Najprije čovjek by Kršćanska sadašnjost d.o.o.

IVAN GOLUB NAJPRIJE ^OVJEK

biblioteka »spectrum« 4

Ivan Golub

NAJPRIJE ^OVJEK [esto pro{ireno izdanje

KR[]ANSKA SADA[NJOST ZAGREB, 2021.

Korektura: MAJA LISJAK Prijelom: TOMISLAV ALAJBEG Oprema: JOSIP BIFFEL

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveu~ili{na knji`nica - Zagreb UDK 248.14 GOLUB, Ivan Najprije ~ovjek / Ivan Golub. - 6. pro{ireno izd. - Zagreb : Kr{}anska sada{njost, 2004. - (Biblioteka Spectrum ; 4) ISBN 953-11-0051-9

Izdaje: Kr{}anska sada{njost d.o.o., Zagreb, Maruli}ev trg 14 Odgovara: dr. Aldo Stari} Tisak: Kr{}anska sada{njost d.o.o., Zagreb Naklada: 2.000

P RO S L O V

Knjiga Najprije ~ovjek iza{la je u pet izdanja. Bila bi i u vi{e njih iza{la da ja nisam naumio tamo 1999. prirediti pro{ireno izdanje. Tada, 9. velja~e 1999. nabacio sam raspored dopuna. Dopune se ti~u skoro svih slojeva knjige. Sadrè moja nova saznanja, oprimjerenja i vlastita iskustva. U svoj jednostavnosti. Knjiga je naime nastala u vrijeme kad sam ja »krotio mlade lavove«, kako sam zvao razdoblje kad sam bio rektor »Nadbiskupskog bogoslovskog sjemeni{ta u Zagrebu«. U toj slu`bi vodio sam se rije~ima poslanice Hebrejima, da se sve}enik uzimlje od ljudi za ljude u njihovu odnosu prema Bogu, sam ogrnut slabo}om, kako bi imao razumijevanja za one koji grije{e iz neznanja. Sve}enik je ~ovjek za ~ovjeka. Uzet od ljudi za ljude. ôvjek svoga vremena za ljude svoga vremena. Kao rektor sa suradnicima posvetio sam se odgojnoj strani ìvota u sjemeni{tu. îsto duhovnu stranu po du`nosti imao je preko sebe sjemeni{ni duhovnik. Stoje}i na stanovi{tu da je sve}enik ~ovjek za ~ovjeka, drào sam, valjda mjese~no jednom, kroz tri godine pitomcima nagovore, kako se to zvalo, o osnovnim 5

stvarnostima, koje tvore ìvot ~ovjeka, o slobodi, ljubavi, radu, umoru, odmoru, igri i odgoju; ~itao sam mnogo knjiga iz toga podru~ja, pabir~io po knjigama, no nadasve razmi{ljao, osobito za svakotjednih {etnji po Sljemenu, o pabircima i o iskustvima odgojitelja i slagao svoje nagovore. Vodio sam se jo{ jednom mi{lju kao rektor sa suradnicima, a ta je, prema zapisu Markova Evan|elja, da je Isus izabrao dvanaestoricu apostola da budu s njime, da ih {alje propovijedati i da izgone zloduhe. Postalo mi je jasno, da je u sve}eni~kom pozivu prvo »biti s Njime«, s Isusom, drugim rije~ima biti prijatelj s Isusom. Shvatio sam, da se prijateljstvo s Isusom u~i kroz iskustvo prijateljstva s ~ovjekom. I ono spada na sastavnicu ~ovjeka. Prije re|enja u razgovoru nisam budu}ega sve}enika zasipao mno{tvom sitnih i sitni~avih pitanja, ve} sve sveo na jedno ali bitno pitanje: »Moète li i ho}ete li svoj ìvot zamisliti kao prijateljstvo s Isusom?« Zavr{io sam slu`bu rektora 1971., zapo~etu 1969. Bio je to napor preustrojiti sjemeni{te od tipa tridentskog sjemeni{ta, nalik samostanu, u sjemeni{te tipa II. vatikanskog koncila, uklju~ena, uronjena u mjesnu Crkvu. Pokojni dr. Janko Tomislav [agi Buni}, moj profesor i propovjednik na mladoj misi, poticao me ne jednom, da napi{em knjigu o razdoblju svojega rektorovanja. Rekao sam, kako pisati o ìvim ljudima? Kazao mi je, neka izmislim imena. Odgovorih, da }e se prepoznati. Na kraju mi je predlagao da napi{em to kao roman. Od svega toga nisam, bar za sada, ni{ta 6

