Andante 4
Ta g t i g , d i s p r a g t i g - 8 J u n i e 2 0 0 9
4
Intens, voluit, sonder huiwering V
andag skilder die winterson Pretoria en Meintjieskop soos ’n Pierneef-prentjie op die namiddag se doek. Die wind speel ’n romanse vir klavier en viool. En as jy mooi luister, sal jy die weerklank van ’n lang en vol lewe in die note hoor, want Ma is nou ’n formidabele tagtig! ’n Keurige ou dame met ’n netjiese kapsel, iets fyns om die nek en ’n lag op die lippe. Groen oë wat ’n barshou kan kyk. Met haar hande vol tagtig jaar vang sy die sonstrale en skep ’n mosaïek van kleur, geur, vol musiek, vol kinders en vreugde. Waar sy aanraak, gee haar kleurvolle lewe af: Pa vertel dat hy en Ma as jong studente op die PUK mekaar raakgesien het op die gesamentlike Alabama orkes- en rugbytoer. Pas getroud in 1952, begin hul-
le as jong predikantspaar op Randfontein. “Ma was al die jare lief vir musiek. Sy was betrokke by koor-afrigting vroeër jare. Sy het ook uitnemend voorgedra. Ma het as jong meisie reeds op die Eisteddfod uitgeblink. Die liefde vir musiek en taal het Ma altyd met groot vrug voortgesit in die gemeentes en gemeenskappe waar ons ookal was”. Met Ma se sterk wil en persoonlikheid was daar min vervelige oomblikke in hulle lewe! Pa sonder haar toewyding as vrou en moeder uit. Sy het altyd die kinders mooi versorg en opgevoed, die pastorie netjies en keurig. Ma het as predikantsvrou meer as haar deel gedoen. Herman Combrinck (oom Boet), haar broer, onthou Ma as “Sus Kate”. Op 14 het sy begin klavierlesse neem. “Sy
is al die jare ’n nougesettte en hardwerkende mens, met ’n sterk persoonlikheid en ’n sienswyse van haar eie.” Musiek was die v reugde in haar lewe. Ma het vir haar leer linge musiek geleer met toewyding en eindelose geduld. Twee van haar uitstaande musiekstudente was Lottie Richards en Leentjie Menge. Lottie onthou Ma se musieklesse veral vir die wonderlike jaarlikse Koffiehuis Konserte waar al die leerlinge kon optree. Ook die heerlike tee en koekies wat altyd saam met die teorie lesse aangebied is! Vir Leentjie was haar weeklikse musiekles by Ma veel meer as net m usiek, want musiekles by Ma was anders as die gewone. Musiekgeskiedenis is met groot moeite vertaal
en as notas aangebied; handgeskrewe, vóór die era van rekenaars! Albei is dit eens dat hulle met Ma se u itstekende foolproof metode, baie kinders musiek kon leer en so klink haar note voort. In hierdie siel ís daar ryke stof! Skerp en helder. Sy verstaan haar kinders en kleinkinders. Haar k inders is dit eens dat Ma hulle geleer het van die lewe, met al die fyner dinge, die moeilike dinge, lojaliteit en integriteit. Om ses sulke u iteenlopende kinders groot te maak en self daarna nog by te wees, wil gedoen word! Sy leef steeds voluit en sonder huiwering. Soms is dit soos ’n presiese Bach fuga, anderkeer ’n intense Schubert lieder. Die tempo was aanvanklik ’n sterk allegro, maar nou raak dit geleidelik andante...
Ma, ons hoop die Tagtig raak ‘n jubelende feeskonsert!
4 Engela Catharina Janse van Vuuren
01
Andante
Die naguil en die amperse vuur 44 Naomi Janse van Vuuren
die tyd te begin en dan tot laat in die nag te werk. EN Vanselfsprekend het hierdie dan natuurlik, as beloning, ook met boeke te doen, en kon ek lees voordat ek gaan die onbeheerbare begeerte slaap. Menige nagte het ek in om tog net in vrede te lees! my moegheid ’n koppie k offie Voor hierdie gebeure, was op ’n tafeldoek omgegooi. daar baie pogings om my te En soos blits in die Omo, en normaliseer. Meesal ernstige na die nag se geweek in die dreigemente, of klaagliedere. wasmasjien – geen vlek, en Ma het altyd gesê almal dus geen moeilikheid met Ma kry swaar as ek so laat in die nie! nag wakker was, want dan Ek was in standerd 6 en was ek die volgende dag baie lankal nie meer lus vir die nukkerig. Ek kon tog nie gekerm in my ore om te gaan help dat ek Ma se nagmanier slaap nie. Toe was daar nou ’n geërf het nie – vra maar net storieboek wat ek net nie kon vir haar wie was altyd haar neersit nie. En Pa – aangegetroue nag-assistent in die hits deur die Koningin van kombuis voor die kerkraads- die Nag, met haar w enkbroue vergaderings! So het ek reeds in reguit strepies – het my in die laerskool die gewoonte toe nou ingelig dat ek vir segehad om take die dag voor ker sal pak kry as hy nog één
keer ’n lig gewaar. Ek kon regtig nie die boek los nie. Die storie was op ’n baie kritieke stadium. Toe sit ek drie kerse op die tafeltjie agter my kop, en druk ’n reisdekentjie in die deur se skrefies. Die laaste wat ek onthou het, was die omroeper op Radio 702 wat gesê het 03:15. Toe ek weer wakker word, was die reis dekentjie ’n vlammesee in die kleine, reg agter my kop. Ek het my amper bewusteloos geskrik! En alles probeer doodslaan met die kussing en die brandende verskrikking dat Ma my v annag gaan doodslaan. Ek hoor toe hoe Ma aangehardloop kom. Toe
weet ek die oordeel is op my en ek kon maar net vir Ma kyk met die kersvet-kussing in my swart hande. Sou enigiemand ooit twyfel of Ma ’n baie goeie mens is, lees hier: Sy het net een kyk na die wit gesig gegee en toe maar ingespring en dinge onder beheer gebring. Én vir my ’n koppie Milo gebring! Die pak het toe nooit gebeur nie. Wat wel gebeur het, was dat daar ’n aanvaarding gekom het van Naomi se nagtelike weë en is daar nooit weer vir my gesê om te gaan slaap nie. Vanaf daardie dag het ek die vryheid van die nag gehad. Ek dink Ma en Pa het besef dis maar soos ek is en geen straf gaan dit uit my kry nie.
‘n Lysie van onthou-jy-nog’s
44
Esther Engelbrecht
Watertand gebak en Bethal se beskuit Ma se beskuit is legendaries! Dae voor die bakkery kweek Ma ’n suurdeeg plantjie in ’n bottel wat lyk of dit gaan ontplof. Een oggend vroeg stap jy die kombuis in en oral staan die reuse emaljeskottels rond. As jy smiddags, na skool huis toe loop, ruik jy die beskuit van ver af. Niks op die aarde is lekkerder as ’n stuk warm beskuit dik gesmeer met botter nie. Die mokkakoek, die Madeleines en die ligte vrugtekoek moet
opgeteken word! Vandag slaan mens selfs die high en mighty se asems weg met die mokkakoek. Die Madeleines is die krummels waarmee die kinders altyd die pad terug huistoe sal kry. Ma het elke jaar D esember berge kleinkoekies gebak wat ons verslind het. Die huis het altyd die wonderlike geur van gebak bly behou. Kent gij dat volk… Die Eerste Minister, John Vorster, het Bethal besoek. Ons het “Die lied van Jong Suid Afrika” en “Kent gij dat volk” by Ma geleer. Ek kon ’n mooi rok aantrek en
moes op oom Koot Venter se skouers sit. Ek het gesing en nooit die Eerste Minister gesien nie. Ma het altyd vir ons mooi klere gemaak, laat maak of gekoop! Die paswerk was dikwels ’n katastrofe. Mens kon nooit lank genoeg stilstaan nie of die spelde het jou gesteek. Ma het ons met die houtlepel pak gegee. As die kombuislaai oopratel op ’n sekere, besliste manier, het ons gesaai oor die werf, of dadelik ons nonsens laat staan. Daardie houtlepel het orde en dissipline gehandhaaf in die pastorie! En Ma was vinnig! Net Apie en Naomi kon eenkeer weghardloop vir
die pak omdat Apie deur die kleintoilet se ruit gespring het... Meeste van Ma se dogters het later op dieselfde manier die lepel in die huis geswaai. Vrugtetyd in Desember… Desembers wat Ouma en Oupa Com brinck of Ouma Gerrie kom kuier het, was vrugte tyd. Een span het gepluk, die volgende span het geprik en in soutwater gelê. Pa het geskil. Skinkborde met die droë perskes, geelperskes ingelê. Dit was ’n land van melk en heuning met Ma en Pa aan die roer.
