Szlakiem architektury drewnianej. Świątynie. by Kujawsko-Pomorskie

Szlakiem architektury drewnianej

Ĺ&#x161;wiÄ&#x2026;tynie

Szlakiem architektury drewnianej

Ĺ&#x161;wiÄ&#x2026;tynie

Szlakiem architektury drewnianej

Świątynie

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy

Bydgoszcz 2019

Autor koncepcji i koordynator wydawnictwa: Ewa Krupa Redakcja: Lech Łbik Autorzy tekstów: Bogna Derkowska-Kostkowska – 1, 10, 13, 14, 17, 25, 28, 29, 40, 50, 51, 55, 56, 57, 64 Agnieszka Wysocka – Wprowadzenie, 2, 3, 4, 11, 12, 22, 23, 26, 32, 35, 36, 38, 42, 45, 46, 48, 49, 52, 53, 54, 61, 62 Krystian Strauss – 6, 16, 19, 43, 58, 60 Piotr Winter – 5, 7, 8, 9, 15, 18, 20, 21, 24, 27, 30, 31, 33, 34, 37, 39, 41, 44, 47, 59, 63 Autor fotografii: Wojciech Woźniak Zdjęcia kościoła w skansenie w Kłóbce udostępnione przez Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku, fot. Jarosław Czerwiński Na okładce: kościół pw. św. Bartłomieja w Szembruku, fot. W. Woźniak Opracowanie tras: Lech Łbik Korekta: Hanna Borawska, Barbara Laskowska Projekt graficzny: Iwona Dombrowska

Województwo Kujawsko-Pomorskie

Dofinansowano z budżetu Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego www.kpck.pl

Realizacja poligraficzna: Dom Wydawniczy Margrafsen www.margrafsen.pl Wydanie I – nakład 1000 egz. ISBN 978-83-65533-81-4

Publikacja powstała dzięki wsparciu Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, bezinteresownej pomocy pracowników Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu i delegatur w Bydgoszczy i Włocławku, Proboszczom, którzy udostępnili zabytkowe świątynie, oraz dofinansowaniu z budżetu Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Bardzo serdecznie dziękujemy.

Ciechocinek

Spis treści 

Słowo wstępne

Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 9 



Wprowadzenie 11

Szlakiem świątyń drewnianych

województwa kujawsko-pomorskiego 38 Brzozie 43 Brzyskorzystew 45  Bydgoszcz-Stare Miasto 47  Bydgoszcz-Ludwikowo 49  Chrostkowo 51  Ciechocinek 56  Czamaninek 59  Czarne 61  Dąbie Kujawskie 64  Dulsk 67  Duża Cerkwica 71  Gąsawa 73  Górale 77  Grążawy 79  Grochowalsk 81  Jarantowice 83  Jastrzębie 86  Józefowo-Pustynia 90  Kleszczyn-Studzianka 93  Kłóbka – skansen 96  Kokocko 99  Kościeszki 101  Kozielec 106  Krzywosądz 109  Księte 113  Liszkowo 115  Łowiczek 118  Mała Nieszawka 122  Młyniec Drugi 124  Modzerowo 128  Nakonowo-Diabełek 132  Niestronno 134  Orle 138  

Ostrowite 142 Parchanie 144  Parlin 146  Pędzewo 149  Pieranie 151  Przypust 153  Radoszki 156  Rypin 162  Ryszewko 165  Seroczki 170  Sędzin 172  Siedlimowo 176  Skórki 178  Straszewo 180  Strzelce 184  Sukowy-Rechta 186  Sypniewo 189  Szembruk 194  Szubin 200  Ślesin 202  Świątkowo 208  Święte 210  Toruń-Barbarka 214  Toruń-Chełmińskie Przedmieście 216  Toruń-Mokre 218  Wielgie 222  Wielowicz 224  Włóki 226  Wylatowo 231  Zakrzewo 234  Żołędowo 238  Bibliografia 242 



WSTĘP

Szanowni Państwo, kolejny raz zapraszam na spotkanie z bezcennymi zabytkami województwa kujawsko-pomorskiego, na wyprawę w tajemniczy świat pełnej uroku drewnianej architektury sakralnej. Wyruszając na szlak z niniejszym przewodnikiem, odwiedzicie Państwo wszystkie miejsca, w których mimo nietrwałości budulca i burzliwej historii przetrwały dzieła wzniesione ręką anonimowych cieśli. W wielu miejscowościach, w pięknym otoczeniu zieleni, zachowały się wyjątkowo cenne niewielkie kaplice, kościoły i cerkwie – miejsca kultu wybudowane staraniem dawnych właścicieli majątków, biskupów czy wiernych. W minionych latach wiele z tych wspaniałych świątyń odzyskało dawny blask dzięki przeprowadzonym z wielką pieczołowitością pracom konserwatorskim wspartym przez Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Dumnie stojące budowle o prostych bryłach budzą nasz zachwyt między innymi polichromowanymi wnętrzami, w których podziwiać można

nie tylko obrazy czy rzeźby ołtarzowe, ale i efektowne dekoracje dawnych snycerzy. Warto zatem wyruszyć szlakiem wyjątkowego dziedzictwa przeszłości.

WSTĘP

Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Ciechocinek

Wprowadzenie

Ubóstwo naszej ziemi w pokłady kamienia i jej dawne bogactwo leśne nie pozostały bez wpływu na kształt dziejów całego narodu. (prof. Tadeusz Chrzanowski, 1981)

W Polsce do rejestru zabytków wpisanych jest ponad 65 tysięcy budynków drewnianych (według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa). Ich najliczniejszą grupę, około 2785, stanowią obiekty sakralne, w tym 1729 świątyń i sal modlitw (katolickich, unickich, zborów, cerkwi, molenn staroobrzędowców, meczetów), 730 dzwonnic, 315 kaplic i 11 kostnic. Po nich najliczniejsze są budynki mieszkalne, głównie chaty wiejskie, ale też dwory czy eleganckie wille i pensjonaty oraz leśniczówki. Zachowały się także obiekty folwarczne i gospodarcze czy przemysłowe – wiatraki, młyny, lamusy, tężnie. Rzadkością, tym bardziej cenną, są budynki użyteczności publicznej, takie jak karczmy, dworce kolejowe czy ratusze. Największą liczbą zabytków drewnianych może pochwalić się Polska wschodnia i południowa. Na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajduje się sześć kościołów drewnianych Małopolski południowej i osiem cerkwi w regionie polskich Karpat. Na prestiżową listę Pomników Historii wpisane są i te wymienione w poprzednim zdaniu, i dodatkowo meczety w Bohonikach i Kruszynianach. Szlaki Architektury Drewnianej w Polsce znajdują się na terenie województw: małopolskiego (w tym 125 kościołów i 49 cerkwi), podkarpackiego (wszystkich obiektów 127, w większości to kościoły i cerkwie) i śląskiego (około 77 kościołów i kaplic). Na Mazowszu powstał tematyczny szlak Drewniane Skarby Mazowsza – szlak drewnianej architektury sakralnej (łączący 67 obiektów).

WPROWADZENIE

Jak na tle całej Polski wyglądają zabytki drewniane w województwie kujawsko-pomorskim? W rejestrze zabytków województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się 141 obiektów drewnianych (wśród nich najliczniej reprezentowane są kościoły). W skali kraju to zasób wysokości 2,69 proc. (biorąc pod uwagę zabytki architektury drewnianej bez rozróżnienia na kategorie). Najwięcej obiektów zachowało się w powiatach: aleksandrowskim (23), włocławskim (16), świeckim (16), lipnowskim (12) i mogileńskim (11). LICZNE NIEBEZPIECZEŃSTWA… Drewno to materiał narażony na wiele niebezpieczeństw. Tym samym obiekty, które są z niego wykonane, mogą łatwo ulegać destrukcji. Znikanie z krajobrazu architektury drewnianej ma dwie przyczyny niezależne i zależne od człowieka (czyli będące efektem jego działalności). Największym nieszczęściem są pożary i klęski żywiołowe. Na skutek pożarów na przełomie XX i XXI wieku w Polsce spłonęło ponad 50 świątyń, między innymi cerkiew w Grabarce, kościoły w Tranowie, Witkowie, Tylicach czy Rożanowicach. Niestety ogień podkładają też złodzieje, którzy robią to dla zatarcia śladów kradzieży. Do procesów destrukcyjnych przyczyniają się też warunki atmosferyczne: wiatr i woda, gwałtowne Szembruk

KONSTRUKCJE DREWNIANE WYKORZYSTYWANE W BUDOWNICTWIE Konstrukcje i faktury chat i spichrzów, kościołów i cerkwi, urok spłukanych deszczem przydrożnych świątków i zmurszałych cmentarnych krzyży musi zachwycać. (prof. Andrzej Ryszkiewicz, 1981)

Stawianie drewnianych budynków wymagało i wiedzy, i umiejętności, a te ulepszano z pokolenia na pokolenie. Drzewa potrzebne na budowę wycinano najczęściej zimą, kiedy procesy wzrostu, poboru wody z gleby były najmniejsze. Po ścięciu drzewa trzeba było uzbroić się w cierpliwość. Drewno musiało wyschnąć, należało zdjąć z niego korę i przyciąć do pożądanego kształtu. Jeśli pozostawiono okrągły przekrój kłód, nazywano je okrąglakami, jeśli półokrągły – półokrąglakami. Gdy przycinano

WPROWADZENIE

skoki temperatury, wilgotność podłoża. Dla drewna – materii organicznej, ogromnym zagrożeniem są grzyby i owady. Najczęściej występujący w budownictwie, a jednocześnie najgroźniejszy jest tak zwany brunatny rozkład drewna. Atakujące grzyby wydzielają do drewna enzymy rozkładające białą celulozę, tym samym traci ono sprężystość i wytrzymałość. Drewno zmienia kolor na brunatny, pęka i w końcu zamienia się w proszek. Natomiast wśród owadów mogących niszczyć drewno przez wiele lat najgroźniejsze są kołatki domowe i spuszczele pospolite. Te pierwsze najchętniej żerują w belkach stropowych, ramach okiennych i w meblach. Drugie atakują elementy więźby dachowej, szkielety drewniane ścian i ganków. Wspomnieć także należy o niezwykle negatywnej tendencji zastępowania starych, drewnianych świątyń nowymi. Powstaje współczesny budynek dla potrzeb parafii, a nieużytkowany obiekt, często opuszczony, zaniedbany, popada nieodwracalnie w ruinę.

WPROWADZENIE

kłody tak, że uzyskiwano przekrój kwadratowy, powstawała tak zwana kantówka. Przygotowane w ten sposób drewno cieśle mogli spożytkować na budowę, wykorzystując znane od wieków konstrukcje. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego najwięcej obiektów sakralnych powstało w konstrukcji zrębowej (węgłowej). Odpowiednio przygotowane kłody układano jedną na drugiej, łącząc w narożach za pomocą nacięć (w narożu powstawał tzw. węgieł). Wystające poza węgieł końcówki kłód najczęściej wyrównywano, ale czasami pozostawiano i nazywano wówczas ostatkami. W tej konstrukcji długość kłód odpowiada długości ścian budynku, stąd taka konstrukcja była charakterystyczna dla terenów, gdzie nie brakowało lasów. Dla zabezpieczenia drewna przed wilgocią wykonywano z cegieł lub kamieni (rzadziej z trwałego gatunku drewna) podmurówkę (podwalinę). W XIX wieku, z powodu przemysłowego wyrębu lasów, konstrukcję zrębową zaczęły zastępować inne, też znane, choć mniej popularne. Na terenach dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, które znalazły się w zaborze pruskim, znacznie ograniczono wydawanie pozwoleń na wyrąb lasów na potrzeby budownictwa ze względu na prowadzoną przez zaborcę politykę gospodarczą i zalecenie stawiania obiektów z materiałów ogniotrwałych. Budowanie z krótkich belek łączonych z mniejszą liczbą dłuższych kłód umożliwiała kolejna Wielowicz

Ryszewko

konstrukcja – sumikowo-łątkowa. W pionowe, w odpowiedni sposób nacięte wzdłużnie belki (łątki) wsuwano poziome (sumiki), w odpowiedni sposób przycięte na końcach. W zależności od długości belek poziomych ustawiano – raz w większych, raz w mniejszych odstępach – belki pionowe. Ta konstrukcja wymagała usztywnienia. Łątki mocowano dodatkowo dzięki grubym kłodom (u dołu była to podwalina, na górze oczep). Konstrukcją zaliczaną i do drewnianych, i do murowanych jest konstrukcja szkieletowa (słupowo-ryglowa) . Nazwa pochodzi od drewnianego szkieletu, który tworzą pionowe słupy i poziome belki (tzw. rygle). Stabilizuje ją, podobnie jak w konstrukcji opisanej wyżej, podwalina u dołu, oczepy na górze i dodatkowo wiele mocujących ściany skośnych kawałków drewna. Powstałe w ten sposób ażurowe ściany należało wypełnić (w zależności od dostępności materiału) słomą, gliną, fragmentami cegieł. Takie wypełnienie obustronnie tynkowano, najchętniej na biało. Powstawał dzięki temu charakterystyczny wzór „kraty” (co wykorzystano, tworząc na terenie województwa pomorskiego szlak „Kraina w kratę”, łączący obiekty wzniesione w tej konstrukcji). Jeśli wypełnienie stanowił ceglany mur, to taką konstrukcję nazywano „murem pruskim”. Uzupełnieniem konstrukcji

Cieślin

Pędzewo

szkieletowej mogły być deski (układane pionowo lub poziomo) tworzące tak zwane „oszalowanie”. Kilka słów należy poświęcić dzwonnicom. Jako budowle – czy to integralne ze świątynią, czy wolnostojące – musiały być wznoszone z uwzględnieniem dźwiganego ciężaru. To niejedyna niedogodność, bo wieże narażone były na drgania spowodowane kołysaniem dzwonów i podmuchy wiatru. W stabilizacji pomagał kształt – szerszy u podstawy, węższy, ale o wzmocnionej konstrukcji, u góry. Najwięcej drewnianych dzwonnic na terenie województwa kujawsko-pomorskiego posiada konstrukcję szkieletową, oszalowaną. Kościoły drewniane w województwie kujawsko-pomorskim mają najczęściej dachy o formie dwuspadowej. Niekiedy cały budynek przykrywa jeden dach, czasami nawa i niższe prezbiterium mają osobne połacie. Tworzy się wówczas nad świątynią charakterystyczny uskok. Do krycia dachów wykorzystywano słomę, trzcinę, gont, a im bliżej XX wieku – blachę i dachówkę (choć ta ostatnia jest ciężka i niechętnie łączy się ją z drewnianą konstrukcją ścian).

