Liturgija Crkve by Kršćanska sadašnjost d.o.o.

A · M · A · T · E · C · A

LITURGIJA CRKVE

MICHAEL KUNZLER

Svezak 10

P R I R U È N I C I K ATO L I È K E T E O LO G I J E

MICHAEL KUNZLER

LITURGIJA CRKVE Prijevod s talijanskoga: Ivica Žižić

KRŠĆANSKA SADAŠNJOST ZAGREB, 2020.

Naslov izvornika: Michael Kunzler, Die Liturgie der Kirche (talijansko izdanje: La liturgia della Chiesa) © 2003 Editoriale Jaca Book SpA, Milano All rights reserved. © za hrvatsko izdanje: Kršćanska sadašnjost d. o. o., Zagreb, 2020.

Recenzenti: prof. dr. sc. ANTE CRNČEVIĆ prof. dr. sc. ZVONKO PAŽIN Lektura: RUDOLF ĆURKOVIĆ Korektura: TIHOMIR HADŽI-BOŠKOV Prijelom: MARIJAN TKALEC Oprema: ROMAN TURČINOVIĆ Analitičko kazalo: IVICA ŽIŽIĆ

Knjiga je objavljena uz financijsku potporu Ministarstva znanosti i obrazovanja Republike Hrvatske.

Izdaje: Kršćanska sadašnjost d. o. o., Zagreb, Marulićev trg 14 Za nakladnika: Stjepan Brebrić Tisak: Grafički zavod Hrvatske d. o. o., Zagreb Naklada: 1000 ISBN 978-953-11-1225-3 Tiskano u studenome 2020. CIP zapis je dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 001081720.

PRIRUČNICI NIZA

AMATECA

AMATECA je kratica za niz priručnika katoličke teologije. Dolazi od Asso ciazione di Manuali di Teologia Cattolica, talijanskog naziva za internacionalni tim teologa, koji su se udružili s ciljem da izrade cjelovit niz priručnika za teološke fakultete, seminare i institute, kao i za teološke tečajeve za laike. Izdavačkom gremiju pripadaju: Guy Bedouelle, Eugenio Corecco †, Libero Ge rosa, Michael Kunzler, Christoph Shönborn, Angelo Scola, Antonio Maria Sicari. Sjedište uredništva AMATECE je u Luganu (Švicarska), a vlasnik izdavačkih prava, talijanski izdavač Jaca Book (Milano), koordinira istodobno ostvarivanje projekta na različitim jezicima i u različitim zemljama. Uz poštivanje stručnih kompetencija svakoga pojedinog autora, AMATECA prati suvremena strujanja unutar teoloških znanosti izlažući cjelovito intellectus fidei kršćanske dogme uz istodobnu vjernost tradiciji i otvorenost suvremenim istraživanjima. Omogućuje raspravu o aktualnim temama i otvorenim pitanjima jasno ih razlikujući od već dostignutih rezultata. Sustavna podjela građe, koju su prihvatili svi autori bez obzira na različitost pogleda i područja, temelji se na kristocentričnom pristupu Henrija de Lubaca i Hansa Ursa von Balthasara, koji je najbolje izražen u riječima Apostolske konstitucije Gaudium et spes: Isus Krist »ključ, središte i cilj sve ljudske povijesti« ne samo da je začetnik spasenja već i Glava svega stvorenoga. On je »Alfa i Omega« (Otk 21,6) čovjeka, kozmosa i sve povijesti. Polazeći od toga pristupa, građa je podijeljena na 7 odsjeka u 22 sveska.

SADRŽAJ

PREDGOVOR DRUGOM IZDANJU ............................................................. 1 PREDGOVOR .................................................................................................. 3 KRATICE ......................................................................................................... 5

PRVI DIO

KATABAZA: BOŽJI SILAZAK LJUDIMA

Prvo poglavlje »TEOLOŠKI OBRAT« U LITURGICI? .......................................................... 1. O »antropološkom obratu« u teologiji ..................................................... 2. Katabatski obrat u liturgijskoj teologiji ................................................... 3. Antropološki i katabatski obrat ukratko . .................................................

15 15 16 18

Drugo poglavlje ZAKUČASTI POJAM »KULTA« ILI: ZAŠTO LITURGIJA? ....................... 1. Problematika ............................................................................................ 2. Kritika kulta ............................................................................................. 3. Pokušaj rješenja .......................................................................................

21 21 22 26

Treće poglavlje LITURGIJA: BOŽJE DJELO I SLUŽBA ZA MNOGE .................................. 31 1. Pojam »liturgije« u izvornome profanom značenju . ............................... 31 2. Širina pojma liturgije u teološko-crkvenom jeziku ................................. 32

3. Sveza katabatskog pojma liturgije s Božjim trinitarnim životom ........... 3.1. Blagdan kao potvrda življenja .......................................................... 3.2. Vječno svetkovanje nebeske liturgije ................................................ 3.3. Nebeska i zemaljska liturgija . ..........................................................

33 34 35 38

Četvrto poglavlje VIDLJIVI SVIJET KAO PRETPOSTAVKA LITURGIJE .............................. 1. Posrednička stvarnost kao pretpostavka svake komunikacije ................. 2. Posrednička stvarnost Božja .................................................................... 3. Profanost kao poštovanje autonomije stvorenosti ................................... 4. Grijeh kao desakralizacija profanoga ...................................................... 5. Spasenje kao resakralizacija profanoga ................................................... 6. Nezaobilaznost razlikovanja između svetoga i profanoga ......................

45 46 47 48 49 50 51

Peto poglavlje STAROZAVJETNA KATABAZA: BOŽANSKI DAR ZAJEDNIŠTVA . ....... 1. Božja katabaza u povijesti njegova naroda . ............................................ 2. Kult starozavjetnog naroda saveza .......................................................... 3. Pred-liturgijsko vrijeme ...........................................................................

55 55 56 62

Šesto poglavlje LITURGIJA KRISTA, VELIKOG SVEĆENIKA ............................................ 1. »Ne može čovjek mene vidjeti i na životu ostati« (Izl 33, 20) ................ 2. Kristova ljudska narav kao izvor spasenja .............................................. 3. Otkupiteljsko značenje smrti i uskrsnuća ................................................ 4. Christos leitourgos: Veliki svećenik posrednik .......................................

67 67 68 70 73

Sedmo poglavlje DUH KOJI »SVE POSVEĆUJE« (ČETVRTA EUHARISTIJSKA MOLITVA) ....................................................................................................... 1. »Zaborav Duha« na Zapadu .................................................................... 2. Od Oca po Sinu u Duhu Svetome . .......................................................... 3. Spiritus communicator . ........................................................................... 4. Značenje epikleze u liturgiji ....................................................................

