ ถบปากพนัง และลุมนํ้าทะเลสาบสงขลาตอนบน ซึ่งแสดงอยูในแผนที่โบราณที่ชาวตะวันตกไดทําไวจํานวนหลาย ระวาง ซึ่งแมวาในสมัยรัตนโกสินทรก็ยังใชเปนเสนทางการเชื่อมตอที่สําคัญ ดังปรากฏกลาวถึงใน “นิราศแพรกไพร” แตอยางไรก็ตาม ลํานํ้าดังกลาวนี้ไดตื้นเขินมากในภายหลัง เพราะฉะนัน้ การตัง้ ถิน่ ฐานของชุมชนในแหลงโบราณคดีทา เรือจึงเปนชุมชนเมืองทาการคา ขนาดเล็ก จนเมือ่ เมือ่ มีการขยายขนาดชุมชนและมีการลงหลักปกฐานถาวรขึน้ จําเปนตองหาพืน้ ทีท่ เี่ ปน ดอนเพือ่ สรางองคประกอบตางๆ ของเมืองใหถาวรมากขึน้ โดยเฉพาะวัดวาอาราม และเขตศูนยกลาง การปกครองจึงขยับขยายขึ้นมาสรางเมืองในพื้นที่เมืองพระเวียงที่อยูเหนือขึ้นมา และมีสภาพเปนที่ ดอนนํ้าไมทวม ดังที่ยังปรากฏเรียกพื้นที่ดังกลาววา “เมืองกระหมอมโคก” ที่แสดงใหเห็นภูมิสันฐาน ของพื้นที่ไดเปนอยางดี ในขณะพื้นที่สวนที่เปนชุมชนเมืองทาคาขายก็ยังคงดําเนินอยูคูขนานกันไป หลักฐานทางโบราณคดีไดแสดงขอมูลการตั้งถิ่นฐานของผูคนมาตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 5 ใน “แหลงโบราณคดีทาเรือ” และมีการขยับขยายมาตั้งเมืองในลักษณะที่เปนเมืองแบบมีคูนํ้าคันดิน ตั้ง อยูต รงพืน้ ทีท่ ถี่ ดั ขึน้ มาทางทิศเหนือของชุชมนทาเรือ มีชอื่ เรียกเมืองดังกลาววา “เมืองพระเวียง” หรือ “เมืองกระหมอมโคก”24 มีขนาดกวางประมาณ 630 เมตร และยาวประมาณ 1.8 กิโลเมตร วางตัวอยู
ดูรายละเอียดเพิ่มเติมใน นงคราญ ศรีชาย. "นครศรีธรรมราชกอนพุทธศตวรรษที่ 19" ใน ประวัติศาสตร และโบราณคดีนครศรีธรรมราช. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร 2543. หนา 21-38. 24 ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม. อางแลว. หนา 67. 23
NAJUA_2557_PART_02.indd 94
16/10/2557 18:22:08
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
95
บนแนวสันทราย ซึง่ เมืองพระเวียงมีหลักฐานทางโบราณคดีวา มีอายุเกาแกตงั้ แตสมัยศรีวชิ ยั มาจนถึง รัตนโกสินทร25 สําหรับศูนยกลางทางศาสนาทีส่ าํ คัญของเมืองพระเวียง จากการศึกษาภาคสนามพบวา วัดทาวโคตรอาจจะเปนวัดที่มีความสําคัญวัดหนึ่งของเมืองพระเวียง ดวยยังปรากฏฐานรากของสถูป เจดียทรงปรางคที่มีขนาดใหญมาก ในที่นี้จึงสันนิษฐานวา วัดทาวโคตรอาจเคยทําหนาที่เปนวัดพระ มหาธาตุของเมืองนครศรีธรรมราชคูกับวัดพระบรมธาตุดวยก็เปนได นอกจากนี้ เมืองนครศรีธรรมราชยังมีโครงขายลํานํ้าที่ทําหนาที่เปนเสนทางเชื่อมตอไปยัง ทะเลอีกซึ่งในปจจุบันไดตื้นเขินและแคบลงเปนลําคลอง อาทิ “ลํานํ้าหัวตรุด” ซึ่งเรียกตรงบริเวณ ปากนํา้ นีว้ า “ปากนคร” อันหมายถึง เสนทางทีเ่ มืองนครศรีธรรมราชใชเชือ่ มตอกับภายนอก จึงทําให เรียกลํานํา้ สายนีต้ งั้ แตจดุ ทีบ่ รรจบกับ “คลองทาวัง” ทีข่ ดุ ขึน้ ใหมจนไปถึงปากนํา้ วา “ลํานํา้ ปากนคร” ซึ่งลํานํ้าหัวตรุดนี้ไดเชื่อมตอเขาไปยังพื้นที่ตอนในแผนดินโดยโคงกระหวัดออมทางดานใตของเมือง นครศรีธรรมราชในปจจุบัน และยังเชื่อมตอกับลํานํ้าสายอื่นๆ ในพื้นที่ตอนในที่ไหลลงมาจากแนว เทือกเขานครศรีธรรมราช
ภาพที่ 3: (ภาพซาย) ภาพถายดาวเทียมแสดงที่ตั้งของวัดพระธาตุนครศรีธรรมราช (ภาพขวา) แผนที่ แสดงที่ตั้งของวัดพระธาตุนครศรีธรรมราช ที่สัมพันธกับเสนชั้นความสูง และเสนทางคมนาคมในปจจุบัน แมวาแผนที่นี้จะมีมาตราสวนที่หยาบ แตก็แสดงขอมูลลักษณะภูมิประเทศ (Topography) ตามเสนชั้น ความสูงที่แสดงใหเห็นวา แมวาพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชจะตั้งอยูบนสันทรายจริง หากแตก็ไมตั้งอยู ตรงกลางของสันทราย ปรับปรุงจาก: www.google.com
NAJUA_2557_PART_02.indd 95
16/10/2557 18:22:09
96
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
เหนือจากเมืองพระเวียงขึ้นมาบนสันทรายเดียวกัน คือ “เมืองนครศรีธรรมราช” ที่มี “พระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” เปนศูนยกลางทางกายภาพและจิตวิญญาณของเมืองซึง่ นาจะหมายถึง “เมืองนครดอนพระ” ซึ่งในตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชกลาววาพระพนมวัง และนาง เสดียงทองเปนผูสรางนั่นเอง26 นอกจากนี้ ในตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชยังใหขอมูลอีกวา เมืองนครศรีธรรมราชที่มีอายุกอนหนา (คงหมายถึงเมืองพระเวียง) คงรางผูปกครองลงจึงทําให พระพนมวัง และนางเสดียงทองที่มีสายสัมพันธกับเมืองเพชรบุรีลงมาปกครองและฟนฟูเมือง และ บูรณปฏิสังขรณพระบรมธาตุ27 8. ทําเลทีต ่ งั้ และขอสังเกตเรือ ่ งการวางผังของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ในระยะแรกสราง
จากการศึกษาของรองศาสตราจารยศรีศกั ดิ์ วัลลิโภดม ใหขอ เสนอวา พระบรมธาตุนครศรีธรรมราชนัน้ คงไดถกู สถาปนาขึน้ มาแลวตัง้ แตสมัยทีศ่ นู ยกลางของเมืองนครศรีธรรมราชยังอยูท เี่ มือง พระเวียง28 โดยตัง้ อยูห า งจากแนวกําแพงเมืองพระเวียงประมาณ 500 เมตร ซึง่ ใหคาํ อธิบายสาเหตุของ การทีว่ ดั พระบรมธาตุนครศรีธรรมราชนัน้ ไมไดตงั้ อยูใ จกลางของเมืองนครศรีธรรมราช แตทตี่ งั้ คอนไป ประชิดกับเมืองพระเวียง ซึ่งหากจะสันนิษฐานตอเนื่องในประเด็นดังกลาว จะอาจมีสมมติฐานวา วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอาจเคยทําหนาที่เปนวัดอรัญญาสีที่อยูนอกกําแพงเมืองในสมัย เมืองพระเวียงตามคติทไี่ ดรบั สืบทอดมาจากลังกาก็เปนได และตอมาเมือ่ เมืองนครดอนพระทําหนาที่ เปนศูนยกลางของนครศรีธรรมราชตั้งแตสมัยอยุธยาลงมา ก็เปนสวนหนึ่งที่ทําใหวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชกลายเปนวัดทีไ่ ดรบั การทํานุบาํ รุงอยางยิง่ ตัง้ แตสมัยอยุธยา ดังปรากฏมีโบราณวัตถุ สถานสมัยอยุธยาเปนจํานวนมากภายในวัด “เมืองนครศรีธรรมราช” หรือ “เมืองนครดอนพระ” มีตัวเมืองขนาดกวางประมาณ 665 เมตร และยาวประมาณ 2.4 กิโลเมตร จะเห็นไดวาหากพิจารณาในประเด็นของสภาพภูมิศาสตรของ ที่ตั้งจะเห็นวาแนวของสันทรายดังกลาวไดแผตัวกวางมากขึ้นในทางตอนเหนือขึ้นไป แสดงใหเห็นวา ในการสรางเมืองนั้นมีทางเลือกใหสามารถสรางในพื้นที่ตอนที่เหนือขึ้นไปซึ่งมีแนวสันทรายที่กวาง กวาได แตการเลือกสรางเมืองนครดอนพระติดกับเมืองพระเวียงนัน้ ไดแสดงใหเห็นวาเมืองใหมทขี่ ยับ ขยายขึน้ มาเปนเมืองทีม่ รี ากฐานมาเมืองพระเวียงนัน่ เอง และแมวา มีการสรางเมืองนครขึน้ มาใหมแลว ก็ตาม แตเมืองพระเวียงก็ยงั มีการตัง้ ถิน่ ฐานอยูค กู นั มาดวย แตเมืองพระเวียงคงมาเสือ่ มบทบาทลงใน ชั้นหลังที่มีการขุดคลองทาวังเชื่อมตอจากคลองปากนครมายังเมืองนครศรีธรรมราชโดยตรง สําหรับ องคประกอบทางกายภาพของตัวเมืองทีป่ รากฏใหเห็นในปจจุบนั ทีเ่ ปนแนวกําแพงเมืองกออิฐนัน้ สราง ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม. เพิ่งอาง. หนา 59. David K.Wyatt. The Crystal sands : the chronicles of Nagara Sri Dharrmaraja. New York: Cornell University. 1975. p. 197. 27 เพิ่งอาง. 198. 28 ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม. อางแลว. หนา 69. 25 26
