1. „Suwerenna demokracja‖– ideologia obozu władzy w Rosji?

1. „Suwerenna demokracja” – ideologia obozu władzy w Rosji?

Kluczy interpretacyjnych, pozwalających odkryć właściwe znacznie i sens „suwerennej demokracji‖, jest wiele. Mówi się, że stanowi ona fundament nowej rosyjskiej ideologii narodowej. Pojawiają się głosy, że jest niczym więcej, jak reanimacją XIX-wiecznej doktryny „oficjalnej narodowości‖

2

. Są także autorzy, dla których „suwerenna demokracja‖ to nic nieznacząca dla polityki światowej ceremonialna fraza, typowa dla moskiewskiego światka glamurnych biurokratów, przeznaczona do konsumpcji wewnętrznej, bo pozwalająca zewrzeć szeregi partii władzy - Jednej Rosji. Nie jest to, rzecz jasna, pełny katalog proponowanych wyjaśnień tego terminu. Trudo jednak zaprzeczyć, że zdołał on zająć eksponowane miejsce w głównym nurcie rozważań o pozycji Rosji w świecie, odzwierciedlając przy okazji podstawowy dylemat rosyjskich elit: jak jednocześnie zacieśniać współpracę z Europą (czy szerzej - z Zachodem) i bronić swoich własnych interesów narodowych. Dylemat ten w syntetyczny sposób opisuje brytyjski historyk Dominic Lieven, który przypomina, że Rosja jest jednocześnie imperium, państwem o ogromnym terytorium, zamieszkałym przez wiele narodów, ale nieodmiennie pozostaje także peryferią, leżąc na okrainach Europy (cywilizacji zachodniej). Zdaniem Lievena, elity rosyjskie nigdy nie potrafiły poradzić sobie z tą dwoistością, będąc jednocześnie zawsze gotowymi do uzasadniania potęgi i imperialnej misji swojego państwa3. Uwaga brytyjskiego badacza ma zastosowanie również do naszego tematu, skoro jedną z podstawowych przesłanek „suwerennej demokracji‖ jest akcentowanie roli silnego państwa jako warunku istnienia Rosji w postaci mocarstwa. Zapewne dlatego Roman Bäcker klasyfikuje tę ideę jako „statokratyczną‖, dostrzegając w niej nie tylko quasi-ideologię rosyjskiego aparatu władzy, ale także egzemplifikację poważnych kłopotów

2 A. Okara, Sovereign Democracy: A New Russian Idea or a PR Project?, "Russia in Global Affairs", July - September 2007, No. 2, p. 19. 3 Д. Ливен, Россия как империя и периферия, «Россия в глобальной политике», ноябрьдекабрь 2008, т. 6, No. 6, с. 36-37.

rosyjskiego establishmentu, zmagającego się z pytaniem o tożsamość – swojej grupy i własnego kraju4 .

Wśród wykładni pojęcia „suwerenna demokracja‖ przeważa więc ta, w której akcentuje się pierwiastki „państwowotwórcze‖, tradycyjnie w Rosji powiązane z osobą władcy i przeciwstawiane słabo rozwiniętemu społeczeństwu, pozbawionemu głębszej świadomości swoich praw. Z drugiej jednak strony, „suwerenna demokracja‖, odwołując się do archetypicznych właściwości rosyjskiej kultury politycznej, stanowi także doskonały przykład skutecznej narracji obozu władzy, w zasadzie zrozumiałej dla zdecydowanej większości obywateli Rosji, niekoniecznie zaś możliwej do przyjęcia dla państw czy środowisk opiniotwórczych w krajach zachodniej Europy. Jeśli w pierwszym przypadku przywołuje się różne teorie o dziedzicznym autorytaryzmie czy „genie autorytarnym‖, który na wiele sposobów aktualizuje się w kolejnych wcieleniach Rosji, opowiadając przy tym wciąż tę samą historię byłego pułkownika KGB, Władimira Putina, który skutecznie zastopował w Rosji proces demokratyczny, spychając kraj ponownie w wyznaczoną przez historię „autorytarną koleinę‖ (Jurij Afanasjew)5, to w drugim przypadku pojawi się odmienna przypowieść, rozpowszechniana na przykład przez „politycznych technologów‖ (Siergiej Markow, Dmitrij Orłow, Andranik Migranian, Gleb Pawłowski, Leonid Poljakow i inni). W niej negatywnym punktem odniesienia będą „przesławne‖ lata 90., związane z prezydenturą Borysa Jelcyna i nieudanym eksperymentem „terapii szokowej‘, które Rosjanom przyniosły nędzę i poczucie upokorzenia. Zdaniem „politycznych technologów‖, nie można dopuścić do powtórki tego okresu bezładu i chaosu, prezentowanego nieomal jak kolejna rewolucja. Tej zaś Rosja, co podkreśla się na każdym kroku, już nie potrzebuje. W tym sposobie patrzenia na