77 77 78 79 80

Osmo poglavlje CRKVA I.: CRKVA KAO MJESTO I DOGAĐAJ DARA MILOSTI ............. 85 1. Crkva kao dio božanske katabaze . .......................................................... 85 2. Crkva kao mjesto anafore ........................................................................ 86 X

3. Žrtvujuća zajednica . .............................................................................. 89 4. Euharistijska ekleziologija . ................................................................... 90 5. Kraljevsko i ministerijalno svećeništvo . ............................................... 91 Deveto poglavlje ANAMNEZA: BOŽJA KATABAZA U VREMENU . ................................... 1. De immutabilitate Dei ........................................................................... 2. Čovjek u vremenu . ................................................................................ 3. Anamneza: liturgijska sadašnjost . ......................................................... 4. Anamneza: čovjekovo ili Božje djelo? ..................................................

99 99 100 103 106

Deseto poglavlje THEOSIS: POBOŽANSTVENJENJE ČOVJEKA I SVIJETA KAO CILJ BOŽJE KATABAZE .................................................................... 111 1. Neiskaziva eshata? O liturgijskoj sposobnosti suvremenog čovjeka . ..... 111 2. »Tvojom svjetlošću mi svjetlost vidimo« (Ps 36,10b) .......................... 113

DRUGI DIO

ANABAZA: ČOVJEKOVO UZDIGNUĆE PREMA BOGU Prvo poglavlje ANABAZA I NJEZINA VIDLJIVA FORMA ................................................ 1. Čovjek kao biće koje se izražava . ......................................................... 2. Komunikativno poimanje simbola . ....................................................... 3. Anabaza kao dovršenje svih čovjekovih izričaja i anaphora ................

119 119 122 125

Drugo poglavlje LITURGIJA I KULTURA .............................................................................. 1. Liturgika kao znanost o kulturi? ............................................................ 2. Liturgija i kultura: dvoznačni odnos . .................................................... 3. Inkulturacija liturgije kao trajni zadatak . ..............................................

129 129 130 132

Treće poglavlje LITURGIKA I NJEZINA POVIJEST ............................................................ 137 1. Teološka disciplina i njezini zadatci ...................................................... 137 2. Dugo razdoblje obilježeno tumačenjem obreda .................................... 138 XI

3. Znanstveni spor s liturgijom .................................................................. 143 4. Trajni prostori djelovanja . ..................................................................... 146 Četvrto poglavlje ČOVJEKOVO TIJELO KAO SREDSTVO LITURGIJSKOG ČINA ........... 1. Anima forma corporis . .......................................................................... 2. Iznalaženje tjelesnih gesta u liturgiji ..................................................... 3. Oblici tjelesnog izražavanja u liturgiji . .................................................

151 151 152 155

Peto poglavlje LITURGIJSKI GOVOR ................................................................................. 1. Govor kao životni čin ............................................................................ 2. »Liturgijski jezik« . ................................................................................ 3. Naviještena Božja riječ .......................................................................... 4. Oblici navještaja riječi u liturgiji ........................................................... 4.1. Čitanje pisma . ................................................................................ 4.2. Obraćanje ....................................................................................... 4.3. Prateće riječi i sakramentalne formule .......................................... 5. Molitva kao životni čin i odgovor na naviještenu riječ ......................... 6. Oblici liturgijske molitve .......................................................................

163 163 164 166 168 168 169 169 170 173

Šesto poglavlje PJESMA I GLAZBA U LITURGIJI . ............................................................. 1. Čovjek koji pjeva i muzicira . ................................................................ 2. O povijesti pjesme i glazbe u kršćanskom bogoslužju .......................... 3. Liturgijska glazba nakon Drugoga vatikanskog sabora . ....................... 4. Instrumenti za liturgijsku glazbu ........................................................... 5. Liturgijska glazba u Crkvi bizantskog obreda .......................................

177 177 178 184 187 189

Sedmo poglavlje LITURGIJSKO RUHO .................................................................................. 1. Način čovjekova pokazivanja ................................................................ 2. Zaodjenuti se Kristom kao ruhom ......................................................... 3. Liturgijsko ruho .....................................................................................

193 193 194 196

Osmo poglavlje PRIBOR: MATERIJALNI PREDMETI KAO ANABATSKA SREDSTVA IZRIČAJA .................................................................................. 203 1. Materijalni predmet kao izražajno sredstvo u liturgiji . ......................... 203 2. Prirodni elementi u liturgiji ................................................................... 205 XII

2.1. Kruh i vino ...................................................................................... 2.2. Voda ................................................................................................ 2.3. Ulje ................................................................................................. 2.4. Vatra i svjetlo .................................................................................. 2.5. Tamjan i drugi miomirisi ................................................................ 2.6. Drugi prirodni elementi .................................................................. 3. Liturgijski pribor . .................................................................................. 4. Svete slike ..............................................................................................

205 206 207 208 209 210 210 212

Deveto poglavlje LITURGIJSKI PROSTOR ............................................................................. 1. Crkva sazdana živim i stvarnim kamenom ............................................ 2. Liturgijski prostor u svojemu povijesnom razvoju ................................ 3. Žarišta liturgijskog prostora prema obnovljenoj liturgiji . ..................... 4. Stalni zahtjev pružanja vlastitog obilježja liturgijskom prostoru ..........

215 215 216 224 227

Deseto poglavlje CRKVA II.: ZAJEDNICA KAO ANABATSKA STVARNOST..................... 1. Drugi subjekt liturgijskog čina: sabrana zajednica ................................ 2. Participatio actuosa .............................................................................. 3. Artikulacija slavljeničke zajednice: posebne liturgijske službe . ........... 4. Liturgija u prostoru napetosti između reda i slobode. Liturgija i pravo ..................................................................................... 5. Liturgija i ekumenizam . ........................................................................

231 231 233 237 238 242

TREĆI DIO

EUHARISTIJSKO SLAVLJE

Prvo poglavlje SAKRAMENT SAKRAMENATA ................................................................. 1. Sudjelovanje na vrelu pobožanstvenjenja . ............................................ 2. Realna prisutnost ................................................................................... 3. Božanska liturgija nama predana: žrtva . ............................................... 4. Euharistijska zajednica ..........................................................................

251 251 252 256 259 XIII

Drugo poglavlje O POVIJESTI EUHARISTIJSKOGA SLAVLJA .......................................... 1. Od početaka do Hipolita Rimskoga ....................................................... 2. Od IV. stoljeća do ranoga srednjeg vijeka ............................................. 3. Od uvođenja rimske mise u Franačko Kraljevstvo do reformacije........ 4. Od tridentske reforme do Rimskog misala Pija V. 1570. ....................... 5. Od restauracije do početka Drugoga vatikanskog sabora . .................... 6. Reforma mise Drugoga vatikanskog sabora i Misal Pavla VI. . ............ Treće poglavlje RAZLIČITE FORME MISNOG SLAVLJA . ................................................. 1. Različite vrste misnog slavlja prije reforme .......................................... 2. Misno slavlje s narodom kao osnovna forma obnovljena euharistijskog slavlja ............................................................................. 3. Koncelebracija ....................................................................................... 4. Drugi oblici misnog slavlja . .................................................................. 5. Pokušaj vrjednovanja . ...........................................................................