NAJUA_2557_PART_02.indd 96
16/10/2557 18:22:10
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
97
ขึ้นในราวรัชกาลสมเด็จพระนารายณมหาราช โดยโปรดเกลาให เมอรสิเออร เดอรลามา (M. de la Mare) ชาวฝรั่งเศสมาเปนวิศวกรควบคุมการกอสราง และมีเสนทางสัญจรหลักอยูตรงกลางของแนว สันทราย ประเด็นทีน่ า สนใจประการหนึง่ ของการวางผังวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชทีน่ กั วิชาการ ตัง้ คําถามกัน คือ “สาเหตุใดทีท่ าํ ใหองคพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชมีบนั ไดทางขึน้ สูล านประทักษิณ หันไปทางทิศเหนือ” ซึ่งเดิมทีผูวิจัยมีสมมติฐานของสาเหตุดังกลาววา “อาจเปนผลมาจากการที่วัด พระบรมธาตุนครศรีธรรมราชไดวางตัวอยูบนสันทรายที่แคบยาวที่วางตัวในแนวเหนือ-ใต จึงทําให องคพระบรมธาตุเจดียวางผังใหหันไปยังทิศเหนือ” เมือ่ ทําการศึกษาสภาพภูมศิ าสตรของพืน้ ทีพ่ บวา แนวสันทรายนครศรีธรรมราชมีความกวาง ประมาณ 600 เมตร ในขณะที่ผังบริเวณเขตพุทธาวาสนั้นมีความกวาง 75 เมตร (แนวตะวันออกตะวันตก) และมีความยาว 120 เมตร (แนวเหนือ-ใต) เมือ่ เทียบเคียงกับความกวางของสันทรายทีม่ ถี งึ ประมาณ 600 เมตร จะเห็นไดวาสัดสวนของพื้นที่ที่ไดรับการออกแบบวางผังนั้นมีสัดสวนที่นอยมาก เมื่อเทียบกับความกวางทั้งหมด และไมไดเปนปญหาหากมีความประสงคจะวางผังพื้นที่ในแนวตะวัน ออก-ตะวันตกเลย นอกจากนี้ จากการสํารวจรังวัดเพือ่ จัดทําแบบสถาปตยกรรมยังใหขอ มูลอีกวา ผัง บริเวณที่เห็นในปจจุบันนั้นแตกตางไปจากผังบริเวณเมื่อแรกสรางที่มีจํานวนอาคารไมมากนัก เพราะ ฉะนั้นผังบริเวณเมื่อแรกสรางนั้นจะมีขนาดเล็กกวานี้มาก อีกทั้ง หากแนวสันทรายเปนตัวกํากับใหเกิดการวางผังในแนวเหนือ-ใตจริงจะเกิดคําถาม ตอวา “ทําไมองคพระธาตุเจดียจึงไมมีบันไดทางขึ้นที่หันไปยังดานทิศใต” ซึ่งเปนที่ตั้งของเมืองพระ เวียง และเปนทิศที่สัมพันธกับคติความเชื่อในพุทธศาสนาในคติความเชื่อเรื่องชมพูทวีปที่กลาววาตั้ง อยูทางทิศใตของเขาพระสุเมรุอีกดวย ดังจะเห็นวา พระเจดียสุวรรณมาลิก วัดราชประดิษฐาน (วัด พระโคะ) อ.สทิงพระ จ.สงขลา และพระเจดียประธาน วัดพระเจดียงาม อ.ระโนด จ.สงขลา ตางก็มี บันไดทางขึ้นสูลานประทักษิณอยูทางดานทิศใต เพราะฉะนั้น จะเห็นไดวาการวางผังขององคพระบรมธาตุที่สรางบันไดทางขึ้นสูลานประ ทักษิณไปทางทิศเหนือนี้ เกิดจากการออกแบบสรางสรรคอยางจงใจ และอาจมีมูลเหตุที่มาที่สืบทอด มาจากคติความเชื่อหรือรูปแบบบางประการที่สืบทอดมาในหนาประวัติศาสตรพระพุทธศาสนา ซึ่ง การรับรูในปจจุบันไดขาดตอนไปแลวก็เปนได ทั้งนี้จึงควรมีการศึกษาวิเคราะหสาเหตุดังกลาวเชิงลึก ตอไป 9. พัฒนาการของผังบริเวณ และมรดกสถาปตยกรรมวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราช จากอดีต-ปจจุบัน
พัฒนาการของการวางผังพื้นที่เขตพุทธาวาสของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชในที่นี้ เกิดจากการบูรณาการองคความรูท ไี่ ดรบั จากการศึกษาเอกสารทางประวัตศิ าสตรกบั ความรูท ไี่ ดจาก การศึกษาสํารวจรังวัดอาคาร การจัดทําแบบสถาปตยกรรม ตลอดจนการจัดทําแบบสถาปตยกรรม คอมพิวเตอรสามมิติ ดังจะนําเสนอขอมูลดังรายละเอียดตอไปนี้
NAJUA_2557_PART_02.indd 97
16/10/2557 18:22:10
98
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
9.1 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 1
ผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชในระยะที่ 1 จะมีการกอสรางเจดียเปนองค ประธานของผังบริเวณเขตพุทธาวาส ทั้งนี้ ตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชกลาววาไดกอสราง พระบรมธาตุขึ้นในศักราช 1098 ซึ่งเมื่อแปลงกลับเปนพุทธศักราช จะเปนป พ.ศ.171929 อยางไร ก็ตาม ยอมมีการกอสรางพระวิหาร หรือศาลาสําหรับการประกอบพิธีกรรมอยูดวย ซึ่งอาจจะเปนไป ไดวาจะมีวิหารอยูทางดานทิศเหนือขององคพระเจดียซึ่งสัมพันธกับบันไดทางขึ้นสูลานประทักษิณ หรืออยูทางทิศตะวันตามแบบแผนนิยมของวัดในพุทธศาสนา ก็เปนไปไดทั้งสิ้น นอกจากนี้ อาจจะมีการสรางพระเจดียรายอยูลอมรอบพระเจดียประธานทั้งสี่ดาน ซอน กันจํานวน 3 ชั้น หรือที่ในพระราชหัตถเลขารัชกาลที่ 5 ทรงเรียกวา “สามเถา” โดยเปนเจดียทรง ระฆังเชนเดียวกับพระเจดียประธานมีขนาดลดหลั่นกันลงมา ซึ่งพระเจดียรายเหลานี้อาจมีการสราง ขึ้นพรอมๆ กับพระเจดียประธาน หรือหลังจากการสรางพระเจดียประธานไปแลวก็เปนไปไดทั้งสิ้น จากการสํารวจรังวัดพบวา สวนฐานของเจดียร ายเหลานีจ้ มลงใตพนื้ ทรายและจากการคาดคะเนดูดว ย การใชไวทยากรณทางสถาปตยกรรมจะเห็นวา เจดียรายเหลานี้สรางอยูบนพื้นระดับเดียวกันกับฐาน ของพระเจดียประธาน อยางไรก็ดี หากมีการสรางเจดียรายขึ้นประกอบผังบริเวณมาตั้งแตตนนั้น จะ ทําใหผังบริเวณมีความคลายคลึงกับการวางผังของเจดียบูโรพุทโธ ซึ่งมีการวางตัวเจดียรายลอมรอบ เจดียประธานเปน 3 ชั้นดวยเชนกัน ซึ่งถาผังบริเวณมีลักษณะเปนเชนนี้ ดร.นันทนา ชุติวงศ ยังเสนอ ขอคิดเห็นเพิ่มเติมววาแสดงความใกลชิดกับการวางผังเปนมณฑลในพุทธศาสนามหายานอีกดวย30
ภาพที่ 3: ภาพสามมิติแสดงรูปแบบทางสถาปตยกรรม และผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชใน ระยะที่ 1 ที่มีการสรางพระบรมธาตุเจดีย ในป พ.ศ. 1719 ทั้งนี้ อาจจะมีการสรางเฉพาะเจดียประธาน เพียงองคเดียว หรือมีการสรางเจดียร ายพรอมดวยก็เปนไปไดทงั้ สองแนวทาง เนือ่ งจากไมมหี ลักฐานกํากับ ชวงเวลาในการกอสรางเจดียราย David K. Wyatt. อางแลว. หนา 77. อาจารย ดร. นันทนา ชุติวงศใหขอคิดเห็นในระหวางการลงพื้นที่ศึกษาภาคสนามที่วัดพระศรีมหาธาตุ นครศรีธรรมราช ในวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ.2557.