Drewno „podpowiadało” budowniczym rozwiązania funkcjonalne. Było też budulcem ograniczającym skalę budowli, między innymi ze względu na długość bali. Prostota i „konserwatyzm” form architektury drewnianej utrudniają precyzyjne określenie czasu jej powstania. Chociaż można wskazać formy bardziej lub mniej oryginalne, to zasadniczo najprostszym i najczęstszym rozwiązaniem było tworzenie prostopadłościennych brył, urozmaiconych dobudówkami, takimi jak zakrystia lub przedsionek (kruchta), czy wieżami. Stosowano przede wszystkim układ dwudzielny: prezbiterium (część kapłańska) i nawa (część dla wiernych), obie zbliżone były w planie do prostokąta lub kwadratu (jak uważają badacze, taki układ wywodzi się z XV-wiecznych rozwiązań znanych z murowanej architektury sakralnej). Zaznaczmy, że od końca XV wieku (na terenach Małopolski) zauważalne jest zamykanie prezbiterium trójbocznie, na wzór obiektów murowanych. Wieże, jak podpowiadają zachowane na południu Polski zabytki architektury sakralnej, pierwotnie budowano jako osobne obiekty. Ich rolę w bryle kościoła przejmowały sygnaturki, umieszczane najczęściej na kalenicy między nawą a prezbiterium. W XVIII wieku na Pomorzu i w Wielkopolsce pojawiły się wieże wbudowane w korpus nawy, nad wejściem Parlin

WPROWADZENIE

NAJPOPULARNIEJSZE ROZWIĄZANIA FORMALNE

WPROWADZENIE

i związane konstrukcyjnie z dachem i ścianą szczytową (wówczas rezygnowano z sygnaturki). Znamy też XVIII- i XIX-wieczne przykłady kościołów na ziemiach polskich wznoszonych na rzutach krzyży i na planach wieloboków, ale niestety nie występują one na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Wnętrza rozwiązywane były na kilka sposobów. Nawę od prezbiterium oddzielał często łuk tęczowy, pełniący, oprócz dekoracyjnej, ważną rolę w usztywnieniu konstrukcji ścian. Ciekawe rozwiązania przyniosła architektura czasów baroku. Na przełomie XVII i XVIII wieku układy jedno- i trójnawowe (najpowszechniejsze) otrzymywały od zachodniej strony, nad przedsionkami, empory muzyczne. Czasami na przedłużeniu lub w połowie długości naw bocznych dobudowywano kaplice. Nad nawami rozpinano płaskie stropy lub podwieszano takie, które sugerowały łukowate sklepienia. Duże powierzchnie przekryć wykorzystywano chętnie jako tło dla malarskich przedstawień. BUDOWNICZOWIE KOŚCIOŁÓW – CIEŚLE, SNYCERZE, ARTYŚCI… Kto stawiał drewniane świątynie? Badacze są zgodni co do tego, że podobnie jak w przypadku obiektów murowanych byli to zawodowi budowniŁowiczek

czowie, najczęściej mistrzowie ciesielscy będący członkami cechów. Jedynie niewielkie kapliczki mogły wychodzić z warsztatów wiejskich stolarzy, ale pamiętajmy, że i oni, dzięki umiejętnościom przekazywanym z pokolenia na pokolenie, tworzyli w swoim środowisku poważaną grupę. Granica między architekturą zawodową a budownictwem jest

Krzywosądz

płynna, choć można zaryzykować stwierdzenie, że to drugie podporządkowuje się pierwszemu, zwłaszcza w repertuarze form, a konstrukcja w obu przypadkach pozostawała niemal identyczna. Elementem wzbogacającym były oprawy wejść, wykroje otworów okiennych, stolarka, nierzadko uzupełnione o zawiasy i okucia stworzone przez kowala w miejscowej kuźni. Kiedy swoją pracę kończyli cieśle,

WPROWADZENIE

Gąsawa

WPROWADZENIE

Parchanie

na drewnianej więźbie pojawiali się dekarze (jeśli kładziono dachówkę), strycharze (jeśli słomę lub trzcinę) czy gonciarze (jeśli układano niewielkie, odpowiednio przycięte deseczki). Gdybyśmy jednak architekturę drewnianą w Polsce rozważali jedynie pod kątem konstrukcji – zauważył prof. Tadeusz Chrzanowski – otrzymaRadoszki

libyśmy tylko schemat, gdy w rzeczywistości nie wolno zapominać o tym, że był on zawsze przeznaczony do uzupełnienia dekoracją i wystrojem. Do wnętrz wchodzili ci, którzy potrafili „wyczarować” z drewna ołtarze, ambony, balustrady chórów czy ławy. Czasami wnętrza dekorowały też polichromie. I choć poziom kompozycji malarskich był bardzo zróżnicowany, od dzieł wybitnych – jak przedstawienia na ścianach kościoła w Pieraniu, do uroczych w swej naiwności wizerunków w Czarnem, Sędzinie, Żołędowie, to wszystkie potrafią wzruszyć widza. Dulsk

WPROWADZENIE

Sędzin

WPROWADZENIE

Ryszewko

MALOWANI ŚWIĘCI, MUZYKUJĄCE ANIOŁY… Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego zachowały się we wnętrzach kościołów drewnianych unikatowe w skali kraju polichromie. Jak pisał w 1817 roku wizytator kurii o kościele pw. św. Mikołaja w Gąsawie (pow. żniński): wewnątrz wszystkie ściany malowane (…). Ich urodę, dzięki pracom konserwatorskim prowadzonym w latach 2002–2006, możemy obecnie docenić w całej krasie. Powstawały prawdopodobnie w czterech fazach. W latach 1705–1706 (co potwierdzają inskrypcje w prezbiterium) stworzono ich najważniejszą i największą część. Oprócz nich podczas badań odkryto malowidła wcześniejsze – z czasów budowy kościoła (lata 40. XVII w.), z okresu konsekracji ołtarza głównego (lata 80. XVIII w.) oraz

WPROWADZENIE

Młyniec Drugi

późniejsze – kiedy do kościoła dobudowano kaplicę Zdębińskich (1817 r.), i powstałe po II wojnie światowej. Dekorację z lat 1705–1706 stworzyli dwaj malarze. Być może byli to utalentowani bracia zakonni z klasztoru Kanoników Regularnych w Trzemesznie. Przy użyciu żywych kolorów i iluzjonistycznych zabiegów, które mają zmylić oko widza, mistrzów Straszewo

WPROWADZENIE

Obudno Bydgoszcz – cerkiew

pędzla inspirowały Stary i Nowy Testament oraz dzieje świętych niewiast i mężów. Nie zapomniano o najważniejszych epizodach z historii kanoników regularnych. W nawie przedstawiono sceny z życia patrona kościoła – św. Mikołaja. Nad prezbiterium, na stropie ukazana została Apoteoza Najświętszej Marii Panny, której asystują aniołowie i putta. Na ścianach prezbiterium przedstawiono ziemskie dzieje Chrystusa. Ponad belką tęczową król Dawid gra na harfie, a akompaniuje mu na organach św. Cecylia. To niejedyny „muzyczny” motyw. Obok prospektu organowego namalowano podwiązane na szerokich wstęgach wiole, puzony, cynki, kotły, charakterystyczne dla kapel kościelnych w XVII Młodocin Ślesin

Cerekwica

WPROWADZENIE

Czarne

i XVIII wieku. Na instrumentach przygrywają aniołowie. Rozchylają się kotary, unoszą zasłony. Odnosi się wrażenie, że artyści chcieli zamalować każdy, nawet najmniejszy skrawek wnętrza. Nie tylko w Gąsawie muzykują anioły. W kościele pw. św. Mikołaja w Pieraniu malowana Kapela pierańska przypomina o tym, że w 2. ćwierci XVIII wieku działała przy parafii kapela instrumentalno-wokalna. W tym przypadku znamy jej twórcę. Był nim toruński malarz Jan Jerzy Petri. W 1754 roku ozdobił on (być może przy pomocy Marcina Stanowskiego) ściany pierańskiego kościoła. Po obu stronach prezbiterium twórca przedstawił grających i śpiewających wspólnie aniołów i ludzi. Muzykologom udało się zidentyfikować instrumenty takie, jak: skrzypce, wiole, trąbki, lutnie, waltornie,

WPROWADZENIE

flety, fagot czy szałamaje. Petri nie ograniczył się tylko do scen muzycznych. Namalował też sceny z życia Najświętszej Marii Panny, emblematy z wyobrażeniem Siedmiu Sakramentów Świętych oraz przedstawienia wotywne związane z cudami i łaskami wymodlonymi za pośrednictwem Matki Bożej Pierańskiej. Anonimowy malarz stworzył galerię wizerunków świętych w dekoracyjnych, ornamentalnych obramieniach na sklepieniu świątyni w Szembruku. Z kolei Krzysztof Chamski ozdabiał kościół w Młyńcu Drugim, między innymi malując w zamknięciu prezbiterium iluzjonistyczną kotarę stanowiącą tło dla ołtarza głównego. Motyw kotary zobaczymy również w Księtem czy Jastrzębiu. PAMIĘĆ O MIEJSCACH, PAMIĘĆ O WIERNYCH… Do naszych czasów nie przetrwała w Polsce żadna drewniana synagoga. Nie znaczy to jednak, że ich nie było. Archiwa mówią o tym, że na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego takie obiekty znajdowały się w wielu miejscowościach, między innymi w Chodczu. Ciechocinek

WPROWADZENIE

Niestronno

Drewnianą synagogę w Chodczu (pow. włocławski) wzniesiono około 1810 roku na rzucie prostokąta i pokryto dachówką, którą w dwudziestoleciu międzywojennym wymieniono na blachę. W tym czasie społeczność żydowska miasteczka przekraczała 400 osób. Niemcy zniszczyli synagogę w pierwszych dniach wojny, w 1939 roku. Najwięcej tego typu obiektów powstało na terenie całej Polski w XVII i XVIII wieku. W krajobrazie drewniane synagogi wyróżniały dekoracyjne formy łamanych dachów, przeważnie krytych gontem. Sale modlitw stawiano najczęściej na rzucie zbliżonym do kwadratu lub na rzucie prostokąta, w konstrukcji zrębowej. Pomieszczenia

WPROWADZENIE

Duża Cerkwica

boczne, takie jak na przykład babiniec, powstawały przy użyciu tej samej konstrukcji lub – rzadziej – sumikowo-łątkowej albo szkieletowej. Galerie, umożliwiające osobne dotarcie kobiet i mężczyzn do wnętrza bożnicy, wykonywano w konstrukcji słupowej. Bardzo często cały obiekt szalowano wąskimi deskami. Po menonitach, którzy przybyli do północnych prowincji dawnej Rzeczypospolitej z dalekiej Holandii i Fryzji w XVI wieku, a teren Polski opuścili ostatecznie w 1945 roku, we wsiach położonych wzdłuż Wisły w dzisiejszym województwie kujawsko-pomorskim przetrwało bardzo niewiele śladów. Źródła historyczne i pozostałości architektury, w tym sakralnej, pokazują, że w budownictwie menonickim wykorzystywano drewno. Proces kształtowania się architektury sakralnej w tym przypadku odbywał się w sposób ewolucyjny, wynikający z ograniczeń stosowanych wobec innowierców. Pierwsze spotkania modlitewne odbywały się w domach prywatnych lub w budynkach na terenie go-

spodarstw. Pod koniec XVI wieku zaczęto wznosić domy modlitwy na rzucie prostokąta w konstrukcji szkieletowej, kryte dwuspadowymi dachami. Jako ich pokrycie wykorzystywano najczęściej słomę. Najstarszy udokumentowany tego typu budynek Gąsawa

WPROWADZENIE

Chrostkowo

WPROWADZENIE

znajdował się w Sosnówce (gm. Grudziądz). Menonici osiedli tutaj około 1553 roku. Dom modlitwy w Sosnówce, przebudowywany i rozbudowywany, służył mieszkańcom do 1945 roku, a ostatecznie uległ dewastacji w latach 80. XX wieku. Na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego drewniane domy modlitwy znajdowały się w następujących miejscowościach: Grupa (gm. Dragacz) – pierwszy drewniany dom modlitwy z 1776 roku zastąpiono w 1866 roku murowanym; Jeziorki (gm. Lniano) – dom modlitwy wzniesiono w 1743 roku (nie istnieje); Mała Nieszawka (gm. Wielka Nieszawka) – w pierwszy drewniany obiekt sakralny z 1778 roku uderzył piorun, zachowany do dziś wzniesiono w tym samym miejscu w 1890 roku (ostatnie nabożeństwo menonickie odbyło się w Małej Nieszawce 23 sierpnia 1944 r., a obecnie jest to kościół katolicki pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa); Mątawy (gm. Nowe) – pierwszy dom modlitwy, datowany na 1568 rok, o konstrukcji szkieletowej, z połaciami dachowymi krytymi strzechą, zastąpiła pod koniec XIX wieku budowla Włóki

murowana; Przechówko (gm. Świecie) – służący menonitom dom modlitwy z XVIII wieku rozebrano w 1832 roku. Tylko kościół w Małej Nieszawce przechowuje pamięć o pracowitych Olędrach, ujarzmiających przez wieki wody Wisły. Oryginalną pamiątką po czasach, kiedy „po zdrowie i siłę” do Ciechocinka przyjeżdżali rosyjscy żołnierze i urzędnicy wraz z rodzinami, jest ciechocińska cerkiew. To obiekt należący do cerkwi typu rosyjskiego. Budowano je na planie krzyża lub prostokąta z wieżą po stronie zachodniej, dodawano charakterystyczne dobudówki, okapy i ganki, a przede wszystkim w drobiazgowy sposób opracowywano stolarkę oraz oprawy okienne i drzwiowe. Dachy wieńczono cebulastymi kopułami. Protestanckie świątynie drewniane, podobnie jak i murowane, upodabniały się w swojej stylistyce do katolickich, choć częstokroć były od nich skromniejsze. We wnętrzu charakterystycznym elementem były empory wzdłuż dłuższych ścian nawy. Czasami, jak w przypadku kościoła ewangelicko-augsburskiego w Toruniu z 1888 roku, budynkowi nadawano nową funkcję – wciąż sakralną. Przemianowano go na cerkiew pw. św. Mikołaja, a wieżę zamknięto błękitną kopułą z charakterystycznym dla wschodniego obrządku krzyżem z ukośną belką. Ewangelicki kościół w Kozielcu (gm. Dobrcz) z początku XX wieku służy dziś wiernym rzymskokatolickim.