263 263 267 271 274 276 277 281 281 282 283 284 288

Četvrto poglavlje UVODNI OBREDI U MISU .......................................................................... 1. »Preludiji« ............................................................................................. 2. Ulazna procesija i ulazna pjesma (Introitus) ......................................... 3. Pozdrav oltaru ........................................................................................ 4. Početak: liturgijski pozdrav i uvod ........................................................ 5. Pokajnički čin ........................................................................................ 6. Gospodine, smiluj se (Kyrie) ................................................................. 7. Slava Bogu na visini (Gloria) ................................................................ 8. Zborna molitva ...................................................................................... 9. Uvodni obredi u euharistijsko slavlje u drugim obrednim tradicijama..... 9.1. Bizantska liturgija . ......................................................................... 9.2. Mozarapska liturgija ...................................................................... 9. 3. Ambrozijanska liturgija .................................................................

291 291 292 293 293 294 295 296 297 299 299 300 301

Peto poglavlje BOGOSLUŽJE RIJEČI .................................................................................. 1. »Katekumenska misa« ........................................................................... 2. Red čitanja ............................................................................................. 3. Mjesto navještaja Pisma ........................................................................

303 303 304 306

XIV

4. Prateći obredi ......................................................................................... 5. Pripjevni psalam .................................................................................... 6. Aleluja i redak . ...................................................................................... 7. Homilija ................................................................................................. 8. Ispovijest vjere . ..................................................................................... 9. Sveopća molitva .................................................................................... 10. Navještaj Pisma u euharistijskom slavlju u drugim obrednim tradicijama ............................................................................................. 10.1. Bizantska liturgija . ....................................................................... 10.2. Mozarapska liturgija .................................................................... 10.3. Ambrozijanska liturgija ................................................................ Šesto poglavlje PRIPRAVA DAROVA .................................................................................... 1. »Prinos«? ............................................................................................... 2. »Plod zemlje i rada ruku čovječjih« ...................................................... 3. Molitve koje prate pripravu darova ....................................................... 4. Kađenje pripravljenih darova i pranje ruku ........................................... 5. Molite, braćo (Orate, fratres) ................................................................ 6. Darovna molitva .................................................................................... 7. Priprava darova u euharistijskom slavlju u drugim obrednim tradicijama ............................................................................................. 7.1. Bizantska liturgija . ......................................................................... 7.2. Mozarapska liturgija ...................................................................... 7. 3. Ambrozijanska liturgija ................................................................. Sedmo poglavlje VELIKA EUHARISTIJSKA MOLITVA . ...................................................... 1. Pojam »velike molitve« ......................................................................... 2. Struktura velike euharistijske molitve ................................................... 3. Četiri euharistijske molitve u Rimskome misalu iz 1970. ..................... 3.1. Rimski kanon .................................................................................. 3.2. Druga euharistijska molitva ........................................................... 3.3. Treća euharistijska molitva ............................................................ 3.4. Četvrta euharistijska molitva ......................................................... 4. Druge euharistijske molitve ................................................................... 5. Otvorena pitanja i želje za euharistijsku molitvu .................................. 6. Euharistijska molitva/anafora u euharistijskom slavlju u drugim obrednim tradicijama .............................................................................

307 308 309 310 311 313 314 314 315 315 319 319 321 322 323 324 325 326 326 326 327 329 329 330 337 337 339 339 339 340 340 341 XV

6.1. Bizantska liturgija . ......................................................................... 341 6.2. Mozarapska liturgija ...................................................................... 342 6.3. Ambrozijanska liturgija .................................................................. 342 Osmo poglavlje OBREDI PRIČESTI ....................................................................................... 1. Očenaš ................................................................................................... 2. Obred mira ............................................................................................. 3. Lomljenje, Jaganjče Božji i Miješanje (Fractio, Agnus Dei i Commixtio) ............................................................................................ 4. Pričest .................................................................................................... 4.1. Priprava . ........................................................................................ 4.2. Poziv ............................................................................................... 4.3. Dijeljenje pričesti ........................................................................... 5. Otpust . ................................................................................................... 5.1. Obavijesti . ...................................................................................... 5.2. Blagoslov ........................................................................................ 5.3 Otpust .............................................................................................. 5.4. Poljubac oltaru i izlazak . ............................................................... 6. Obredi pričesti u euharistijskom slavlju u drugim obrednim tradicijama ............................................................................................. 6.1. Bizantska liturgija . ......................................................................... 6.2. Mozarapska liturgija ...................................................................... 6.3. Ambrozijanska liturgija ..................................................................

345 345 346 347 349 349 350 350 353 353 354 355 356 356 356 356 357

ČETVRTI DIO

SAKRAMENTALNA SLAVLJA U CRKVI

Prvo poglavlje SAKRAMENTI I NJIHOV ODNOS S EUHARISTIJOM, TEMELJNIM SAKRAMENTOM ................................................................. 1. Sakramenti kao sredstva posvećenja čovjeka i svijeta .......................... 2. »Podjeljivati« ili »slaviti« sakramente? . ............................................... 3. »Sredstva milosti« ili temeljni čini? ...................................................... 4. Riječ i znakovi ....................................................................................... 5. Obrednik ................................................................................................ XVI

365 365 366 367 368 369

Drugo poglavlje SAKRAMENTI INICIJACIJE ....................................................................... 1. Značenje inicijacije ................................................................................ 2. Kršćanska inicijacija u ranoj Crkvi ....................................................... 3. Slavlje krštenja djece: razvoj i današnja forma ..................................... 4. Današnji obred pristupa odraslih u Crkvu ............................................. 4.1. Inicijacija odraslih ......................................................................... 4.2. Priprava pristupa djece koja su sposobna za katehizaciju ............ 4.3. Pokušaj teološkog vrjednovanja . ................................................... 5. Potvrda u povijesti i sadašnjosti: nepogodno prihvaćanje starih tradicija? ................................................................................................ 5.1. Pogrešno shvaćanje potvrde ........................................................... 5.2. Teologija i praksa potvrde kod istočnih kršćana kao korektiv? ..... 5.3. Obnovljeni Red potvrde .................................................................. 6. Od krsnog zajedništva do prve pričesti: euharistija kao dio inicijacije..... 7. Inicijacija u istočnim tradicijama ..........................................................

373 373 374 376 380 380 383 383 384 384 385 386 388 389

Treće poglavlje ŠTOVANJE EUHARISTIJE IZVAN MISE ................................................... 1. Pričest izvan mise .................................................................................. 2. Pričest bolesnika i popudbina ................................................................ 3. Euharistijsko klanjanje ..........................................................................

393 393 395 396

Četvrto poglavlje SAKRAMENT POMIRENJA ........................................................................ 1. »Liturgijski etos« ................................................................................... 2. Sakrament pomirenja kroz povijest i danas ........................................... 3. Novi obred pomirenja ............................................................................ 4. Slavlje pomirenja u bizantskom obredu ................................................ 5. Pomirenje u reformiranim Crkvama ......................................................