29 30
NAJUA_2557_PART_02.indd 98
16/10/2557 18:22:10
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
99
9.2 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 2
จากการกอสรางพระบรมธาตุเจดีย ในป พ.ศ.171931 รวมไปถึงพระเจดียราย และคงได สรางอาคารที่ทําหนาที่เปนวิหารเพื่อประกอบพิธีกรรมทางศาสนาคูกับพระเจดีย แตไมมีขอมูลให สันนิษฐานไดวาวิหารดังกลาวนั้นควรจะอยูดานหนาพระเจดียทางทิศตะวันออก หรือตรงบันไดทาง ขึน้ สูล านประทักษิณทางทิศเหนือ อยางไรก็ตาม จากการศึกษารูปแบบผังบริเวณของวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราช ในระยะที่ 2 นี้ เปนไปได 2 แนวทาง คือ - พัฒนาการระยะที่ 2 แนวทางที่ 1 คือ "มีการกอสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ใน ป พ.ศ. 1861 เพิ่มเติมจากพระเจดียประธานที่มีอยูเดิม" หรือ; - พัฒนาการระยะที่ 2 แนวทางที่ 2 คือ "อาจจะมี "โพธิมณเฑียร" หรือ "วิหารตนโพธิ์" อยู กอนหนาการสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในป พ.ศ. 1861 เพิ่มเติมจากพระเจดียประธาน ที่มีอยูเดิม" หรือ; - พัฒนาการระยะที่ 2 แนวทางที่ 3 คือ "มีการกอสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในป พ.ศ. 1861 เพิ่มเติมจากพระเจดียประธานที่มีอยูเดิม และมีการกอสราง "โพธิมณเฑียร" หรือ "วิหาร ตนโพธิ"์ ขึน้ ภายหลังการสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร แตกอ นหนาป พ.ศ.1919 ทีม่ กี ารสราง วิหารเขียน" สําหรับ พัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 2: แนวทางที่ 1 คือ เนื่องจากมีหลักฐานกลาว ถึงวา ในศักราช 1861 หรือในป พ.ศ.1861 มีการกอสราง "วิหารธรรมศาลา" และ "ทับเกษตร" ซึ่ง รวมสมัยกับรัชกาลพระยาเลอไทของกรุงสุโขทัยซึ่งในชวงเวลาดังกลาวนั้นสุโขทัยมีความสัมพันธกับ เมืองนครศรีธรรมราช ดังปรากฏขอความในตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราชวา "ศักราช 1861 โปรดใหขาหลวงออกมา เปนศรีมหาราชาแตงพระธรรมศาลา ทําพระระเบียงลอมพระมหาธาตุ..."32 จากขอความดังกลาว ระบุวาศักราช 1861 แตเนื่องจากไมไดระบุรูปแบบศักราชที่ชัดเจน หากเปน มหาศักราช 1861 เมื่อนํามาแปลงเปนพุทธศักราชจะไดเทากับ พ.ศ.2482 ซึ่งเปนชวงเวลาที่ใกลกับ กับปจจุบนั มาก จึงเปนไปไมไดทจี่ ะสรางขึน้ ในชวงเวลาดังกลาว เนือ่ งจากวิหารธรรมศาลาไดถกู กลาว ถึงในบันทึกของสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยาภาณุพนั ธวงศวรเดช เมือ่ คราวเสด็จหัว เมืองปกษใต ตั้งแตเมื่อ พ.ศ.242733 ดังนั้นวิหารธรรมศาลาจึงมีอาจสรางขึ้นเมื่อ พ.ศ.1861 รวมสมัย กับพระยาเลอไทแหงอาณาจักรสุโขทัย (ครองราชย พ.ศ.1841-1866) และความเปนไปไดที่รูปแบบ ทางสถาปตยกรรมของวิหารธรรมศาลาจะมีลกั ษณะเปน "วิหารโถง" เนือ่ งจากเปนรูปแบบวิหารทีน่ ยิ ม สรางในสมัยสุโขทัย และการสรางพระพุทธรูปยืนในวิหารธรรมศาลา ยังสามารถเชื่อมโยงไปถึงคติใน
เพิ่งอาง. 77. รวมเรื่องเมืองนครศรีธรรมราช.อางแลว. หนา 94. 33 ภาณุพนั ธวงศวรเดช, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา. ชีววิ ฒ ั น. กรุงเทพฯ: โรงพิมพโสภณ พิพรรฒธนากร. 2471. หนา 99. 31 32
NAJUA_2557_PART_02.indd 99
16/10/2557 18:22:10
100
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
การสราง "พระอัฎฐารส" ในวัฒนธรรมสุโขทัยไดดวย นอกจากนี้การเรียกชื่อวา "ธรรมศาลา" ยังมีนัย ถึงคุณลักษณะของอาคารโถง เชนในวัฒนธรรมภาคใตที่นิยมทํา "ศาลาโรงธรรม" อยูภายในวัดตางๆ ในภาคใต จนกระทั่งปจจุบันอีกดวย รวมทั้งวิหารในลังกาที่นิยมทําเปนวิหารโถง นอกจากนี้การสราง "พระระเบียงลอมพระมหาธาตุ" หรือที่เรียกดวยศัพทเฉพาะวา“ทับ เกษตร” ยังมีรูปแบบสัมพันธกับพระระเบียงทับเกษตรของเจดียประธานวัดชางลอมที่ศรีสัชนาลัย ซึ่งขอความในศิลาจารึกหลักที่ 1 ที่ทําใหสันนิษฐานวาสรางขึ้นเมื่อศักราช 1027 หรือ ปพ.ศ.1828 อันแสดงใหเห็นวารูปแบบของเจดียวัดชางลอมที่มีการออกแบบเจดียขึ้นพรอมกับทับเกษตรนั้นจนมี ความงดงามลงตัวนั้น อาจสงอิทธิพลตอการตอเติมทับเกษตรพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชก็เปนได นอกจากนี้ ลายปูนปนบริเวณซุมเรือนแกวของพระพุทธรูปที่ประดิษฐานอยูโดยรอบทับเกษตรนั้น ยังมีลักษณะคลายคลึงกับลายปูนปนของวัดนางพญาที่ศรีสัชนาลัยอีกดวย
ภาพที่ 4: ภาพสามมิติแสดงพัฒนาการ ของผังบริเวณระยะที่ 2 แนวทางที่ 1 คือ มีการกอสรางวิหารธรรมศาลา และทับ เกษตร ในป พ.ศ. 1861 เพิ่มเติมจาก พระเจดียประธานที่มีอยูเดิม
จากขอความในศิลาจารึกหลักที่ 1 ทีส่ นั นิษฐานวาเปนเหตุการณในรัชกาลพอขุนรามคําแหง ทีส่ ะทอนใหเห็นถึงการเชิญพระสงฆผทู รงภูมคิ วามรูจ ากนครศรีธรรมราชมายังสุโขทัย ความวา “สังฆราช ปราชญเรียนจบปฏกไตรหลวกกวาปูค รูในเมืองนี้ ทุกคนลุกแตเมืองศรีธรรมราชมา” ขอความดังกลาว จิตร ภูมศิ กั ดิไ์ ดสนั นิษฐานวาการเชิญพระสงฆผทู รงภูมคิ วามรูด งั กลาวไปจําพรรษายังสุโขทัยนัน้ สะทอน ใหเห็นถึงบทบาทของสุโขทัยทีม่ เี หนือนครศรีธรรมราช ดังแสดงใหเห็นในการกําหนดเขตเขตแดนของ สุโขทัยในจารึกหลักที่ 1 ความวา “ปราบเบือ้ งตะวันออก รอดสรลวง ...ถึงเวียงจันทรเวียงคําเปนทีแ่ ลว เบื้องหัวนอนรอดคนที พระบาง แพรก สุพรรณภูมิ ราชบุรี เพชรบุรี ศรีธรรมราช ฝงสมุทรทะเลเปน ที่แลว....” ดวยนั่นเอง อยางไรก็ตาม ตรี อมาตยกุล ตีความวาเปนความสัมพันธในฐานะเมืองที่เปน มิตรไมตรีตอกัน34 ตรี อมาตยกุล . "นครศรีธรรมราชในสมัยกรุงศรีอยุธยา". รายงานการสัมนาประวัตศิ าสตรนครศรีธรรมราช ครั้งที่ 1 (พ.ศ.2521). นครศรีธรรมราช: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครศรีธรรมราช. 2552. หนา 120. 34
NAJUA_2557_PART_02.indd 100
16/10/2557 18:22:11
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
101
อยางไรก็ตาม ขอมูลจากจารึก และเอกสารทางประวัติศาสตรอื่นๆ สะทอนใหเห็นความ สัมพันธดา นพระพุทธศาสนาทีม่ ตี อ กันมาอยางแนบแนน และนอกจากแสงเทียนแหงพระพุทธศาสนา แลวก็ยังมีศิลปสถาปตยกรรมที่ยอมสองทางแกกัน และเปนไปไดวา “วิหารธรรมศาลา” และ “ทับเกษตร” ที่สรางขึ้นมานี้อาจจะไดแรงบันดาลใจยอนกลับมาจากสถาปตยกรรมของสุโขทัย พัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 2: แนวทางที่ 2 คือ สันนิษฐานวา กอนการสราง “วิหาร ธรรมศาลา” และ “ทับเกษตร” อาจจะมีการสราง “โพธิมณเฑียร” หรือ “วิหารตนโพธิ”์ มากอนหนา แลวก็เปนได แตไมมหี ลักฐานกลาวถึง ในการกอสรางพระวิหารเขียนไดมขี อ ความกลาวถึงวา เปนวิหาร ทีส่ รางขึน้ ทางดานทิศเหนือขององคพระบรมธาตุ และทิศใตของโพธิมณเฑียร35 ในประเด็นดังกลาวจึง ทําใหสันนิษฐานไดวา อาจจะมีการสรางวิหารตนโพธิ์อยูกอนหนาการสรางวิหารธรรมศาลา และทับ เกษตร พัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 2: แนวทางที่ 3 คือ สันนิษฐานวา ภายหลังมีการสราง “วิหารธรรมศาลา” และ “ทับเกษตร” ในป พ.ศ. 1861 แลวจึงมีการสราง “โพธิมณเฑียร” หรือ “วิหารตนโพธิ์” แตตองกอนการกอสรางวิหารเขียนในป พ.ศ. 1919 ดังขอความกลาวถึงวา วิหาร เขียนถูกสรางขึน้ ตรงทิศเหนือขององคพระบรมธาตุ และทิศใตของโพธิมณเฑียร36 ในประเด็นดังกลาว จึงทําใหสันนิษฐานไดวา อาจจะมีการสรางวิหารตนโพธิ์อยูกอนหนาการสรางวิหารธรรมศาลา และ ทับเกษตร
ภาพที่ 5: ภาพสามมิติแสดงพัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 2 แนวทางที่ 2 คือ อาจมีการสรางโพธิ มณเฑียรอยูกอนหนาการสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในป พ.ศ. 1861 หรือ; พัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 2 แนวทางที่ 3 มีการสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในป พ.ศ. 1861 และหลังจากนั้นมีการสรางโพธิมณเฑียรขึ้น แตตองกอนการสรางวิหารเขียนในป พ.ศ. 1919; ซึ่งทั้ง 2 แนวทางก็จะใหภาพของผังบริเวณเปนเชนเดียวกัน 35 36
NAJUA_2557_PART_02.indd 101
David K. Wyatt. อางแลว. p.144. David K. Wyatt. อางแลว. p. 144.
16/10/2557 18:22:11
102
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
9.3 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 3
จากการกอสรางพระบรมธาตุเจดีย ในป พ.ศ.171937 รวมไปถึงพระเจดียราย และมีการ กอสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตรในป พ.ศ. 1861 ดังกลาวไปแลวขางตนนัน้ ในเอกสารตํานาน พระธาตุเมืองนครศรีธรรมราชไดกลาวถึงการสราง “วิหารเขียน” วาสรางขึน้ เมือ่ ศักราช 1919 หรือป พ.ศ.1919 โดยหลวงศรีวราวงษาเปนดําเนินการ ทัง้ นีร้ ะบุวา ตําแหนงในการกอสรางพระวิหารเขียนนี้ อยูตรงพื้นที่ระหวางทิศเหนือขององคพระธาตุ และทิศใตของโพธิมณเฑียร38 ตรงตําแหนงดังกลาว หากจะสันนิษฐานอยูบ นพืน้ ฐานของการใชสอยพืน้ ที่ จะเห็นวาควรจะอาคารสําหรับประกอบศาสนา กิจมาแตเดิม และอาจจะเกาแกพรอมกับการสรางพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช หรือหลังจากการสราง พระบรมธาตุไมนานนัก เนือ่ งจากมีความจําเปนอยางยิง่ ในการใชประโยชน ในประเด็นนีจ้ งึ สันนิษฐาน วาอาคารหลังเดิมคงถูกสรางเปนอาคารโถง เมื่อมีการสรางอาคารใหมจึงสรางเปนอาคารที่มีฝาผนัง และมีการเขียนลวดลายตกแตง จึงใหชอื่ อาคารทีส่ รางขึน้ ใหมแทนทีศ่ าลาหลังเดิมนีว้ า “วิหารเขียน” แตวหิ ารหลังนีไ้ มไดสรางเขาไปบรรจบกับฐานของพระบรมธาตุเลยโดยยังคงปลอยใหเปนพืน้ ทีบ่ นั ได ทางขึ้นลานประทักษิณกลางแจงดังเดิม
ภาพที่ 6: ภาพสามมิตแิ สดงพัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 3 คือ มีการสรางวิหารเขียน ตรงพืน้ ทีร่ ะหวาง ทิศเหนือของพระบรมธาตุกับทิศใตของโพธิมณเฑียร ในป พ.ศ. 1919
37 38
เพิ่งอาง. p. 77. เพิ่งอาง. p. 144.