WPROWADZENIE

Wylatowo

WPROWADZENIE

Sypniewo

ARCHITEKTURA SAKRALNA NA TERENIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH W regionie kujawsko-pomorskim nie ma trasy turystycznej, która łączyłaby drewniane obiekty sakralne. Wynika to przede wszystkim z dużych odległości dzielących budynki, ale też z braku wyraźnych powiązań i wspólnych cech. Szlak można by wytyczyć na terenie Pałuk (przekraczając województwo kujawsko-pomorskie). Byłyby to kolejno: Gąsawa – kościół pw. św. Mikołaja (1674), Ryszewko – kościół pw. św. Marii Magdaleny (poł. XVIII w., dzwonnica z 1727 r.), Świątkowo – kościół pw. Świętej Trójcy (XVIII w.), a na terenie województwa wielkopolskiego: Potulice* – kościół pw. św. Katarzyny (1728) *

Potulice w gminie Wągrowiec.

Józefowo-Pustynia

WPROWADZENIE

i Tarnowo Pałuckie – kościół pw. św. Mikołaja (XVII w.). Wszystkie zachowane tutaj świątynie powstały od XVII do XVIII wieku. Zbudowano je w konstrukcji zrębowej, a w przypadku kościoła w Tarnowie Pałuckim zastosowano konstrukcję zrębową z sumikowo-łątkową. Ciosane bale połączono w narożach „na zamek” i obito pionowymi deskami oraz listwami „na nakładkę”. Budowle nakryto wysokimi dachami dwuspadowymi, dwukalenicowymi (wyższymi nad nawą i niższymi nad prezbiterium) i tu wyjątek – jeden wspólny dach nakrył kościół w Potulicach. Wszystkie świątynie są orientowane i posiadają prostokątne lub zbliżone do kwadratu nawy oraz węższe prezbiteria, czasami zamknięte trójbocznie, w nawiązaniu do architektury murowanej (Świątkowo, Gąsawa, Ryszewko). Do prezbiteriów przylegają od północy zakrystie. Tak istotny element architektoniczny jak dzwonnice rozwiązano w różny sposób: jako obiekty wolnostojące (Gąsawa, Ryszewko) lub stanowiące integralną część kościoła (Świątkowo, Tarnowo Pałuckie). Ze wszystkich najbardziej oryginalna jest dzwonnica przy świątyni w Ryszewku. Kalenice dachu często wzbogacały sygnaturki. Nie inaczej jest w kościołach na terenie Pałuk. W Gąsawie to wieżyczka z latarnią i iglicą, a w Ryszewku cebulasta wieżyczka z 1860 roku. Wystrojem malarskim

WPROWADZENIE

Żołędowo

wyróżniają się polichromowane wnętrza w Gąsawie (woj. kujawsko-pomorskie) i w Tarnowie Pałuckim (woj. wielkopolskie). Spójną i oryginalną grupę tworzą świątynie o konstrukcji szkieletowej na Krajnie i Pomorzu Gdańskim, takie jak obiekty sakralne w Wielowiczu, Ciechocinie, Dużej Cerkwicy (1833) i Sypniewie. Tradycja takiego budownictwa sięga na Krajnie XVII wieku. Kościoły te charakteryzują się prostą, zwartą bryłą, „graficznymi” czarno-białymi elewacjami i bogatym wystrojem wnętrza. Próbę wytyczenia Szlaku Architektury Drewnianej podejmuje publikacja wydana w 2014 roku przez Stowarzyszenie Gmin Ziemi Dobrzyńskiej. Jej autorzy opisali zabytki drewniane o różnym przeznaczeniu, w tym również kościoły, pochodzące z XVIII i XIX wieku. Na proponowanym szlaku uwzględniono świątynie w MłyńcuDrugim (1750), Dulsku (1737, przebudowana w 1878 r.), Studziance (1704), Księtem (poł. XIX w.), Łukomiu (1761), Szczutowie (XVIII w.), Bliźnie (1720), Chrostkowie (przełom XVII/XVIII w.), Grochowalsku (1784), Wielgiem (XVIII w.), Czarnem (1793), Ostrowitem (ok. XVIII w., przebudowana

w 1813, 1904, 1967, 2011 r.), Brzeźnie (XVIII w.), kaplicę w Rypinie (poł. XIX w.). Autorzy nie wskazują jednak na elementy, które wiązałyby stylistycznie czy formalnie uwzględnione na trasie obiekty sakralne.

Konstrukcja szkieletowa (słupowo-ryglowa, szkieletowo-ramowa, słupowo-ramowa, ryglowa, słupowa) – w budownictwie drewnianym zespół krzyżujących się konstrukcji ramowych, złożonych ze słupów umocowanych w podwalinie oraz leżących na nich belek usztywnionych zastrzałami, ryglami itp. Ściany wykonane w konstrukcji słupowo-ramowej podzielone są słupami i ryglami na prostokątne przestrzenie i wypełnione gliną pomieszaną z sieczką, obustronnie tynkowane (szachulec), lub cegłą (mur pruski). Konstrukcja sumikowo-łątkowa – system konstrukcji drewnianych ścian składający się z elementów poziomych (sumiki), wpuszczonych w wyżłobione elementy pionowe (słupy, czyli łątki); łątki i sumiki opierają się zwykle na podwalinie. Konstrukcja zrębowa (wieńcowa, węgłowa, wieńcowo-zrębowa) – konstrukcja drewniana z bali (bierwion) ułożonych jeden na drugim i połączonych ciesielsko w narożnikach (węgłach). Podwalina (przycieś) – belka będąca podstawą konstrukcji ściany drewnianej. Rygiel – poziomy element usztywniający słupy konstrukcji szkieletowej ścian lub więźby dachowej. Szalowanie – obicie ścian (albo szczytów) deskami, dranicami itp. Więźba – system konstrukcyjny dachu.

WPROWADZENIE

KONSTRUKCJE DREWNIANE W ARCHITEKTURZE – TERMINOLOGIA

Węgieł – ciesielskie połączenia bali w narożniku dwóch ścian. Zastrzał (miecz) – ukośnie ustawiony drewniany element konstrukcyjny usztywniający pionowe elementy.

WPROWADZENIE

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA… W czasach, gdy technika i przemysł poczynają wypierać naturę, próbując ją zastąpić sztucznym tworzywem, na samą myśl, że może to nastąpić – jak w przerażającym śnie taka chwila, że „naturalny” pozostanie tylko sam człowiek, podczas gdy wszystko wokoło niego zostanie wytworzone przez maszynę, ogarnia nas lęk i uczymy się cenić szczególnie nasze otoczenie. I wtedy okazuje się, że drewno jest materiałem wdzięcznym i pięknym, że się chętnie do niego wraca. (prof. Andrzej Ryszkiewicz, 1981) Agnieszka Wysocka Orle

Dulsk

WPROWADZENIE

Szlakiem świątyń drewnianych województwa kujawsko-pomorskiego Na różne sposoby można zwiedzać województwo kujawsko-pomorskie. Można też poznawać je poprzez drewniane kościoły i kaplice, których mamy tu aż 64. Zwiedzanie tychże świątyń może odbywać się pieszo, na rowerze, samochodem, komunikacją autobusową lub pociągiem, wedle upodobania i wyboru trasy w ciągu jednego lub dwóch dni. Można też pokusić się o poznanie wszystkich świątyń, w trakcie jednej wędrówki lub podzielonej na etapy, co w zależności od środka lokomocji wymagałoby dłuższej wyprawy. Warto wyruszyć na szlak, gdyż w trakcie wycieczek można zobaczyć świątynie o frapującej historii, wzniesione w różnych stylach architektonicznych, niejednokrotnie bogato wyposażone i ozdobione. Zaproponowane trasy można twórczo modyfikować. Rozpoczynamy i kończymy je w większych miejscowościach, zapewniających dostęp do zaplecza turystycznego i noclegów. Żywimy nadzieję, że stanowić one będą inspirację do pełnych wrażeń podróży po naszym województwie.

I trasa:

„Na Pałukach” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: rowerowa lub samochodowa Długość trasy: około 90 km  Program: Szubin – Brzyskorzystew – Świątkowo – Skórki – Gąsawa – Ryszewko – Mogilno

II trasa:

„Pogranicze ziemi mogileńskiej i Kujaw” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: rowerowa lub samochodowa Długość trasy: około 110 km

TR ASY

 Program: Mogilno – Niestronno – Parlin – Strzelce – Sukowy-Rechta – Kościeszki – Siedlimowo – Wylatowo – Mogilno

III trasa:

„W sercu Kujaw” Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: około 113 km  Program: Inowrocław – Liszkowo – Parchanie – Pieranie – Sędzin – Krzywosądz – Zakrzewo – Seroczki – Straszewo – Łowiczek – Przypust – Ciechocinek

IV trasa:

„Na południowo-wschodnich Kujawach” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: rowerowa lub samochodowa Długość trasy: około 131 km  Program: Włocławek – Nakonowo-Diabełek – Kłóbka – Modzerowo – Józefowo-Pustynia – Czamaninek – Orle – Dąbie Kujawskie – Brześć Kujawski

V trasa:

„W ziemi dobrzyńskiej” Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: około 265 km

TR ASY

 Program: Brodnica – Brzozie – Radoszki – Grążawy – Jastrzębie – Księte – Rypin – Kleszczyn-Studzianka – Dulsk – Młyniec Drugi – Chrostkowo – Ostrowite – Czarne – Wielgie – Grochowalsk – Włocławek

VI trasa:

„Na obrzeżach i wokół Torunia” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj wycieczki: rowerowa lub samochodowa Długość trasy: około 40 km  Program: Toruń-Chełmińskie Przedmieście – Toruń-Barbarka – Toruń-Mokre – Mała Nieszawka – Pędzewo

VII trasa:

„W Bydgoszczy i wokół niej” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: rowerowa lub samochodowa Długość trasy: około 38 km  Program: Bydgoszcz-Stare Miasto – Bydgoszcz-Ludwikowo – Żołędowo – Włóki – Kozielec

VIII trasa:

„Na Krajnie i Pomorzu” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: około 140 km  Program: Bydgoszcz – Ślesin – Sypniewo – Wielowicz – Duża Cerkwica – Tuchola

TR ASY

Lech Łbik

Straszewo

1. Brzozie

wieś w powiecie brodnickim

Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych Pod koniec XIII wieku miejscowość wraz z częścią ziemi lubawskiej biskup chełmiński Werner przekazał biskupom płockim. W 1310 roku biskup Jan z Płocka wystawił dokument lokacyjny dla Brzozia. Wówczas też zapewne erygowano parafię, dla której powstał kościół wzmiankowany w 1319 roku. Wieś krótko, na przełomie XIV i XV wieku, należała do zakonu krzyżackiego. Potem dalej stanowiła własność biskupów płockich, aż do 1818 roku, kiedy to po sekularyzacji dóbr kościelnych przyłączono ją do diecezji chełmińskiej. Obecny kościół powstał na miejscu XVI-wiecznej świątyni, która w połowie XVIII wieku popadła w ruinę. Wzniesiono go w 1826 roku, a już w 2. połowie XIX wieku przebudowano. Świątynia powstała w konstrukcji zrębowej na kamiennym podmurowaniu, przy czym przy wznoszeniu krucht, aneksu przy prezbiterium oraz wieży zastosowano konstrukcję szkieletową. Ściany zostały opierzone deskami. Okna w bocznych elewacjach zamknięto trójkątnie, aby nadać świątyni charakter neogotycki. Korpus poprzedzony kruchtą wieńczy od zachodu czworoboczna wieża nakryta dachem namiotowym z iglicą zakończoną krzyżem i chorągiewką. Kościół posiada halowe, trójnawowe wnętrze nakryte stropem wspartym na masywnych, czworobocznych słupach. Na przedłużeniu nawy głównej usytuowane jest krótkie, prostokątne prezbiterium, za którym mieści się zakrystia. W 2. połowie XIX stulecia świątynia zyskała nowy, jednorodny stylistycznie wystrój, złożony z ołtarzy, chrzcielnicy i ambony o formach inspirowanych gotykiem. Uwagę przyciągają strzeliste fiale

ozdobione żabkami, wieńczące architektoniczne ołtarze. W ołtarzu głównym za zasuwą z obrazem Triumf Krzyża Świętego skrywa się wizerunek Madonny z Dzieciątkiem. Najpewniej jest on tożsamy z obrazem wymienionym w 1593 roku w wizytacji biskupiej jako „łaskawy”. Wyrazem kultu, którym niegdyś otaczano obraz, są wota z XVII wieku oraz późniejsze. W pobliżu świątyni znajduje się dzwonnica o drewnianej konstrukcji, wystawiona w XIX wieku oraz ludowo-barokowa figura św. Jana Nepomucena ustawiona na przysadzistej kolumnie. BRZOZIE

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 1 listopada – Wszystkich Świętych niedziela po 8 września – Narodzenia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Parafia pw. Wszystkich Świętych Brzozie 23 87-313 Brzozie tel. (56) 493 54 69  GPS: 53.325113, 19.603946

2. Brzyskorzystew

wieś w powiecie żnińskim, w gminie Żnin

Kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Brzyskorzystewska świątynia, stojąca na wzniesieniu, najefektowniej wygląda na tle błękitnego nieba. „Graficzna” czarno-biała krata ścian kościoła tworzy wówczas niezwykle malowniczy widok. Cieszyć się nim mogli mieszkańcy wsi od 1828 roku. Wcześniej, od XVI wieku stał w tym miejscu obiekt drewniany, który spłonął wraz z zabudowaniami plebanii w czerwcu 1826 roku. Sama wieś może poszczycić się historią sięgającą XII wieku. Archiwalia gnieźnieńskie odnotowały, że w 1145 roku kanonik gnieźnieński Wincenty ofiarował wieś Bezkoristew klasztorowi Kanoników Regularnych w Trzemesznie. Kościół z 1828 roku o konstrukcji szkieletowej z ceglanym i otynkowanym wypełnieniem (wyjątek stanowią elewacja zachodnia, wieża i szczyt nawy wschodniej, które są odeskowane) jest jednonawowy i ma trójbocznie zamknięte prezbiterium. W latach 30. XX wieku dobudowano do prezbiterium, od strony południowej, murowaną zakrystię. W sąsiedztwie świątyni warto zwrócić uwagę na plebanię z 1906 roku, przypominającą elegancką podmiejską willę, a także relikty dawnego cmentarza. W jasnym wnętrzu kościoła wyróżnia się regencyjna ambona z rzeźbą klęczącego anioła z 2. połowy XVIII wieku. Pozostałe elementy wystroju reprezentują styl neoklasycystyczny i neogotycki. W ołtarzu głównym umieszczono wizerunek patronki kościoła, nad którą pochylają się z wysokości zwieńczenia otoczony srebrnymi chmurami Bóg i gołębica symbolizująca Ducha Świętego. Polichromia wnętrza pochodzi z lat 60. XX wieku. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 25 listopada – św. Katarzyny Aleksandryjskiej  Kontakt: Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Brzyskorzystew 26 88-400 Żnin tel. (52) 302 47 13  GPS: 52.902750, 17.641727