401 401 402 406 408 409

Peto poglavlje BOLESNIČKO POMAZANJE ...................................................................... 411 1. Obećanje života za čovjekovo tijelo i dušu ........................................... 411 2. Povijesni razvoj: od pomazanja bolesnika do »posljednjeg pomazanja«..... 412 3. Reforma: od »posljednjeg« do bolesničkog pomazanja ......................... 415 4. Otvorena pitanja ..................................................................................... 417 5. Bizantski Euchelaion ............................................................................. 419 XVII

Šesto poglavlje SAKRAMENT SVETOGA REDA . ............................................................... 1. Obnova liturgije ređenja ........................................................................ 2. Obred ređenja kroz povijest i danas ...................................................... 3. Slavlje postavljanja u službe (ministeria) . ............................................ 4. Bizantska liturgija ređenja .....................................................................

421 421 422 428 430

Sedmo poglavlje SAKRAMENT ŽENIDBE ............................................................................. 1. O povijesti slavlja ženidbe . ................................................................... 2. Obnovljena liturgija ženidbe . ................................................................ 3. Bizantsko »slavlje krunjenja« . .............................................................. 4. Tko je službenik ženidbe? ..................................................................... 5. Takozvana »ekumenska ženidba« . ........................................................ 6. Liturgijsko slavlje obljetnicā ženidbe ....................................................

435 435 438 439 440 444 445

Osmo poglavlje DRUGI BLAGOSLOVNI ČINI U CRKVI . .................................................. 1. Sakramentali onkraj sedam sakramenata . ............................................. 2. Blagoslovi .............................................................................................. 3. Egzorcizam ............................................................................................ 4. Sakramentali u redovničkim zajednicama ............................................. 5. Bogoslužje sprovoda . ............................................................................

447 447 448 452 453 455

PETI DIO

POSVEĆENJE VREMENA 1: LITURGIA VERBI. BOGOSLUŽJE ČASOVA I LITURGIJA RIJEČI BOŽJE

Prvo poglavlje POSVEĆENJE VREMENA ........................................................................... 1. Načela teologije molitve ........................................................................ 2. Temeljne smjernice Opće uredbe Liturgije časova ................................ 3. Uzvišena teologija molitve i nasušna potreba za molitvom .................. 4. Posljedice u odnosu na određenje argumenta ........................................ XVIII

463 463 466 468 471

Drugo poglavlje POVIJESNI RAZVOJ LITURGIJE ČASOVA . ............................................. 1. Židovska predaja i rani razvoj ............................................................... 2. Molitva časova prema katedralnom i monaškom stilu .......................... 3. Od Liturgije časova do recitiranja Brevijara ......................................... 4. Obnovljena Liturgija časova . ................................................................ Treće poglavlje NOVA LITURGIJA ČASOVA I NJEZINI ELEMENTI ................................ 1. Nova Liturgija časova . .......................................................................... 1.1. Služba čitanja ................................................................................. 1.2. Jutarnja i Večernja ......................................................................... 1.3. »Manji« ili »srednji« časovi: Treći, Šesti i Deveti . ........................ 1.4. Povečerje ........................................................................................ 1.5. Spajanje pojedinih časova s misom i među sobom . ....................... 2. Pojedini elementi Liturgije časova ........................................................ 2.1. Pozivnik (Invitatorium) . ................................................................. 2.2. Himni .............................................................................................. 2.3. Psalmodija ...................................................................................... 2.4. Čitanja u Časoslovu ....................................................................... 2.5. Evanđeoski hvalospjevi: Blagoslovljen – Veliča – Sad otpuštaš..... 2.6. Molbenice i zagovorne prošnje . ..................................................... 2.7. Molitva Gospodnja i zaključni obredi ............................................ 2.8. Marijanske antifone kojima se zaključuje Povečerje ..................... 3. Prijedlozi u odnosu na nove elemente ili na one koje treba obnoviti u Liturgiji časova ...................................................................................

475 475 477 483 486 491 491 491 493 494 495 495 496 496 496 498 499 501 502 503 504 505

Četvrto poglavlje LITURGIJA ČASOVA U ISTOČNIM I REFORMIRANIM CRKVAMA .... 1. Liturgija časova u Crkvi bizantskog obreda .......................................... 2. Liturgija časova u reformiranim Crkvama ............................................ 3. Liturgija časova u Anglikanskoj Crkvi ..................................................

509 509 512 514

Peto poglavlje POBOŽNE VJEŽBE . ..................................................................................... 1. Bogoslužje riječi uz Liturgiju časova .................................................... 2. Primjeri pučke pobožnosti ..................................................................... 2.1. Pobožnost Presvetomu oltarskom sakramentu ............................... 2.2. Križni put ........................................................................................

517 517 519 519 521 XIX

2.3. Bogoslužje riječi marijanskog karaktera i oblici marijanske pobožnosti . ......................................................................................522 2.4. Slavlje Božje riječi ...........................................................................524

ŠESTI DIO

POSVEĆENJE VREMENA 2: SLAVLJE GODINE GOSPODNJE

Prvo poglavlje GODINA GOSPODNJA: GODIŠNJA SLAVLJA KRISTOVIH SPASENJSKIH OTAJSTAVA..............531 1. Slavlja u krugu godine ............................................................................ 533 2. Židovski blagdanski kalendar ................................................................. 535 3. Nazivlje kršćanskih slavlja u krugu godine ............................................ 537 4. Blagdani događaja i idejni blagdani ....................................................... 538 5. Datum blagdana kao ekumenski problem .............................................. 540 6. Slavlje u krugu godine u bizantskom obredu ......................................... 542 7. Slavlje u krugu godine u reformiranim Crkvama ................................... 543 Drugo poglavlje NEDJELJA KAO TJEDNI VAZAM, KRŠĆANSKI TJEDAN, KVATRE .................................................................547 1. Nedjelja . ................................................................................................. 547 1.1. Tjedan ............................................................................................. 547 1.2. Židovska subota .............................................................................. 548 1.3. Nazivi nedjelje ................................................................................ 549 1.4. Nedjeljno euharistijsko slavlje ....................................................... 550 1.5. Obveza sudjelovanja na nedjeljnome euharistijskom slavlju ......... 552 1.6. Slabljenje vazmenog obilježja nedjelje . ......................................... 554 1.7. Nedjelja u liturgijskoj obnovi.......................................................... 555 2. Tjedan...................................................................................................... 557 3. Kvatre...................................................................................................... 559

Treće poglavlje VAZMENI BLAGDANSKI CIKLUS ............................................................ 1. Židovski blagdan Pashe i kršćanski Vazam ........................................... 2. O povijesti kršćanskog slavljenja Vazma .............................................. 3. Bogoslužje Velikog tjedna i vazmenog trodnevlja ................................ 3.1. Cvjetnica . ....................................................................................... 3.2. Veliki četvrtak ................................................................................. 3.3. Veliki petak . .................................................................................... 3.4. Slavlje vazmenog bdjenja ............................................................... 3.5. Vazmena nedjelja ............................................................................ 4. Korizma: vazmeno vrijeme pokore ....................................................... 5. Pedesetnica: vazmeno vrijeme radosti . .................................................

561 561 563 567 567 568 569 571 574 574 578

Četvrto poglavlje BOŽIĆNI BLAGDANSKI CIKLUS . ............................................................ 1. Došašće .................................................................................................. 2. Božić (25. prosinca) . ............................................................................. 3. Božićna osmina....................................................................................... 4. Bogojavljenje (6. siječnja) i Krštenje Gospodinovo . ............................ 5. Prikazanje Gospodinovo (2. veljače) ..................................................... 6. Navještenje Gospodinovo (25. ožujka) .................................................

583 583 586 588 590 592 593

Peto poglavlje GOSPODNJI BLAGDANI TIJEKOM LITURGIJSKE GODINE ................ 1. Tijelovo (druga nedjelja nakon Pedesetnice) ......................................... 2. Svetkovina Presvetog Srca Isusova (treći petak nakon Pedesetnice)..... 3. Krist Kralj (posljednja nedjelja vremena kroz godinu) ......................... 4. Preobraženje Gospodinovo (6. kolovoza) ............................................. 5. Uzvišenje Svetoga Križa (14. rujna) . .................................................... 6. Slavlje posvete crkve .............................................................................

597 597 599 601 602 602 604

Šesto poglavlje MARIJANSKI I SVETAČKI BLAGDANI..................................................... 1. Uvod u teologiju štovanja svetih.................................................................. 2. O povijesnom razvoju »sanktorala«............................................................. 3. Svetkovine i blagdani Blažene Djevice Marije............................................ 3.1. Svetkovina Djevice i Majke Božje, Bezgrješne................................ 3.2. Blagdan Pohođenja Blažene Djevice Marije (31. svibnja / 2. srpnja)..........................................................................................

607 607 609 612 613 613 XXI

3.3. Svetkovina Uznesenja Blažene Djevice Marije na nebo (15. kolovoza) ................................................................................. 3.4. Blagdan Rođenja Blažene Djevice Marije (8. rujna) ..................... 3.5. Drugi spomendani Blažene Djevice Marije u krugu godine .......... 4. Svetkovine i blagdani svetih .................................................................. 4.1. Svi sveti (1. studenoga) i Spomen svih vjernih pokojnika (2. studenoga) ................................................................................. 4.2. Svetkovina Svetoga Josipa (19. ožujka) . ........................................ 4.3. Svetkovina Rođenja sv. Ivana Krstitelja (24. lipnja) i drugi blagdani sv. Ivana . ......................................................................... 4.4. Svetkovina apostola Petra i Pavla (29. lipnja) i drugi blagdani apostola .......................................................................................... 4.5. Blagdan arkanđela (29. rujna) i drugi blagdani anđela ................

614 615 615 618 618 620 620 621 623

KAZALO IMENA .......................................................................................... 627 ANALITIČKO KAZALO .............................................................................. 643

XXII

PREDGOVOR DRUGOM IZDANJU

Sedam godina nakon objavljivanja prvog izdanja ovog priručnika pojavila se potreba pripreme drugog izdanja. Razumljivo je što prvo izdanje nije moglo pratiti razvoj discipline posljednjih godina. To se odnosi, u prvom redu, na ažuriranje bibliografije. Ali treba također uzeti u obzir i neke ključne točke. Ističem ovdje složeni ekleziološki problem: u situaciji nedostatka svećenika, koji u nekim Crkvama poprima katastrofalne dimenzije, i prema tome povezane sve veće uloge laika u liturgiji, teološka se uloga i važnost zaređenog službenika sve više relativizira, štoviše, stavlja u pitanje, i to upravo polazeći iz perspektive liturgike. Neki problemi stantis et cadentis Ecclesiae, te stoga i liturgije, nalažu nedvojbene »liturgijske kristologije«; u odnosu prema njima, i mi, na tragu Jeana Corbona, ponavljamo i potvrđujemo naše stajalište, koje je bilo s više strana kritizirano, o redu »pred-liturgijskog vremena« koje je prethodilo utjelovljenju Sina Božjega. Prema svim onim teološkim strujama gdjekad aktualnim ili pak samo potencijalnim, koje na određen način žele relativizirati osobu i spasenjsku vrijednost Onoga pred čijim se imenom prigiba svako koljeno nebesnikā, zemnikā i podzemnikā (Fil 2, 9), valja iznova potvrditi temeljnu neuništivu jezgru kršćanske vjere. Željeli bismo da i drugo izdanje ovog priručnika, na mjerodavan teološki način, može poslužiti kao uvod u kršćansko bogoslužje, te da povrh svega pobudi i osnaži ljubav prema liturgiji. Bisten, zima 2001. Michael Kunzler

PREDGOVOR

Ovim sveskom, koji obrađuje liturgiju Crkve, nastavlja se inicijativa priručnika niza AMATECA. Studente teologije treba uvoditi u povijest bogoslužja, u njezinu sadašnju formu te u odgovarajuću teološku sistematizaciju. Trebaju upoznati strukture u razvoju, duhovna traganja povezana s liturgijskim činima kao i pitanja o liturgiji u budućnosti. Onkraj mijena vremena i kultura, bogoslužje koje Crkva prinosi Bogu moguće je samo kao odgovor na djelo trojstvenog Boga koje je obavio i nastavlja vršiti u Crkvi. Liturgija je povrh svega Božja služba koju On daruje Crkvi, djelo za mnogu braću i sestre, za braću njegova Sina. Osim toga, liturgija Crkve moguća je samo kao odgovor na djelo Božje. »Bog nema potrebu ni za čim, nego čovjek ima potrebu za zajedništvom s Bogom. Slava čovjekova sastoji se u tome da ostane i da se uščuva u službi Bogu.« (Irenej Lionski, Adv. haer. IV, 14, 1). Glavni motiv koji se provlači kroz čitavo djelo zamisao je priopćivanja između Boga i čovjeka, izvora života, odnosno tema pobožanstvenjenja. Prvi dio govori o Božjem silasku ljudima, o katabatskoj dimenziji bogoslužja, kao pozivu upućenu ljudima da pristupe punini božanskog života. Tema je drugog dijela prihvaćanje tog poziva, uzdignuće čovjekovo prema Bogu, odnosno anabatska dimenzija bogoslužja. Dok ova dva dijela tvore takozvanu »opću liturgiku«, od 3. do 6. dijela obrađuju se zasebne teme: slavlje euharistije, sakramenata, sakramentala, Liturgija časova i bogoslužje riječi Božje kao i liturgijska godina. Ova knjiga, zacijelo, prenosi određeno znanje. No ona prije svega želi pobuditi i osnažiti ljubav za bogoslužje, za službu koju Bog vrši prema mnogima (»liturgija«) i za službu koju mnogi vjernici vrše na slavu Božju (»liturgija«), da bi ovaj naš svijet uzmogao osjetiti prisutnost nebeske liturgije. Potrebno joj je pristupiti da bi ljudi i po njima sav svijet sudjelovao na slavi Stvoritelja i Otkupitelja i da bi tako dosegnuli svoje vlastito dostojanstvo i ljepotu. Stoga ovu knjigu nudimo svim kršćanima – bez obzira na njihovu ministerijalnu različitost – pozvanima slaviti liturgiju riječima molitve preuzete iz liturgije sv. Bazilija koja otvara Arhieratikón, Pontifikal grčke Crkve. 3

(Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ κτίσας ἡμᾶς καὶ ἀγαγών είς τὴν ζωὴν ταύτην, ὁ ὑποδείξας ἡμῖν ὁδοὺς εἰς σωτηρίαν, ὁ χαρισάμενος ἡμῖν οὐρανίων μυστηρίων ἀποκάλυψιν καὶ θέμενος ἡμᾶς είςτὴν διακονίαν ταύτην, ἐν τῇ δυνάμει τοὑ Πνεύματός σου τοὑ Ἁγίου, εὐδόκησον δή, Κύριε, τοῦ γενέσθαι ἡμᾶς διακόνους τῆς καινῆς σου Διαθήκης, λειτουργοὺς τῶν ἁγίων σου Μυστηρίων). »Gospodine, Bože naš, koji si nas stvorio i darovao nam ovaj život, koji si nam pokazao putove spasenja, koji si nas blagoslovio objavom nebeskih otajstava i koji si nas postavio da vršimo ovu službu, učini nas dostojnima, Gospodine, po snazi Duha Svetoga, da postanemo službenici tvoga novog saveza, slavitelji tvojih svetih otajstava.« Zahvaljujemo gđi Gertrudi Fickinger i gosp. Michaelu Bredecku, studentu teologije, na njihovoj vrijednoj suradnji u ostvarenju ovog djela. Paderborn, zima 1994. Michael Kunzler Carolo Etscheid et Hermanno Helmig Trevirensibus, Gerhardo Lachmann Paderbornensi Patribus spiritualibus dedicatum.

Prvo poglavlje

»TEOLOŠKI OBRAT« U LITURGICI?

1. O »antropološkom obratu« u teologiji Zacijelo, nije moguće pružiti cjelovit pregled složenih teoloških razvoja tijekom XX. stoljeća. Unatoč tomu, često se navodi jedna pojava koja je obilježila noviji teološki hod: riječ je o »antropološkom obratu«. Katkad se ovom koncepcijom želi naglasiti prekid u teološkom mišljenju koje je obilježilo razdoblje Sabora i onoga što je uslijedilo nakon njega, odnosno, prekid s teologijom prethodnih razdoblja koja je bila manje orijentirana na čovjekovu zbilju. Koje god značenje dali tom pojmu »obrata«, izričaji poput »antropološki obrat / antropološka transformacija« mogu se pripisati Karlu Rahneru. »Antropološki obrat«, prema Rahneru, znači sljedeće: svaki govor o Bogu i o božanskoj objavi proizlazi iz transcendentalnog pitanja koje čovjek postavlja o samome sebi. To pitanje nije traganje za uvećanjem znanja kojega bi se, u slučaju potrebe, moglo odreći da se sebi ne naškodi, jer Bog »nije predmet pokraj drugih predmeta u prostoru čovjekova iskustva a posteriori, nego je izvorni temelj, apsolutna budućnost svake zbilje«.1 Teologija treba svagda govoriti o čovjekovu spasenju i s tim u svezi treba postavljati pitanja o njemu i o svijetu unutar kojega se on zapitkuje i koji ga na svoj način potiče da se upita. Čovjek je stalno upućen na apsolutno biće; on je sam dio svijeta u kojem živi i taj svijet ga potiče da se upita o onome što je onkraj života i iskustva ovoga svijeta. Stoga povijest svijeta »nije povijest progresivna uzmicanja kršćanske vjere«, nego se u svakom trenutku pred teologijom uvijek iznova postavlja zadaća prenošenja vjerskih istina ljudima različitih povijesnih epoha.2 Koliko god je, prema Rahneru, antropološki obrat bio nužan u teologiji i koliko god se napora uložilo u pokušaj utemeljenja

Rahner, Theologie und Anthropologie, str. 50. Usp. Fries, Theologie als Anthropologie, str. 55.

1 2

nove teologije, prikladne za »situaciju današnjeg doba«,3 ona nije ostala imuna na kritike. Scheffczyk upozorava na bliskost s egzistencijalističkom filozofijom.4 Pannenberg zamjećuje opasnost »antropološkog zatiranja teologije«, opasnost »da se u teologiji čovjek zaokuplja samo samim sobom, umjesto Bogom, gubeći iz vida predmet teologije«.5 Naposljetku Häußling ne isključuje »da ‘antropološki obrat’ ne predstavlja znak opće nesposobnosti vjere u Boga.«6 Unatoč opasnostima, jednostranosti i parcijalnosti, Pannenberg je odlučno za antropološki usmjerenu teologiju.7 Häußling usto navodi slabosti Rahnerova sakramentalnog nauka. »Sakrament se ne doživljava kao stvarnost koja proizlazi izvana, već osvjetljuje unutrašnje strukture ljudskog čina (actus humanus) utemeljenog na ‘vjeri’.«8 Je li Rahner zbilja sposoban uščuvati spasenjsko značenje sakramenata i stoga liturgijskih čina Crkve? »Izrazita slabost tog mišljenja sastoji se u nesposobnosti da se na jednostavan i jasan način kaže zašto postoje sakramenti – jer nije dostatno da su oni tek ‘model’ Riječi koja se na valjan način očituje u Crkvi – i kako kršćanin na njima sudjeluje na onome što već ima i čak – kao što sugeriraju neki iskazi – ima na različit način, štoviše, na bolji, jasniji i prikladniji način, tj. u jasnom određenju dara vjere koji obuhvaća čitavu osobu. Ako je istinita ta primjedba, onda se treba donijeti sljedeći zaključak: u sakramentima je čovjek pozvan (sudjelovati) na djelu, koji ga u bîti ne uzima zaozbiljno budući da on pristupa nečemu u čemu se već nalazi i iz čega crpi svoju vlastitu snagu ono što treba ostvariti.«9 2. Katabatski obrat u liturgijskoj teologiji I liturgijska teologija treba poći od čovjeka. Häußling smatra da kod Rahnera prethodno »katabatsko razumijevanje sakramenata« treba biti korigirano s »anabatskom perspektivom«. Usp. RAHNER, Theologie und Anthropologie, str. 55s., gdje upućuje i na Metzovo djelo. Usp. L. Scheffczyk, Die Frage nach der Gottebenbildlichkeit in der modernen Theologie, u: Isti (ur.), Der Mensch als Bild Gottes, Darmstadt, 1969., (Wege der Forschung, CXXIV), IXLIV.IX-XI. 5 PANNENBERG, Anthropologie in theol. Perspektive, str. 15. 6 Usp. A. A. Häußling, Odo Casel – Noch von Aktualität? Eine Rückschau in eigener Sache aus Anlaß des hundertsten Geburtstages des ersten Herausgebers, u: ALw 28, (1986.), str. 357– 387.362. 7 Usp. PANNENBERG, Anthropologie in theol. Perspektive, str. 16. 8 HÄUSSLING, Odo Casel – Noch von Aktualität?, str. 372. O istome također usp. Rahner, Theologie und Anthropologie, str. 63s. 9 Isto, str. 379s. 3 4