4 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 49 i n. Zob. również: Д. Биллингтон, Россия в поисках себя, Москва 2006. 5 Zob. np. J. Afanasjew, Kamienna Rosja, martwy lud, „Gazeta Wyborcza‖, 26.01.2009 lub wcześniejszą pracę tegoż: Groźna Rosja, Warszawa 2005.

niedaleką przeszłość Władimir Putin występuje jako sprawny przywódca, przywracający stabilizację i godność Rosji i jej mieszkańcom

6 .

„Suwerenna demokracja‖, jak zauważa Roman Bäcker, jest doktryną mgławicową

7

, zbiorem realnych postulatów, propozycji na przyszłość, pobożnych życzeń, przemyśleń historiozoficznych i kulturowych, argumentów polemicznych, lecz jednocześnie stanowi rodzaj intelektualnego podsumowania refleksji politycznej, publicystycznej i naukowej, toczonej w Rosji w ostatnich latach, inkorporując czy syntetyzując wiele argumentów i sposobów myślenia. Mimo że niektórzy publicyści, bliscy obozowi rządzącemu, chcą w niej widzieć „pozytywną ideologię‖, zdolną zainteresować także inne kraje

8

, to „suwerenną demokrację‖ trudno przedstawić w postaci spójnej doktryny. Poniżej zaprezentujemy najistotniejsze wątki, które pobrzmiewają w pismach i artykułach zwolenników tej koncepcji, ze szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi i postulatów nieformalnego jej twórcy, obecnie pierwszego zastępcy szefa Administracji Prezydenta Federacji Rosyjskiej – Władysława Surkowa9 . Rozważania Surkowa są silnie zakorzenione w przekonaniu o odrębności rosyjskiej kultury politycznej. Twierdzi on, że Rosja, choć jest krajem europejskim, posiada swoisty bagaż kulturowy, który odzwierciedla się chociażby w sposobie patrzenia na świat, a także specyficznym podejściu do kwestii władzy politycznej. Rosyjską kulturę polityczną cechuje: prymat intuicji nad rozumem, syntezy nad analizą, wspólnoty nad jednostką, dążenie do integralności i jedności poprzez centralizację władzy, wysoki poziom idealizacji celów walki politycznej

6 Zob. А. Мигранян, Что такое "путинизм"?, «Стратегия России», Март 2004, No. 3, http://sr.fondedin.ru/, dostęp: 21.11.2009.

7 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne…, s. 71.

8

В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, Москва 2007, с. 385-386. 9 Według Nikołaja Gvosdeva, Surkow w największym stopniu zbliżył się do sformułowania pojmowania racji stanu przez obecne władze Federacji Rosyjskiej (Russia`s Future, ―Orbis‖, 2009, vol. 52, No. 2, p. 347).

oraz personifikacja instytucji władzy

10

. Władza w Rosji jest „zbierająca‖, „łącząca‖, co pozwalało w ramach imperium współistnieć etnicznym Rosjanom («русские») z innymi narodami11. Mówiąc o władzy, Surkow ma na myśli, rzecz jasna, nie samorząd terytorialny czy rozwinięte społeczeństwo obywatelskie, lecz silną, efektywnie działającą władzę centralną. Tylko ona może zapewnić stabilizację i integralność terytorialną państwa. Z kolei wśród organów państwa kluczową rolę przypisuje prezydentowi, który jest zwornikiem rosyjskiej demokracji, gwarantem porządku, przestrzegania konstytucji i zasady podziału władz. Pojęcia „suwerenność‖ Surkow, podobnie jak inni zwolennicy omawianej koncepcji, używa w kilku znaczeniach. Po pierwsze, „suwerenność‖ jest definiowana jako „synonim politycznej konkurencyjności‖

12 .