u~inio. Ipak ne{to jesam: knjigu Najprije ~ovjek. Odlaze}i s rektorske du`nosti, sveànj mojih nagovora pitomcima odloìo sam kao stvar, koja mi vi{e ne treba i kojom se dalje ne kanim baviti. A onda mi sinu misao, da bih to mogao pretvoriti, preobli~iti u {tivo. Mo`da kome pokoristi. Savjetovao sam se s Vladom Pavlini}em, glavnim urednikom Glasa Koncila i profesorom s Katoli~kog bogoslovnog fakulteta u Zagrebu (gdje sam i kao rektor jednako predavao dogmatiku), dr. Josipom Tur~inovi}em (on je doslovce plakao u zagreba~koj bogosloviji, kad sam iz nje odlazio, jer da je to znakovno za sudbinu ostalih pothvata oko provo|enja Koncila u nas, budu}i da je ovo bio prvi od pothvata da se provede Koncil kod nas, konkretno da se sjemeni{te preustroji prema II. vatikanskom koncilu, pri ~emu je, govorah, trebalo ra~unati na zloporabe dane slobode, no ni pregradnja ku}e se ne moè obaviti bez jednog razdoblja nereda, poslije kojega zasja novi red). Njemu ili Pavlini}u povjerih, kako sam naumio svoje nagovore studentima, pitomcima pretvoriti u {tivo, u knjigu za svakog mladog ~ovjeka, a ne samo za sve}eni~kog pripravnika. Bili su veoma za to. Ali, kako knjizi dati naslov? Sje}am se, kako sam im pripovijedao o ~emu se u knjizi radi, i me|u ostalim kazao: »Pa o tome da sve}enik treba biti najprije ~ovjek«. »Najprije ~ovjek, pa to je najbolji naslov za knjigu«, re~e jedan od njih ili obojica skupa. Nisam ~asa ~asio ve} stavio na sveànj svojih rektorskih nagovora naslov Najprije ~ovjek. Napisao sam tada podug predgovor, gdje sam sve objasnio, mo`da ne tako do kraja kao sa7

da ovdje. A onda sam predgovor stavio u stranu i mjesto njega napisao stihove koji su mi do{li: »Kad sam prerastao odijelo/ako ga nisam istro{io/dao sam ga mla|em bratu/ Nisam ga bacio/on se veselio/i ja«. Knjiga je i{la izdanje za izdanjem. Reko{e mi da je g. Kre{imir ôsi}, »{ef« ko{arka{ke »Jugoplastike«, svakome igra~u poklonio knjigu Najprije ~ovjek. Izdava~ mi re~e da je, kad se iscrpla jedna naklada, lije~nik iz bolnice u Vinogradskoj zatraìo da naprave novo izdanje, jer on knjigu preporu~uje pacijentima. Redovnici i redovnice, magistri i magistre novicijata, kazali mi da se njome sluè u novicijatu. Sad je ona na nekim popisima u obaveznoj literaturi, pa mi u knjiàri, kada god do|em, prodava~ice vele da se traì Najprije ~ovjek. A ja ih pitam, koji ljudi je najvi{e traè: »Mladi« bio je odgovor. Neki dan pro{la je kraj mene na Opatovini ~asna sestra Angelina. Onda se vratila: »Profesor Golub?« »Glavom«, odgovorih. »Najprije ~ovjek. Dajte nam knjigu Najprije ~ovjek. Nigdje je ne mogu nabaviti. Radim s mladim ljudima, izgubljenima, ovisnicima, raspr{enima. Knjigu nam dajte.« »Nemam kod sebe ni vlastitoga primjerka, jer se s ostalim mojim radovima nalazi kod dr. Petra Ba{i}a, koji radi bibliografiju mojih radova«, ispri~ah se. Ovo je bila posljednja kap. Samo sam zavr{io predgovor »Marko Antun de Dominis teolog pomirenja« 8