Ek is baie lief vir Ouma. Ouma is baie mooi met my en ek met Ouma. Ek is bly Ouma is my Ouma. Braham van der Walt 02 Andante, Junie 2009
4 Engela Catharina Combrinck gebore op 8 Junie 1929 te Christiana
Hou nog net tien minute uit my kind
44
Renate J van Vuuren
Marthinus was ’n baba toe Ma my ’n stukkie kosbare raad gegee het wat ek steeds toepas. Dis ’n juweeltjie wat ek veral in die laaste sewe jaar male sonder tal gebruik het. Die klein rakker het baie min geslaap en soms was hy so oormoeg dat hy lelik knieserig geword het. Ek het een nag met hom in my arms op en af in die sitkamer geloop, toe Ma daar inkom. (Ek ver moed Marthinus het sy min slaap-gene van sy ouma gekry!). “As jy voel jy kan eenvoudig net meer uithou nie, sê vir jouself dat jy nog net vir 10 minute gaan vasbyt en dan sal jy boedel oorgee. En my kind, jy sal sien, na 10 minute het jy sommer weer moed om maar nogmaals weer aan te gaan.” • Hierdie raad is ook deur Ma oorgedra aan haar dogters wat dit weer aan hulle kinders oorgedra het, want in ’n uur van nood en krisis is tien minute soms die presiese verskil tussen oorgee en aanhou, sukses en mislukking.
Essensie ontgaan haar nie
44
Esther Engelbrecht
M
y eerste regte onthou van Ma is sag en lief. As klein kind onthou ek Ma vroegoggend in die kombuis in ’n fyn wit japon met son en lag en mieliepap en warm melk oral om ons. Ma en Pa se kamer was die lekkerste, houterigste, geheimste plek in die huis. In Ma se kas was die misterie van wonderlike, blink en mooi rokke – teksture, kleure en materiale wat my as klein dogtertjie al gefassineer het. Ek het dikwels ingeglip as Ma regmaak in ’n mooi rok vir uitgaan: grootoog iewers in die hoek sou ek my verwonder aan Ma se mooigoed. Toe al het iets vasgesteek van ’n mooi juweeltjie, ’n spesiale rok. Dikwels was die kas wyd oop en die geure en die kleure het ek soos ’n reënboog ingeasem… dit het iewers in my menswees bly vassteek. Pa was deel van daardie her innering: sy baadjie oor die dumb valet in die hoek. Dit was wonderlik om in die kamer in te sluip en die kaste op ’n skrefie oop te trek en hulle te ruik. Soms sou ek binne in Ma se kas klim en tussen die rokke staan - in ’n ander wêreld. Van baie kleins af onthou ek Ma ook met die klavier en ’n mooi stem – later sou ek leer dis Mimi Coertse of Maria Callas. Die wonder van musiek, die trooswaarde van Vivaldi op ’n treurige wintersmiddag en later die liefde vir taal het ek alles by Ma gekry. Die Sondae met fyn tee na kerk en die tee-trollie wat
kreun onder die lekkernye, die hope kos op die eet kamer tafel teen middagete, die skottelgoed(!) is natuurlik ook vroeg reeds vasgelê in my geheue! Later se Onthou Toe ek vroeg hoërskool was, het Ma en Pa ’n liefde vir taal by my laat ontwaak. Pa, in sy preek en interaksie met mense, in sy vermoë om ’n ding te kan regsê. Ma in haar liefde vir voordrag en toneel. Ma was bestuurslid van Thalia en sy en Pa het op ’n gesamentlike rugby- en toneeltoer op die PUK mekaar regtig raakgesien! Ma het ook wonderlike voordragte op Eisteddfods gedoen en dikwels toekennings daarvoor ontvang. Ma het my geleer van digkuns en toneel, van die krag van woord en klank en ritme. Dikwels, later toe ek alleen agtergebly het in die huis met die ander op universiteit, sou ek en Ma namiddags in die sonstoep sit en kyk na die son wat oor die Hoëveld sak. Dan het Ma vir my gedigte gelees: N.P. Van Wyk Louw, Opperman, Leipoldt, Toon van den Heever... Ek het verlief geraak op taal en die Hoëveld – net daar! Een middag het ek moeg en moedeloos (na hokkie) tuisgekom en Ma het ’n skinkbord met van die fyn teekoppies reggehad en ons het gesit en tee gedrink en Ma het vir my gelees. Ek het in die verstand begin kom. Ek het begin lees aan die Wêreldletterkunde en Ma se digbundels. Ek lees dit nou nog. Ek moet net sê dat
Breytenbach nooit ge-feature het nie. Ons was ook Staatsteater toe, waar ek saam met Ma my eerste toneelstuk met Marius Weyers op die verhoog ervaar het. Een keer was Pa op Sinode en daar het ’n doodstyding gekom. Die man, ’n wewe naar, in sy vroeë veertigs se ma het by hom gebly. Hulle het laatmiddag in twee voertuie plaas toe gery. By die treinoorgang het iets skeef geloop. Hy het sy ma sien verongeluk. Ma het die oproep gekry en kon nie die ouderling kry nie. Ma het Pa se Bybel gevat en gery. Sy het vir die man gaan lees en gebid soos Pa sou doen, want, het sy gesê, dis die regte ding om te doen. Ma het hom vertroos op ’n manier wat mens nie kan verduidelik nie. Nou se tyd… Ma se waardering vir kuns en handwerk, vir kleur, vorm, ontwerp en ritme vind neerslag in alles wat sy doen. Of Ma kook of bak, skryf of lees, weef of teken, musiekmaak of stories vertel: die fyn aanvoeling vir ritme en die weggesteekte essensie van ’n ding ontgaan haar nie. So verstaan Ma ook haar kinders en kleinkinders. Willie en Adriaan is dol oor Ma. Sy verstaan hulle. Sy bespeel hulle en haal die mooi ste klanke uit hulle. Dis heerlik om hulle saam te sien. Ek hoop dat ek ook vir my kinders kan beteken wat Ma vir my beteken het. En ons is dankbaar dat Ma in hulle lewens kan deel en vir hulle soveel kan beteken!