W lutym 2006 roku Surkow wskazywał, że każdy kraj interpretuje zasady o uniwersalnym znaczeniu przez pryzmat własnych doświadczeń i swojej kultury. Tym samym żadne państwo nie jest powołane do roli jedynego arbitra, precyzyjnie odmierzającego postępy we wdrażaniu tych zasad, za które uznaje się demokrację, państwo prawa, niezawisłość sądów, podział władzy, pluralizm polityczny itd. Rząd danego kraju ponosi odpowiedzialność wyłącznie przed swoimi obywatelami13. W przypadku Rosji polityka władz cieszy się poparciem zdecydowanej większości społeczeństwa14. Ponadto demokracja - zaznacza Surkow – zasadza się na pryncypie rządów większości z poszanowaniem praw mniejszości, lecz nie można jej sprowadzać wyłącznie do procedur. Demokracja

10 Русская политическая культура. Взгляд из утопии. Лекция Владислава Суркова. Материалы обсуждения в «Независимой газете», Москва 2007, с. 6-9.

11

Там же, с. 17. 12 В.Сурков, Сувернитет – это политический синоним конкурентоспособности, [в кн:] PRO суверенную демократию. Сборник, сост. Л. Поляков, Москва 2007, с. 48. 13 „Suwerenna demokracja to sposób politycznej egzystencji społeczeństwa, przy którym władze, ich organy i działania są wybierane, formowane wyłączenie przez naród rosyjski w całej jego złożoności, dla osiągnięcia dobrobytu materialnego, wolności i sprawiedliwości przez wszystkich obywateli, grupy społeczne i nacje, wchodzące w jego skład‖ (В. Сурков, Национализация будущего (параграфы про суверенную демократию), [в кн:] PRO суверенную демократию…, с. 394).

14 В.Сурков, Сувернитет – это политический синоним…, с. 42.

stanowi także wariant ustroju społecznego, który jest w stanie stworzyć odpowiednie warunki dla jednostkowej wolności i rozwoju. Równie często Surkow wskazuje na wymiar geopolityczny pojęcia suwerenność. Rosjanie od czasów ostatecznego zrzucenia jarzma mongolskiego (XV w.) byli zawsze narodem posiadającym suwerenne państwo, zdolne występować jako podmiot, a nie przedmiot polityki międzynarodowej

15 .

Suwerenność więc nade wszystko trzeba rozumieć jako niezależność od wpływów zewnętrznych. Surkow argumentuje:

„W odróżnieniu od wielu naszych przyjaciół ze Związku Radzieckiego i wielu innych krajów, zawsze nieśliśmy ideę państwowości. Jest zrozumiałe, dlaczego niektóre kraje, ogłaszające wstąpienie do Unii Europejskiej jako cel narodowy, są tak szczęśliwe: nie muszą myśleć zbyt wiele. Dla nich wszystko jest proste. Moskale są źli i wszystkiemu winni, my, teraz, pobiegniemy do Brukseli i tam nam będzie dobrze. Trzeba pamiętać, że wszystkie te narody ani jednego dnia w swojej historii nie były suwerenne; one nie mają nawyku państwowego funkcjonowania. Dlatego jest zupełnie zrozumiałe, że gdy w Moskwie nie ułożyło się tak, jak chcieli, to bez zastanowienia biegną do drugiego pana. To jest normalne. Byli prowincją jednego kraju, staną się prowincją innego‖16 .

Ochronę suwerenności państwa wzmacnia cały sztafaż umiejętnie wykorzystanych technologii komunikacyjnych, które nie tylko pozwalają władzy nawiązywać efektywny kontakt ze społeczeństwem, lecz także umożliwią skuteczne funkcjonowanie w zmediatyzowanej globalnej przestrzeni informacyjnej. W tym kontekście warto zauważyć, że Surkow w swoich tekstach wprost ostrzegał przed penetracjami zagranicznych organizacji pozarządowych, zajmujących się wszystkim, tylko nie swoimi statutowymi zadaniami, jednak w 2006 roku jako główne zagrożenie dla suwerenności Rosji wymienił:

15 „Cała historia Rosji od Iwana III jest manifestacją intelektualnej niezależności i suwerenności państwowej‖ (Русская политическая культура…, с. 10)

16 В.Сурков, Сувернитет – это политический синоним…, с. 49.

międzynarodowy terroryzm, wojnę, nieefektywną gospodarkę oraz promowanie „pomarańczowych rewolucji‖

17 .