3. Bydgoszcz-Stare Miasto miasto wojewódzkie

Cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja Pierwsze udokumentowane miejsca kultu prawosławnego pojawiły się w mieście na początku lat 20. XX wieku wraz z przybyciem do bydgoskiego garnizonu żołnierzy tego wyznania. W 1923 roku w kompleksie Szkoły Oficerskiej przy ul. Gdańskiej 190 jeden z baraków przeznaczono na kaplicę prawosławną. Cywilna ludność tego wyznania korzystała na początku lat 20. XX wieku z uprzejmości ewangelików, którzy udostępniali na nabożeństwa obiekt przy ul. Śniadeckich 23. Po 1925 roku własne kaplice wyznawcy prawosławia urządzili w budynkach przy ul. Obrońców Bydgoszczy 7 i ul. Marszałka Focha 32. Ta ostatnia kaplica przetrwała do 1957 roku, kiedy ze względu na stan techniczny rozebrano ją. Po kolejnych zmianach adresów, od 1982 roku bydgoska cerkiew znajduje się przy Nowym Rynku 5. Dzisiejsza świątynia to adaptowany budynek magazynowy, zbudowany w latach 30. XIX

BYDGOSZCZ-STARE MIASTO

wieku jako spichlerz o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą. Wówczas był to teren w sąsiedztwie pozostałości murów miejskich i fosy, należący do berlińskiego kupca Otto Fellmera. Obiekt w swojej długiej historii był magazynem, sieczkarnią i śrutownią. Obecnie wyróżnia go blaszana cebulasta sygnaturka zwieńczona prawosławnym krzyżem, umieszczona na kalenicy dwuspadowego dachu. We wnętrzu, rozplanowanym zgodnie z wymogami liturgii prawosławnej, największe wrażenie robi ikonostas poddany pracom konserwatorskim, które zakończyły się w 2011 roku. Prowadzone równolegle badania nad zabytkiem pozwoliły na określenie czasu powstania ikonostasu (koniec XIX lub początek XX w.). Można przypuszczać, że ze względu na umieszczony wśród ikon wizerunek św. Jana Rylskiego ikonostas pochodzi z terenów Bułgarii. Specjaliści sądzą też, że część mniejszych ikon znajdujących się we wnętrzu świątyni to dary parafian. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 6 grudnia – św. Mikołaja  Kontakt: Parafia prawosławna pw. św. Mikołaja ul. Chodkiewicza 15/4 85-065 Bydgoszcz tel. (52) 321 19 18  GPS: 53.120526, 17.997825

4. Bydgoszcz-Ludwikowo miasto wojewódzkie

Kaplica cmentarna W północnej części Bydgoszczy, przy ul. Ludwikowo 2, znajduje się cmentarz należący do parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Historia nekropolii jest stosunkowo niedługa, zbiega się z erygowaniem polskiej parafii rzymskokatolickiej. W 1924 roku kościół na placu Piastowskim pw. Serca Jezusowego, należący do niemieckich katolików, przeszedł w polskie ręce. Trzy lata później ksiądz proboszcz Narcyz Putz w imieniu parafii kupił od Dyrekcji Lasów Państwowych 9 ha terenu pod założenie cmentarne. W tym samym czasie trwały prace przy budowie ogrodzenia z bramą i wznoszeniu kaplicy. Niewielki obiekt wybudowany został w 1929 roku według projektu bydgoskiego budowniczego Józefa Wojciechowskiego na rzucie krzyża greckiego z centralną częścią środkową. Otrzymał konstrukcję szkieletową, z zewnątrz i wewnątrz odeskowaną. Dodatkowo ściany wewnętrzne pokryto tynkiem oraz pomalowano. Wejście do kaplicy wyróżnia trójkątny naczółek, w którym umieszczono płaskorzeźbiony krzyż i dwie palmy – chrześcijańskie symbole zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią. Poniżej, na belce podtrzymywanej przez dwie drewniane kolumny, w złoconym kartuszu widnieje data „1929”. Nad kaplicą góruje efektowny wielopołaciowy dach. Skromne wnętrze ozdabia okrągły witraż z przedstawieniem Chrystusa Serca Gorejącego na tle krzyża. Agnieszka Wysocka

 Kontakt: Parafia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa pl. Piastowski 5 85-012 Bydgoszcz tel. (52) 322 29 02  GPS: 53.139416, 17.998885

5. Chrostkowo wieś w powiecie lipnowskim

Kościół parafialny pw. św. Barbary Nie zachowało się wiele danych o parafii w Chrostkowie, wiadomo jedynie, że została erygowana pod koniec XIV wieku. Pierwsza wzmianka o niewielkim drewnianym kościele pochodzi dopiero z roku 1597. Świątynia ta przetrwała prawdopodobnie do końca XVII wieku. Przed 1709 rokiem w jej miejscu wzniesiono obecny, drewniany kościół, któremu nadano wezwanie Matki Bożej Wniebowziętej i św. Katarzyny. Świątynię erygował arcybiskup lwowski Konstantyn Zieliński, dziedzic Chrostkowa i dóbr skępskich. Po 1781 roku, z inicjatywy kolatora Andrzeja Zielińskiego, kościół rozbudowano o kaplicę oraz przedsionki przy wejściach głównym i bocznym. Od tej pory patronką świątyni jest św. Barbara. W 1814 roku dobudowano chór, a pod koniec wieku, za czasów proboszcza księdza Anastazego Okręglickiego, kościół powiększono o zakrystię

CHROSTKOWO

i przebudowano skarbiec, tworząc lożę kolatorską. Ostatni, kompleksowy remont kościoła wykonano w 1990 roku, dobudowując nawy boczne oraz kruchtę. Niezwykłą polichromię wnętrz, wykonaną w 1928 roku przez cenionego i znanego z wielu realizacji kościelnych malarza Władysława Drapiewskiego, uzupełnił w 1993 roku Mikołaj Konczalski, pochodzący właśnie z Chrostkowa. Zespół zabudowań kościelnych uzupełnia dzwonnica wzniesiona w 1813 roku przez kolatora Ignacego Sumińskiego, kostnica sprzed 1709 roku i plebania z lat 20. XX wieku. Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej o ścianach obitych lisicami z sumikowo-łątkową kruchtą o węgłach łączonych na tak zwany jaskółczy ogon. Szkieletowe, współczesne dobudówki i przedsionek oszalowano prostymi deskami. Całość posadowiono na kamiennym, granitowym podmurowaniu, zaś dachy pokryto blachą cynkową. Nawę wieńczy wieżyczka ze strzelistym, u nasady cebulastym hełmem. Przepiękne wnętrze wypełnia niezwykle barwna i dekoracyjna polichromia z bogactwem motywów geometryczno-kwiatowych i przedstawieniami świętych w nawie oraz przy loży kolatorskiej. Wyposażenie kościoła jest stosunkowo jednolite stylistycznie. Barokowy ołtarz główny, podobno sprowadzony z Padwy, pochodzi z 2. połowy XVII wieku, zaś późnobarokowe ołtarze boczne z rzeźbami oraz ambona są późniejsze, z przełomu XVII i XVIII wieku. Na uwagę zasługuje także XIV-wieczna granitowa kropielnica. Piotr Winter

 Odpusty: 4 grudnia – św. Barbary 7 października – Matki Bożej Różańcowej  Kontakt: Parafia pw. św. Barbary Chrostkowo 21 87-602 Chrostkowo tel. (54) 287 00 11, 608 176 690  GPS: 52.563254, 19.150937

55 CHROSTKOWO

6. Ciechocinek

miasto w powiecie aleksandrowskim

Cerkiew polowa pw. św. Michała Archanioła Świątynia w Ciechocinku powstała w 1894 roku na terenie Wojskowej Stacji Sanitarnej. Początkowo, w trakcie sezonu uzdrowiskowego, w świątyni posługę pełnił jeden duchowny. W 1903 roku wśród prawosławnych kuracjuszy oraz mieszkańców posługę pełniło już dwóch kapłanów. Po 1908 roku w sąsiedztwie świątyni stanęła okazała murowana dzwonnica. Krótko potem podjęto działania mające na celu budowę nowej cerkwi. Miała być to świątynia murowana. Na skutek wybuchu I wojny światowej projekt ten nie został jednak zrealizowany. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę cerkiew była nieczynna, a dzwonnica została rozebrana. Około połowy lat 30. XX wieku świątynię zaadaptowano na wojskową świetlicę. Po zakończeniu II wojny światowej obiekt służył między innymi jako szkoła i magazyn. W 1995 roku Ministerstwo Obrony Narodowej przekazało cerkiew Prawosławnemu Ordynariatowi Wojskowemu. Obecnie jest

CIECHOCINEK

to świątynia Prawosławnej Parafii Wojskowej św. Michała Archanioła. Cerkiew powstała jako nieduży prostokątny budynek w tak zwanym stylu zauralskim. Wzniesiono ją na ceglanej podmurówce, w konstrukcji zrębowej, z okrąglaków. Świątynię przykryto dwuspadowym dachem łamanym krytym łupkiem. W 1898 roku do jej frontu dobudowano szkieletową kruchtę (babiniec) o formie werandy. Jednym z elementów decydujących o charakterze cerkwi były od początku framugi okienne zdobione bogatymi motywami geometrycznymi. Pierwotnie nad świątynią wznosiła się niewielka sygnaturka z cebulastym hełmem. Zlikwidowano ją prawdopodobnie w dwudziestoleciu międzywojennym. Obecny wygląd cerkwi jest wynikiem gruntownego remontu z 1996 roku. W jego ramach zniesiono szkieletowy babiniec, zastępując go kruchtą z wieżą zwieńczoną cebulastym hełmem. W zmienionej formie odtworzono również istniejącą niegdyś sygnaturkę. Cerkiew zdecydowanie wyróżnia się swoją symboliczną kolorystyką. Dominują w niej: błękit, żółć – złoto oraz czerwień.

Wewnątrz świątynia jest oszalowana. Pierwotne wyposażenie cerkwi nie jest znane. Współczesny ikonostas został wykonany w Poczajowie na Ukrainie. Krystian Strauss

 Odpust: 8 listopada – św. Arcystratega Bożego Michała  Kontakt: Prawosławna Parafia Wojskowa św. Michała Archanioła ul. Wojska Polskiego 5 87-720 Ciechocinek tel. (54) 283 43 35  GPS: 52.878077, 18.803247

7. Czamaninek

wieś w powiecie radziejowskim, w gminie Topólka

Kaplica pw. św. Hieronima Urokliwa mała kapliczka powstała według legendy w miejscu spotkań wiernych przy słynącym „cudami” źródełku. Mimo pierwotnego oporu władz diecezji ówcześni właściciele Czamaninka: kantor włocławski Józef Karnkowski wraz z bratem Stefanem i jego żoną Julianną z Ostromeckich, wybudowali tutaj w 1773 roku drewnianą kaplicę i wyposażyli ją w niezbędne sprzęty. Autorem projektu kaplicy był mistrz ciesielski Bogusław Rogowski z Kruszwicy. Kaplica otrzymała wezwanie św. Hieronima i została włączona do parafii Chalno. W 1779 roku przy kaplicy zamieszkał i sprawował nad nią pieczę pustelnik Franciszek Wietuski, który uzyskał na to zgodę władz kościelnych. Źródła podają, że około roku 1826 przeprowadzono w kaplicy jakieś prace renowacyjne oraz kupiono nowy obraz patrona, św. Hieronima. Prawdopodobnie po 1869 roku dobudowano zakrystię, zmieniono więźbę dachową i powiększono okna. Na początku XX wieku zbudowano

CZAMANINEK

wieżę i sygnaturkę, a po 1920 roku oszalowano ściany. W czasie II wojny światowej kaplica została zamknięta, po wojnie wyremontowana i ogrodzona. W 1965 roku przeprowadzono gruntowny remont kaplicy połączony z wykonaniem nowej polichromii. Prace kontynuowano po 1992 roku i w latach 1994−2000. W 1993 roku kaplica w Czamaninku, jako filialna, „przeszła” do nowo utworzonej parafii pw. Miłosierdzia Bożego w Topólce. Salowa, trójbocznie zamknięta od wschodu kaplica z kruchtą i zakrystią od północy wykonana została w konstrukcji zrębowej, następnie oszalowana. Całość nakryto dachem siodłowym pokrytym gontem, na którym, od zachodu, wsparta jest wysoka, kwadratowa wieżyczka zwieńczona daszkiem namiotowym z latarnią, zaś od wschodu kolejna, znacznie mniejsza wieżyczka na sygnaturkę. We wnętrzu, nakrytym bogato polichromowanym stropem z fasetami po bokach, znajduje się chór muzyczny, pod którym wydzielona została kruchta, otwarta do wnętrza arkadą. Co interesujące, na belkach parapetu chóru znajduje się wyryta barokową majuskułą inskrypcja fundacyjna kaplicy oraz napis uwieczniający jej budowniczego. We wnętrzu znajduje się rokokowy ołtarz z około 1773 roku z rzeźbami św. Piotra i św. Pawła oraz kartuszami herbowymi Pomian i Junosza na mensie sarkofagowej. Wystrój uzupełnia pochodząca z tego samego okresu ambona. Na południowej ścianie wieży znajduje się ogromna tarcza drewniana, będąca prawdopodobnie częścią dawnego zegara słonecznego. Piotr Winter

 Odpusty: niedziela po Wielkanocy – Miłosierdzia Bożego 16 listopada – Matki Bożej Ostrobramskiej  Kontakt: Parafia pw. Miłosierdzia Bożego Topólka 36 87-875 Topólka tel. 518 014 593  GPS: 52.291717, 18.422568

8. Czarne

wieś w powiecie lipnowskim, w gminie Wielgie

Kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła Jest to jeden z najciekawszych drewnianych kościołów regionu, nie tylko ze względu na jego wspaniałą, zachowaną w stanie pierwotnym architekturę, ale też wyjątkowy wystrój i wyposażenie wnętrza. Został zbudowany w latach 1790–1793 z inicjatywy ówczesnych właścicieli wsi: Michała Pląskowskiego, posła elektora z ziemi dobrzyńskiej i dziedzica Czarnego, oraz jego syna Kajetana, kapitana wojska polskiego. Kościół w Czarnem jest rzadkim przykładem świątyni drewnianej zaprojektowanej w duchu klasycystycznym. Styl ten jest wyraźnie zaakcentowany w fasadzie wysokim portykiem wspartym na czterech kolumnach, zwieńczonym okazałym, trójkątnym szczytem z płaskorzeźbą przedstawiającą Oko Opatrzności w otoczeniu złocistych promieni. Kościół odnowiono w 1901 oraz w 1955 roku, kiedy

to poddano konserwacji i przemalowano część polichromii we wnętrzach. W trakcie ostatnich prac konserwatorskich odnaleziono szczątki dwóch synów Ignacego Pląskowskiego, pochowanych pod posadzką. Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej, całość wsparto na kamiennym podmurowaniu. Jest to budowla trójnawowa, z mniejszym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium i przybudówką od frontu z kruchtą, poprzedzoną czterokolumnowym portykiem. Nad nią góruje wieża o konstrukcji słupowo-ramowej nakryta dachem namiotowym. W kalenicę dachu wpięty jest ponadto mniejszy, blaszany hełm z latarnią. Trójnawowe wnętrze nakrywa, wspólne dla nawy i prezbiterium, drewniane kolebkowe sklepienie pozorne, zdobione, jak pozostałe ściany, efektowną polichromią. Wystrój wnętrza, stosunkowo jednolity, klasycystyczny, pochodzi z XVIII i XIX wieku, z zasługującymi na szczególną uwagę trzema ołtarzami, prospektem organowym w otoczeniu aniołków, amboną o dekoracji płycinowej z rzeźbą gołębicy Ducha Świętego oraz późnobarokowymi konfesjonałami i ławami. Wyjątkowy charakter nadaje wnętrzu także niezwykła, późnobarokowa polichromia ze scenami Adoracji Chrystusa w nawie głównej i Pokłonu Pasterzy w otoczeniu aniołów w prezbiterium.