Ek is lief vir Ouma en gaan baie kom kuier as my ma so sê. Engela van der Walt
4 Middelste kind van Gert en Lenie Combrinck
03
Andante
Elkeen met ‘ n stukkie van haar 44 Renate Janse van Vuuren
H
ier waar ek nou in Thailand sit , herroep ek graag ’n paar insidente wat my altyd sal bybly. Dit was by geleentheid van Esther en Chris se troue in die Sipresstraat-huis in Cradock. Ek was besig om aan die einde van die elmboog-gange tjie my rok te stryk, toe Ma daar verbystap - haar wange rooi van die hitte en reuse kosmaakproses en seker ook die intensiteit van die naderende troue. Wat haar die vraag laat vra het, weet nugter, maar sy stop in haar vier spore langs die strykplank en vra. “Renate, gaan julle dan nie nog kinders hê nie?” Die strykyster in my hand stop ook in sy vier spore. “Mmm, aaah, mmm, Ma, ek weet nie, Ma; ek dink nie so nie Ma.” Sy is nie van stryk gebring nie. “Nou maar wat is jou probleem? - Jy het breë heupe en kan natuurlik geboorte gee. Vir wat het julle nie nog kinders nie?” Die strykyster het teen hierdie tyd hewig begin stoom afgee en ek het dit net betyds opgelig om ’n gat in my rok vir die troue te voorkom. “Mmm, aaah, mmm, Ma, ek weet nie, Ma; ek sal maar met Apie praat, Ma.” Sy was tevrede. “Nou ja goed.” Ek was toe tog so bly dat Esther se rok so mooi was, so niemand kon sien hoe sleg myne gestryk was nie. Apie was dalk nou nie ’n model-eerstejaarstudent nie, maar hy was n tipiese een. Sy moeder was deeglik bewus van die feit - Apie het nie verniet gesê sy is so skerp soos ’n
skeermeslemmetjie nie. Hy was veral ’n student met ’n baie goeie hart. Die goeie student het een langnaweek huistoe gegaan, met sy ligblou Corolla met die dreunende luidsprekers in die deure ingebou. Op pad, êrens tussen Potch en Vanderbijl, het hy ’n ryloper langs die pad opgelaai, en die twee het heerlik gesels totdat Apie hom êrens by Leslie afgelaai het. Tuisgekom, het hy ontdek die ryloper het sy drasak in die kar vergeet. Apie het nooit sy tyd gemors met ander mense se privaatgoeters nie. Hy het die sak onseremonieel in ’n hoek van sy Camel-oranje kamer gegooi en dit nooit weer ’n gedagte gegee nie. Ma besluit ’n ruk later toe Apie se kamer benodig ’n behoorlike skoonmaak en dat die oranje kleur het die einde van sy leeftyd bereik en moet ’n beskaafde kleur geverf word. Dis toe dat sy op die drasak afkom, en soos ’n goeie ma het sy dadelik inspeksie gehou - en op die ooglopend skokkende inhoud afkom... ’n Spuitnaald en ampules. Haar eerste reaksie was om die dominee te bel, maar sy onthou toe hy is eintlik inwonend, en sy storm toe na hom nie. Maar oppad studeer kamer toe, stop sy by die telefoon en bel Apie en kommandeer hom huistoe. “Onmiddelik Apie, sonder verwyl; vergeet van klastoe gaan, jy kom NOU huistoe, NOU.” Geen verdere verklaring nie. En soos ’n goeie gehoorsame
seun klim hy in sy kar en maak soos Ma gevra het. Sy hare was teen daardie tyd al stewig oppad na poniestert-lengte toe, en dit was waarskynlik ’n bydraende faktor om te glo die mannetjie is reguit oppad na ’n major verderf toe. Die dominee het kalm gebly en voorgestel hulle bel die dokter sodat hulle kan besluit watter plan hulle kan maak om hul seun uit die afgrond van dwelmverslawing te red - as dit nie reeds te laat is nie! Dr Kruger was ’n man met groot insig. Hy het saam met die besorgde ouerpaar in die studeerkamer vergader, en die inkriminerende bewysstukke van naderby beskou. Ek is seker hy het met moeite ’n ou glimlaggie onder-
druk. Hy kon rapporteer dat dit niks minder is nie as insulien-ampules wat ge bruik word in diabetes, en aange sien die enkele kledingstukke in die sak nie Apie se grootte is nie, behoort die sak waarskynlik aan iemand anders wat sekerlik in ’n groot krisis was sonder sy insulien! Ma kon nie vir Apie laat weet om maar om te draai nie. Teen die tyd wat hy tuisgekom het, was Ma natuurlik al goed opgewerk oor die potensiele gevare van dwelms en rylopers en ander soortge lyke gevare. Met ’n behoorlike skrobering en nuutgevonde kennis oor al die gevare is Apie teruggestuur Potch toe. Wee die Waterberge... In die seuns se laerskooldae
Ek hou baie van Ouma. Ouma is altyd met ons so vriendelik en Ouma het my al baie geleer. Daan van der Walt 04 Andante, Junie 2009
4 Bly op Abrahamsyskraal distrik Christiana tot 1936
Waterberge beplan. Vroeg in die week is die seuns by Ma-hulle in Potch afgelaai. Ons sou hulle kom oplaai vir die naweek. Ma het die geleentheid aangegryp om haar land, kultuur en geskiedenis aan haar nageslag bekend te stel. Die seuns se komende be-
soek aan die Waterberge is as wegspringpunt gebruik om die tweetjies se kulturele verwysingsraamwerk te verbreed. Sy het vir hulle vertel van die Voortrekkers se trek deur die omgewing, maar ook van Brolloks en Bittergal se mannewales met klein kindertjies; van die streek
se gevaarlike spinnekoppe en gediertetjies; van die luiperds wat nog die omgewing bewoon. Met ons aankoms im die Waterberge, het die moeilikheid begin, of sal ek eerder sê, my en Apie se planne vir n romantiese naweek, was maan toe. Die seuns was hopeloos te bang vir al die
dreigende gevare om alleen in n kamer te slaap. Ons het dus die heel naweek n 4-tal Krismisbed gehad. Ja, die seuns was baie w yser oor hul mooi land, maar in daardie stadium het ek en Apie sowaar nie ’n duit omgegee vir n kulturele opvoeding nie!
Ons harte spring oor brakplekke
44
Karen Visser
M
y eerste herinneringe aan Ma lê in Carletonville. Die huis skoonmaak op ’n Saterdagaand. (Want die gemeente kom Sondae besoek aflê) Die melk en rys Sondagaande na kerk. Pa wat doeke was na die aandkerk. Vandat ek 4 jaar was, kon ek met die rooi teepotjie vir Pa tee na die studeerkamer neem. Ek was baie trots daarop. Ma het altyd die mooiste rokke gehad. Ek het graag die hangkas oopgemaak om net te kyk daarna. Wye uitskop rokke, mooi aandmantels. Vir my het sy die mooiste rooi- en wit kolletjies aandrok gekoop toe ek begin werk het. My liefde vir musiek en boeke kom van haar af. Sy het altyd musiek geoefen vir haar finale eksamens. Dan het ek op maat van Mozart gedans! Dit was saam met Ma wat ek my eerste konsert-geleerdheid ontvang het: Oppad na die musiekkonsert in Potch het ons sjokolade by die Stasie-kafee gekoop. Dan moes ek die sellofaan afhaal en die sjokolade se papiertjies losmaak, sodat dit nie raas as ons dit tydens die konsert eet nie! Sy het ook die Femusika kamerkoor afgerig. Baie maal het ek saamgegaan en lief geraak vir koormusiek. Boeke was in oorvloed in ons huis. Goeie boeke, propvol lekker leesverhale. Wonderlike naslaanwerke. Skooltake was maklik. Ons huis was ’n huis van heerlike kos en gebak-reuke. Beskuit was deel van ons daaglikse bestaan. Sondae was daar gereeld ’n feesmaal. Om nie te praat van al die poedings nie!