Z kolei politolog Aleksiej Czadajew w książce „Putin i jego ideologia‖ dowodzi, że istotnym kryterium suwerenności państwa jest posiadanie broni jądrowej

18

. Czytelną definicję suwerenności znajdziemy także u znanego prokremlowskiego publicysty Witalija Trietiakowa. Pisze on:

„Koncepcja ‗suwerennej demokracji‘ zakłada, że w świecie zdecydowana większość państw i narodów jest tylko formalnie niepodległa, a tylko niewiele z nich – najmocniejsze, najbardziej śmiałe ideowo i politycznie –posiadają realną albo chociażby maksymalnie możliwą suwerenność, tj. budują swoją politykę zewnętrzną i wewnętrzną, kierując się własnym rozumieniem interesów narodowych, nie podporządkowując się interesom innych podmiotów polityki międzynarodowej: równorzędnych, a nawet większych‖19 .

Tym samym faktyczna suwerenność jest niejako zarezerwowana dla większych aktorów stosunków międzynarodowych, dysponujących odpowiednim potencjałem odstraszania lub innymi atutami o charakterze gospodarczym, militarnym czy politycznym. Kolejnym kluczowym postulatem adwokatów „suwerennej demokracji‖ jest odideologizowanie stosunków międzynarodowych. Twierdzą oni, że relacje między państwami winny się opierać raczej na wymiernych interesach niż wspólnych wartościach. Tym samym Rosja z jednej strony wyrzeka się jakiejkolwiek formy mesjanizmu, nie rezygnując z poszukiwania własnej tożsamości. Z drugiej strony nie życzy sobie pouczeń z zagranicy, odnoszących się do jej stosunków wewnętrznych. Główne zarzuty są w tym miejscu kierowane pod adresem Stanów Zjednoczonych, lecz również Europa nie zostaje oszczędzona. USA zazwyczaj oskarża się o anarchizowanie stosunków międzynarodowych dzięki nachalnemu eksportowi demokracji. Rosjanie nie dążą do

17

18

19 Там же, с. 51. А. Чадаев, Путин и его идеология, Москва 2006, с. 45. В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, с. 413.

rozprzestrzeniania swoich ideałów i wartości, lecz apelują jedynie o poszanowanie realnej suwerenności swojego kraju, czyli zaniechania penetrowania Rosji przez różnorakie agendy, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i inne „ogniska‖ wpływu zewnętrznego, które pod pretekstem ochrony praw człowieka i monitorowania postępów w implementowaniu wartości demokratycznych reprezentują jedynie wybitnie polityczne interesy obcych państw20. Drugim argumentem na rzecz nienadużywania w światowej grze argumentów ideologicznych jest niebezpieczeństwo stosowania „podwójnych standardów‖. Jeśli państwa Zachodu deklarują na papierze i w ustnych wypowiedziach swoich przywódców wierność zasadom prawa międzynarodowego i demokracji, to w rzeczywistości często rozmijają się z tymi imponderabiliami (przypadek Kosowa a sprawa integralności terytorialnej, „sekretne więzienia CIA‖ a prawa człowieka itd.). Podobne wypowiedzi nie płyną tylko z ust autorów czy polityków nastawionych konfrontacyjnie do Stanów Zjednoczonych, lecz również ludzi zupełnie umiarkowanych, jak np. przewodniczący Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej Walierij Zorkin21. Surkow natomiast przypomina, że kiedy w Rosji postsowieckiej zatriumfował liberalizm w jego najbardziej drapieżnej postaci, wielu zachodnich krytyków również zajmowało się nade wszystko krytykowaniem Borysa Jelcyna za „niedostatek‖ demokracji

22 .

W tym miejscu w „suwerennej demokracji‖ przeplatają się adekwatne argumenty i dobrze umotywowane zarzuty ze starymi konstrukcjami mitologicznymi, w których Zachód jest ukazywany jako niesforny partner, nierozumiejący Rosji, jej szczególnego systemu władzy i upowszechniający jej

20 Д. Орлов, Политическая доктрина суверенной демократии, [в кн:] PRO суверенную демократию…, с. 436; В. Сурков, Национализация будущего..., с. 398-400. 21 Świetnym przykładem jest artykuł „Apologia systemu westfalskiego‖ z cytowanej wyżej antologii (s. 235-244). 22 N. Gvosdev, Russia`s Future, p. 349.

fałszywy wizerunek

23

. Pojawia się pretensja, że Zachód forsował lub forsuje tezę o nieeuropejskim obliczu Rosji, „ignorując doświadczenie historyczne, świadczące o tym, że Rosja zawsze była podmiotem przede wszystkim europejskiej historii, a w drugiej połowie XX wieku podniosła się na wyższy poziom – globalny‖

24 .