CZARNE

Na pozostałych ścianach, wśród iluzjonistycznej architektury, widnieją postacie świętych Kościoła i kartusz z herbem Oksza Pląskowskich. Piotr Winter

 Odpust: koniec września – św. Michała Archanioła  Kontakt: Parafia pw. św. Michała Archanioła Czarne 10 87-603 Czarne tel. (54) 289 71 44  GPS: 52.470988, 19.152683

9. Dąbie Kujawskie

wieś w powiecie włocławskim, w gminie Lubraniec

Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy Parafia w Dąbiu Kujawskim po raz pierwszy wzmiankowana była w 1420 roku w brzesko-kujawskich księgach sądowych. Obecna świątynia jest czwartą w historii parafii. Źródła historyczne milczą na temat tego, kto i kiedy wzniósł pierwszy kościół, pierwotnie pw. Wszystkich Świętych. Najstarsza informacja potwierdzająca jego istnienie pochodzi z roku 1516. W 1630 roku, z inicjatywy Piotra Dąmbskiego, zburzono mocno zniszczoną świątynię i wzniesiono kolejną. Z czasem jednak i ona uległa degradacji, w wyniku czego nie została konsekrowana. Kiedy stan kościoła pogorszył się do tego stopnia, iż dalsze użytkowanie obiektu groziło jego zawaleniem, ówczesny właściciel Dąbia, stolnik kujawski Ignacy Zagajewski, podjął decyzję o budowie nowego, obecnego kościoła, który wzniesiono w latach 1789–1790. Mimo iż kościół był poddawany zabiegom remontowym, stopniowo niszczał, a dziś wymaga podjęcia bardzo pilnych prac ratunkowych i konserwatorskich. Do niedawna służył parafianom jako miejsce kultu, jednak z racji jego obecnego stanu nabożeństwa odprawiane są już w konsekrowanym w 2010 roku nowym, murowanym kościele. Teren, na którym znajduje się świątynia, otoczony jest murowanym ogrodzeniem z 1884 roku z napisem: „OGRODZENIE [CA]ŁE HOJNĄ OFIARĄ [RO]DZINY DYBOWSK[ICH] GRUNTOWNIE [ODN]OWIONO”. Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej, oszalowano i posadowiono na ceglanej podmurówce. Założony jako jednonawowy, z węższym, ale równym długości nawy prezbiterium, zamkniętym trójbocznie. Od południa do nawy przylega kruchta

z bocznym wejściem, zaś do prezbiterium, krótszym bokiem, zakrystia. Całość nakryta jest dachami dwuspadowymi pokrytymi dachówką, tak zwaną esówką, z obitą blachą, dekoracyjną sygnaturką na skraju kalenicy. W elewacji frontowej znajdują się charakterystyczne otwory w kształcie serc. Wnętrze nakryte zostało stropem płaskim o lekko zaokrąglonych bocznych połaciach. Bez wątpienia najcenniejszym zabytkiem kościoła jest rzeźba przedstawiająca scenę Ukrzy żowania Pańskiego, znajdująca się na belce tęczowej, z przełomu XV i XVI wieku, co pozwala nam domniemywać, iż może ona pochodzić z którejś z wcześniejszych dąbskich świątyń. Na szczególną uwagę zasługują XVIII-wieczne ołtarze i XIX-wieczna chrzcielnica. Niezwykle ciekawym zabytkiem są portrety trumienne fundatorów kościoła, Ignacego Zagajewskiego i jego żony Joanny z Trzcińskich, datowane na przełom XVIII i XIX wieku. Pod prezbiterium znajduje się krypta, w której złożone są prawdopodobnie szczątki fundatorów. Piotr Winter

 Odpust: 16 sierpnia – św. Rocha  Kontakt: Parafia pw. Świętej Trójcy Dąbie Kujawskie 87-890 Lubraniec tel. 518 014 763

DĄBIE KUJAWSKIE

 GPS: 52.345783, 18.460798

10. Dulsk

wieś w powiecie golubsko-dobrzyńskim, w gminie Radomin

Kościół parafialny pw. Najświętszej Maryi Panny Ziemie, na których położony jest Dulsk, na początku XIV wieku znajdowały się w posiadaniu Krzyżaków. Według tradycji we wsi miał być fundowany przez nich murowany kościół, który został rozebrany. Ta lub inna tutejsza świątynia uległa zniszczeniu w czasie wojny trzynastoletniej (1454– 1466). W rezultacie, w późniejszym czasie, doszło do ponownego erygowania parafii. W XVII wieku dobra dulskie trafiły w ręce Działyńskich. Z ich fundacji na miejscu starszego obiektu, najpewniej w 1736 roku, został wybudowany z drewna nowy kościół. Kolejnymi kolatorami świątyni, od przełomu XVIII i XIX wieku, była rodzina Wysockich – Józef,

DULSK

a po nim jego syn Feliks i wnuk Aleksander. W XIX wieku dulska świątynia poza odpustem w dzień Narodzenia NMP cieszyła się przywilejem odpustów wieczystych na św. Józefa, św. Teklę, św. Barbarę, św. Jana Nepomucena oraz Świętej Trójcy i Niepokalanego Poczęcia NMP, które w Stolicy Apostolskiej wyjednał w 1804 roku Józef Wysocki. Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej na kamiennej podmurówce z drewnianą podwaliną. Jego ściany wzmocniono lisicami i opierzono des kami z profilowanymi listwami na stykach. Ponad dachem korpusu góruje ozdobna, ażurowa, sześcioboczna sygnaturka nakryta hełmem i zwieńczona krzyżem i wiatrowskazem w formie chorągiewki z datą „1878”, wskazującą czas przeprowadzonych prac remontowo-budowlanych.

DULSK

Kościół, jednonawowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, posiada zróżnicowane stylowo wyposażenie, w większości z XVIII wieku. W rokokowym ołtarzu głównym, pośrodku rozbudowanego retabulum, umieszczony jest barokowy obraz Matki Bożej Niepokalanej, zaś na przesłaniającej go zasuwie obraz ukazujący św. Józefa. Klasycystyczny wizerunek św. Józefa jest zapewne dziełem urodzonego w Dulsku Aleksandra Wysockiego (1823–1864), wnuka Józefa. W nawie, po bokach belki tęczowej, stoją regencyjne ołtarze boczne dedykowane św. Tekli oraz Świętej Trójcy. Stropy nad nawą i prezbiterium w 1883 roku ozdobiły malowidła ze scenami Przemienienia Pańskiego i Koronacji Najświętszej Marii Panny oraz motywy florystyczno-geometryczne.

Nieopodal kościoła stoi drewniana dzwonnica, wystawiona na przełomie XVIII i XIX wieku w konstrukcji słupowej. Pamiątkę po przykościelnym cmentarzu stanowi nagrobek miejscowego dziedzica, Józefa Wysockiego. W jego domu gościł Fryderyk Chopin – czy odwiedził też dulski kościół? Bogna Derkowska-Kostkowska

DULSK

 Odpusty: niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego – Trójcy Przenajświętszej niedziela po 23 września – św. Tekli  Kontakt: Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Dulsk 57 87-404 Radomin tel. (56) 682 76 00  GPS: 53.061110, 19.114718

11. Duża Cerkwica wieś w powiecie sępoleńskim, w gminie Kamień Krajeński

Kościół filialny pw. św. Wojciecha

Według miejscowej legendy w tym miejscu zatrzymał się podczas wędrówki do Prus św. Wojciech. Tu też stanął wóz z jego umęczonym ciałem, w drodze do Gniezna. Na kartach historii wieś pojawia się w XIII wieku jako własność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. We wrześniu 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk wydał tutaj przywilej cerekwicki, wzmacniający pozycję szlachty. Powstanie pierwszego kościoła przyjmowane jest na XII wiek. W 1653 roku świątynię o konstrukcji szkieletowej przejęli niemieccy osadnicy wyznania katolickiego i wtedy patronem kościoła został św. Jerzy. Obecny obiekt sakralny pochodzi z 1833 roku. Jeden z najbardziej okazałych kościołów szkieletowych na terenie południowej części Pomorza Gdańskiego zbudowano na wzniesieniu i obsadzo- no drzewami, a w sąsiedztwie wytyczono cmentarz.

Świątynia powstała w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym, które następnie otynkowano, tworząc w elewacjach charakterystyczną czarno-białą kratownicę. Kościół jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, posiada małą, oszalowaną wieżę. Na wystrój kościoła składają się elementy prezentujące różne style – od baroku przez rokoko i klasycyzm po XX wiek. W głównym ołtarzu, z rzeźbami świętych Piotra i Pawła, w górnej kondygnacji widnieje obraz z wizerunkiem patrona kościoła, św. Wojciecha, z datą powstania (na odwrociu) „1734”. W jednym z ołtarzy bocznych umieszczono XVII-wieczną płaskorzeźbę przedstawiającą Matkę Bożą z Dzieciątkiem, otoczoną rzeźbionym wieńcem z kwiatów. W sąsiedztwie kościoła, w wolnostojącej dzwonnicy zachował się dzwon z 1653 roku. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 23 kwietnia – św. Wojciecha  Kontakt: Parafia pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła ul. Mickiewicza 19 89-430 Kamień Krajeński  GPS: 53.531474, 17.564230

12. Gąsawa

wieś w powiecie żnińskim

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Gąsawa, przez wiele wieków miasto, dziś jest wsią położoną w krainie jezior, wśród pól. Nieudokumentowane przekazy doszukują się powstania gąsawskiej parafii w 1000 roku. Pewne jest, że w XII wieku Gąsawa przeszła na własność klasztoru Kanoników Regularnych w Trzemesznie. Świątynia, wzmiankowana w 1527 roku, była prawdopodobnie już trzecią z kolei w tym miejscu. Obecny kościół zaczął powstawać w latach 40. XVII wieku dzięki fundacji Jana Gembickiego. Po potopie szwedzkim, w 1674 roku, z inicjatywy opata trzemeszeńskiego Kazimierza Brzechwy oraz prepozyta gąsawskiego Marcina Misiewskiego, kościół gruntownie przebudowano. W 1830 roku świątynia znów wymagała remontu. Przeprowadzono go w latach 1856–1857. W czasie II wojny światowej Niemcy zamienili świątynię na magazyn zbożowy. Kościół w Gąsawie został wzniesiony dzięki połączeniu dwóch konstrukcji – zrębowej i szkieletowej, znanej z terenów Wielkopolski i Śląska. Jest to jednonawowa, bezwieżowa budowla z zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Pod koniec XVII wieku

DĘBOWA ŁĄK A

ściany wieńcowe otoczono dodatkowo konstrukcją szkieletową, wzmacniając strukturę budynku. W latach 1816–1817 Ignacy Zdębiński, dziedzic Czewujewa i właściciel Marcinkowa Górnego, dobudował do nawy północnej murowaną kaplicę grobową z kryptą. Ma ona formę rotundy, otwiera się do wnętrza kościoła arkadą i zdobi ją ołtarz z obrazem św. Antoniego (1817). W latach 1856–1857

DĘBOWA ŁĄK A

obiekt gruntownie wyremontowano, między innymi wymieniono chór muzyczny, zmieniono układ otworów drzwiowych i pokrycie dachu na łupek. W latach 1998–1999 przeprowadzono gruntowną konserwację konstrukcji kościoła, a we wnętrzu specjaliści od 2002 do 2006 roku odsłaniali kompletny wystrój malarski. Z kościołem sąsiaduje wolnostojąca dzwonnica drewniana (pierwotnie

z 1764 r.), zrekonstruowana według oryginału w 1945 roku. Z wyposażenia wcześniejszej świątyni przetrwała grupa Ukrzyżowania z belki tęczowej z początku XVI wieku. Z połowy XVII wieku pochodzi manierystyczna ambona z baldachimem. Pięknie rzeźbiona chrzcielnica, również manierystyczna, do 1821 roku zdobiła żniński kościół Dominikanów. Błyszczący jak klejnot ołtarz główny z 1. ćwierci XVIII wieku powstał pierwotnie dla kościoła Kanoników Regularnych w Trzemesznie. Do Gąsawy trafił 50 lat później. W jego polu środkowym umieszczony jest wizerunek Matki Bożej Pocieszenia, zwykle zasłonięty obrazem z wizerunkiem patrona kościoła, św. Mikołaja. Z XVIII-wiecznych ołtarzy bocznych spoglądają Anioł Stróż i święci: Barbara, Antoni i Stanisław. Bezcennym skarbem gąsawskiej świątyni są barokowe malowidła, zachowujące czytelny układ malarski i program ikonograficzny (zob. Wprowadzenie). Agnieszka Wysocka

 Odpust: 26 sierpnia – Matki Bożej Pocieszenia 6 grudnia – św. Mikołaja  Kontakt: Parafia pw. św. Mikołaja ul. Żnińska 1 88-410 Gąsawa tel. (52) 302 50 30  GPS: 52.768719, 17.755979