Maniere en taalgebruik was net so belangrik. Onmanierlikheid is sleg beloon. Waag dit net om van antie te praat! Jy het gou ’n antie op jou stert gekry! Ma Engela het nooit ’n tekort aan woorde gehad nie. As kind het ek gedink dis seker omdat sy so baie gelees het. Maar ai, as sy geraas het, het sy dit deeglik gedoen. Vandag verstaan ek alles beter en onthou ek net die mooi dinge. Want: As ons spense vol is van wat vir ons van waarde is, kan ons harte oor brakplekke spring. So skryf Dot Serfontein in Vrypas. Ek kan dit beaam. In die koue winters op Bethal was daar altyd ’n beker kokende Milo as ek van die hokkie-oefening af kom. Niks het nog ooit weer so lekker gesmaak nie. Die onderwysers van Hoërskool Hoogenhout, kon gewoonlik nie wag vir die jaarlikse eetgoed wat skool toe gegaan het nie. Dit was behoorlik ’n fees van allerlei ongewone lekkernye. Toe ek 21 geword het, was daar ’n botteltjie Franse parfuum op my bed. So ongeduldig as wat sy met die naald was, het sy vir elkeen van my kinders ’n pragtige wiegie oorgetrek. Vir Pa het sy deur twee verskriklike siektes bygestaan en bemoedig. Dit was moeilike tye, veral met die drie jongeres op hoërskool. Trou aan haar aard en karakter het sy verbete op die Here vertrou en geglo dat die goed die kwaad sou oorwin. Ons het dit raakgesien, Ma. My helderste volwasse herinnering is dié van ’n sterk vrou wat ons almal sonder woorde met geloof begelei het deur die tragiese dood van ons broer, Apie.
Dis hartseer dat Apie nie vandag hier is om Ma se 80 saam met ons te vier nie! Ons mis hom en die gees wat hy altyd na familiesamekomste gebring het. Ons weet egter dat sy nagedagtenis voortleef in sy twee seuns, Marthinus en Gerhard. Apie het altyd gesê Ma het vir hom twéé dinge geleer: “Praat altyd die waarheid en glo in God!”. Herinneringe aan die beskuit: Die dag wat Ma beskuit gebak het, het Apie hom geposisioneer by die kombuistafel. Daar is ’n bierbeker koffie gemaak. Soet koffie met baie lepels suiker. Dan is ’n pan beskuit nader getrek en geëet tot die pan beskuit feitlik op is. Die koffie is natuurlik aangevul soos die beskuit dit gevra het!
Ouma Engela vertel lekker stories! Ouma hou van fliek. Ben Hur is die beste. Ons kyk dit saam met Ouma. Adriaan Engelbrecht
4 Presteer in Eistedfodds, Voortrekkerbeweging
05
Andante
Geen verkleinwoorde vir dié (ou)ma
44
Helena Malan
O
u Skapie (Afrikaans-onderwyser op Hoogenhout) het ons altyd vertel van die meisie wat ’n toneelstuk geskryf het: “Ek onthou vir Mamma...” Ek onthou nie vir Mamma nie, ek onthou vir Ma. Jy gebruik nie verklein woorde as jy oor Ma skryf nie! My eerste onthou is van ’n baie mooi, vrolike ma. Magnus Jooste (fotograaf) het gereken sy lyk soos Liz Taylor en Ma het net mooi niks daarvan gehou nie. Daar was van die begin af ’n groot erns met geloof, roeping en kerk. Ma wou nie gehad het ek (Graad 2) moet in Die Mieliefeetjie optree nie, want ek moes sing: “Die Heer gebied sy seën.” Was dit nie dalk lasterlik nie? Pa Alwyn, ’n ouderling, het die saak in ’n ander perspektief gestel – en ek was die Mieliefee! Ma het uiteindelik so gehelp met die opvoering dat sy ’n pragtige borsspeld persent gekry het om dankie te sê vir haar betrokkenheid! Dit was ’n saak van groot erns om ons as gelowige kinders groot te maak. Op hoërskool, as ek en Karen so verbete
vasgesit het, het Ma ons sitkamer toe geroep om vir ons Psalm 132 voor te lees. Ek sien nou nog die blou fluweel gordyne waarteen ek my woede vasgestaar het. Teen die Bybel was mens vas. Dik-dikmond moes ons die vrede knoop. Musiek en boeke Tussen Pa en Ma en Ouma Gerrie met hul ongelooflike vermoë om ’n storie voor te dra (LW nie vertel nie), het ons almal ’n groot liefde vir lees en boeke ontwikkel. Net die sedes! So baie boeke moes ek onder my matras wegsteek. As Ma ooit geweet het wat lees ek, was die duiwel los. Gelukkig is ek amper nooit uitgevang nie. Ek was goed met ontglip! Ons het grootgeword met ’n waardering vir goeie kuns en musiek en boeke, met baie boeke in die huis. En nie sommer enige musiek nie. Ma is ’n fyn proewer met nie veel trek vir opera nie, ook min populêre goed. Buitengewone musiek en lieder, ja! Ek onthou die waardigheid van die Femusika-koor onder Ma se leiding as hulle opgetree het met hulle lang rokke. Ek was baie klein, toe moes Ma
snags oefen vir haar Finaal. Ek onthou die wakkerword van Ma wat stoei met ’n moeilike stuk. Nie ’n grap met kleintjies en ’n gemeente nie. Johannesburg Iets wat my altyd sal bybly, is die Kinderteater in Johannesburg. Senor Onion and The Talking Horse. Wie kan dit ooit vergeet, al het jy bloedweinig van die Engels verstaan? Ma het die hele tyd vir ons vertel wat aangaan. Ongelooflik! Dit vra waagmoed. Min vroue het in daardie tyd alleen in die motor geklim en die pad gevat. Een maal per jaar se klere koop met tee daarna by John Orr’s in Johannesburg, Ma gehoed en gehandskoen vir die tog, met die ongelooflike opwinding oor die mooi nuwe klere in jou. Die trems, die verkeer, die hoë geboue, die baie m ense... Sy was ook gehoed en g ehandskoen as sy Pretoria toe gegaan het vir orrellesse. Partytjies Ons het net een maal elke 7 jaar partytjies gekry –’n GROOT geleentheid met die allermooiste koeke wat ure se werk gevra het! Ek weet toe ek in St. 6 was, kon ek my HELE klas nooi. En die koeke: Op 7 jaar Hansie en Grietjie se huis, en die ongelooflikste w aterlelie koek op 14. Ma het nog die blare op die stofsuierpype laat vorm...! Kunsgeskiedenis Ma het vir my in matriek kunsgeskiedenis gegee. Die moeite en v oorbereiding wat sy daarin gesit het, sal altyd vir my baie kosbaar en onselfsugtig bly. Kos Ma kon kos maak vir ’n fynproewer, met resepte en samestellings wat heel buite die geykte boerekos geval het. (Sy het ook nie koste ontsien as sy eers vlam gevat het nie.) Sy het ’n fyn oog vir ’n samestelling. Partykeer het haar avon-
Wat ons onthou daarvan, is die berge boeke, van onder Ma se bed, die hele sonkamer vol, oral waar jy kom notas neergepen... en Ma se angs by die dam in Potch oor die vraestel
Engelse meester; Nooit gee sy op; Gee haar beste; Eintlik nogal oulik; Lank lewe sy; Alles wat ‘n Ouma moet hê. Thiens van der Walt 06 Andante, Junie 2009
4 Behaal BA in Musiek & Engels aan die PUK 1949
Klere Ma het altyd MOOI klere gedra – rokke van gebosseleerde materiaal (so ’n witte met swart fluwelerige rose op toe ons klein was waaroor ek nou nog spyt is Ma het van hom ontslae geraak...), ’n sin vir dramatiese materiaal, iets wat anders was. Ek dra nou nog ’n baadjie wat sy laat maak het van ’n bruin Franse kantsjaal en gedra het toe ek ’n klein dogtertjie was.