Surkow, nawołujący do wypracowania „własnego języka politycznego‖, przywołuje nawet znanego XIX-wiecznego zoologa i filozofa Nikołaja Danilewskiego25, by przypomnieć, że Europa nieraz w historii przedstawiała Rosję jako anomalię, chcąc w ten sposób ją osłabić i zapanować nad jej zasobami naturalnymi (mity „groźnego niedźwiedzia‖ i „barbarzyńcy‖)26. Nieustanne

oskarżanie Rosji o neoimperializm ma więc podłoże zarówno polityczne, jak i historyczne. Rosyjski neoimperializm – dowodzi Witalij Trietiakow – jest odpowiedzią na „miękki neoimperializm‖ Unii Europejskiej (oparty na „wartościach‖) i „ostry neoimperializm‖ USA (oparty na armii wspartej „wartościami‖). Z drugiej strony, Zachód tradycyjnie piętnuje Rosję za imperialne ambicje, by zepsuć jej wizerunek i umocnić w ten sposób swoją pozycję w światowej grze. Tymczasem Rosja, historycznie, politycznie i psychologicznie nie jest gotowa, aby się komukolwiek podporządkować. Antyzachodnie pomruki, pobrzmiewające w wielu wypowiedziach rzeczników „suwerennej demokracji‖, są jednak osłabiane przez równie donośnie brzmiące deklaracje o konieczności wzmocnienia partnerstwa z Zachodem. Surkow wskazuje, że Rosja musi czerpać z jego doświadczeń, także politycznych27. Pragnie wykorzystać jego osiągnięcia, zasoby intelektualne,

23 Por. Д. Новиков, «Антизападничество» как стратегия, «Свободная мысль», 2007, № 8, с. 21-23. 24 А. Громыко, Цивилизационные ориентиры во взаимоотношениях России, ЕС и США, «Свободная мысль», 2007, № 8, с. 68. 25 Zob. J. Diec, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych, Kraków 2002, s. 29-110.

26

Русская политическая культура…, с. 15. 27 „Nie wypaść z Europy, trzymać się Zachodu‖ – takie credo proponuje Surkow (Национализация будущего, с. 409).

technologiczną innowacyjność. Nie oznacza to jednak unifikacji kultur narodowych i likwidacji ich różnorodności, lecz stanowi klucz do modernizacji wewnętrznej, która dla obecnej ekipy – co należy podkreślić – jest priorytetem28 . Tym samym obecne rosyjskie elity władzy, krytykujące często Zachód, jednoznacznie postrzegają swój kraj jako istotne ogniwo cywilizacji euroatlantyckiej, obejmującej także Europę i Stany Zjednoczone Ameryki

29 .

Harmonijna współpraca w jej ramach, a także w wymiarze globalnym, wymaga odrzucenia unilateralizmu, a więc hegemoni jednego państwa, które pełni funkcję „żandarma świata‖. W przypadku Rosji promowaniem takiej polityki - ani konfrontacyjnej, ani ugodowej, lecz partnerskiej - opartej przy tym na szacunku dla silnego i sprawnie działającego państwa jest stworzenie odpowiedzialnej elity i „narodowej burżuazji‖. Zabrakło ich u schyłku Rosji carskiej, gdy rewolucjoniści okazali się niezdolni do kooperacji z caratem, ale wykazali ostatecznie więcej energii i zdecydowania niż „biali‖, na darmo liczący na pomoc obcych rządów30. Tym samym Surkow przestrzega przed powtórką błędów z przeszłości. Warunkiem rozkwitu kraju jest aktywna współpraca elit z rządem. Jedynie ona może się przyczynić do wyrugowania złych nawyków postkomunistycznej biurokracji oraz szkodliwego i powierzchownego kosmopolityzmu biznesmenów, wyprowadzających kapitał z Rosji. Nową elitę należy budować w oparciu o partię Jedna Rosja, która ma potencjał, aby stać się wiodącą i konstruktywną siłą polityczną na długie lata.

28 Zob. programowy artykuł prezydenta Dmitrija Miedwiediewa: „Naprzód Rosjo!‖, opisujący strategię rosyjskiej modernizacji (http://www.gazeta.ru/comments/2009/09/10_a_3258568.shtml, dostęp: 29.11.2009) oraz komentarz Surkowa w wywiadzie dla czasopisma „Itogi‖ (http://www.itogi.ru/russia/2009/44/145418.html, dostęp: 29.11.2009).

29

В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, с. 404. 30 В. Сурков, Февральская революция. Уроки истории, http://www.rosnation.ru/index.php? D=59, dostęp: 20.01.2010.