ljubav

Ljubi bli`njega svoga kao samoga sebe! Biblija

LJUBAV PREMA SEBI U MISLI MAXWELLA MALTZA

ôvjekovo ostvarenje sebe pomo}u slobodne djelatnosti, rekosmo, ima dvije sastavnice: ljubav i rad. Sama rije~ ljubav spada me|u naj~e{}e rije~i na{eg vremena. Bremenita je zna~enjem. Ljubav jest prema sebi i prema drugome, kako kaè Biblija. Pjesnici su ispisali besmrtne stranice o ljubavi, kist je zabiljeìo dobrotu i kamen ovjekovje~io prijateljstvo. Mi dajemo rije~ znanstvenicima. Psihokibernetik Maxwell Maltz govorit }e nam poglavito o ~ovjekovoj ljubavi prema sebi. Psihosociolog Erich Fromm govorit }e nam posebno o ~ovjekovoj ljubavi prema drugome, prema bli`njemu. A prirodoznanstvenik-teolog Teilhard de Chardin govorit }e nam o ~ovjekovoj ljubavi prema sebi, prema drugome kao bli`njemu i prema Drugome kao transcendentnomu. Njihove misli i bilje{ke donosimo u doslovnim navodima, uz napomenu da smo tu i tamo unijeli ili modificirali podnaslove, uzimlju}i ih iz samog teksta. »Ljubi bli`njega svoga kao samoga sebe« – veli Biblija. Iz tog proizlazi dvoje. Prvo, ~ovjek treba ljubiti bli`37

njega kao {to ljubi sebe. Drugo, ~ovjek mora biti takav da ga bli`nji moè ljubiti. Drugim rije~ima, ljubav prema drugome traì kao osnovu ljubav prema sebi. ôvjek koji sebe istinski ljubi ima preduvjet da ljubi i drugoga. Tko sebi nije dobar, komu je dobar!? ôvjek koji ozbiljno sebe ljubi trsi se oko skladnog ostvarenja svoje osobe i tako omogu}uje drugima, kojima je on bli`nji, da i oni bez te{ko}a ostvare ljubav prema bli`njemu. Brojne pojave nedostatka ljubavi prema bli`njemu imaju korijen u nedostatku ljubavi prema samome sebi. ôvjek podloàn osje}aju manje vrijednosti, li{en samopo{tovanja kompenzira to agresivno{}u, dominacijom i drugim socijalnim zastranjenjima. A ~ovjek opor oteàva drugima da ostvare zakon ljubavi prema bli`njemu, zakon koji je jednako op}eljudski kao i biblijski. Oporost, izobli~enost i izbrazdanost du{evne fizionomije ~ovjekove stvara u njemu osje}aj manje vrijednosti i frustracije, {to se preru{ava u agresivnost i poti{tenost – dru{tvena zla; osje}aj pak manje vrijednosti ~ini ~ovjeka krajnje ranjivim i tako njegovoj du{evnoj fizionomiji nanosi nove oìljke, {to opet vodi u agresivnost i zatvorenost. I tako to ide stalno u krugu. ûveni ameri~ki kirurg za plasti~ne operacije dr. Maxwell Maltz, koji je s mnogih izobli~enih lica uklonio oìljke i nedostatke te im vratio lijep izgled, utvrdio je kako ljudi ~esto pate od emocionalnih ozljeda i brazgotina na svom du{evnom liku koje im smetaju da ostvare sebe u ljubavi i da ljube druge kao sami sebe. U 38

svojoj knjizi Psycho-Cybernetics (Hollywood 1967.) daje nekoliko vrlo konkretnih savjeta o tome kako da ~ovjek ostvari sebe. Iz knjige prenosimo nekoliko ulomaka koji se ti~u osje}aja manje vrijednosti (poglavlje ~etvrto, str. 51–54), ~ovjekove nesigurnosti (poglavlje deveto, str. 128–129) i otklanjanje emocionalnih oìljaka (poglavlje deseto, str. 136–152). Svoj kompleks manje vrijednosti moète izlije~iti Bar dvadeset pet posto ljudi uni{tava svoj ìvot osje}anjem manje vrijednosti... U nekom smislu svaka je osoba na ovoj zemlji inferiorna nekim drugim osobama ili nekoj drugoj osobi. Osje}aj manje vrijednosti nastaje zbog toga {to sebe prosu|ujemo i mjerimo ne po svojoj vlastitoj normi ili vrijednosti, nego po normi nekog drugog pojedinca. Kad to ~inimo, uvijek i bez izuzetka izvla~imo kra}i kraj. No, kako mislimo, vjerujemo i prihva}amo da se treba mjeriti po normi nekoga drugoga, osje}amo se bijednima, drugorazrednima, te zaklju~ujemo da ne{to s nama nije u redu. Sve se to doga|a zato {to smo dopustili da nas hipnotizira pogre{na ideja: »Ja trebam biti ovakav ili onakav«, ili: »Trebam biti kao svaki drugi«. La`nost ove ideje je providna, jer zaista nema ~vrstih zajedni~kih mjerila za to »biti kao svaki drugi«. 39