Tako se ustrojavaju dvije koncepcije važne za teologiju liturgije nakon Drugoga vatikanskog sabora: katabaza i anabaza. One opisuju liturgiju na komplementaran način kao dijalog između Boga i čovjeka. Upravo božanski silazak (katabatski i soteriološki/otkupiteljski/ vid) omogućuje čovjekovo uzdignuće (anabatski i lautreutski/hvalidbeni/ vid) u hvali, u prošnji i u slavlju. »Saborski opis liturgije, na temelju njezinih dvaju vidova opisanih u članku 7. (Konstitucije Sacrosanctum concilium, op. prev.), teško se može dovoljno shvatiti u čitavom svojem značenju.«10 Liturgija je »vršenje Kristove svećeničke službe: u njoj se pomoću vidljivih znakova označuje i, tako pojedinom znaku svojstven, obavlja čovjekovo posvećenje te tako otajstveno tijelo Isusa Krista, Glava i udovi, vrše cjelokupno javno bogoslužje. Stoga je svako liturgijsko slavlje – budući da je ono djelo Krista Svećenika i njegova tijela, koje je Crkva – u najpotpunijem smislu sveto djelo, i s njim se, s obzirom na isti naslov i isti stupanj, po djelotvornosti ne može izjednačiti ni jedan drugi čin Crkve.« (SC, br. 7). Liturgija je dijalog: »Božji dar spasenja u riječi i sakramentu (čije vršenje… tvori liturgijsko djelo i događaj koji se uzdižu k Bogu ne samo jer su popraćeni činima onoga tko ih podjeljuje i tko ih prima) i čovjekov odgovor Bogu obilježen milošću. U svakome liturgijskom činu trebaju se pronaći oba vida.«11 Ova dva vida, katabatski-soteriološki kao i onaj anabatski-lautreutski, dvije su među sobom povezane perspektive koje se odnose na jednu te istu stvarnost. Bog nema potrebe za slavom koju će mu svojim štovanjem pružiti čovjek. On je već proslavljen u ljudskom životu, kad se njegova božanska slava (doxa) očituje sa svom svojom snagom u čovjekovu dioništvu na punini života. Riječima Irineja Lionskog rečeno: »Slava je Božja živ čovjek; ali čovjekov život se sastoji u gledanju Boga.«12 Jedinstvo katabaze i anabaze, soterie i latreie, proizlazi iz priopćivanja božanskog života čovjeku i iz njegova uranjanja u puninu božanskog života.13 Ako se slava Božja sastoji u činjenici da čovjek, u dijalogu sa svojim Stvoriteljem i u dioništvu na punini njegova života postiže ostvarenje svojega bića, onda takvu životnu razmjenu može pokrenuti samo Bog. Tako upravo katabaza omogućuje anabazu, soterialateriu. Osim toga, prema Lengelingu, »bitni prioritet ‘slave’ Božje« nipošto ne protuslovi »egzistencijalnom prioritetu spa-

E. J. LENDGELING, Die Konstitution des Zweiten Vatikanischen Konzils über die heilige Li turgie. Lateinisch-deutcher Text mit einem Kommentar von Emil Joseph Lengeling, Münster, 19652., (Lebendiger Gottestdienst, 5/6), str. 26. 11 E. J. LENGELING, Werden und Bedeutung der Konstitution über die heilige Liturgie, u: nav. dj., str. 37–98.79. 12 Adv. haer. IV, 20, 7, SChr 100, 648: Gloria enim Dei vivens homo, vita autem hominis visio Dei. 13 Usp. LENGELING, Grundvollzug, str. 71; Werden und Bedeutung, str. 80. 10

senjskog vida«.14 Bog postoji i on se objavio u nedostupnu svjetlu božanskog života te se obratio čovjeku da bi ga uveo u puninu trojstvenog života. Krist je zbog toga došao na svijet. (Iv 10, 10). Na prvi pogled čini se da je dijaloška definicija liturgije manje teocentrična od one čisto kultne koja uzima u obzir slavljenje Boga u izvanjskim činima. »U stvarnosti, perspektiva koju su podupirali (prethodni) katekizmi (sve od prvog pitanja: ‘Zašto smo na zemlji…’) kao i liturgijski nauk itd., a koja je još dominantna u mentalitetu klera i naroda, bila je, zapravo, antropocentrična: slavimo Boga da bismo postigli milost i jednoga dana ušli u nebo.«15 Drugim riječima: obrat od kultne do dijaloške definicije liturgije, jasno utvrđene u liturgijskoj konstituciji, sastoji se u »teocentričnom obratu«, odnosno, u »katabatskom obratu«. 3. Antropološki i katabatski obrat ukratko Tvore li antropološki i katabatski obrat teologije u liturgijskoj perspektivi dva suprotna smjera? U antropološki orijentiranoj teologiji, kao i u definiciji liturgije u katabatskoj perspektivi, može se ne uzeti u obzir prethodno božansko djelovanje koje stoji prije svake čovjekove misli i djela. Govor o Bogu i o božanskim istinama moguć je samo zato što se Bog obratio čovjeku u svojoj objavi. Bog koji stupa u odnos s čovjekom upravo je ono što omogućuje čovjekovo traganje za njim, čovjekov govor i misao o njemu, kao i čovjekovu molitvu njemu upućenu, njegovu hvalu, žalovanje i slavlje.16 Bez prihvaćanja te prethodne katabatske dimenzije svaki teološki govor, štoviše, svako čovjekovo religijsko nagnuće u cjelini, izlažu se sumnjičenju da nisu drugo doli pokazivanje temeljnog otuđenja ili čak psihičke patologije u smislu Feuerbachove kritike projekcije.17 Za antropološki usredotočenu teologiju našega vremena, kao i za definiciju liturgije shvaćenu u dijaloškom smislu koju je ponudio Drugi vatikanski sabor postavlja se samo sljedeća alternativa: u vjeri se prihvaća i slavi činjenica da Bog djeluje za čovjekovo spasenje, da se zbiva božanska katabaza koja poziva da uđemo u puninu života ili pak religija i štovanje Boga ulaze među tipično ljudske fenomene, bivaju pred Usp. LENGELING, Grundvollzug, str. 71. LENGELING, Werden und Bedeutung, str. 80. 16 Usp. WAINWRIGHT, Der Gottesdienst als Locus Theologicus, str. 250: Liturgija je »jedinstveno djelo«, »u kojem Bog i čovjek uzajamno komuniciraju po verbalnim, materijalnim i dramatskim znakovima od Boga ustanovljenima i posredovanima po Kristu koje vjernici, poslušni Duhu, uživaju«. 17 Usp. PANNENBERG, Anthropologie in theol. Perspektive, str. 15.