13. Górale

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Jabłonowo Pomorskie

Kościół parafialny pw. św. Marcina Biskupa Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1322 roku. W tym też roku w Góralach, podówczas nazwanych Leyne, utworzono parafię. Kościół, który jej służył, został jednak zniszczony podczas wojny trzynastoletniej. To poskutkowało zniesieniem miejscowej parafii i przyłączeniem wsi do parafii w Lembargu. Taki stan utrzymał się do 1913 roku, gdy w Góra-

lach ponownie erygowano parafię. Wówczas też kościół, który jako filialny zbudowano na miejscu poprzedniego w latach 1723–1724, zyskał status parafialnego. Świątynia pw. św. Marcina Biskupa została wzniesiona na kamiennej podmurówce, z drewna w konstrukcji zrębowej. Otrzymała ona

GÓR ALE

prostą, zwartą bryłę złożoną z korpusu nawowego nakrytego dwuspadowym dachem z czworoboczną sygnaturką wypiętrzoną ponad szczyt zachodni i niższego, węższego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium. Kościół ten kilkakrotnie był odnawiany: w 1825, 1877, 1904 roku, a także w latach 90. XX wieku. Budynek został też rozbudowany o dwie zakrystie, dostawione do prezbiterium od południa w 1904 roku i północy w 1993 roku. Z kolei w 1996 roku wzniesiono nową kruchtę zachodnią. Wystrój świątyni jest zróżnicowany pod względem stylistycznym. Ołtarze główny oraz boczny prawy powstały z rozdzielonych kondygnacji późnorenesansowo-manierystycznej nastawy ołtarzowej z 1. ćwierci XVII wieku, zapewne translokowanej z Lembargu. Obecnie w polu środkowym ołtarza głównego znajduje się obraz wyobrażający Matkę Bożą Częstochowską, namalowany w 2. połowie XIX wieku. Natomiast ołtarz boczny stojący z lewej strony, o formach barokowo-ludowych, wykonany został w 1. połowie XIX wieku. Wyposażenia dopełnia pozostałość po ambonie w postaci zaplecka z obrazem Chrystusa Dobrego Pasterza zwieńczonego baldachimem oraz chrzcielnica, najpewniej o późnośredniowiecznej proweniencji. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 11 listopada – św. Marcina Biskupa 26 sierpnia – Matki Bożej Częstochowskiej  Kontakt: Parafia pw. św. Marcina Biskupa Górale 16 87-330 Jabłonowo Pomorskie tel. (56) 498 05 20  GPS: 53.386095, 19.247990

14. Grążawy

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Bartniczka

Kościół parafialny pw. św. Marcina Biskupa Z końca lat 30. XIII wieku pochodzi pierwsza wzmianka o miejscowości, która pozostawała w rękach biskupów płockich do 1772 roku. Oni też na początku XIV wieku utworzyli tutaj parafię. W połowie XVIII stulecia pożar strawił istniejącą podówczas świątynię. Budowę nowej, pw. św. Małgorzaty i św. Marcina zainicjował biskup płocki Antoni Dembowski. W 1752 roku z fundacji biskupa wystawiono skromny kościół posadowiony na wysokim kamiennym cokole, w konstrukcji wieńcowej, złożony z dwuprzęsłowej nawy i krótkiego prezbiterium z małą zakrystią od południa. 11 lat później zmieniono jego wezwanie na obecne – św. Marcina Biskupa. W 1886 roku świątynię powiększono, rozbudowując korpus nawowy o dodatkowe przęsło zachodnie i poprzedzającą go kruchtę. W partiach dobudowanych wykorzystano konstrukcję szkieletową. Ściany kościoła są obustronnie obite deskami. Jego bryłę nakrywa dach siodłowy z sygnaturką osadzoną ponad szczytem zachodnim.

W odnowionym wnętrzu kościoła uwagę przyciąga łuk tęczowy wyróżniony bogatą, nakładaną dekoracją z ornamentem akantowym. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny z około 1730 roku, przeniesiony do Grążaw z kościoła Dominikanów w Chełmnie. W tym regencyjnym ołtarzu z rzeźbami świętych zakonników, gdy zasuwa z XIX-wiecznym obrazem wyobrażającym św. Marcina Biskupa uniesie się, zobaczymy słynący niegdyś łaskami obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII wieku. Ponadto zróżnicowany stylistycznie wystrój świątyni tworzą dwa ołtarze boczne z końca XIX wieku, późnobarokowa chrzcielnica z końca XVIII wieku, neorokokowa ambona z połowy XIX wieku oraz konfesjonał. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowo-ramowej, którą wystawiono w 1795 roku. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 11 listopada – św. Marcina Biskupa niedziela po 22 sierpnia – Niepokalanego Serca NMP  Kontakt: Parafia pw. św. Marcina Biskupa Grążawy 47 87-321 Bartniczka tel. (56) 493 65 64  GPS: 53.249782, 19.572170

15. Grochowalsk wieś w powiecie lipnowskim, w gminie Dobrzyń nad Wisłą

Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego Parafię w Grochowalsku, według tradycji, erygowano w XIV wieku i początkowo wchodziła ona w skład archidiakonatu dobrzyńskiego diecezji płockiej. Od 1864 roku parafia należała do dekanatu lipnowskiego tej diecezji, zaś w 1925 roku znalazła się w diecezji włocławskiej. Obecny kościół powstał w 1784 roku z fundacji Szymona Grochowalskiego, co potwierdza między innymi napis na belce tęczowej wewnątrz kościoła. Pierwotnie świątynia stała za wsią, tam, gdzie obecnie znajduje się cmentarz. W 1875 roku, za sprawą księdza Józefa Żmijewskiego, przesunięto ją na obecne miejsce. Jednak podczas relokacji zniszczeniu uległo jedno z przęseł korpusu, stąd obecnie bryła kościoła jest mniejsza niż pierwotnie. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej planowano osadzić tu stałego proboszcza, ale stało się to dopiero w 1957 roku. Został nim ksiądz Stanisław Dobies i to za jego bytności wybudowano obok kościoła plebanię oraz odnowiono wnętrze świątyni, do czego przyczynił się malarz Teodorowicz, będący autorem polichromii z przedstawieniem Matki Bożej Bolesnej, znajdującej się nad prezbiterium.

GROCHOWALSK

Kościół wzniesiono z bali modrzewiowych w konstrukcji zrębowej. Ściany zrębowe, posadowione na ceglano-kamiennej podmurówce, na zewnątrz oszalowane są deskami. Świątynia jest budowlą jednonawową, założoną na planie prostokąta, z węższym, trójbocznie zamkniętym, prostokątnym prezbiterium. Do północnej ściany prezbiterium dobudowano zakrystię z podcieniem powstałym przez przedłużenie okapu. Od północnej strony nawy, w połowie jej długości, dobudowana została kubiczna kruchta. Całość nakryta jest dachem dwuspadowym pokrytym blachą ocynkowaną z ośmioboczną baniastą wieżyczką na sygnaturkę z latarnią. Wnętrze nakryte jest prostym stropem złożonym z desek w układzie równoległym do osi głównej kościoła. Na uwagę zasługuje przede wszystkim barokowy ołtarz główny przywieziony z Mokowa z rzeźbami św. Antoniego i św. Jana Ewangelisty z początku XVIII wieku i obrazem Świętej Trójcy i Świętej Rodziny pochodzącym z 1896 roku. W kościele znajdują się także XVIII-wieczne obrazy z przedstawieniami Świętego Jana Nepomucena i Koronacji Matki Bożej oraz Ucieczki do Egiptu z połowy XIX wieku. Bogata polichromia ścian to głównie stylizowane ornamentacje roślinne przerywane emblematami liturgicznymi. Piotr Winter

 Odpust: niedziela po 14 września – Podwyższenia Krzyża Świętego

 Kontakt: Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego Grochowalsk 30 87-610 Grochowalsk tel. (54) 254 17 11  GPS: 52.405142, 19.132333

16. Jarantowice

wieś w powiecie wąbrzeskim, w gminie Ryńsk

Kościół filialny pw. św. Maksymiliana Kolbe Pierwsza świątynia w Jarantowicach istniała już w średniowieczu. We wsi znajdował się wówczas kościół parafialny. Ostatnie informacje na jego temat pochodzą z XV wieku. Pod koniec XVII wieku Jarantowice zasiedlili osadnicy niemieccy pochodzący z Pomorza. Wybudowali oni tu szkołę oraz kaplicę. Obecna świątynia powstała prawdopodobnie w 1785 roku. Była to kaplica ewangelicka. Początkowo działali tu duchowni z Grudziądza. W 1796 roku świątynia została przyłączona do nowo powstałej parafii ewangelickiej w Radzyniu Chełmińskim. W 1882 roku w Jarantowicach mieszkało 779 protestantów. Kościół służył więc dużej wspólnocie. Już w 1890 roku znajdował się jednak w złym stanie technicznym i groził zawaleniem. Prawdopodobnie pod koniec XIX wieku świątynia przeszła remont. Kaplica służyła wspólnocie ewangelickiej do 1945

JAR ANTOWICE

roku. Po II wojnie światowej urządzono w niej magazyn, a potem salę gimnastyczną. W 1989 roku świątynia została przekazana parafii pw. Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Wąbrzeźnie oraz konsekrowana jako kościół filialny pw. św. Maksymiliana Kolbe. W latach 2003–2006 świątynia przeszła gruntowny remont. Przeprowadzone tu prace zostały docenione przez Stowarzyszenie Ochrony Narodowego Dziedzictwa Materialnego, otrzymując tytuł Modernizacji Roku 2006. Kościół w Jarantowicach jest obiektem o bardzo prostej, wręcz ascetycznej formie. Został wybudowany na planie prostokąta. Stoi na kamiennej podmurówce. Wykonano go z modrzewiowych bali w konstrukcji wieńcowo-zrębowej. Ma wysoki dach dwuspadowy kryty strzechą z trzciny. Elementem wyróżniającym się na tle sylwetki kościoła jest wtórnie dodana wieża, na której zaznaczono datę „30.4.98”. Wieżę przykrywa dach namiotowy obity blachą.

JAR ANTOWICE

We wschodniej części kościoła znajdują się przedsionek oraz dawna zakrystia. Są one od siebie oddzielone konstrukcją wieży. Nawę oraz prezbiterium świątyni kryje pozorne sklepienie kolebkowe. Wyposażenie kościoła jest współczesne. Krystian Strauss

 Odpust: 14 sierpnia – św. Maksymiliana Kolbego  Kontakt: Parafia pw. śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza ul. Górna 13 87-200 Wąbrzeźno tel. (56) 688 14 76  GPS: 53.328681, 18.944105

17. Jastrzębie

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Bartniczka

Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego Miejscowość początkowo należała do biskupów płockich, a następnie przeszła w ręce Krzyżaków, którzy zwrócili ją w 1325 roku w zamian za odstąpienie od poboru dziesięciny z ziemi michałowskiej. Dzieje jastrzębskiej parafii sięgają początku XIV wieku. Pierwotnie patronem tutejszych kościołów był św. Leonard. W 1682 roku z fundacji miejscowego proboszcza Grzegorza Mioduskiego powstał kolejny, drewniany kościół, który podczas konsekracji w 1700 roku zyskał wezwanie Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i św. Leonarda. Współcześnie istniejąca świątynia powstała w 1821 roku. Jej zasadnicze części, korpus i prezbiterium, wystawiono w konstrukcji zrębowej

JASTRZĘBIE

oraz sumikowo-łątkowej. Ponad zachodnią częścią korpusu nadbudowano kwadratową wieżę nakrytą dachem namiotowym. Elewacje oszalowano deskami. Obecną kruchtę zachodnią zbudowano w 1960 roku z cegieł, a ściany w latach 90. XX wieku wykończono imitacją konstrukcji szkieletowej. Jednonawowe wnętrze świątyni, zamknięte prostokątnym, węższym prezbiterium, w 1877 roku wzbogaciła polichromia, którą w 1966 roku dopełniły motywy namalowane przez Alojzego Gossa z Torunia. W prezbiterium tło dla architektonicznego, dwukondygnacyjnego ołtarza późnobarokowego z obrazem Nawiedzenia NMP i ażurowymi uszakami stanowi polichromia w formie draperii opadającej spod pułapu. W nawie znajdują się ołtarze boczne pochodzące z czasu budowy kościoła, rokokowo-neoklasycystyczne, gdyż powstały z wykorzystaniem części z wcześniejszej nastawy ołtarzowej i feretronu. Natomiast na chórze muzycznym znajduje się neoklasycystyczny prospekt organowy. Wyróżniającym się elementem wystroju jest rokokowa chrzcielnica z 3. ćwierci XVIII wieku z fantazyjną nakrywą zwieńczoną rzeźbą sceny chrztu Chrystusa.