Osoba s kompleksom manje vrijednosti nosi u sebi stalnu pogre{ku da se bori za superiornost. Njezini osje}aji izviru iz krive premise: da je manje vrijedna... Te`nja za superiorno{}u dovodi u nemir, uzrokuje frustraciju, a katkad i neurozu. Inferiornost i superiornost suprotne su strane istog nov~i}a. Lijek leì u tome da se uvidi da je sam nov~i} patvoren. Istina o tebi jest ovo: Ti nisi manje vrijedan. Ti nisi vi{e vrijedan. Ti si jednostavno ti. Ti kao osobnost nisi ni u kakvom natjecanju s nekom drugom osobno{}u, jer na ovoj zemlji ne postoji ni jedna druga osoba poput tebe ili poput tvoje svojevrsne kakvo}e. Ti si individuum. Ti si pojedinac. Ti nisi poput neke druge osobe i ne moè{ nikada ni biti takav. Ti nisi ni zami{ljen da bude{ poput nekoga drugoga, niti je drugi zami{ljen da bude kao ti. Bog nije stvorio osobu po nekom posebnom pravilniku i stavio na nju etiketu govore}i: To je to. On je u~inio svako ljudsko bi}e individualnim i jedinim, upravo kao {to je i svaku snje`nu pahuljicu na~inio individualnom i pojedinom. Dr. Norton L. Williams, psihijatar, obra}aju}i se jednom lije~ni~kom skupu rekao je da se unutarnja sigurnost moè na}i samo u »otkrivanju individualnosti u sebi, u jednostavnosti i svojstvenosti samog 40

sebe, {to je blisko ideji o stvaranju ~ovjeka na Bo`ju sliku« (str. 51–54). Nesigurnost Elbert Hubbard je rekao: »Najve}a je pogre{ka koju ~ovjek moè na~initi to da se boji da ne po~ini pogre{ku«. Nesigurnost nije drugo do na~in da se izbjegne rizik pogre{ke i teret odgovornosti. Nesigurnost leì u la`noj pretpostavci da ni{ta ne moè ispasti krivo ako se ni{ta ne odlu~i. Imati krivo – to sadrì neiskazane bojazni kod osobe koja poku{ava da sebe shvati kao savr{enu. Takva osoba nikada nema krivo, nego je savr{ena u svemu. Kad bi nekada imala krivo, srozala bi se slika o njezinom savr{enom, svemo}nom ja (str. 128). Nitko nema uvijek pravo Treba shvatiti da se ne traì od ~ovjeka da uvijek ima sto posto pravo. U prirodi je stvari da napredujemo kroz djelovanje, rad, kroz pogre{ke i kroz ispravljanje svoga puta. Ne moè{ ispraviti svoga puta ako miruje{. Ne moè{ promijeniti ili ispraviti ono {to je ni{ta. Odre|ene ~injenice mora{ razmotriti u odre|enoj situaciji, zamisliti mogu}e posljedice raznih djelovanja, te izabrati onaj put koji nudi najbolje rje{enje. Svoj put moè{ ispraviti dok hoda{ (str. 128–129). 41

Samo »mali ljudi« nemaju »nikada krivo« Evo jo{ jedne pomo}i za prevladavanje nesigurnosti: to je ispravno shva}anje samopo{tovanja. Mnogi su ljudi neodlu~ni jer osje}aju gubitak samopo{tovanja ako im se dokaè da imaju krivo. Upotrijebi me|utim samopo{tovanje za sebe umjesto protiv sebe; shvati ovu istinu: Veliki ljudi i velike li~nosti ~ine pogre{ke i dopu{taju ih. Mali je ~ovjek onaj koji se boji dopustiti da ima krivo. »Nitko nije postao velik ili dobar osim preko mnogih i velikih pogre{aka« – rekao je Gladstone. »Vi{e sam nau~io od svojih pogre{aka nego od svojih uspjeha«, rekao je Sir Humphry Davy. Edison je radio beskona~no na nekom problemu, upotrebljavaju}i metodu eliminacije. Ako ga je netko zapitao da li se obeshrabrio zato {to su mnogi poku{aji postali uzaludni, obi~avao bi re}i: »Ne, nisam se obeshrabrio; kad eliminiram krivi poku{aj, na~inio sam zapravo korak naprijed« (str. 129). Kako ukloniti emocionalne oìljke Kad zadobijete fizi~ku povredu, kad se na primjer poreète po licu, va{e tijelo oblikuje u obliku oìljaka tkivo koje je i grublje i deblje od ostalog dijela koè. Svrha takvog tkiva jest da stvori za{titni pokriva~ ili ljusku, tj. da vas prirodno osigura protiv druge povrede 42