NAJUA_2557_PART_02.indd 102
16/10/2557 18:22:12
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
103
9.4 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 4
นับจากป พ.ศ.1919 ทีระบุวามีการสรางวิหารเขียนขึ้น หลังจากนั้นมาอีก 117 ป กลาวคือ ในมหาศักราช 1415 หรือตรงกับป พ.ศ. 2036 จึงมีบันทึกถึงการบูรณปฏิสังขรณ และการกอสราง ภายในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอีกครัง้ และในชวงเวลานีต้ รงกับรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดี ที่ 2 แหงกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานีแหงลุมแมนํ้าเจาพระยาที่รุงเรืองขึ้นมาในชวงปลายพุทธศตวรรษ ที่ 19 เปนตนมา และทําใหสุโขทัยไดลดบทบาทลงไปเปนเพียงเมืองภายใตการปกครองของอยุธยา เฉกเชนเดียวกับเมืองนครศรีธรรมราช ในป พ.ศ. 2036 ในตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราช ใหขอมูลวา “เมื่อมหาศักราชได ๑๔๑๕ ปนนั้ ......จะทําพระระเบียงลอมพระมหาธาตุและกําแพงลอมพระระเบียง ทัง้ ศรีดารนัน้ แลว... ไดแก มหามงคลแตมมู อิสาร ๑๕ หอง ไดแตมหาโชตดิบาญ ๒๐ หอง ทัง้ ประตูถงึ มหาเถรเหมรังศรีพระ ทําษามสาลา แตนั้นไปไดแกมหาเภรสุดีพงษ ๑๕ หอง......เมือคิดตามผูไดหองนั้นไซ เปนหอง ๑๖๕ หอง แลพรพุทธรูปสมาทิ อยูทุกหองเปนพรพุทธเจา ๑๖๕ พรองคศรีดานเปนพรพุทธรูปเทานี้”39 จากเอกสารไดระบุมหาศักราช 1415 ซึ่งตรงกับป พ.ศ. 2036 วามีการทําระเบียงคตทั้ง สี่ดานลอมผังบริเวณเขตพุทธาวาส และระเบียงคตดังกลาวเปนระเบียงแบบมีกําแพงทึบดานนอก และโถงดานใน โดยเริ่มตนนับจากมุมอีสาน (ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ) ผานวิหารธรรมศาลา จนถึง มุมอาคเนย (ทิศตะวันออกเฉียงใต) มีจํานวน 50 หอง จากมุมอาคเนย(ทิศตะวันออกเฉียงใต) ถึง มุมหรดี (ทิศตะวันตกเฉียงใต) จํานวน 33 หอง จากมุมหรดี (ทิศตะวันตกเฉียงใต) ถึงมุมพายัพ(ทิศ ตะวันตกเฉียงเหนือ) จํานวน 43 หอง จากมุมพายัพ (ทิศตะวันตกเฉียงเหนือ) ถึงมุมอีสาน (ทิศตะวัน ออกเฉียงเหนือ) จํานวน 36 หอง รวมทั้งหมด 165 หองเสา (หากรวมตามรายละเอียดที่ระบุจะได ทั้งหมด 162 หองเสา แตในเอกสารระบุไววามีทั้งหมด 165 หองเสา) และประดิษฐานพระพุทธรูป ปูนปนประจําทุกหองเสา รวมทั้งสิ้น 165 องค เมื่อนํารายเอียดดังกลาวมาเรียงเปนแผนผังพบวา มี ลักษณะรูปทรงสีเ่ หลีย่ มผืนผา วางตัวแนวยาวในแกนทิศเหนือ-ใต ซึง่ สอดคลองกับผังบริเวณทีป่ รากฏ อยูใ นปจจุบนั นอกจากนี้ เอกสารชิน้ นีย้ งั แสดงใหเห็นวาแตเดิมทีพระพุทธรูปทีป่ ระดิษฐานในระเบียง คตนี้เปนพระพุทธรูปางสมาธิ หาใชเปนพระพุทธรูปปางมารวิชัยเชนในปจจุบันไม ในทีน่ มี้ ขี อ สังเกตวา วัดพระมหาธาตุ หรือวัดหลวงทีส่ าํ คัญทีเ่ ปนหลักของพระนคร และเมือ งอืน่ ๆ ในวัฒนธรรมอยุธยานัน้ จะมีการสรางระเบียงคตอยูล อ มรอบพระเจดีย หรือพระปรางคประธาน อยูดวยกันทั้งสิ้น โดยระเบียงคตดังกลาวนั้นเปนวัฒนธรรมการใชพื้นที่ การปดลอมพื้นที่เพื่อความ ปลอดภัย การกําหนดพื้นที่ใหเปนสัดสวน ตลอดจนการสรางความศักดิ์สิทธิ์ในเชิงสัญลักษณซึ่งเกิด ขึน้ พรอมกับแนวคิดแบบเทวราชาทีอ่ ยุธยาไดรบั สืบทอดมาจากวัฒนธรรมเขมร ในขณะทีพ่ ทุ ธศาสนา ที่รับมาจากลังกาตั้งแตดั้งเดิมนั้นมีวิธีคิดเรื่องดังกลาวที่แตกตางกัน
39
NAJUA_2557_PART_02.indd 103
เพิ่งอาง. 218.
16/10/2557 18:22:12
104
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
อยางไรก็ตาม ในการสรางระเบียงคตเพือ่ ลอมรอบพืน้ ทีข่ องเขตพุทธาวาสใหเปนสัดสวน และ ลากวงลอมเขาไปบรรจบตรงหองสุดทายของวิหารธรรมศาลา จึงมีความจําเปนการตองเปลี่ยนแปลง ลักษณะทางสถาปตยกรรมของวิหารธรรมศาลาจากที่เคยเปน “วิหารโถง” เดิมมาเปนวิหารที่มีผนัง ลอม และทําใหหองสวนทายของวิหารเดิมที่ประดิษฐานพระพุทธรูปยืนปางหามญาติที่เปนพระพุทธ รูปที่กอสรางขึ้นตามคติพระอัฏฐารสในสมัยสุโขทัยนั้นไดกลายเปนพระประธานในหอง “ทายจร นัม” ในสวนที่เชื่อมตอกับระเบียงคตแทน จึงมีความจําเปนตองสรางฐานชุกชีใหม และประดิษฐาน พระประธานเปนพระปางมารวิชัยขึ้นเปนประธานของพื้นที่แทน ทั้งนี้รูปแบบการวางผัง และการ สรางพื้นที่ปดลอมดังกลาวเปนแบบแผนที่นิยมทํากันในอยุธยา ซึ่งรูปแบบดังกลาวเปนลักษณะทาง สถาปตยกรรมที่สําคัญ ดังปรากฏในวัดสมัยอยุธยาที่สําคัญหลายวัด เชน วัดมหาธาตุ วัดราชบูรณะ เปนตน
ภาพที่ 7: ภาพสามมิตแิ สดงพัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 4 คือ มีการสรางระเบียงคตลอม เขตพุทธาวาส ในป พ.ศ. 2036 ตามความนิยมคุณลักษณะของพื้นที่ตามอุดมคติแบบอยุธยา ในการนั้นจําเปนตองมีการ กอผนังลอมรอบพระวิหารธรรมศาลาเดิมที่เคยเปนวิหารโถง มาเปนวิหารมีผนัง และทําใหพระพุทธรูปยืน ปางหามญาติตามคติการกอสรางพระอัฏฐารสเดิมถูกตัดขาดไปอยูในหองทายจรณัม
NAJUA_2557_PART_02.indd 104
16/10/2557 18:22:12
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
105
9.5 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 5
ในรัชกาลพระเอกาทศรถ ในระหวางป พ.ศ. 2148-2153 ไปแลว สถานการณในคาบสมุทร ภาคใตตกก็ยังคงอยูในสภาวะปนปวนจากโจรภัยอุชงตนะเขามาปลนสดม และโรคระบาดทําใหผูคน หลบหนีเขาไปอยูอาศัยในปาทิ้งรางบานเมืองไป จนเมืองนครศรีธรรมราชกลายเปนเมืองรางแทบ จะตัดขาดจากความทรงจําของผูคนไปเสียเลยก็วาได ดังปรากฏกลาวถึงในตํานานพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราช40 และมีการคนพบองคพระบรมธาตุเจดียโ ดยนักเดินเรือ หรือพอคาชาวกรุงศรีอยุธยา และไดบอกความดังกลาวกับพระสงฆพนื้ เมือง 2 รูป ทีม่ อี ารามอยูบ ริเวณปากแมนาํ้ ซึง่ อาจจะเปนไป ไดทั้งปากนํ้าทาวังซึ่งเปนเสนทางสัญจรเชื่อมตอจากชายฝงทะเลเขาไปยังเมืองนครศรีธรรมราช หรือ ปากนํา้ แถบลุม นํา้ ปากพนังก็เปนไดทงั้ สิน้ จนไดจาริกและพบพระบรมธาตุเจดียท ชี่ าํ รุดทําลายลงมาถึง ชั้นบัลลังก รวมไปถึงวัดวาอาราม และบานเมืองที่รกรางเปนปารกชัฏ ดังกลาววามีเสือไดจับสัตวขึ้น ไปกินอยูบนลานประทักษิณขององคพระเจดียดวย ตอมามีพราหมณชาวกรุงศรีอยุธยาที่สืบตํานานมาวาเผาพงษของตนไดอัญเชิญพระบรม สารีริกธาตุมาประดิษฐานยังเมืองนครศรีธรรมราชมาชานานแลว พราหมณจากกรุงศรีอยุธยาและ พระสงฆพื้นเมืองจึงไดรวมกันบุกเบิกแผวถาง และทําการวัดขนาดของบัลลังกองคพระบรมธาตุ วัดขนาดพระพุทธรูป และพระเจดีย ตลอดจนขนาดของเมืองเพื่อนําไปทูลตอกษัตริยอยุธยา41 ซึ่ง ในทีน่ สี้ นั นิษฐานวาเปนเหตุการณในสมัยสมเด็จพระเจาทรงธรรม (ครองราชยระหวาง พ.ศ. 2154-2171) ในการนัน้ พระองคไดโปรดเกลาฯ ใหบรู ณปฏิสงั ขรณสว นยอดขึน้ ใหม หลังจากนัน้ จึงมีการหุม ทองสวน ปลียอดดังกลาวถึงในจารึกบนแกนปลียอดใตกลีบบัวหงายเรือนยอดพระบรมธาตุ ซึ่งมีศักราชกํากับ ตรงกับ พ.