Ma was ’n ongelooflike onderwyser en mentor. Daarvan sal Ma se musiek leerlinge kan getuig, en ons deur Lukas. Lukas se musiek het maar sukkel-sukkel gevorder, tot hy in Graad 6 by Ma geland het. Dit moes julle beleef. Na ses maande speel die kind ’n moeilike Bach dat die klawers spat! Ek spreek een dag my waardering uit daaroor dat ons hom nie hoef te dwing om te oefen nie. “Ja, maar Ouma vat nie verskonings nie!” Hy het, toe hy sy laerskoolboeke opruim voor hy koshuis toe gaan, na my toe gekom met Ma se handgeskrewe aantekeninge wat sy vir hom saamgestel het vir musiekgeskiedenis. “Ma, dit kan ’n mens nie weggooi nie.
Musiekonderrig Ek en Ma het gesukkel voor die klavier met die bladlees. Eers te laat het ons agterkom ek kan eintlik nie sien nie! Ek sal moeilik kan oordra hoe hartseer ek hieroor is. Die vier Malanseuns het gewoon geen keuse gehad nie – hulle moes musiek neem tot in Gr 7...
Modes Nuwe modes was gewoon net nie aanvaarbaar nie, en ek het nie maklik ingegee nie. Die stryd tussen my en Ma oor minirokke en langbroeke het jare geduur en baie drama veroorsaak. (Voor sy geweet het daar is kortbroeke in my kas, het die drie jongste sussies al lankal
tuurlustigheid ’n nadraai gehad – tannie Esther wat te veel van die brandewynsous gedrink het, waarin die vrugte vir die meringue-nessies by een troue gemarineer was, en toe alte vrolik raak.
kortbroeke in die huis gedra...). Wyse woorde Ma het, in een van ons meer spanningsvolle tye in die pastorie, gesê ons moet onthou die Here het vir M oses net Aäron en Hur gegee om sy arms omhoog te hou, nie meer nie! Overgeset synde, die mense wat jou ondersteun is maar van altyd af aan die min kant!! Na Erik se doop skryf sy vir ons ’n baie dierbare brief om te waarsku dat ons die geweldige spanning wat ons ervaar het, op ons kinders oordra. “’n Mens moet baie geduld hê met jong kinders. Jou kinders moet voel jy en hulle is bondgenote. Julle opvoeding is ietwat ru.” Sy die moed van haar oortuiging gehad het om dié gedagtes neer te pen. ’n Honneursgraad as jy al sestig was... Ma was altyd besig met ’n duisend-eneen dinge op een slag. Sy het dan ook, op sestig, die haas onmoontlike vermag. ’n Honneursgraad in Engels! Ons is sò trots Ma het deurgedruk.
Vioollesse - ‘n wonderlike opoffering
44
Henning gaan verseker weer sê “Lig daardie klein Ma se grootste lyding was vinger” of “Haal daardie sekerlik om my aan die gom uit jou mond.” Maar oefen te hou met die viool. ai, die aanloklikheid van ’n Ek onthou die parmantige Konsalik-boek en die wegblou Toyotatjie wat by kruip-met-’n-flits-onderdie hek van Hoërskool die-bed. Hoogen hout gewag het Natuurlik het ek eers later na skool, met die borde besef wat se w onderlike gekookte kos, wat my opoffering ma gemaak het in so bitterlik karsiek laat terme van ons m usiek-lesse, voel het — die reuk van en ek het nogal sleg gevoel die kunsleersitplekke omdat ek dit daardie tyd nie gemeng met warm kos — benut het soos ek kon nie. wat ons moes eet, of die Maar die boeke en die heavy duiwel haal ons. metal se aantrekkingskrag Dan die rit na P retoria was net te groot, daar was en die angs in die hart, altyd baie planne om die want Naomi het nie musieklesse te mis. geoefen nie, en Juffrou Ongelukkig wou nie een Naomi Janse van Vuuren
van my arms breek nie, selfs nie na ure in ’n asynlap nie. Dit het nie gehelp om van die dak af te spring nie – my beendere was heeltemal te gehard! Selfs toe Esther my arm met mening teen die hoek van die b etonmuur gedruk het, wou dit nie meegee nie. Al raad was toe om tydens netbaloefening die bal met stywe vingers af te weer. Dit was ’n vreeslike pynlike ervaring, maar dit het my darem twee weke se vioollesse gespaar. En dit was relatief ‘onskuldig’, anders as die keer wat ek kamma my bril ’verloor’ het tydens sport-sangoefening. Ma was glad nie oortuig nie,
maar ek het voet by stuk gehou, en Maandag het ’n vriendin wonderbaarlik my bril opgetel. Die een het ek nie weer probeer nie, want dit was aaklig om die hele naweek half blind te wees. En die ERGSTE was dat ek in elk geval moes saamry Pretoria toe. Wat darem baie lekker was van die vioollesse, was die wafel met stroop en room wat Ma altyd vir my saamgebring het van Die Meent af. Dit het die hele storie die moeite werd gemaak! Vanuit my destydse perspektief natuurlik.
Wat my van Ma sal bybly is haar liefde vir musiek en die vermoë om dit aan die kleinkinders oor te dra. Koot van der Walt
4 Tree in huwelik met CMJ (Fires) van Vuuren 1952
07
Die koningin van klanke 44
Andante
Marthinus: In hulle woning in Potch het OumaGerhard: hulle ’n agtertuin met ’n appelkoosboom Die verste wat ek kan terugdink is tot gehad. Of was dit nou perskes? Hoe dit in Cradock. Bethal is ongelukkig soos ook al was, dié boom het takke gehad. Elvis en beige karre — vóór my tyd! Takke en latte daarby. Al wat ek egter van Cradock kan ont- Na aan die onbekende vrugteboom was hou, is dat dit ver is. Ek onthou ook ’n groepering van sulke groen vetagtige die trappe by die kombuis se buitedeur. en liggies bebaarde plante. Die malva’s. Daar was ook Rice Crispies waarvan ek Ongelukkig vir die plante het hulle so baie graag wou gehad het, maar dit was sjlwap! gemaak as hulle breek en net soos gereserveer vir Ouma Engela. die Zoeloe’s by Bloedrivier gebloei. Dit Van Potch kan ek meer onthou. Die was ’n groot aantrekkingskrag vir twee groot houtraam met die toutjies daar jong seuns op ’n sonnige vakansiedag. aan — Onlangs is aan my vertel dat dit Die veldslag kan ek nie onthou nie, deel was van Ouma Engela se gewete! — maar die straf sal my ewig bybly. wat in die agterste slaapkamer gestaan Ouma was seker te geskok om vir ons het. ’n loesing te gee, maar die toespraak Ek onthou die appelkoosbome en hoe wat ons ontvang het, was so erg, dat ek ons altyd gewaarsku is om nie te veel gedink het ons het (malva-)moord gepdaarvan te eet nie. leeg. Asof dit nie erg genoeg was nie, En toe kom daar Pretoria. Ek onthou moes ek en Gerhard elk aan Ouma in hoe Ouma so passievol oor enige vorm ’n geskrewe brief om verskoning vra! van musiek kan gesels. Ek weet verse- Ouma is die koningin van klanke, die leker Ouma kan ’n R50 noot kleiner op- ermeester van literatuur en die heerser vou as enige iemand anders. van die Van Vuuren hordes! Marthinus en Gerhard J van Vuuren
...she talks and she never stop
44
Constanze van der Walt
Tydens my universiteits jare was daar ’n teologiese student, Noah (sy van het my ontgaan!) uit Amerika wat die Doppers kom bestudeer het. Op een of ander vreemde manier het hy ’n naweek
saam huis toe gegaan om nou vir verdere studie waar te neem hoe werk die Dopperkerk op die platteland en om ’n pastorie te beleef. Ek dink nie hy was voor bereid op hierdie Doppergesin nie!!! Ma het Noag, ons het hom sommer so
genoem, se ore van sy kop af gepraat. Sy vrae is deeglik geantwoord. Met ons terugtog het ek hom uitgevra oor sy waarneming. Sy antwoord? “Your daddy, he smokes and he sleep, your mother.... she talks and she talks and she never stop.”