na istome mjestu. Ako cipela koja dobro ne pristaje naùlja osjetljivi dio stopala, najprije se javlja bol, a onda u obliku za{tite protiv daljnje boli i povrede priroda oblikuje ùlj – za{titnu ljusku. Isto smo to skloni ~initi i mi kad zadobijemo emocionalnu povredu, kad nas netko »rani« ili nas »naùlja«. Tada oblikujemo emocionalne ili du{evne oìljke kao samoza{titu. Veoma smo skloni tome da otvrdnemo srce, da postanemo tvrdi prema svijetu i da se povu~emo u za{titnu ljusku (str. 136). Kako vas emocionalni oìljci otu|uju od ìvota Mnogi ljudi koji nisu nikada imali fizi~ke povrede imaju unutarnje emocionalne brazgotine. U~inak s obzirom na li~nost isti je kao kod fizi~kih oìljaka. Te je ljude netko u pro{losti ranio ili uvrijedio. Da se o~uvaju od budu}e povrede, oblikuju du{evni ùlj, emocionalni oìljak za za{titu svojega ja. No to tkivo oìljaka ne brani ih samo od onog pojedinca koji ih je povrijedio nego ih ono »brani« i od svih ljudskih bi}a. Postavljen je emocionalni zid koji ne moè prije}i ni prijatelj ni neprijatelj. @ena koju je »ranio« neki mu{karac zaklela se da ne}e vi{e nikad imati povjerenja ni u jednog mu{karca. Dje~ak ~ije su »ja« raskomadali despotski i okrutni roditelj i u~itelj odlu~it }e se na nepovjerenje prema svakom autoritetu u budu}nosti. Mu{karac ~iju je ljubav 43

odbacila neka èna zarekao se da ne}e ubudu}e imati emocionalnih dodira ni s jednim ljudskim bi}em (str. 138). Emocionalni oìljci pripomaù stvaranju prijestupnika Psihijatar Bernard Holland pokazao je da su mladi prijestupnici samo prividno veoma neovisni... »Ispod te tvrde vanjske {koljke«, kaè dr. Holland, »nalazi se lako ranjiva osoba koja èli zapravo biti ovisna o drugima«. Me|utim, oni se ne mogu pribliìti drugima jer ne èle imati u njih povjerenja. Nekada u pro{losti uvrijedila ih je osoba koja je za njih mnogo zna~ila; oni se ne usu|uju otvoriti, da opet ne budu ranjeni. Uvijek su spremni na obranu, a da sprije~e daljnje odbacivanje i bol, napadaju prvi. Tako tjeraju od sebe i prave ljude koji bi ih ljubili i koji bi im pomogli kad bi im oni dali i malo {anse (str. 138–139). Za puninu osobnosti Emocionalne brazgotine spre~avaju stvarala~ki ìvot i prije~e da budemo – kako kaè dr. Arthur W. Combs – »osoba s puninom svoje osobnosti«. Dr. Combs, profesor odgojne psihologije i savjetovanja na floridskom sveu~ili{tu, kaè da bi cilj svakog ljudskog bi}a trebao biti da postane »osoba s puninom svoje osobnosti«. To nije ne{to, kaè on, s ~ime se ra|ate, nego to 44

morate posti}i. Osobe s puninom osobnosti imaju slijede}e zna~ajke: 1. one vide sebe kao potrebne, prihvatljive i sposobne pojedince; 2. one u visokom stupnju prihva}aju sebe onakvima kakve jesu; 3. one imaju osje}aj da su jedno s drugima; 4. one imaju bogatu zalihu obavje{tenja i znanja. Osoba s emocionalnim oìljcima ima ne samo o sebi sliku kao o nepoèljnoj i nesposobnoj osobi, nego i o svijetu u kojem ìvi kao o neprijateljskom mjestu. Njezin osnovni odnos prema svijetu jest odnos neprijateljstva, a njezin dodir s ostalim ljudima ne zasniva se na davanju i primanju, suradnji i suveselju, nego na zamislima nadmetanja, borbe i obrane. Ona ne moè biti milosrdna ni prema drugima ni prema sebi. Jalovost, agresija i osamljenost cijena su {to je takva osoba pla}a (str. 139–140). Tri pravila imunizacije protiv emocionalnih povreda 1. Biti odve} velik da bi se osje}ao zastra{en