ศ. 2155 ซึง่ อยูใ นรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรม ความวา “พระมหาศรีราชปรีชญา เอาทอง หาตําลึงแลญาติอกี ดวยสัปปุรษุ ทัง้ หลายชวยอนุโมทนา เปนทองหกตําลึง สามบาท สามสลึง ตีเปนแผน สรวมพระธาตุเจา ในขณะออกญาพัทลุงมาเปนพระยานคร แลพระเจาพระครูเทพรักษาพระธาตุ”42 ดูเพิ่มเติมใน "ตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราช". ใน อางแลว. หนา 86-87. อยางไรก็ดี ขอมูลใน เอกสารตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชเปนเชนเดียวกับเอกสารโบราณอืน่ ๆ ของไทยทีม่ กี ารจดบันทึก และการคัดลอกสืบทอดกันมาจึงมีขอจํากัดเรื่องความแมนยําในประเด็นเรื่องศักราช แตเมื่อนํามาสอบทวน กับเอกสารอื่นๆ ตลอดจนการพิจารณาบริบทของเนื้อหาพบวาเปนเอกสารที่มีประโยชนตอการศึกษาภาพ รวมประวัติศาสตรอยางยิ่ง 41 จะเห็นได การวัดขนาดของบัลลังกไปนัน้ คงมีจดุ มุง หมายเพือ่ เตรียมการปฏิสงั ขรณ โดยตองใชวสั ดุกอ สราง ทีน่ าํ ลงเรือมาจากกรุงศรีอยุธยา จึงจําเปนตองนําไปคํานวนปริมาณของวัสดุมาจากระเบียบสัดสวนของพระ เจดียน นั่ เอง ดูเพิม่ เติมใน "ตํานานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราช". ใน รวมเรือ่ งเมืองนครศรีธรรมราช. (พิมพ เปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพ พลเอก เจาพระยาบดินทรเดชานุชิต (แยม ณนคร) ณ เมรุหนา พลับพลาอิสริยาภรณ วัดเทพศิรนิ ทราวาส 27 กุมภาพันธ 2505) พระนคร: กรมศิลปากร. 2505. หนา 87. 42 จารึกที่แกนปลีใตกลีบบัวหงายพระบรมธาตุเจดียนครศรีธรรมราช. ฐานขอมูลจารึกในประเทศไทย ศูนยมานุษยวิทยาสิรินธร http://www.sac.or.th/databases /inscriptions/inscribe_image_detail. php?id=1318 40
NAJUA_2557_PART_02.indd 105
16/10/2557 18:22:13
106
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ในการบูรณปฏิสงั ขรณพระบรมธาตุใหมทงั้ องคดงั กลาว คงตองบูรณะอาคารประกอบอืน่ ๆ ที่ยอมชํารุดทรุดโทรมเปนอยางมากดวย ทั้งทับเกษตร และวิหารเขียนที่อยูดานทิศเหนือขององค พระบรมธาตุเจดีย ในการนัน้ มีหลักฐานวามีการซอมแซมทายจรณัมของวิหารเขียนทีแ่ ตเดิมเวนระยะ หางออกมาจากเจดียเพื่อเปนบันไดทางขึ้นสูลานประทักษิณ ดวยการกออาคารเชื่อมตอออกมาทาง ดานหลังไปบรรจบกับฐานขององคพระบรมธาตุเจดีย ในการนั้นคงไดรื้อยายบันไดนาคของเดิมออก และเคลื่อนยายเศียรพระยานาคขยับออกมาจากแนวเดิม เนื่องจากการกอสรางตอเติมดานหลังของ วิหารเขียนตองตั้งเสา และกอพนักขึ้นไปรับโครงสรางหลังคาสวนที่ตอเติมใหมนี้ ในการตอเติมครั้ง นัน้ คงไดทาํ การสรางประติมากรรมปูนปน ตอนพระบรมโพธิส์ ตั วกาํ ลังเสด็จออกมหาภิเนษกรมณโดย ประทับบนหลังมาทรง และมีเทวดารายรอบ รวมทัง้ มีรปู พระยาวัสดีมารยืนหามมิใหพระบรมโพธิสตั ว ออกบวชอันจะนําไปสูการคนพบหนทางหลุดพน ทําใหวิหารในสวนนี้ถูกเรียกในภายหลังวา “วิหาร มหาภิเนษกรมณ” หรือ “วิหารพระทรงมา” อยางไรก็ตาม ไมมหี ลักฐานเอกสารใดๆ แสดงชวงเวลาการกอสรางตอเติมวิหารสวนนี้ แตใน การศึกษานีจ้ งึ นําแสดงวิหารพระมาไวในพัฒนาการในชวงเวลานี้ ดวยเห็นวาอยางไรก็ตามแมจะมีอยู กอนหนา แตดว ยความชํารุดทรุดโทรมดังกลาวมานัน้ คงไดบรู ณปฏิสงั ขรณครัง้ ใหญในคราวนีเ้ อง รวม ไปถึงจารึกทีฐ่ านพระพุทธรูปปางหามสมุทรทีอ่ ยูต รงประตูทางเขาของอาคารไดกลาววาเปนพระพุทธ รูปที่สรางขึ้นเพื่อหามโรคหาซึ่งสัมพันธกับเหตุการณที่เมืองถูกทิ้งรางไปดวยนั่นเอง ตนพระศรีมหาโพธิ์ในโพธิมณเฑียรที่ปลูกมาตั้งแตกอนหนาป พ.ศ.1919 คงสิ้นอายุขัยลง และอาคารโพธิมณเฑียรคงไดพงั ทลายลงดวยในคราวทีว่ ดั พระบรมธาตุไดชาํ รุดทรุดโทรอยางหนัก ถึง ขนาดทีว่ า ยอดพระบรมธาตุไดหกั ทลายลงมาถึงชัน้ บัลลังก ในการนัน้ จึงมีการสราง “โพธิมณเฑียร” ขึน้ ใหมปรากฏในตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชความวา “...ภายยับพรมหาธาตุ จึง่ มหาปเรียนทศ สี กุฏอี ยูภายยับพรมหาธาตุ จึง่ มหามงคลเอามหาโพธิ แลธุรญาติปรงวนมาดาปเรือมาแตลงั กา พระศรี มหาโพธิไสอางทองมา สรางวัดชื่อวัดพลับ พรศรีมหาโพธิปลูกฝายอุดร พรมหาธาตุปลูก ทังอางทอง นัน้ แลวกออาศนขนึ้ ลอมรอบทัง้ สีดา น ตรกอพระพุทธรูปสามดาน ปดฉิมกอพระบันทมองคหนึง่ พระ ระเบียงรอบ ๒๘ หอง จึ่งมหามงคล ขึ้นชื่อวาพรโพธิมณเฑียน..”43 จากขอความดังกลาว ไดอธิบาย ถึงการนําหนอพระศรีมหาโพธิใ์ สอา งทองคํามากจากลังกา โดยปลูกอยูท างทิศเหนือของพระมหาธาตุ เจดีย ลอมรอบดวยอาสนะทั้งสี่ดาน และประดิษฐานพระพุทธรูปไว 3 ดาน ทิศตะวันตกประดิษฐาน พระพุทธรูปปางไสยาสน และมีพระระเบียงลอม 28 หอง โดยในลําดับเหตุการณตามตํานานระบุวา ชวงที่สราง “โพธิมณเฑียร” ซึ่งมีรูปแบบคลายคลึงกับโพธิมณเฑียรที่เปนอยูในปจจุบัน
43
David K.Wyatt. อางแลว. p216.
NAJUA_2557_PART_02.indd 106
16/10/2557 18:22:13
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
107
9.6 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 6
ในรัชกาลพระเจาทรงธรรม ในชวงระหวาง พ.ศ. 2155-2170 จะเห็นวาวัดพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชมีพฒ ั นาการของผังบริเวณเปลีย่ นแปลงไปไมมากนัก เนือ่ งจากสวนใหญเปนการฟน ฟู บูรณปฏิสังขรณเสียมากกวา จนกระทั่งในมหาศักราช 1550 หรือป พ.ศ.2171 ซึ่งตรงกับปสุดทาย ของรัชกาลพระเจาทรงธรรม ไดมีการสรางพระวิหารยอดมณฑปอยูทางดานใตของพระบรมธาตุตรง ตําแหนงทีเ่ ปนพระวิหารหลวงในปจจุบนั ดังกลาวถึงในตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ความวา “พรมหาธาตุนั้นดวย แลวศรีมหาราชาสรางพรวิหารฝายทักสิณพรมหาธาตุ เปนมรฏบลอมแลกอ พรเจดีย ในพรวิหารลง..วาปดทองมาถึงอาศน แลวกอพรพุทธรูป เปนดั้บสีดาน ดานลแปดพรองค เขากันเปน พรสามสิบสองพรองค พระพุทธปทานสีดานๆ ละองคเขากันเปนสามสิบหกพรองค จึงศรีมหาราชาสรางนาญกสวยไวสํารับพรวิหารๆ นั้นชือพรวิหารหลวง..”44 โดยสรางเปนแรกสรางนั้น มีลักษณะเปน “พระวิหารยอดครอบเจดีย” ซึ่งตรงกับรูปแบบ สถาปตยกรรมทางพุทธศาสนาของศรีลังกาที่เรียกวา “ถูปาฆระ” หรือหมายถึง “สถูปเจดียที่มี หลังคาคลุม” ดังที่กลาวความในเอกสารวา เปนพระมณฑปลอมพระสถูปเจดียซึ่งสูง 7 วา45 โดย รอบสถูปเจดียทั้ง 4 ดาน ประดิษฐานพระพุทธรูปดานละ 8 องค และพระพุทธรูปประธานดานละ 1 องค รวมเปนพระพุทธรูปทั้งสิ้น 36 องค จากการกําหนดสัดสวนของพระเจดียท อี่ ยูภ ายในพระมณฑปทีก่ ลาววามีความสูง 7 วา ทําให สัดสวนของชั้นหลังคายอดของพระมณฑปนั้นยิ่งสูงตองมากขึ้น ในที่นี้จึงมีขอสังเกตวา การกอสราง พระวิหารยอดมณฑปที่มีขนาดใหญโตเชนนี้ตองมีประสบการณเชิงชางชั้นสูง ซึ่งในรัชกาลพระเจาทรงธรรมนีไ้ ดมกี ารกอสรางวิหารยอดมณฑปขนาดใหญมากอนหนานี้ 2 องค คือ พระวิหารยอดมณฑป ประดิษฐานพระมงคลบพิตร ในปพ.ศ. 2146 และพระวิหารยอดมณฑปประดิษฐานพระพุทธบาทที่ สระบุรดี ว ย จึงแนวคิดของการทําพระวิหารยอดมณฑปทัง้ 3 องคนจี้ งึ ยอมตองแสดงความสัมพันธกนั ทางใดทางหนึ่งอยางแนนอน นอกจากนี้ การสรางพระวิหารคลุมเจดียไดทําใหพระเจดียภายในนั้นมีความหมายเปน “ถูปาฆระ” ตามคติของลังกาอาจจะเปนผลมาจากการที่พระองคไดรับสนับสนุนใหคณะสงฆไป จาริกแสวงบุญยังลังกาดวยก็เปนได ซึ่งในการนั้นทําใหพระองคไดทราบขาวสารของการมีอยูของ “รอยพระพุทธบาท” ที่ยังประทับอยูในความทรงจําของชาวลังกา แตทวาสูญสิ้นไปจากความทรงจํา ชาวสยามแลว ทําใหพระองคไดโปรดเกลาใหคนหาจนพบรอยพระพุทธบาทที่เขาปถวีเมืองสระบุรีใน ที่สุด เพราะฉะนั้นการเกิดขึ้นของ “ถูปาฆระ” ทรงมณฑปแหงนี้ จึงมิอาจเกิดขึ้นไดดวยความบังเอิญ หากแตเปนการเขาใจในแกนสารอยางลึกซึง้ ในคติการกอสราง และประยุกตสกู ารสรางสรรคออกแบบ ทางสถาปตยกรรมและไดถายทอดออกมาเปนอาคารทรงมณฑปอยุธยาในที่สุด
44 45
NAJUA_2557_PART_02.indd 107
David K.Wyatt. อางแลว. p.223. รวมเรื่องเมืองนครศรีธรรมราช. อางแลว. หนา 94.