metom antropologije i stoga bi također to bio njezin jedinstveni red vjerovanja, molitve i slavlja. S gledišta istočne teologije ne može postojati nikakav »antropološki obrat«, jedino ako teološka misao već nije zalutala na pogrešne putove. Sva teologija imala je i ima samo jedan jedincati predmet, teandrički princip (ljudsko-božanski) spasenjske rasporedbe u svojoj cjelini: »Radi nas ljudi i radi našega spasenja.« »Antropološki obrat« teologije, kojoj bi protivnici mogli prigovoriti da se u njoj mnogo govori o čovjeku a malo o Bogu, može biti poput njihala koje se kreće s jedne strane u drugu, u čisto intelektualno domišljanje višnje stvarnosti odvojene od čovjeka i bez ikakva odnosa s njime.18 Evdokimov s razlogom ukazuje na temeljni teandrički princip (božansko-ljudski) rasporedbe spasenja i stoga sâme teologije, upućujući na »načelo ravnoteže«.19 Upravo u teandričkoj optici nije se nikada dostatno govorilo o čovjeku, nego samo o čovjeku odvojenu od Boga, tada »antropološki obrat« u stvarnosti može postati polazište za »nevjeru«, a govor o čovjeku može žrtvovati govor o Bogu. Teološki govor o čovjeku u njegovu življenju svagda pretpostavlja odnos s Bogom koji ga je stvorio kao teandričko biće i koji u pobožanstvenjenju pronalazi svoju puninu. Osim toga, u teološkoj antropologiji, koja poseže za takvim naslovom, ne preostaje drugo doli prihvatiti izvorno božansko djelo i to vrijedi i za teocentrično razumijevanje usmjereno prema liturgiji koja razumijeva slavu Božju u prvom redu u katabatskom smislu, a koju ni na koji način ne smije zaboraviti čovjek čije se spasenje sastoji u proslavljanju Boga. To nije spojivo s jednostranim anabatskim ili antropocentričnim razumijevanjem liturgije: »U kršćanskoj liturgiji uzima se u obzir ponajprije služba koju Bog vrši u odnosu prema nama. Ta je služba Božja ono što osim svega zahtijeva i omogućuje naše bogoslužje.«20 Bibliografija Y. Congar, La Liturgie après Vatican II. Bilans, études, perspectives, Pariz, 1967. P. Eicher, Die antropologische Wende. Karl Rahners philosophischer Weg vom Wesen des Menschen zur personalen Existenz, Fribourg, 1970. G. Ferretti, La filosofia della religione come antropologia in un’opera di Karl Rahner, u: »Rivista di filosofia neoscolastica« 51, (1964.), str. 95–106. Usp. HÄUSSLING, Odo Casel – Noch von Aktualität?, str. 362. O Caselu kaže da bi ovaj »rado prihvatio antropološki obrat jer bi tako okončala teologija kao čisto mišljenje o predmetu koje nadvisuje razum«. 19 Usp. L’Orthodoxie, Pariz, 1979., str. 13s. 20 WAINWRIGHT, Der Gottestdienst als Locus Theologicus, str. 249. 18

H. Fries, Theologie als Anthropologie, u: K. Rahner – H. Fries (ur.), Theologie in Freiheit und Verantwortung, München, 1981. F. Gaboriau, Le tournant théologique aujourd’hui selon K. Rahner, Tournai, 1968. B. van der Fleijden, Karl Rahner. Darstellung und Kritik seiner Grundpositionen, Einsiedeln, 1973. E. J. Lengeling, Liturgie als Grundvollzug christlichen Lehens, u: B. Fischer – E. J. Lengeling – R. Schaeffler – F. Schulz – H. R. Müller-Schwefe, Kult in der säkularisier ten Welt, Regensburg, 1973., 63–91. J. B. Metz, Christliche Anthropozentrik. Über die Denkform des Thomas von Aquin, München, 1962. W. Pannenberg, Anthropologie in theologischer Perspektive, Göttingen, 1983. K. Rahner, Theologie und Anthropologie, u: Schriften zur Theologie, VIII., Einsiedeln –Zürich – Köln, 1967., str. 43–65. M. Schulz, Karl Rahner begegnen, Augsburg, 1999. C. Vagaggini, Lo spirito della costituzione sulla Liturgia, u: Costituzione sulla S. Litur gia, Torino, 1964., str. 5–49. G. Wainwright, Der Gottesdienst als »Locus Theologicus«, oder: Der Gottesdienst als Quelle und Thema der Liturgie, u: KuD 28, (1982.), str. 248–258.

A · M · A · T · E · C · A Liturgija Crkve Onkraj mijena vremena i kultura, bogoslužje koje Crkva prinosi Bogu moguæe je samo kao odgovor na djelo trojstvenog Boga koje je uèinio i nastavlja èiniti u Crkvi. Liturgija je povrh svega Božja služba koju On daruje Crkvi, djelo za mnogu braæu i sestre, za braæu njegova Sina. Glavni motiv koji se provlaèi kroz èitavo djelo zamisao je priopæivanja izmeðu Boga i èovjeka, odnosno tema pobožanstvenjenja. Prvi dio govori o Božjem silasku k ljudima, o katabatskoj dimenziji bogoslužja kao pozivu upuæenom ljudima da pristupe punini božanskog života. Tema drugog dijela jest prihvaæanje toga poziva, èovjekovo uzdignuæe prema Bogu, odnosno anabatska dimenzija bogoslužja. Dok ova dva dijela tvore takozvanu opæu liturgiku, od 3. do 6. dijela obraðuju se zasebne teme: slavlje euharistije, sakramenata, sakramentala, liturgija èasova i bogoslužje Božje rijeèi, kao i liturgijska godina. Ova knjiga, zacijelo, prenosi odreðeno znanje, no ona ponajprije želi pobuditi i osnažiti ljubav za bogoslužje, za službu koju Bog obnaša za mnoge i za službu koju mnogi vjernici obavljaju na slavu Božju. Michael Kunzler rodio se 1951. u Saarbrückenu, a teologiju je studirao u Trieru i Münchenu. Nakon diplome iz teologije i razlièitih studija slavenskih jezika, 1978. doktorirao je teologiju na temu mise u teologiji njemaèkih humanista pod utjecajem Erazma Rotterdamskog. Godine 1980. zareðen je za sveæenika. Nakon nekoliko godina pastoralne aktivnosti u župi i školi, 1987. habilitirao je na Fakultetu liturgijske znanosti i patrologije Sveuèilišta u Tübingenu tezom o palamitskoj sakramentalnoj teologiji i liturgici Šimuna Solunskog. Od 1988. redoviti je profesor liturgike na Teološkom fakultetu u Paderbornu. Jedno od glavnih podruèja djelovanja i istraživanja autora, koji od svojega sveæenièkog reðenja povremeno obavlja pastoralne aktivnosti za katolike bizantskog obreda, sastoji se od liturgije i duhovnosti kršæanskog Istoka, ponajprije bizantske Crkve. Mnoga njegova objavljena djela govore o kršæanskoj teologiji i duhovnosti istoènih Crkava.

ISBN 978-953-11-1225-3