Mnogi se ljudi stra{no »povrijede« i pri neznatnom ubodu igle, {to se ina~e nazivlje dru{tvenom osjetljivo{}u. Svatko poznaje nekoga u obitelji, u uredu ili u krugu prijatelja koji ima osjetljivu ko`u, pa drugi moraju biti stalno na oprezu da ga ne uvrijede kojom nedu`nom rije~ju ili gestom. Poznata je psiholo{ka ~inje45

nica da ljudi koji se vrlo lako vrije|aju imaju najmanje samopo{tovanja. Stvarna zabadanja i ignoriranja, koja strahovito poga|aju osobu niskog samopo{tovanja, ne ostavljaju ni zareza na osobi koja misli o sebi dobro. Osoba koja se osje}a nedostojnom, koja sumnja u svoje vlastite sposobnosti, te ima slabo mi{ljenje o sebi, postaje ljubomorna i zavidna zbog svake sitnice. To je osoba koja tajno sumnja u svoju vrijednost i osje}a se nesigurnom u sebi, te vidi prijetnje svome ja i tamo gdje ih nema. Svima nam je potrebna stanovita koli~ina emocionalne tvrdo}e i ego-sigurnosti da bismo se obranili od stvarnih i umi{ljenih prijetnji na{emu ja. Na{e tijelo ima sloj vanjske koè, epiderme, koja nas ~uva od invazije bakterija, lak{ih udaraca i modrica. Dovoljno je debela da nas {titi i od malih rana, ali nije tako debela i ~vrsta da nas brani od osje}anja. Mnogi nemaju epiderme na svome ja. Imaju samo tanku osjetljivu nutarnju koù. Oni trebaju postati emocionalno ~vr{}i, tako da jednostavno ignoriraju manje udarce i prijetnje svojemu ja. Trebaju tako|er izgraditi svoje samopo{tovanje, ste}i primjereniju sliku o sebi, tako da ih ne upla{i svaka prijetnja i udarac. Jak se ~ovjek ne pla{i neznatne opasnosti, a slab se i nje boji. Na isti na~in zdravo, jako ja ne osje}a se upla{enim zbog kakve nedu`ne opaske. Osoba koja osje}a da joj i najmanja primjedba ugroàva vrijednost njenog ja, ima slabo ja i premalo samopo{tovanja. Ona je okrenuta samo prema sebi, te{ko je 46

SADR@AJ

Proslov ...................................................................................... 5

SLOBODA ............................................................................ 13 Mo}i ljubiti ili uvid u Pavlovo poimanje slobode .................... 15 Izabrati dobro ili neurofiziologija i sloboda ............................ 17 Prava i la`na spontanost ................................................. 18 Za optimalno funkcioniranje mozga kao organa slobode ..................................................................... 20 [to je dobro, a {to zlo? ................................................... 21 Uro|ene te`nje izopa~avanja .......................................... 23 ôvjek - to je ljubav ...................................................... 24 Roditi se do kraja ili socijalna psihologija i sloboda ................. 27 Sloboda od i sloboda za ..................................................27 [to zna~i roditi se .......................................................... 29 Jesmo li slobodni? .......................................................... 30 Cijena slobode ............................................................... 31 Dvije sastavnice spontane djelatnosti ............................. 33 LJUBAV ................................................................................. 35 Ljubav prema sebi u misli Maxwella Maltza ......................... 37 Svoj kompleks manje vrijednosti moète izlije~iti ........... 39 Nesigurnost ................................................................... 41 Nitko nema uvijek pravo ............................................... 41 Samo mali ljudi nemaju nikada krivo ............................. 42 Kako ukloniti emocionalne oìljke ................................. 42 Kako vas emocionalni oìljci otu|uju od ìvota ............. 43 Emocionalni oìljci pripomaù stvaranju prijestupnika ........ 44 Za puninu osobnosti ...................................................... 44

299

Tri pravila imunizacije protiv emocionalnih povreda ........ 45 Opu{tanje ublaùje emocionalne udarce ........................ 49 Kako ukloniti stare emocionalne oìljke ......................... 49 Obnovite svoj duhovni izgled ........................................ 50 Mogu oprostiti, ali ne mogu zaboraviti .......................... 51 Osvetni~ko opra{tanje .................................................... 51 Tko èli ostati mlad ....................................................... 54 Iz Frommovih spisa o ljubavi prema drugomu ....................... 56 Bez ljubavi ljudski rod ne bi mogao opstati ni jedan dan .............................................................. 56 [to zna~i ljubiti .............................................................. 57 Elementi ljubavi ............................................................ 59 Spoznati tajnu ~ovjeka ................................................... 61 @elja za sjedinjenjem mu{kog i ènskog spola ................ 63 Neki osnovni oblici ljubavi ............................................ 64 Umjeti ljubiti ................................................................. 65 Discipliniranost i sabranost ............................................ 67 Osjetljivost na samoga sebe ............................................ 69 Glavni uvjet za postizavanje ljubavi ................................ 70 Vjera u ljubav ................................................................ 71 Ljubav je aktivnost ......................................................... 72 Tri ljubavi Teilharda de Chardina ........................................ 74 Sre}a rasta ...................................................................... 75 RAD ....................................................................................... 79

Rad ra|a rado{}u ........................................................... 81 @ivot je stepeni~ast ........................................................ 82 Kako zapo~eti? ............................................................... 83 Rad o~ovje~uje ~ovjeka, ~ovjek o~ovje~uje rad ................ 84 Ma{tanje i razmatranje ................................................... 86 Pa`nja i koncentracija .................................................... 86 Odgojiti pa`nju ............................................................. 87 Lucidnost ...................................................................... 89 Tvrdoglavost .................................................................. 90 Rad i hiperemotivnost ................................................... 91 Impulzivnost i pla{ljivost ............................................... 92

300

Perfekcionizam .............................................................. 93 Agresivnost .................................................................... 94 Infantilnost .................................................................... 95 [ok-emocije ................................................................... 96 Obeshrabrenost i kako je suzbiti .................................... 98 Mo} rije~i ne ili savjeti doktora Fieschija ...................... 100 Ne u pojedinim prilikama ............................................ 101 Ne u op~injenosti ........................................................ 102 Primijenite zakon {utnje .............................................. 103 Strastvenost kao stil ìvota ........................................... 104 Svjesnost pomaè savjesnosti ........................................ 106 Zanosan posao - snaàn ìvot ....................................... 109 Plima i oseka ............................................................... 111 [irina i dubina ............................................................. 112 Krcanje du`nostima i izmicanje odgovornostima ......... 113 Rokovi - rogovi ............................................................ 116 Hoc anno nihil ............................................................ 117 Lijenost ....................................................................... 119 Descartesova spoznaja o {to savr{enijem djelu .............. 123 Ljubav i stvaranje ......................................................... 126 Ekstrovertirane i introvertirane osobe ........................... 129 Cijena genija ................................................................ 134 Zaljubljenost ............................................................... 136 Nikoga se ne upoznaje osim po prijateljstvu ................. 139 Vrijeme i vje~nost ........................................................ 141 Rad na na~in igre ......................................................... 143 Ivica, skoristi vreme ..................................................... 144 Sve ima svoje vrijeme ................................................... 149 [to radi{? @ivim. .......................................................... 150 UMOR ................................................................................. 153

[to je umor? ................................................................ 155 Depresija ..................................................................... 156 Bezvoljnost, melankolija i strah od ludila ..................... 157 Rad koji iscrpljuje ........................................................ 158 Osobe koje iscrpljuju ................................................... 160

301

Uzburkanost ................................................................ 162 Zagonetnost podsvijesti ............................................... 165 Kada spolnost postaje problem? ................................... 166 Autoritet ili autoritarizam? ........................................... 166 @ivotna energija ........................................................... 168 Priznati stvarnost po~etak je napretka .......................... 171 Fatalni mo`da ili skrupuloznost ................................... 174 Nao~ale za skrupulozne ................................................ 176 Rastanak sa skrupulozno{}u ......................................... 178 @ivotne energije ne smiju se rasipati, nego ih treba uve}avati ........................................................ 179 Emotivna rasipnost ...................................................... 181 Obnavljanje `ivotnih energija ...................................... 182 Zabranjeno ubijati se od rada ....................................... 184 ODMOR .............................................................................. 187