16/10/2557 18:22:13
108
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ภาพที่ 9: ภาพสามมิตแิ สดงพัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 6 คือ ในรัชกาลพระเจาทรงธรรมมีการซอมแซม บูรณปฏิสังขรณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชทั้งพระอาราม และยังกอสรางพระวิหารยอดมณฑปคลุม เจดียอยูทางดานทิศใตขององคพระบรมธาตุอีกดวย 9.7 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 7
พัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 6 มีความเปลี่ยนแปลงอยูตรงพื้นที่บริเวณดานทิศใตของ องคพระบรมธาตุเจดียที่เคยเปนที่ตั้งของพระมณฑปคลุมพระเจดีย กลาวคือ มีการเปลี่ยนแปลง รูปแบบของวิหารดังกลาวมาเปนวิหารหลวงทีม่ ขี นาดใหญ โดยมีผงั พืน้ ทีใ่ ชสอยภายในเปนรูปสีเ่ หลีย่ ม ผืนผา และอยูภายใตหลังคาทรงจั่วแทนหลังคามณฑปอีกทั้งมุขดานหนา และหลังเปนหลังคาแบบ มุขประเจิด สันนิษฐานวาวิหารมณฑปเดิมนัน้ ไดชาํ รุดทรุดโทรมลง และพืน้ ทีใ่ ชสอยภายในมีนอ ยเกินกวา จะรองรับกิจกรรมทางศาสนาตางๆ ได จึงมีการรือ้ อาคารดังกลาวลง และสรางเปนวิหารหลวงในปจจุบนั แทนที่ ดังที่มีสมเด็จฯ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศไดบันทึกไวเมื่อคราวเสด็จตรวจราชการ ไปยังเมืองนครศรีธรรมราช ในป พ.ศ.244546 ซึ่งเจาพระยาสุธรรมมนตรี (พรอม) ไดกราบทูลตอ สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศวา “ทําเมื่อครั้งเจาคุณปู กรมศักดิ์เปนแมการ” ซึ่งเจาคุณปู ของพระยาสุธรรมมนตรี (พรอม) ก็คอื เจาพระยานครศรีธรรมราช (นอย) ซึง่ เปนเจาเมืองนครศรีธรรมราช ระหวางป พ.ศ. 2354-2382 ซึ่งชวงเวลาดังกลาวอยูในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ 2 และตนรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 3 แหงกรุงรัตนโกสินทร นริศรานุวัดติวงศ, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา. จดหมายระยะทางไปตรวจราชการ แหลมมลายู ร.ศ.121. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. 2539. หนา 65.
46
NAJUA_2557_PART_02.indd 108
16/10/2557 18:22:13
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
109
ภาพที่ 10: ภาพสามมิติแสดงพัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 7 คือ ในระหวางป พ.ศ.235-2382 มีการ สรางวิหารหลวงหลังปจจุบันขึ้นแทนที่วิหารยอดมณฑปหลังเดิม 9.8 พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ระยะที่ 8
พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุในระยะนี้ ตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 โดยเปนเหตุการณในชวงที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา เจาอยูหัว รัชกาลที่ 6 ซึ่งในขณะนั้น พระองคยังดํารงพระยศเปนสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมงกุฎราชกุมาร ไดเสด็จพระราชดําเนินมายังวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ซึ่งในการเสด็จ พระราชดําเนินในครั้งนั้นมีการบันทึกภาพไวจํานวนหนึ่ง และมีภาพที่ถูกบันทึกมาจากมุมมองดาน ตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งเห็นภาพการตอเติมระเบียงคตดานทิศเหนือเพิ่มเติมออกมาจากระเบียงคต เดิม ดังจะเห็นไดจากภาพถายเกาที่ไดบันทึกจากมุมดานตะวันออกเฉียงเหนือยังแลเห็นการปรุง โครงสรางของหลังคาระเบียงคต และวางไมกลอนพาดไวกับโครงสรางเพื่อใหตัวไมกลอนคงตัวกอน จะติดตั้งบนโครงสรางหลังคา และแลเห็นแนวกําแพงแกวดานทิศเหนือที่อยูถัดออกมาจากมุมของ ระเบียงคตไมมากนัก นอกจากนี้ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว เมื่อครั้งยังดํารงพระยศเปนพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมงกุฎราชกุมารโปรดฯ ใหสรางซุม ประตู ตรงหนาพระวิหารธรรมศาลาดวยลักษณะ ซุมประตูทรงยอดแบบมหามงกุฎ ละมายกับซุมประตูยอดมงกุฎของวัดพระเชตุพน วิมลมังคลาราม พระราชทานนามของประตูวา “ประตูเยาวราช” บนหนาบันของซุมจารึกปสรางวา ร.ศ. 128 (พ.ศ.2452)
NAJUA_2557_PART_02.indd 109
16/10/2557 18:22:14
110
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
นอกจากนี้ ในชวงทีพ่ ระรัตนธัชมุนเี ปนเจาอาวาส ระหวาง พ.ศ. 2470-2521 ไดมกี ารบูรณะ และสราง “วิหารพระกัจจายนะ” หรือที่เรียกกันทั่วไปวา “วิหารพระแอด” จากเดิมที่มีลักษณะเปน อาคารโถงและตั้งอยูภายนอกระเบียงคต ถูกสรางขึ้นใหมและตั้งอยูภายในระเบียงคต อยูทางดาน เหนือของ “วิหารศรีธรรมโศกราช” หรือ “วิหารสามจอม” เนือ่ งจากการขยายตัวของผังบริเวณในระยะสุดทายนัน้ สวนใหญจะเปนการสรางเสนาสนะ ตางๆ ในสวนที่วางของผังบริเวณเปนสวนใหญ โดยเฉพาะพื้นที่ภายในระเบียงคตดานทิศเหนือ จะปรากฏกลุม เจดียเ รียงรายอยูโ ดยรอบวิหารโพธิลงั กา บางสวนระบุไววา มีการสรางเมือ่ ป พ.ศ. 2460 อยางไรก็ตาม เนื่องจากการจดบันทึกนั้น มักจะจดไวเฉพาะสิ่งกอสรางที่สรางขึ้นถวายเปนพุทธบูชา และปที่จดบันทึกนั้นจะเปนปที่ไดอุทิศถวาย ไมคอยกลาวถึงการรื้ออาคารใดๆ ลง ซึ่งในบางครั้ง กอนการกอสรางของใหมนั้นตรงตําแหนงดังกลาวอาจจะมีอาคารดั้งเดิมที่ชํารุดทรุดโทรมอยูดวย ดังในภาพถายเกาที่นําเสนอมาขางตน จะเห็นวามีการรื้ออาคารที่มีลักษณะเปนหอระฆัง หรือ หอกลองทีม่ รี ะเบียงแบบหลังคาทับเกษตรองคพระบรมธาตุทเี่ คยตัง้ อยูบ ริเวณดานขางของระเบียงคต ดานตะวันออกลงดวย
ภาพที่ 11: ภาพสามมิติแสดงพัฒนาการของผังบริเวณระยะที่ 8 คือ หลังจากสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 เปนตนมา จะเห็นวามีการกอสรางอาคารตางๆ ภายในผังบริเวณ พุทธาวาสที่ลอมรอบดวยระเบียงคต
NAJUA_2557_PART_02.indd 110
16/10/2557 18:22:15
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
111
10. สรุปผลการศึกษา
จากการศึกษา “พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชจากหลักฐาน ทางประวัติศาสตร และการสํารวจภาคสนาม” มุงทําการศึกษาในประเด็นที่เกี่ยวเนื่องกับการกอรูป และพัฒนาการของผังบริเวณ และรูปรูปแบบศิลปสถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช โดยละเอียด โดยใชระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรม ตลอดจนการใชหลักฐานทาง ประวัติศาสตรประเภทตางๆ สอบทวนกัน เพื่อใหทราบถึงประวัติศาสตรการกอสราง พัฒนาการทาง รูปแบบสถาปตยกรรม รวมกับการสํารวจรังวัดสถาปตยกรรมตางๆ ในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช โดยละเอียด การจัดทําฐานขอมูลภาพถายปจจุบัน การคนควาขอมูลจากภาพถายเกา ตลอดจน การจัดทําแบบสถาปตยกรรม และแบบสถาปตยกรรมคอมพิวเตอรสามมิติ เพื่ออธิบายรูปแบบทาง สถาปตยกรรมของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอยางเปนระบบ เพื่อใชเปนขอมูลประกอบการ พิจารณาในเสนทางสูการเปนแหลงมรดกโลกทางวัฒนธรรม การศึกษาพัฒนาการของผังบริเวณของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชนี้ไดสะทอนให เห็นวาวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชมีพัฒนาการผานกาลเวลามาอยางยาวนาน ผานทั้งชวงเวลา ที่รงุ โรจน และชวงเวลาทีท่ รุดโทรมเนือ่ งจากบานเมืองประสบเหตุทพุ ภิกขภัย แตอยางไรก็ตาม แมวา จะไมมีผูคนอยูในเมือง จนกระทั่งเมืองและวัดตองทิ้งรางไปนั้น แตทวาความทรงจําของผูคนที่อยูใน ที่ตางๆ ทั้งที่ใกลที่ไกล ในฐานะที่องคพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช และวัดพระธาตุนครศรีธรรมราช ไดทําหนาที่เปนหมุดหมายสําคัญของการประดิษฐานพระพุทธศาสนาในดินแดนตางๆ ในเอเชีย ตะวันออกเฉียงใต โดยเฉพาะรัฐในลุมนํ้าเจาพระยา อาทิ อยุธยา ธนบุรี และรัตนโกสินทร ตลอดจน สุโขทัย และลานนา ไดยดึ โยงเอาพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชเปนหมุดหลักสําคัญในการเขียนคัมภีร และประวัติศาสตรพระพุทธศาสนามาโดยตลอด ดังจะเห็นวา แมวาในประวัติศาสตรที่มีเหตุการณ หลายครัง้ เมืองนครศรีธรรมราชตองรางลาผูค น แตอยางไรก็ตามก็จะมีผมู าแสวงหาองคพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราชและไดทํานุบํารุง ซอมแซม บูรณะปฏิสังขรณมาตลอดหนาประวัติศาสตร ยังผลให วัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราชธํารงรักษาคุณคาในฐานะศูนยกลางอันรุงเรืองของพระพุทธศาสนา มาไดตราบกระทั่งปจจุบัน ดังที่ฉายแสงทองแหงความรุงโรจนผานมรดกพุทธศิลปแหงความรุงโรจน ผานมรดกพุทธศิลปสถาปตยกรรมตางๆ ภายในวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ในที่นี้ ไดขอสรุปของพัฒนาการของผังบริเวณของวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมใน 8 ระยะ ใหญๆ ซึง่ การเปลีย่ นแปลงของผังบริเวณดังกลาวนัน้ เปนผลมาจากการกอสรางเสนาสนะตางๆ ถวาย เพือ่ เปนพุทธบูชาตอองคพระบรมสารีรกิ ธาตุทปี่ ระดิษฐานอยูใ นพระสถูปเจดีย โดยมุง ประโยชนใชสอย ในแงมุมตางๆ ที่เกี่ยวเนื่องกับกิจกรรมทางศาสนาที่เกิดขึ้นจากพลังความศรัทธาของผูคนเปนสําคัญ ดังรายละเอียดตอไปนี้ ระยะที่ 1. กอสรางองคพระบรมธาตุเจดีย ในป พ.ศ.1719 ซึ่งในการกอสรางนั้นอาจจะมี การสรางเจดียร าย และวิหารหรือศาลาสําหรับประกอบพิธกี รรมทางศาสนาอยูค ดู ว ยแตไมมหี ลักฐาน ลายลักษณยืนยัน
NAJUA_2557_PART_02.indd 111
16/10/2557 18:22:15
112
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ระยะที่ 2. พัฒนาการของผังบริเวณ อาจเปนไปได 3 แนวทาง คือ 2.1 กอสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในป พ.ศ. 1861 2.2 มีการกอสรางโพธิมณเฑียรกอนหนาการสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในปพ.ศ. 1861 2.3 มีการกอสรางโพธิมณเฑียรหลังการกอสรางวิหารธรรมศาลา และทับเกษตร ในปพ.ศ. 1861 แตตองกอนหนาการสรางวิหารเขียน ในป พ.ศ. 1919 ระยะที่ 3. กอสรางพระวิหารเขียน ในปพ.ศ. 1919 ระยะที่ 4. กอสรางระเบียงคตลอมผังบริเวณเขตพุทธาวาส ในป พ.ศ. 2036 และสันนิษฐาน วามีการลอมผนังวิหารธรรมศาลา และการกอทายวิหารใหเปนทายจรณัม และเชือ่ มตอกับระเบียงคต ระยะที่ 5. การบูรณปฏิสังขรณวัดพระบรมธาตุครั้งใหญทั้งพระอาราม กลาวคือมีการบูรณ ปฏิสังขรณพระเจดียที่ทลายลงมาถึงบัลลังก ซึ่งคงไดมีการซอมวิหารเขียน ทับเกษตร และวิหารพระ มาดวย รวมไปถึงมีการปลูกตนศรีโพธิ์ที่นํามาจากลังกา และสรางโพธิมณเฑียรขึ้นใหม ระยะที่ 6. กอสรางวิหารที่ภายในประดิษฐานพระเจดีย และพระพุทธรูป เปนวิหารที่เรือน ยอดทรงมณฑป ในป พ.ศ. 2171 ระยะที่ 7. การสรางวิหารหลวงใหมลงตรงตําแหนงวิหารยอดมณฑปหลังเดิม ซึง่ การกอสราง วิหารหลวงใหมนี้อยูในราวป พ.ศ. 2354-2382 ระยะที่ 8. การกอสรางระเบียงคตทางดานทิศเหนือเพิ่มเติม และการกอสรางซุมประตู เยาวราช ในป พ.ศ.2452 อยางไรก็ตาม การศึกษาในครั้งนี้มีขอจํากัดหลายประการโดยเฉพาะความยอกยอนของ เอกสารประวัติศาสตรตางๆ ซึ่งหากมีการศึกษาเอกสารตํานานเมืองนครศรีธรรมราช และตํานานวัด พระบรมธาตุนครศรีธรรมราชอยางเปนระบบจะมีคณ ุ ปู ระการตอการศึกษาในเรือ่ งนีเ้ พิม่ เติมขึน้ และ อาจทําใหผูวิจัยมีความผิดพลาดนอยลง ซึ่งทําใหในการศึกษาในหัวขอนี้ตองใชเวลามากขึ้นอีกหลาย เทาตัวในการศึกษาเอกสาร รวมทัง้ ตองเทียบเคียงคําศัพทบางสวนกับผูเ ชีย่ วชาญภาษาถิน่ ใตกอ น ซึง่ ทําใหเสียเวลาตลอดจนอาจจะผิดพลาดได นอกจากนี้ ยังมีอาคารขนาดยอมอีกเปนจํานวนมากทีไ่ มสามารถหาชวงเวลาในการกอสรางที่ แนนอนได เชน “วิหารสามจอม” หรือ “วิหารพระศรีธรรมโศกราช” ทีเ่ ปนอาคารทีป่ ระกอบอยูใ นผัง บริเวณทีย่ งั ไมสามารถกําหนดชวงเวลาในการกอสรางได รวมไปถึงการซอมแปลงพระวิหารหลวงครัง้ ใหญ และการซอมวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรราชทั้งพระอารามในสมัยรัชกาลที่ 5 ที่ดําเนินการโดย ทานปานผูเ ปนพระภิกษุ หรือการซอมโพธิมณเฑียรโดยทานนิม่ ผูเ ปนเจานายเชือ้ สายนครศรีธรรมราช ก็ลวนแตมีความสําคัญและนาสนใจทั้งสิ้น ซึ่งสมควรไดรับการศึกษาวิจัยตอเนื่องตอไป
NAJUA_2557_PART_02.indd 112
16/10/2557 18:22:15
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
113
11. เอกสารอางอิง เอกสารภาษาตางประเทศ - David K.Wyatt. The Crystal sands: the chronicles of Nagara Sri Dharrmaraja. New York: Cornell University. 1975. - Magellan., Translated by Lord Stanley of Alderley. The First Voyage Round the World. (Translated from the accounts of Pigafetta and other contemporary writers.) 1874. - Michel Parent. “Report on World Heritage Criteria”. In ICOMOS study, compiled jukkajokilehto. The World Heritage List: What is OUV? Defining the Outstanding Universal Value of Cultural World Heritage Properties. Paris: ICOMOS. 1979. - Stuart Munro-Hay. Nakhon Sri Thammarat the Archeology, History and Legends of a Southern Thai Town. BKK: White Lotus. 2001. เอกสารภาษาไทย - กรมศิลปากร. ฐานานุศักดิ์ในงานสถาปตยกรรมไทย. กรุงเทพ: บริษัท ไทภูมิ พับลิชชิ่ง จํากัด. 2551. - กรมศิลปากร. รวมเรื่องเมืองนครศรีธรรมราช. (พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพ พลเอก เจาพระยาบดินทรเดชานุชติ (แยม ณนคร) ณ เมรุหนาพลับพลาอิสริยาภรณ วัดเทพศิรนิ ทราวาส 27 กุมภาพันธ 2505) พระนคร: กรมศิลปากร. 2505. - เกรียงไกร เกิดศิร.ิ “โครงการวิจยั มรดกทางสถาปตยกรรมวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” นําเสนอผลงาน วิจัย ในการประชุมวิชาการ และการนําเสนอผลงงานวิจัย “100 เอกสารสําคัญ: สรรพสาระ ประวัติศาสตรไทย ครั้งที่ 5” อันเปนสวนหนึ่งของ “โครงการวิจัย 100 เอกสารสําคัญเกี่ยวกับ ประวัติศาสตรไทย”. (อาจารย ดร. วินัย พงศศรีเพียร, ผูอํานวยการแผนการวิจัย) วันที่ 27-28 กรกฎาคม พ.ศ. 2554. ณ โรงแรมบี.พี.แกรนดทาวเวอร อ.หาดใหญ จ.สงขลา. - จิตร ภูมิศักดิ์. “นครศรีธรรมราชและอโยธยา” ใน สังคมไทยลุมแมนํ้าเจาพระยากอนสมัยศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: ฟาเดียวกัน. 2547. - ตรี อมาตยกุล . “นครศรีธรรมราชในสมัยกรุงศรีอยุธยา”. รายงานการสัมนาประวัตศิ าสตรนครศรีธรรมราช ครั้งที่ 1 (พ.ศ.2521).นครศรีธรรมราช: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครศรีธรรมราช. 2552. - “ตํานานเมืองนครศรีธรรมราช”. ใน รวมเรือ่ งเมืองนครศรีธรรมราช. (พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทาน เพลิงศพ พลเอก เจาพระยา บดินทรเดชานุชิต (แยม ณนคร) ณ เมรุหนาพลับพลาอิสริยาภรณ วัดเทพศิรินทราวาส 27 กุมภาพันธ 2505) พระนคร: กรมศิลปากร. 2505. - ถนอม พูนวงศ. ประวัติเมืองนครศรีธรรมราช. กรุงเทพฯ: โอ.เอส.พริ้นติ้ง เฮาส. 2550. - ธรรมกิตติ, พระ, (เขียน). สวาท เหลาอุด, (ปริวรรต และแปล). คัมภีรทาฐาธาตุวงศ. กรุงเทพฯ: กรม ศิลปากร. 2554. นริศรานุวดั ติวงศ, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา. จดหมายระยะทางไปตรวจราชการแหลม มลายู ร.ศ.121. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. 2539. นิจ หัญชีระนันทน. “นครศรีธรรมราชในดานของการตัง้ ถิน่ ฐานของมนุษย”. ใน รายงานการสัมนาประวัตศิ าสตร นครศรีธรรมราช ครัง้ ที่ 1 (พ.ศ.2521). นครศรีธรรมราช: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครศรีธรรมราช. 2552. - ประภัสสร ชูวเิ ชียร. พระบรมธาตุเจดีย นครศรีธรรมราช มหาสถูปแหงคาบสมุทรภาคใต. กรุงเทพ: เมือง โบราณ. 2553.