Oefen is beter as verduidelik
44
Lukas Malan
Hoewel meeste van my herinneringe aan Ouma Engela uit my kleintyd toegegooi is met nuwer ervaringe, sal ek vir altyd die sagte peppermintlekkers en die sakgeldjie onthou wat uitgedeel is met elke kuier. Vanaf 1998 het Ouma en Oupa in De Aar gewoon, waar ek myself ook toevallig bevind het. Daardie musieklesse sal ek NOOIT vergeet nie! Vir die eerste maal moes hierdie lui leerling oefen omdat dit makliker was as om te verduidelik hoekom sy vingers steeds oor hulself pootjie met die B-mol mineur toonleer! Met nabetragting het ek egter besef dat daardie jaar en ’n half se musiekopleiding van die mees waardevolle winste in my lewe is! Tot my groot spyt kon dit ook nie langer duur nie. Die kennis en waardering vir musiek wat ek onder haar opgedoen het sal nooit kan vervaag nie. Ek kan ook sê dat Ouma Engela een van die groot redes is hoekom ek uit eindelik ’n kitaar opgetel en begin tokkel het!
Dankie vir Ouma se ondersteuning en liefde. Op die toekoms! Marnus Malan 08 Andante, Junie 2009
4 Pastoriemoeder: Gemeentes Randfontein, Carletonville & Bethal.
Koor-episode
Met groot liefde en waardering
44
44
n die middel 80’s, toe dinge maar rof was in die land, het Ma op versoek van ’n onderwyser in eMzinoni, mnr Mahlangu, gehelp om ’n koor af te rig vir die kompetisie in Kanyamazane. Sy kon nie altyd eMzinoni toe nie en so moes die koor maar in die pastorie kom oefen. Saans, net so na half sewe, het die taxi’s voor die huis gestop om die koorlede af te laai. Mev Hatting oorkant die straat het die heel aand deur die kombuisgordyn geloer na hierdie vreemde verskynsel. Net voor die optrede in Nelspruit is daar ’n afsluitingseremonie gehou met ’n onthaal in die pastorie. Die beste breek goed is uitgehaal en die koor met ’n hoogsprooklike tee bederf. Ter afsluiting het hulle Nkosi Sikelele i Africa so hartroerend gesing dat daar nie ’n droë oog insig was nie. Dis ook die aand toe ons groot oog gevra het oor die grênd Duitse porseleinkoppies wat vir die koor uitgepak word, dat Naomi met die volgende profe tiese woorde afgehaak het: “Vandag is dit bekers vir die broeder en koppies vir die koor!” Hulle het uiteindelik derde in die koorkompetisie gekom!
In ons kleuterdae was kuiers by Ouma Engela en Oupa Fires altyd lekker. Die pastorie en kerk-erf op Bethal was ’n lekker speelplek. Vele oggende het ons in die sonkamer gespeel terwyl Ouma met ons gesels het. Ons het die rottangstoele omgekeer en komberse daaroor gelê om “huise” te bou. Ouma se lekkernye was altyd een van so ’n kuier se hoogtepunte. ’n Besonderse kuier was die keer wat Halley se komeet naby die aarde v erbygewentel het. Dit was ’n groot
Constanze van der Walt
I
Erik Malan
opgewondenheid op daardie aand. Ek onthou dat ek ’n spesiale komeet-broek gehad het wat ek eers gaan aantrek het om die komeet deur Oupa se verkyker te beskou. Op laerskool het die skool met een of ander fondsinsameling gereël dat die kinders teen betaling (soos met enige basaarspeletjie) vir ’n rit geneem kan word in ’n polisie-Casspir. Die voertuig het my so beïndruk dat ek nie kon ophou praat daaroor nie. Ouma Engela het geluister soos ek g epraat het en met my volgende verjaardag het Ouma vir my ’n groot speelgoed-Casspir
wat uit plaatmetaal gemaak is, as geskenk gegee. Ek het baie lekker gespeel met daardie Casspir wat nou in my woonstel se woonkamer pryk. Toe Ouma-hulle in De Aar gewoon het, het ek gereeld daar gaan help met goedjies om die huis soos gras sny of meubels ’n bietjie skuif en so aan. Ouma was altyd opreg dankbaar en ’n sakgeldjie was altyd aan die orde van die dag. Tot vandag toe ontvang Ouma-hulle ons met groot liefde en waardering. Dit sal soos ’n goue draad deur al my herinneringe aan Ouma loop.
‘n Komponis in ons lewens
44
Elrie Visser en Elsamien Mouton
As ek en Elsamien aan Ouma Engela dink praat ons oor die kosmosbos op die pad na Bethal, die mooi wit kerk en dan die lang laning dennebome… In die baie deurmekaar kombuis onder ’n doek, is vars uitgerysde beskuit. Die klavier in die sitkamer met sy mooi blink houtvloer. Dis alles klein kamees van onthou. Ouma se stories uit die ou dae het ons gefassineer: Sy kán voordra: “My pa wat skree, Hoerê vir Oom Paul”. Stories oor die donkiekar met die melkkanne op Abrahamsyskraal in Boshof se wêreld, of die dag toe Helena weggeraak het en die aand van die inbraak. Stories wat van ons storiemense
gemaak het. Boekmense.
plesier.
Elrie: Ouma se wye kennis van veral die Bybel, ons land en die Afrikaner se geskiedenis was nog altyd vir my besonders. Vir haar kan mens vra oor (neef) Jannie Smuts, die boere generaals, die Boere-oorlog. Saam met haar kan jy na die lied De la Rey luister – sonder dat dit oor politiek gaan – en die seer van ’n volk verstaan. Sy lees haar koerant en die Landbouweekblad. CNN se nuus volg sy gereeld. Praat jy oor ’n vars gebeurtenis, gee sy haar mening. Sy breek maklik deur na die essensie van dinge. Ouma skroom ook nie om reguit te praat nie. Haar oë is sprekend van haar gemoed. Vlam hulle, dan koes jy. Lag hulle, dan is dit ’n wêreld vol
Elsamien: “Ouma was ’n komponis in ons albei se lewens. Ek dink onwetend het sy tydens daardie musieksessies van kleintyd af al ’n liefde vir klavier in my lewe geplant. Ek wou onbewustelik net soos sy my vingers oor daardie note laat vloei. Vir Elrie was sy weer ’n inspirasie as dit by ons land en ons volk kom. ’n Patriot in eie reg. Glo in jou God, glo in jou volk en glo in jouself. Om nie te praat van al haar lekker resepte nie. ’n Mens kan tog nie ’n komponis en ’n patriot op ’n leë maag wees nie.” Vir jare is Ouma al ’n ikoon in ons lewens. Haar gees en karakter vasgevang in Jan F Celliers se woorde: ’n Berg, ongebuk, breed en bonkig van stuk.