Odmor sastavni dio rada .................................................... 189 Bilje{ke i misli doktora Vittoza o radu i odmoru .................. 190 Biti u dodiru sa svime {to nas okruùje .........................190 Vr{imo u svijetu utjecaj i samim svojim nutarnjim stanjem .................................................. 191 Bit }ete emitivniji kad budete receptivniji .................... 192 Sasvim se predati svome radu ....................................... 192 Tjelesna uravnoteènost – prvi korak prema moralnoj ravnoteì .................................................. 193 Suo~ite se sa svojom sumnjom ..................................... 194 Ne umara nas rad, nego na~in kako radimo ................. 195 [to se postiè radom ili patnjom postignuto je definitivno ...........................................................195 @ivjeti svim svojim porama .......................................... 196 Sada{njost priprema budu}nost ................................... 196 Pomiriti se s ne~im zna~i ropstvo, prihvatiti ne{to zna~i sloboda ................................................. 197 Tako je dobro biti jednostavan ..................................... 198 Dobrota otvara srca, a preko srca sve se postiè ............ 198 Receptivnost mistike .................................................... 199

302

Neurofiziologija odmaranja u Paula Chaucharda ................ 201 U ~emu je problem? ......................................................201 Pjesma i ples kao psihofonija i humanizacija ................ 203 Vratiti se prirodi .......................................................... 204 Mali put o~ovje~enja .................................................... 205 Uroniti u more osjeta ................................................... 207 Osje}am, dakle jesam ................................................... 208 Tko nema vremena za odmaranje? ............................... 209 Dr. Jacobson o opu{tanju kao {ansi rada i odmora ................ 212 Umaramo se vi{e nego {to je potrebno ..........................212 Me|uovisnost `iv~ane i mi{i~ne napetosti .................... 214 Diferencijalno opu{tanje .............................................. 215 Razlika izme|u problema i odno{enja prema problemu ... 216 Kako dobro spavati ili besanica i opu{tanje .................. 217 Ne prenapre`ite svoje srce ............................................ 219 Provjereni na~in opu{tanja ili autogeni trening ............ 221 Angina temporis .......................................................... 225 Ustani i hodi ................................................................ 228 San – odmor za mozak ................................................. 232 Zora me|a ................................................................... 235 Odmor je dar za rad ..................................................... 237 Radni stol – Bo`ji dlan ................................................ 242 IGRA .................................................................................... 243

^ovjek igra~ - homo ludens ................................................. 245 Ono {to je u ~ovjeku najbolje ili igra u Platona ............ 245 Provoditi slobodno vrijeme – zahtjev prirode ili igra u Aristotela .................................................. 246 [to je to igra? ............................................................... 247 Kultura kao igra ........................................................... 248 Sport kao igra ...............................................................248 Igra koja se pretvara u posao i posao koji se preobrazuje u igru ................................................... 249 Puerilizam - igra ili raspadanje? .................................... 250 Sve je igra ili igranje u Bibliji ....................................... 251 Deus ludens - homo ludens ......................................... 252

303

ODGOJ ................................................................................ 255

Rad u ljubavi poput igre ili odgoj i samoodgoj ...................... 257 Odgajanje drugih po~inje odgojem sebe .......................257 Odgojitelj mora stalno rasti u mi{ljenju i djelovanju ............................................................... 258 Odgoj nije serijski posao .............................................. 258 Odgojitelj mora biti slobodan od potrebe za nutarnjom sigurno{}u ............................................. 259 Bez ljubavi odgoj je nemogu} ...................................... 260 Svrha odgoja je odgajanik ............................................ 261 Odgoj je suradnja u potpunoj poniznosti ..................... 261 MOLITVA ............................................................................ 263

Nobelovac Alexis Carrel o molitvi kao jednoj od ~ovjekovih sposobnosti .................................................... 265 Temeljna postavka ....................................................... 265 [to je molitva? ............................................................. 267 Kako moliti ................................................................. 267 Gdje i kad moliti ......................................................... 269 U~inci molitve ............................................................. 270 U~inci molitve na ozdravljenje ..................................... 272 Molitva - neophodna za na{ optimalni razvoj ............... 274 A molitva bi imala poneku sli~nost s djelovanjem disanja .................................................................... 276 Iskustvo Gustava Junga ................................................ 278 Rahnerov test o iskustvu Duha .................................... 279 Poput Ivana XXIII. ...................................................... 281 [to je s te{kim naravima? [to s bolesnima? ................... 283 Ne prvi nego jedini ...................................................... 286 Prijatelj Bo`ji ............................................................... 287 Slika Bo`ja ................................................................... 289 Sli~nost Bogu ............................................................... 293

304