Nieopodal kościoła wznosi się wolnostojąca dzwonnica drewniana, a na terenie przykościelnego cmentarza znajduje się zespół zabytkowych nagrobków, z wyróżniającym się pomnikiem Konstantego Łyskowskiego, zmarłego w 1889 roku. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: niedziela po 2 lipca – Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny

23 lutego – bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego  Kontakt: Parafia pw. Nawiedzenia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego Jastrzębie 7 87-322 Jastrzębie tel. (56) 495 58 02  GPS: 53.214404, 19.518953

18. Józefowo-Pustynia wieś w powiecie włocławskim, w gminie Izbica Kujawska

Kaplica pw. św. Floriana Skromna kaplica pw. św. Floriana usytuowana jest na niewielkim, lekko zadrzewionym wzgórzu w osadzie pod Józefowem zwanej Pustynią. Pierwsze wzmianki o jej istnieniu pochodzą z roku 1639, niestety dalsze losy nikną w pomroce dziejów. Następne informacje przypadają na koniec XVIII wieku, kiedy dowiadujemy się, iż w kaplicy zamieszkali jacyś pustelnicy. Wiemy też, że w 1864 roku odrestaurowano kaplicę, rozbudowując ją przez dodanie od strony elewacji południowej niewielkiej kruchty. Stało się to dzięki staraniom i inicjatywie dziedzica izbickiego Ksawerego Zboińskiego. W latach powojennych dokonano kolejnych, acz niewielkich prac remontowych, zaś kompleksowy

remont i konserwację budynku przeprowadzono w latach 2011−2012. Dzisiaj kaplica skrzy się nowym, jasnym odeskowaniem, całość nakryta jest gontem z odnowionym oblachowaniem sygnaturki. Na wydzielonym terenie przy kaplicy znajdują się relikty cmentarza z XIX wieku, z kilkoma architektonicznie rozbudowanymi nagrobkami, w tym nagrobkiem przedstawicielki znanej rodziny Znanieckich, Heleny Parczewskiej-Znanieckiej. Tuż obok kaplicy znajduje się też otwarta, drewniana dzwonnica. Prosta, jednonawowa kaplica wzniesiona została w konstrukcji zrębowej ze ścianami z bali sosnowych łączonych na ukośną nakładkę, z zewnątrz oszalowanymi deskami podbitymi pionowo. Świątynia posadowiona jest na kamiennym podmurowaniu. Założono ją na planie krępego prostokąta, bez wyodrębnionego prezbiterium. Nakryta jest dachem dwuspadowym krytym nowym gontem, z ośmioboczną wieżyczką na sygnaturkę, zwieńczoną blaszanym hełmem z latarnią. Przy południowej elewacji znajduje się niewielka kruchta, kryta także dwuspadowym daszkiem. Uroku bryle dodają ostrołukowo wykrojone okna w ścianach elewacji bocznych. Wnętrze nakryto stropem płaskim,

JÓZEFOWO-PUSTYNIA

deskowym, a prosty chór muzyczny wsparto na dwóch sfazowanych słupach. Stosunkowo skromnie wyposażone wnętrze kaplicy wzbogaca ciekawy zespół drewnianych XVIII-wiecznych rzeźb z przedstawieniami świętych i Ojców Kościoła, ustawionych na przyściennych konsolach. Grupę tę uzupełnia późnobarokowa rzeźba Ukrzyżowanego Chrystusa na łuku tęczowym. Specyficznego uroku dodają świątyni malowane, iluzjonistyczne ołtarze utrzymane w stylistyce barokowej. Piotr Winter

 Odpust: 4 maja – św. Floriana  Kontakt: Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny ul. Toruńska 2 87-865 Izbica Kujawska tel. (54) 286 50 48  GPS: 52.413406, 18.802728

19. Kleszczyn-Studzianka wieś w powiecie rypińskim, w gminie Brzuze

Kaplica pw. Matki Bożej Studziannej Studzianka jest częścią wsi Kleszczyn, położoną nieopodal miejscowego jeziora. Słynie z uważanego za cudowne źródła wody oraz z otoczonego czcią obrazu Świętej Rodziny. Początki kultu w Studziance nie są dokładnie znane. Być może sięgają nawet XVI wieku. Położona na niewielkim pagórku kaplica powstała prawdopodobnie w 1704 roku. Zgodnie z przekazem z 1775 roku wybudowano ją dzięki kwestom jako świątynię pw. Najświętszej Maryi Panny. Przy kaplicy swój dom mieli pustelnicy. Istniejący tu kult został zatwierdzony przez biskupa płockiego Andrzeja Załuskiego (1723–1735). Decyzja ta wpłynęła na wzrost znaczenia Studzianki jako lokalnego centrum pielgrzymkowego. Najpóźniej około połowy XVIII wieku pierwotny obraz Świętej Rodziny został przeniesiony do kościoła w Żałem. W Studziance pozostawiono wówczas kopię wizerunku. Sława sanktuarium sprawiła, że w latach 50. XVIII wieku bernardyni ze Skępego próbowali uzyskać zgodę na założenie w tym miejscu kolejnego klasztoru. Ich wysiłki były jednak

KLESZCZYN-STUDZIANK A

bezowocne. W 1820 roku kaplica przeszła gruntowny remont. Znaczne prace przy świątyni przeprowadzono również na początku XX wieku. Kaplica w Studziance jest niewielką świątynią wybudowaną w konstrukcji zrębowej na fundamencie wykonanym z polnych kamieni. Jej ściany są z zewnątrz i wewnątrz oszalowane ułożonymi pionowo deskami, dzielonymi przez pilastry. Kaplica ma jedną nawę, do której przylega węższe, trójbocznie zamknięte prezbiterium. W 1907 roku, od strony południowej, dobudowano do niego zakrystię. Dach świątyni jest od 1931 roku pokryty blachą. Nad nawą wznosi się niewielka sygnaturka z małą

Krystian Strauss

 Odpusty: niedziela – Zesłania Ducha Świętego 25 lipca – Jakuba Większego Apostoła  Kontakt: Parafia pw. św. Anny Żałe 28 87-517 Żałe tel. (54) 270 80 77

 GPS: 53.045512, 19.303552

KLESZCZYN – STUDZIANK A

kopułą. Wewnątrz kaplica nakryta jest pozornym sklepieniem kolebkowym. Najważniejszym elementem skromnego wyposażenia świątyni jest ołtarz główny z 1905 roku. Znajduje się w nim druga już kopia obrazu Najświętszej Rodziny. Została wykonana przez malarza Nowakowskiego. Obraz ten przysłania ołtarzowa zasuwa z wizerunkiem św. Jakuba Większego Apostoła pędzla Kazimierza Mireckiego. W otoczeniu kaplicy, nad źródłem wody, znajduje się piętrowy, murowany budynek tak zwanej Kalwarii z 1917 roku. Wykonał go, pochodzący z Warszawy, murarz Szwarc. Kaplica w Studziance jest świątynią filialną parafii pw. św. Anny w Żałem.

20. Kłóbka – skansen wieś w powiecie włocławskim, w gminie Lubień Kujawski

Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej z Brzeźna We wrześniu 2017 roku kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej z Brzeźna w powiecie lipnowskim dołączył do obiektów architektury wiejskiej w parku etnograficznym w Kłóbce, odtworzony w swym dawnym, barokowym kształcie. Powstała w 1. połowie XVIII wieku świątynia była pierwotnie tylko ośmioboczną kaplicą wzniesioną tuż przy dworze rodziny Rościszewskich, wówczas właścicieli Brzeźna, i do 1914 roku stanowiła kościół filialny parafii Kikół. W tymże roku świątynię przeniesiono

KŁÓBK A – SK ANSEN

w nowe miejsce, odsunięto od dworu, rozbudowano o murowaną kaplicę, zakrystię i drewnianą kruchtę. Nawę dobudowano wcześniej, około 1789 roku. W latach 1955–1956 kościół został gruntownie wyremontowany, do północnej ściany nawy dobudowano nową zakrystię połączoną z salką katechetyczną. Użytkowany był do 1996 roku, wtedy bowiem jego funkcje przejął zbudowany obok kościół murowany. W czerwcu 2016 roku niszczejący zabytek został przekazany Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Za zgodą władz kościelnych zabytek rozebrano i przeniesiono do Kłóbki. Rekonstrukcja kościoła nawiązuje do wyglądu i wyposażenia pierwotnej świątyni. Niestety tylko w części ośmiobocznej kaplicy zachował się oryginalny XVIII-wieczny budulec, wzniesiony w konstrukcji zrębowej z węgłowymi narożami na tak zwany rybi ogon. Dachy, zgodnie ze źródłami archiwalnymi, pokryto gontem i wiórem osikowym. W wieżyczce zawieszono dzwon pochodzący prawdopodobnie jeszcze z pierwotnej kaplicy,

KŁÓBK A – SK ANSEN

odlany w toruńskiej ludwisarni Fryderyka Becka w 1729 roku. Wnętrze kościoła odtworzono zgodnie z jego stanem sprzed rozbiórki, z chórem muzycznym wspartym na dwóch słupach i polichromowanym, kartuszowym fryzem z motywami maryjnymi i chrystusowymi. Na suficie, w otoczeniu kłębiastych obłoków, umieszczone jest przedstawienie Maryi Niepokalanej. Wyposażenie i wystrój kościoła odwołują się do okresu, gdy mszę odprawiano w rycie trydenckim, kiedy to kapłan stał przodem do ołtarza. Oryginalny ołtarz główny z obrazami Matki Bożej Częstochowskiej i św. Antoniego Padewskiego pochodzi z 1. połowy XVIII wieku. W drugim, klasycystycznym ołtarzu z 1794 roku znajduje się barokowy krucyfiks, a w zwieńczeniu tondo z XIX-wiecznym obrazem przedstawiającym św. Walentego. Przy wejściu do zakrystii zawieszona jest wczesnoklasycystyczna ambona balkonowa z baldachimem, pochodząca z kościoła w Ostrowitem koło Lipna. Do świątyni z Brzeźna trafiło ponad 150 zabytków kościelnych z kościołów z ziemi dobrzyńskiej i Kujaw. Piotr Winter

 Kontakt: Kujawsko-Dobrzyński Park Etnograficzny w Kłóbce Oddział Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku 87-840 Kłóbka tel. (54) 284 27 92, 729 769 078  GPS: 52.263820, 19.074299

21. Kokocko

wieś w powiecie chełmińskim, w gminie Unisław

Kościół filialny pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny O najstarszym kościele w Kokocku wiadomo tyle, że istniał w czasach pontyfikatu biskupa chełmińskiego Arnolda Stapila (1402–1416). Wzmiankowano go także w 1445 roku. Kościół ów spłonął w 1535 roku. Obecną świątynię zbudowano w latach 1829–1834 już dla miejscowej społeczności ewangelickiej, wcześniej przynależnej do zboru w Chełmnie. Oddano ją do użytku 3 września 1834 roku. Poważnie uszkodzoną przez powódź, odbudowano w roku 1862. Bez większych zmian zbór ewangelicki w Kokocku przetrwał do 1945 roku. Wtedy to został przejęty przez parafię rzymskokatolicką w Starogrodzie i uzyskał wezwanie Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny. Mimo iż usunięto z obiektu większość wystroju kojarzonego z poprzednim, protestanckim charakterem kościoła, całość bryły z charakterystyczną konstrukcją belek szachulca i tynkowanymi geometrycznymi polami oraz część wyposażenia przetrwała w niezmienionej formie. W 1990 roku świątynia ponownie stała się

KOKOCKO

kościołem filialnym parafii w Starogrodzie. Jest dziś jedynym bardzo dobrze zachowanym typowym szkieletowym kościołem ewangelickim na ziemi chełmińskiej. Ostatni remont kościoła odbył się w 2012 roku. Kościół, bardzo klasyczny w swej harmonijnej stylistyce, wzniesiony został w konstrukcji szkieletowej z murowanymi i tynkowanymi wypełnieniami między widocznymi belkami szachulca. Założony jest na planie mocno wydłużonego prostokąta z ryzalitem od frontu, nad którym góruje efektowna, kubiczna wieża. Ściany posadowione są na wysokim cokole z zaakcentowaniem kondygnacji drewnianymi pilastrami toskańskimi. Efektowne trójnawowe wnętrze dzielone jest, co wyjątkowe, w dwóch kondygnacjach masywnymi, glifowanymi kolumnami w typie doryckim; dolne dźwigają empory, górne – płaski strop nawy. Od zachodu wpięty jest między empory chór muzyczny. W wyposażeniu kościoła zwraca uwagę przede wszystkim architektonicznie rozbudowany klasycystyczny ołtarz główny powstały w okresie budowy świątyni. Piotr Winter

 Odpust: sobota po uroczystości Najświętszego Serca Pana Jezusa – Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny  Kontakt: Parafia pw. św. Barbary Starogród 49 86-200 Chełmno tel. (56) 676 31 32  GPS: 53.262664, 18.321893

100

22. Kościeszki

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Jeziora Wielkie

Kościół parafialny pw. św. Anny Na zachodnim brzegu jeziora Gopło leży wieś Kościeszki, która może pochwalić się średniowiecznym rodowodem. Swoją nazwę zawdzięcza jednym z pierwszych właścicieli, rodowi Kościeszów. Zapewne to oni ufundowali w XII wieku pierwszy kościół pw. śś. Piotra i Pawła. W 1766 roku z fundacji Franciszka Wysockiego, ówczesnego właściciela wsi, wzniesiono obecny kościół drewniany. W latach 50. XX wieku, podczas remontu, odkryto fundamenty kaplicy i kruchty i wzniesiono je na nowo. W sąsiedztwie kościoła znajduje się wolnostojąca dzwonnica drewniana z XX wieku. Świątynia trójnawowa o układzie pseudobazylikowym, z szeroką elewacją frontową i uskokowym, dwuspadowym dachem sprawia wrażenie mocno i pewnie związanej z ziemią. Budynek o konstrukcji zrębowej jest w całości oszalowany, a połacie dachowe kryje gont. Dach zdobi sześcioboczna wieżyczka z hełmem, zrekonstruowana pod koniec lat 70. XX wieku. Kruchtę odbudowano w konstrukcji szkieletowej. Nawa ma obrys zbliżony do kwadratu, a prostokątne prezbiterium zamknięte jest trójbocznie. Przykryte płaskim, malowanym stropem wnętrze dzielą wieloboczne drewniane filary. Barokowo-rokokowy wystrój pochodzi z czasów budowy kościoła. W ołtarzu głównym z 1770 roku, w polu środkowym, zasłonięta na co dzień obrazem z wizerunkiem św. Anny, znajduje się XIV-wieczna rzeźba przedstawiająca Matkę Bożą z Dzieciątkiem (niech Państwa nie zmyli kądziel, atrybut św. Anny, dodany w latach 80. XX w.). W bocznych, rokokowych ołtarzach umieszczono współczesne kopie wizerunków Matki Bożej Częstochowskiej i wizji

101

św. Faustyny Jezu ufam Tobie. Na uwagę zasługuje XVIII-wieczna grupa rzeźbiarska przedstawiająca chrzest Chrystusa w Jordanie udzielany przez św. Jana Chrzciciela, zdobiąca chrzcielnicę (z XX w.). Warto zajrzeć do kruchty. Umieszczono w niej zabytek sztuki ludowej – krucyfiks wyrzeźbiony przez miejscowego artystę, Józefa Glanca z Rzadkwina (1837–1930), nazywanego „Mistrzem od Krzyży”. Ciekawostką jest tajemniczy kamień z rytem solarnym, datowany na czasy przedchrześcijańskie. Można go zobaczyć przed budynkiem plebanii. Agnieszka Wysocka

102

 Odpust: 26 lipca – św. Anny  Kontakt: Parafia pw. św. Anny Kościeszki 18 88-324 Jeziora Wielkie tel. (52) 318 76 25  GPS: 52.571057, 18.320237

103

104

105

23. Kozielec

wieś w powiecie bydgoskim, w gminie Dobrcz

Kościół filialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny Wieś Kozielec malowniczo wpisuje się w zieleń Parku na Skarpie Nadwiślańskiej. O jej istnieniu informuje dokument z 1290 roku. Miejscowość słynęła wówczas z uprawy winorośli. Do czasów