Ouma Engela is wonderlik! Sy weet wat gaan aan in die wêreld en sy het altyd ‘n grappie of ‘n nuwe plan. Willie Engelbrecht
4 Ses kinders uit die huwelik gebore
09
‘n Fynetjie op 80 44
Andante
toedoen dat Ma Engela – seker die enigste keer in haar a Engela is ’n vrou lewe – op ’n Sondag gaan van baie woorde. swem het. Sommer so in onMet my eerste derbroek en oorbelle. kennismaking (dis nou nádat Die geleentheid was in die ek die stoel stukkend gesit eerste week in Januarie met het en my sterk weermagtaal Elrie se doop. Dit was ver oor gebruik het in my skok) was die 46˚C. Die hitte was vir Ma my broek letterlik op my Engela een te veel. My voorskoene. Die klop aan die deur stel van ’n swem in die rivier, en die oopmaak daarvan, was is onmiddellik aanvaar – tot een. Ek wou nog die broek die stomme verbasing van keer, toe kom die volgende my vrou! Ma Engela se vervraag: “Wat is jou plan met weer was dat dit nie ’n swemmy dogter?” Dit was van bad is nie en buitendien om die min kere in my lewe wat oorlewing gaan…! Die kermy taal my verlaat het. Ses sie op die koek was die draaimaande later het ek die bank roomys wat ons daarna gaan herstel, met Karen getrou koop het. én ’n formidabele skoonma Met ’n aalwynblom uit die bygekry. veld maak jy haar hart bly. En As twee ewe hardekoppe sy maak myne bly, omdat sy het ons aan die begin gereeld sjerrie en wyn kan geniet – al verskil. Soms driftig. Maar gooi sy lemonade by. gou het ons mekaar aanvaar As sy kom kuier, dan sing en is ek, sover ek weet, die ons om die klavier dat die enigste skoonseun wat sterk huis dreun. Die asdans kan taal mag gebruik in haar te- sy doen soos min ander. Deenwoordigheid. Net: alla- esdae het die kuiertjies min magtag mag ek nie sê nie! geword. Maar die herinneDis waarskynlik ook deur my ringe bly vassteek. Gerhard Visser
M
Ouma, kom ons vat ’n fynetjie op die 80!
’n Geleentheid wat ek nooit sal vergeet nie, was die tog na die NP kongres in Oos-Londen. Ek en ’n bussievol manne sou by Ma’le op Cradock aandoen. Soos ek reeds gesê het, mag ek so nou en dan sterk praat, maar ’n hele bussievol manne wat sterk praat sou Ma dalk ontstel. So berei ons haar dan voor om die ”ergste” te verwag. Daar gekom, wag daar ’n fynproewerstafel vol heerlikhede vir ons. Maar.... Ma het die hele tyd gepraat. Vir sterk taal was daar geen kans gegee nie. Na al die jare, as my ou vrind Tekkies ’n verneminkie maak oor Ouma, roep ons daardie dag in herinnering!
Die muise was weer in die koekblikke
44
Alwyn Malan
Ons het op Barkly-Oos gebly en Ouma Engela sou by ons kom kuier. Sy het alleen van Bethal af gery. Ek weet nie hoe laat sy gearriveer het nie, maar toe ons vroegoggend (winter, dit was koud) uit die huis uit kom, staan die Cressida in die erf met ’n slapende Ouma binne-in. Van Bethal onthou ek altyd Ouma wat vroeg in die gang af loop en dan (seker vir ons) sulke laaang blikke beskuit
en ook die lekker geel dubbelkoekies gebak het. Dan het sy getrou soggens gekla dat die muise weer in die blikke was. En ons was vas oortuig dat sy ons nie kon uitvang nie! Hulle het op De Aar kom kuier en Lukas was nog klein, voorskool. Op daardie stadium het ons Mattewis snr. gehad (worshond) en was hy en Lukas alewig in mekaar se hare. Maar die dag speel Ouma met Lukas en jaag hom asof sy ’n “nare ou heks” is. Hy hol by die huis in
met Ouma fluks op sy hakke, maar die volgende oomblik bevlieg Mattewis Ouma se hakskene om sy groot tormentor te beskerm! Toe Ouma-hulle in Potch gebly het, was hulle so vier blokke van oupa en ouma Malan af. Ek was in St. 9 in Bloemfontein en het die 0/16A-span gehaal wat in Potch teen Gimmies gaan speel het. Reël toe dat ek by die oumas en oupas gaan kuier – die twee oumas haal uit en bak en kook en ek het
’n reputasie om gestand te doen en eet dus maar – met erge nagevolge! Ek het op universiteit naweke gidswerk gedoen en was heeltyd in die son. Op ’n stadium was ek ’n paar weke weg met die werk en die son het my hare kwaai verbleik. Terug in Potch was Ouma hoogs ontsteld oor ek my hare ge-peroxide het en niks kon haar anders oortuig nie. Met ons troue was daar ’n handgeskewe resepteboek vol uitsoekresepte as geskenk.
‘n Ongelooflike Ouma met ‘n goeie hart. Niks kry haar onder nie! Koos van der Walt 010 Andante, Junie 2009
4 Behaal Honneursgraad in Engels 1989 PU vir CHO
Sturm und Drang, ons erfenis 44 Constanze van der Walt
W
at sê mens op 44 van jou ma wat 80 is? En nog meer oor iemand soos MA! Ooglopend dit wat jy geword het, hoofsaaklik te danke aan jou ouers. Nie net hoe om in die ekstreme te versorg nie, maar ook om in die ekstreme te waar deer – lekker kos, letterkunde, dekor, musiek, soms fynproewerskos en soms heerlike boere kos en gebak en ’n afgeronde klerestyl, Die kinderdae in Bethal was vir ons heerlik, snoesige winters in die huis met die lang gang, altyd kondensmelk in die kas, beskuit in die blik en die heerlike beskuitaroma wat drie blokke ver na die hoërskool toe trek en jou aanpor om vinniger huis toe te loop. ’n Sterk sin vir gereg-
tigheid, passie en toewyding, glo in jou saak, soms te erg emosioneel, maar so was dit. Die Hoërskooljare was Sturm und Drang. Tydens hierdie tyd het my musieksmaak verder ontwikkel en het Schubert se lieder en die Forelle die huis gevul, Callas se Casta Diva. Mimi se Heimwee en Carl Orff se Carmina Burana. En die musieklesse – die begeleiding vir die matriekeksamen, ure en ure se oefen. Ure en ure se ry agter die musieklesse aan, drie instrumente... Een aand, toe ek reeds gewerk het en nog by Ma-hulle gebly, toe Ma die deur laat moes oopmaak en gesien het haar voorbeeldige dogter is effens onvas op die voete, het sy vir my woordeloos stérk koffie gaan maak... Ons Honneurs-studies was
’n ongelooflike belewenis. Ek het aanskou hoe daar regtig geswot moes word, nie net gescan en oppervlakkig, soos ek moes maak vanweë die gebrek aan tyd nie, maar werklike diepgaande studie waar bykans elke kruisverwysing, Kafka en Dostoevksy ens... nagespoor is! Stapels en stapels boeke het Ma omring. Prof. Combrink was soms bitter bekommerd oor Ma se skryfspoed in die eksamen en het dit goedgunstiglik verleng na 5 ure op ’n vraestel. ’n Prentjie wat ook altyd by my sal bly is die rots van Gibraltar wat in Ma te voorskyn gekom het tydens Apie se dood. Van die oomblik wat ons dit gehoor het, het Ma haar teruggetrek na die Bybel en vandaar ons ondersteun het. Dit vat ’n vrou.... Dan was daar die toegewy-
de belangstelling en hulp met al die babas. Onvoorwaardelike liefde en raad. Ma se fyn mensekennis wat na vore gekom het wanneer jy dit die minste verwag het of wou hê. Heel later die reise na Oudtshoorn, die verpas van die vliegtuig en die arme twee oues wat ’n hele dag op die lughawe moes wag. Wat ’n drama! Ma en Pa het dit bitter waardig hanteer. Ek kan nie van een dag onthou wat Ma ooit gevloek het nie. Die frase, “jou bloody fool” is wel baie gebruik. Ek kan ook nie onthou van eendag wat Ma te veel wyn gedrink het nie, maar wel dat sjerrie haar wange rooi gemaak het en dat één teelepel brandewyn haar drankie was. Dankie vir die liefde en voorbeeld wat in ons ingedril is: vir God, ons volk en taal. Dit is ons erfenis.