NAJUA_2557_PART_02.indd 113
16/10/2557 18:22:16
114
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
- พิริยะ ไกรฤกษ. กึ่งพุทธกาลพุทธศิลปไทย. กรุงเทพฯ: โรงพิมพกรุงเทพ. 2555. - พิเศษ เจียจันทรพงษ. พระพุทธสิหงิ ค “จริง” ทุกองค ไมมี “ปลอม” แตไมไมไดมาจากลังกา. กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม. 2546. - ภาณุพนั ธวงศวรเดช, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา. ชีววิ ฒ ั น. กรุงเทพฯ: โรงพิมพโสภณ พิพรรฒธนากร. 2471. - ยงยุทธ ชูแวน. “ลักษณะทางดานสังคมและเศรษฐกิจของชุมชนชาวนาบริเวณรอบทะเลสาบสงขลาสมัย อยุธยาถึงรัตนโกสินทร” ใน ยงยุทธ ชูแวน บรรณาธิการ, โลกของลุมทะเลสาบรวมบทความ วาดวยประวัติศาสตร และวัฒนธรรมทองถิ่นลุมทะเลสาบสงขลา. พระนคร: สํานักพิมพนาคร, 2541. - วัดมหาธาตุวรมหาวิหาร. เรียนรูบ ชู าพระบรมธาตุเมืองนคร. นครศรีธรรมราช: วัดมหาธาตุวรมหาวิหาร. 2547. - วินยั พงศศรีเพียร, บรรณาธิการ. อยุธยา พรรณนาภูมสิ ถานและมรดกความทรงจําแหงพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: อุษาคเนย. 2551. - วินยั พงศศรีเพียร. “จารึกพระเจาจันทรภานุ ศรีธรรมราชา: มรดกความทรงจําแหงนครศรีธรรมราช”. ใน 100 เอกสารสําคัญ: สรรพสาระประวัติศาสตรไทย ลําดับที่ 10. กรุงเทพฯ: สํานักงานกองทุน สนับสนุนการวิจัย (สกว.) 2554. - วินัย พงศศรีเพียร. “พระตําราเพื่อกัลปนา (1): มรดกความทรงจําแหงเมืองพัทลุง”. ใน 100 เอกสาร สําคัญ: สรรพสาระประวัติศาสตรไทย ลําดับที่ 11. กรุงเทพฯ: สํานักงานกองทุนสนับสนุนการ วิจัย (สกว.) 2554. - ศิวกรการชาง, บริษัทจํากัด. การบูรณะปฏิสังขรณพระบรมธาตุ วัดมหาธาตุวรมหาวิหาร จังหวัดนคร ศรีธรรมราช. สงขลา: โรงพิมพรวมชาง. 2535. - ศศิกานต คงศักดิ์. “นครศรีธรรมราชในจดหมายแฟรนาว เมนเดส ปนตู ค.ศ.1543 และปตตานีและ นครศรีธรรมราชในสารานุกรมฝรั่งเศส ค.ศ. 1660”. ใน 100 เอกสารสําคัญ: สรรพสาระ ประวัติศาสตรไทย ลําดับที่ 12. กรุงเทพฯ: สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) 2554. - อมรา ศรีสชุ าติ. สายรากภาคใต: ภูมลิ กั ษณ รูปลักษณ จิตลักษณ. กรุงเทพฯ: สํานักงานกองทุนสนับสนุน การวิจัย, 2544. ฐานขอมูลออนไลน - จารึกที่ 28 จารึกวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช. ฐานขอมูลจารึกในประเทศไทย ศูนยมานุษยวิทยา สิรนิ ธร เขาถึงขอมูลที่ http://www. sac.or.th/data bases/ins criptions/inscribe_image_ detail.php?id=278 - จารึกทีแ่ กนปลีใตกลีบบัวหงายพระบรมธาตุเจดียน ครศรีธรรมราช. ฐานขอมูลจารึกในประเทศไทย ศูนย มานุษยวิทยาสิรินธร เขาถึงขอมูลที่http://www.sac.or.th/databases /in scriptions/in scribe_image_detail.php?id=1318 - จารึกวัดเสมาเมือง. ฐานขอมูลจารึกในประเทศไทย ศูนยมานุษยวิทยาสิรนิ ธร เขาถึงขอมูลที่ http://www. sac.or.th/databases/inscrip tions/inscribe_detail. php?id=323 - จารึกวิหารโพธิ์ลังกา ฐานขอมูลจารึกในประเทศไทย ศูนยมานุษยวิทยาสิรินธร เขาถึงขอมูลที่ http:// www.sac. or.th/databases /inscriptions/inscribe_detail. php?id=556
NAJUA_2557_PART_02.indd 114
16/10/2557 18:22:16
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
115
12. กิตติกรรมประกาศ ขอขอบคุณ: สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย สกว. และ อาจารย ดร. วินัย พงศศรีเพียร ที่ สนับสนุน และผลักดันใหทาํ การวิจยั “โครงการวิจยั มรดกทางสถาปตยกรรมวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช” อันเปนโครงการสืบเนือ่ งจากการศึกษาวิจยั เพือ่ การถอดรหัสเอกสารสําคัญเกีย่ วกับจังหวัดนครศรีธรรมราช และภาคใต ภายใต “ชุดโครงการวิจัย 100 เอกสารสําคัญเกี่ยวกับประวัติศาสตรไทย” สนับสนุนการวิจัย จากสํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) ขอขอบคุณ: สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร และสํานักงานคณะกรรมการวิจัย แหงชาติที่สนับสนุนการวิจัยใน “ชุดโครงการแผนงานวิจัยแผนยุทธศาสตรการขับเคลื่อนประเทศไทยเปน ศูนยกลางการทองเที่ยวของภูมิภาคดวยการจัดการแหลงมรดกโลกในเอเชียตะวันออกเฉียงใตภาคพื้น ทวีป” ประจําปงบประมาณ 2556 ขอขอบคุณ: คณะทํางานอันประกอบดวยผูชวยเก็บขอมูล ผูชวยสํารวจรังวัด และผูชวยจัดทํา แบบสถาปตยกรรม ผูชวยจัดทําแบบสถาปตยกรรมคอมพิวเตอรสามมิติ และการ Render ที่รวมทํางาน ตางๆ ที่เกี่ยวเนื่องกับวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ตั้งแตป พ.ศ. 2553-2556 ดังรายนามตอไปนี้: คุณธีรยุทธ สุวลักษณ (สํานักศิลปากรที่ 8 เชียงใหม), คุณอนุรักษ ชํานาญชาง, อาจารยจักรภพ เสาเวียง (คณะศิลปะและการออกแบบ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี), อาจารยนริศ อาจยืนยง (มหาวิทยาลัย ราชภัฏธนบุรี), คุณสมชาย เชื้อชวยชู, คุณอรวรรณ ณวัชรเจริญ, คุณยศพร ปุณวัฒนา, คุณธนกฤต ธัญ ญากรณ, คุณสิริรัตน เพชรรัตน, อาจารยจันเพ็ง ถอ (คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยสุพานุวง หลวงพระบาง สปป.ลาว), อาจารยคําซาย พันทะวงศ (คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยสุพานุวง หลวงพระบาง สปป.ลาว), คุณกึกกอง เสือดี, คุณปทม วงศประดิษฐ, คุณณัฐพล แซฮวง, คุณวิสา โตทับเทีย่ ง, คุณธนพร วัฒนสุข, คุณสุรพงษ แจมนิยม, อาจารยตะวัน วีระกุล (คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัย ศิลปากร)
NAJUA_2557_PART_02.indd 115
16/10/2557 18:22:16
116
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม วารสารวิชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
The Study of the Layout Plan Development of Wat Phra Boromthat Nakhon Si Thammarat from Historical Documents and Field Survey Kreangkrai Kirdsiri, Ph.D., Lecturer
Department of Architecture Faculty of Architecture, Silpakorn University Boonyakorn Vajiratheinchai, Lecturer
Department of Thai Architecture and Related Arts Faculty of Architecture, Silpakorn University
Abstract “The Study of the Layout Plan Development of Wat Phra Boromthat Nakhon Si Thammarat from Historical Documents and Field Survey” aims to study how it has been formed as well as its development. The history of the construction and development are the gist of the study. Arts and architecture were thoroughly studied, based on historical evidences, measurement, and photographs. The data base, comprising architectural models and 3D models, is prepared so as to portray the architectural form, which can also be the information for the nomination of Wat Phra Boromthat Nakorn Sri Thamaraj as the World Heritage site. The development of the temple can be divided into eight steps as follows: Step 1: In 1176, the principle Chetiya was established, along with surrounded Chetiyas and northern Vihara as an open-air pavilion. However, there was no written document mentioned this.
NAJUA_2557_PART_02.indd 116
16/10/2557 18:22:16
ฉบับที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557
117
Step 2: The development of site plan can be assumed as follows: 2.1 Bodhi Shrine, preaching hall as an open-air pavilion and roof of surrounded principle Chetiya were constructed in 1318. 2.2 Bodhi Montien (Bodhi tree shrine) was constructed, followed by Vihara Dhammasala (preaching hall) and Vihara Tap Kaset (the gallery and shelter at the basement of the main stupa) in 1318. 2.3 Bodhi Montien (Bodhi tree shrine) was constructed after the construction of Vihara Dhammasala (preaching hall) and Vihara Tap Kaset (the gallery and shelter at the basement of the main stupa), but before the construction of Vihara Khien (Painted Vihara) in 1376. Step 3: Vihara Khiean (Painted Vihara) was built in in 1376. Step 4: Rabieng Kot (surrounded gallery) was constructed in 1493. There is the assumption that walls surrounded Vihara Dhammasala were built, along with the rare porch connected to the gallery. Step 5: During King Song Dhamma, King of Ayuthaya, the overall aspects of Wat Phra Boramthat were reconstructed, especially the principle Chedi, Vihara Khien, Vihara Tap Kaset and Vihara Mahapinetsakrom. The Bodhi tree, imported from Sri Lanka, was planted and the Bodhi Monthein was reconstructed during that period. Step 6: In 1628, the principle Vihara was constructed as a square with a pyramid roof for the chedi and Buddha images at the south of the principle Chedi. Step 7: During 1811-1839, the new main Vihara was constructed to replace the pyramid-roof Vihara. Step 8: From 1909-present, Yaowarat Gate, Northern gallery, Sridhamasokaraja Vihara, Kajjaiyana Vihara and small Chetiyas were constructed. Key Word: Wat Phra Boromthat Nakorn Sri Thamaraj / Wat Phra Mahathat Wora-
mahawihan / Nakhon Si Thammarat / Site Plan / Thai Architecture and Related Art /Architectural Heritage / Buddhist Architectural Heritage / History of Architecture / World Heritage / World Cultural Heritage / Tentative list
NAJUA_2557_PART_02.indd 117
16/10/2557 18:22:16