‘n Voorste uhlula-sanger
44
Abrie Visser
Geknelde Land en Offerland. Vars beskuit. Klavierklanke, sonde oor soene. ’n Vrou van formaat. Alles herinneringe aan Ouma Engela! Ek verwonder my altyd hoe mooi sy was as jongmeisie. Sy het altyd jillend die rondloperkatte wat die kommandovoëls wou vang, met ou kastroldeksels verwilder. Sy sou ’n voorste uhlula-sanger in die nuwe SA kon uitmaak. Net na die ’88 vloed het ons gaan kuier met die vliegtuig. Toe ons buite die Jan Smuts
gebou kom, kon Ouma nie haar karretjie vind nie. Haar enigste verweer was…”O, klok!” Want Ouma vloek nie! Sy kon die lekkerste vetkoek bak, maar wee jou as jy haar pas-opgemaakte beskuit uit die pan gaan steel! Die tong is jou nie gespaar nie. Jy moes ook nie TV kyk waar ’n gesoenery was nie. Wanneer die sonde op sy lekkerste gestaan het, het Ouma oor jou skouer geloer met ’n hout-oog! Maar jy kon altyd haar weer hart sag kry met ’n sjokoladetjie. Jy moet net nie met ’n ompad na Ouma kom nie. Dan val jou wiel uit. Jou
saak kon jy stel, mits jy eerlik was. Ouma Engela is glad nie ’n rock-n-roll fan nie, maar sy ken haar musiek! Die lekkerste van hulle kuiers was wanneer ons om die klavier staan en sing. Vir haar het dit nie saak gemaak of ek glad nie noot kon hou nie. Wat ek wou sing, het sy gespeel. Toe ons die woorde van Amakeia gesoek het, het sy dit foutloos onthou. Ouma se liefde vir boeke en stories is in my gene. ’n Goeie storie bly ’n maar lekker ding, solank jy hom nie met feite bederf nie!
She’s an amazing women. Dominique Sauchon
4 Tree af, verhuis na Cradock in 1991, Potchefstroom 1995
011
Andante
Jy laat jou nie deur ‘n man misbruik nie
44
JAN MALAN
M
y eerste herinnering van Pa en Ma kom daar uit 1959. Later as ’n seuntjie van ses tot sewe oud, as ons Saterdag oggende daar gaan speel het. Ek was maar versigtig vir tannie Engela. Wanneer mens op die hoë muur (ek weet nie hoe hoog is hy regtig nie – toe was hy baie hoog!) tussen die pastorie en die kerk geloop het, hoef Tannie Engela net te verskyn het in die klein kombuisie se buitedeur en te wys sy is van voorneme om te praat, dan is ons af! Maar altyd lekkers of koek om te eet. Volgende was as student en kuiergas naweke op Bethal met motiewe. Sy was die beherende en uitvoerende middelpunt van die huis m.b.t. wasgoed en skoonmaak, maar veral
etes maak, altyd aan die bak, koekies of iets lekkers. Sy sou sorg dat Pa se pak voor die naweek by die droogskoonmaker kom en weer gehaal word. ’n Keer toe ek en Helena van die fliek af kom, staan die mooi likeurglasies en bottel Drambuie reg in die d oodstil huis met almal wat al slaap. Net sodat Helena, toe Ma ons drie-uur die oggend nog aan die musiek luister en diep dinge gesels, in die sitkamer kry, ’n intense preek kry met die tema: Jy laat jou nie deur ’n man m isbruik nie! Niemand kan stry nie: Ma Engela is ’n geswore teenstander van die bose in enige van sy verskyningsvorms. Mens het net nie altyd geweet in w atter vorm hy uit Ma se oogpunt kan verskyn nie! Soos die keer toe Ma – óp Heldedag, kom kuier, ons nie by die
woonstel kry nie en soek, en helaas! ons in Potch se verlate Kerkstraat opspoor, op pad terug van die noodapteek af. Sy het haar denim aangetrek, wat sy nie mog besit nie, wat nog van dra. Ek was heel bly om Ma te sien en het begin groet. Leen kon net sê “My denim...!” in ’n fluisterstem. Ma het nie veel gesê nie; haar gesig het alles gesê. Nodeloos om te sê het Ma nie by ons uitgekom nie: Sy het daar in die straat die goed wat sy gebring het g egee en ontsteld weggetrek oor haar oudste wat die duiwel fl ikflooi. Die bestiering was dat Helena die LANGbroekdenim en nie die KORTbroek-een aangetrek het nie!! As ’n Ouma is Ma baie lief vir haar kleinkinders: Altyd ’n bederfie, eetgoed of ’n sakgeldjie. En natuurlik het Ma
ook haar dieptekennis van musiek en kundige musiekwaardering ruimskoots gedeel. Sy is ’n bron van kennis en verryking vir wie wil leer. Veral oor lieder. ’n Meester met kos Op Cradock het sy eenkeer vir ons klomp predikante van die klassis tydens ’n predikante- byeenkoms middagete gegee. Die touch met die kos was só dat hulle almal jare daarna nog dié ete in herinnering geroep het. (Dit is die dag wat Lukas, wat saamgegaan het, vir sy ouma die resepte gesit en lees het sodat sy vinniger kon werk. “Ek kan hierdie lees, maar nie Ouma se skryf nie.”) Ek sal Ma altyd onthou as ’n persoon met vele vaardighede. Allermins o ppervlakkig en altyd gesteld op detail wat moet reg.
Uit hierdie huis kom niemand onaangeraak
44
Chris Engelbrecht
Ek het Ma Engela leer ken, die eerste naweek wat ek saam met Esther na Bethal gegaan het. Ons het omtrent middernag opgedaag by die pastorie langs die statige wit kerk. Dis nou nadat Naomi die pad letterlik byster geraak het, Naomi se kar uit die sloot getrek is en ’n ander motor Pa Fires rakelings misgery het. Daar was koffie en geurige kos, opgewonde gesels en gelag. Fyn eetgerei, spesiale resepte, handgekeurde musiek, die klavier, boeke, skilderye, ’n besige kombuis,
stilte in die gang af, spesiale bedspreie. Ondersoekende gesprekke en reguit vrae. Dis so maklik om van die lewe ’n gewoonte te maak en die gewoonte te begin leef, maar uit hierdie huis kon niemand onaangeraak stap nie. Dit kan mens sien uit hoe verskillend die kinders is; hoe intens hulle alles ervaar; hulle vreugdes, belangstellings, afkeure, voorbehoude en afkeur-vir-sekere-voorbehoude: almal verskillend en tog dieselfde! Ma Engela kyk niks vlak nie en jy moet nie met haar mors nie. Sy het my goed deurgekyk. Waarskynlik heimlik on-
seker of ek al die pad byster geraak het, of nog gaan byster raak. Net sy weet wat sy toe gedink het. Ek is dankbaar…om nog iemand te leer ken wat interes sant, denkend en na-denkend is. Sensitief, emosioneel, regulerend, vertolkend. Esther is, soos Ma, ’n mooi-maker en ’n kultuur-dier en ’n detail-vraat en ’n waarde-takseerder: Ma byt soms meer af as wat sy kan kou; sy kou en herkou soms goed was sy moes afsluk; sy sleep goed saam wat sy kon los; sy glo dat waardes die hoeksteen van geluk en besinning is; sy sien goed
wat ander dikwels heeltemal miskyk - soos die oker en olyfkleure in die gras met sonsondergang; sy kan hoor as jy ’n kwarttoon te hoog of te laag sing; sy ken obskure detail oor musiek en dele van die planeet waar nóg jy, nóg sy al was; sy hou van goeie wyn en kuns en musiek. Al stem ek nie altyd saam nie, stem ek daarvoor. Buitendien: wat is die lewe sonder ’n bietjie meningsverskil en magsversteurings. Ma het ’n goeie man en goeie kinders en ’n goeie lewe. Dis groots. En dis nog net die begin. Tagtig, dis pragtig!
As sy wegstap, dan lyk dit asof sy aankom. Fires Janse van Vuuren 012 Andante, Junie 2009
4 Verhuis na De Aar & uiteindelik Ebenaezer