106

rozbiorów należała do arcybiskupów gnieźnieńskich. W związku z sekularyzacją przeszła na własność rządu pruskiego. Wielu mieszkańców było ewangelikami – sprowadzonymi tutaj przez pruską Komisję Kolonizacyjną, stąd w 1906 roku zbudowano niewielki kościół. Służył tej społeczności do 1945 roku. Dwa lata później bydgoska parafia ewangelicka przekazała obiekt władzom Kościoła rzymskokatolickiego i od tego czasu pełni on rolę kościoła filialnego parafii we Włókach. Niewielką świątynię wzniesiono na kamienno-ceglanych fundamentach w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Ściany zewnętrzne zostały oszalowane pionowymi deskami. Nad wejściem góruje wieża

107

z wysokim, namiotowym daszkiem. Połacie dachowe pokryte są blachą. Do elewacji południowej przylega zakrystia. Świątynia jest jednonawowa, z niewielkim, niższym od nawy prezbiterium. Ścianę ołtarzową zdobi obraz z przedstawieniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, namalowany przez Edwarda Otlewskiego ze Świecia pod koniec lat 80. XX wieku. Agnieszka Wysocka

KOZIELEC

 Odpust: 8 grudnia – Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Parafia pw. Matki Bożej Królowej Polski Włóki 42 86-022 Dobrcz tel. 534 095 899  GPS: 53.244738, 18.251829

108

24. Krzywosądz

wieś w powiecie radziejowskim, w gminie Dobre

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Do XVI wieku wieś była w posiadaniu rodu Krzywosądów herbu Niesobia, a po nich właścicielami wsi byli Zakrzewscy herbu Ogończyk i rodzina Niemojewskich. Nie jest znana data powstania parafii. Wiemy jednak, że w połowie XVI wieku Grzegorz Zakrzewski z przydomkiem Zboży wypędził proboszcza katolickiego, a na jego miejsce osadził pastora kalwińskiego, zagarniając przy okazji cały majątek kościelny. W roku 1643 wystawiony został przez właściciela wsi, Stanisława Zakrzewskiego, nowy, także drewniany kościół. Obecną świątynię, w miejscu poprzedniej, mocno zniszczonej, wznieśli w 1861 roku Modlińscy, kolejni właściciele Krzywosądza. Wykonawcą prac budowlanych był cieśla dworski Glas z Niemiec, a fundamenty z kamienia położył niejaki Józef Lipski. Tradycja głosi, że fundatorów zachwycił podczas wojaży zagranicznych jeden z kościołów i zauroczeni jego wyglądem postanowili zbudować podobny. W latach 1862–1863 do kościoła dobudowano kruchtę. Przed wejściem do świątyni stoi dzwonnica w kształcie krosna, zbudowana około

109

110

KRZYWOSÄ&#x201E;DZ

111 KRZYWOSÄ&#x201E;DZ

KRZYWOSĄDZ

1861 roku, a wokół kościoła otoczonego modrzewiami znajdują się pomniki nagrobne rodziny Modlińskich, między innymi Heleny z Góreckich Modlińskiej, wnuczki Adama Mickiewicza. Niezwykle ciekawy w bryle i wielobarwny kościół, wzniesiony w stylu neogotyckim, zbudowany jest z drewna dębowego w konstrukcji zrębowo-słupowej, opięty słupami sumikowymi i posadowiony na granitowych fundamentach. Pseudohalowy, mimo niewielkich rozmiarów, posiada trzy nawy z dwuprzęsłowym prezbiterium, z przybudówkami i kruchtą po bokach korpusu. Od zachodu nadbudowana jest kwadratowa wieża o ścianach ożywionych pozornymi, ostrołukowymi arkadami, pilastrami i kratownicami. Uroku świątyni dodają także arkadowe wieżyczki wpięte w naroża dachu i analogiczna sygnaturka na szczycie kalenicy. Barwne i bogato polichromowane wnętrze w nawie głównej i prezbiterium nakryte jest stropem dwuspadowym o przęsłach dzielonych dekoracyjnymi, ostrołukowymi arkadami. W wyposażeniu kościoła wyróżniają się przede wszystkim: XIX-wieczny ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, chrzcielnica wykonana w Poznaniu oraz ambona w kształcie kielicha. Na neogotyckich lożach kolatorskich znajdują się herby rodowe właścicieli wsi i fundatorów kościoła: Tępa Podkowa z literami „JM” (Józef Modliński) oraz Pomian z literami „LzBM” (Ludwika z Biesiekierskich Modlińska). Piotr Winter

 Odpust: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 13 czerwca – św. Antoniego  Kontakt: Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Krzywosądz 43 88-210 Dobre tel. 506 166 954  GPS: 52.704835, 18.590607

112

25. Księte

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Świedziebnia

Kościół filialny pw. Najświętszej Marii Panny Na ziemi dobrzyńskiej, we wschodniej części wsi Księte, której początki sięgają XIV wieku, a która przynależy do parafii w Świedziebni, znajduje się kościół dedykowany Najświętszej Marii Pannie. Około 1400 roku istniała tutaj parafia, a więc bez wątpienia był i kościółek. W dzieje miejscowości wpisała się świątynia z 1520 roku, powstała z woli ówczesnego dziedzica Mikołaja Romockiego. Kościół ten, pw. św. Michała Archanioła, został zniszczony podczas wojen szwedzkich, co przyczyniło się do utraty przez wieś samodzielnej parafii. W wizytacji, która odbyła się w 1817 roku, opisano go jako drewniany, częściowo pokryty gontem, spróchniały i zdezelowany tak, iż nie są w nim odprawiane żadne obrządki religijne. Wspomniano też, że we wnętrzu są trzy „spustoszałe” ołtarze z obrazami Matki Bożej Częstochowskiej w ołtarzu głównym oraz św. Michała Archanioła i św. Józefa w bocznych. Prawdopodobnie w XVIII wieku świątynię odbudowano, lecz ponownie popadła w ruinę. W 1865 roku gruntownie ją odrestaurowano i być może także rozbudowano w kierunku zachodnim, przebudowując chór muzyczny z prospektem, na którym widnieje inskrypcja upamiętniająca datę remontu. Kolejne odnowienie świątyni miało miejsce w 1903 roku. Kościół, osadzony na kamiennym fundamencie, został wykonany w konstrukcji zrębowej. Jego ściany od zewnątrz oszalowano deskami, natomiast od wewnątrz wzmocniono lisicami w kształcie doryckich półkolumn. Ponad świątynią góruje osadzona na jej części zachodniej przysadzista, czworoboczna

113

wieża nakryta baniastym hełmem z oktogonalną latarnią zwieńczoną iglicą z krzyżem. W odrestaurowanym wnętrzu kościoła znajdują się niedawno odnowione barokowe, architektoniczne ołtarze. W prezbiterium tylną ścianę pokrywa polichromia wyobrażająca błękit nieba widoczny zza rozsuniętej kotary, która tworzy kulisy dla stojącego tu ołtarza głównego z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej. W nawie, w ołtarzach usytuowanych przy łuku tęczowym, w nastawach ujętych kręconymi kolumnami, znajdują się obrazy Stygmatyzacja św. Franciszka (w lewym) i Św. Antoni z Dzieciątkiem (w prawym). W sąsiedztwie kościoła, nad źródełkiem uznawanym za cudowne, wznosi się współczesna kapliczka. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpust: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Parafia pw. św. Bartłomieja Świedziebnia 87-335 Świedziebnia tel. (56) 493 84 16  GPS: 53.174827, 19.574593

114

26. Liszkowo

wieś w powiecie inowrocławskim, w gminie Rojewo

Kościół parafialny pw. św. Anny Najprawdopodobniej pierwszy, nieistniejący dziś kościół pw. św. Gotarda Liszkowo zawdzięcza benedyktynom z Mogilna. Patrona wybrano nieprzypadkowo. Zakonnicy szerzyli jego kult nie tylko na Kujawach, ale w całym ówczesnym chrześcijańskim świecie. Święty Gotard chronił przed demonami, jego wezwanie nosiły szpitale i przytułki. Najwcześniejsze informacje o miejscowej parafii pochodzą z 1325 roku. W XVI wieku świątynia przeszła na własność tutejszych protestantów, ale już na początku XVII wieku gospodarzami tego miejsca znów byli katolicy. Obecny kościół, pw. św. Anny, powstał w 1713 roku z inicjatywy proboszcza Mikołaja Skrockiego i stoi w tym samym miejscu co średniowieczny. W XIX wieku dobudowano do niego kruchtę i zakrystię. Kościół wraz z plebanią, dzwonnicą i kostnicą, otoczony starymi drzewami, tworzy bardzo malowniczy kompleks. Jednonawowa świątynia powstała z połączenia kilku konstrukcji: zrębowej (nawa, kaplice boczne i prezbiterium), szkieletowej (zakrystia) i słupowo-ramowej (wieża). Połacie dachowe pokryto ceramiczną dachówką, a hełm wieży i sygnaturki – blachą. O średniowiecznych dziejach tutejszej parafii przypomina kamienna chrzcielnica z rytem w kształcie krzyża – jak uważają jedni badacze lub słońca – jak chcą inni, być może pamiętająca mnichów w czarnych habitach. Elementy wyposażenia, w tym ołtarze i ambona, są barokowe i pochodzą z czasów budowy kościoła. Między nawą i prezbiterium, na belce tęczowej ozdobionej złoconym napisem: „Niewiasto oto Syn Twój, oto Matka Twoja” ustawiono grupę Ukrzyżowania z 2. połowy XIX

115

wieku. Na chórze muzycznym wspartym na dwóch kolumnach umieszczono klasycystyczny prospekt organowy z instrumentem pochodzącym z 1880 roku. Agnieszka Wysocka

LISZKOWO

 Odpust: 26 lipca – św. Anny  Kontakt: Parafia pw. św. Anny Liszkowo 34 88-180 Złotniki Kujawskie tel. (52) 353 63 21  GPS: 52.888469, 18.225022

KRUSZYN

27. Łowiczek

wieś w powiecie aleksandrowskim, w gminie Bądkowo

Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego Pierwsza wzmianka dotycząca parafii w Łowiczku pochodzi z wykazu świętopietrza, sporządzonego w 1325 roku. W tym czasie istniał we wsi drewniany kościół pw. św. Idziego, który prawdopodobnie spłonął. Kolejny, powstały w 1582 roku, nosił już, obok

118

119

ŁOWICZEK

poprzedniego, także drugie wezwanie − Podwyższenia Krzyża Świętego. Niestety i on w 1700 roku uległ spaleniu. Do końca XVII wieku kolatorami świątyni byli ówcześni właściciele wsi − Łowiccy herbu Pomian, potem uprawnienia kolatorskie przeszły między innymi na Słubickich herbu Prus. I to właśnie z fundacji Chryzostoma Słubickiego na fundamentach spalonego kościoła powstał w 1711 roku obecny, drewniany kościół barokowy. Uroczystej konsekracji świątyni w 1757 roku dokonał kanonik włocławski Franciszek Kanigowski, który był równocześnie właścicielem części Łowiczka. Rozbudowy kościoła o murowaną boczną kruchtę, kaplicę i zakrystię podjął się w połowie XIX wieku ówczesny włodarz wsi, Julian Wolski. Drewniana dzwonnica, stanowiąca integralną część zespołu

ŁOWICZEK

kościelnego, wzniesiona została w 2. połowie XIX wieku. Kościół stanowi znakomity przykład drewnianego budownictwa barokowego, charakterystycznego dla południowej części Kujaw. Budynek jest mocno rozbudowany architektonicznie, w zasadniczej swej części drewniany, o konstrukcji zrębowej, z usytuowaną od zachodu słupową wieżą nakrytą baniastym hełmem i z murowanymi przybudówkami po obu stronach korpusu. W siodłowy dach wpięta jest charakterystyczna baniasta sygnaturka z latarnią. Nawa nieco szersza od zamkniętego, co wyjątkowe, dwubocznie prezbiterium. Wyjątkowy jest także układ ścian wewnętrznych nawy z nadwieszonymi na prostych konsolkach lisicami. Bogate wyposażenie kościoła utrzymane jest przeważnie w stylistyce barokowej i późnobarokowej z ołtarzem głównym z 1. połowy XVIII wieku, z wcześniejszym obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem o proweniencji włoskiej. Zespół uzupełniają ołtarze boczne z początku XVII wieku oraz ambona z końca tegoż wieku. Na uwagę zasługuje również późnobarokowa grupa Ukrzyżowania z herbami Prus Słubickich na belce tęczowej. Bogato polichromowane wnętrze kościoła z przedstawieniami świętych w prezbiterium, Matki Bożej w nawie i motywami muzycznymi nad chórem podkreśla wyjątkowość świątyni. Zachowany jest także portret trumienny Chryzostoma Słubickiego, namalowany na desce po 1727 roku. Piotr Winter

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Matki Bożej 14 września – Podwyższenia Krzyża Świętego  Kontakt: Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego Łowiczek 19 87-703 Łowiczek tel. 518 014 616  GPS: 52.742982, 18.776830

120

121

28. Mała Nieszawka wieś w powiecie toruńskim, w gminie Wielka Nieszawka

Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa Dzieje miejscowości od XVI wieku wiążą się z osadnikami wyznania menonickiego, wywodzącymi się z ich fryzyjskiej gałęzi z Barcic. W połowie tegoż stulecia założono w Małej Nieszawce gminę menonicką, obejmującą również mieszkańców Dunilewa, Kępy Korzenieckiej, Koziborza, Strońska i Wielkiej Nieszawki. Jej pierwszy, znany ze źródeł, dom modlitwy wyświęcono 11 sierpnia 1778 roku. Kaplica ta spłonęła 11 czerwca 1889 roku w wyniku pożaru wznieconego uderzeniem pioruna. Menonici bezzwłocznie przystąpili do budowy kolejnej kaplicy, uzyskując wsparcie finansowe między innymi ze strony gmin z Holandii. 2 listopada 1890 roku Hans Foth, starszy gminy, poświęcił nową świątynię. Od XIX wieku liczebność gminy menonickiej malała. W 1933 roku należało do niej zaledwie 12 osób. 23 sierpnia 1944 roku miejscowi menonici odprawili swoje ostatnie nabożeństwo, po czym większość z nich wyjechała do Niemiec. W 1945 roku w pomenonickiej kaplicy Armia Radziecka urządziła miejsce odosobnienia dla osób pochodzenia niemieckiego. Następnie przeszła ona w ręce Kościoła katolickiego i stała się kościołem filialnym parafii w Toruniu-Podgórzu. W 1978 roku w Małej Nieszawce utworzono samodzielną parafię. Dawny dom modlitwy jest dziełem budowniczego Kienowa z Torunia. Wzniesiono go z drewna na

kamiennej podmurówce w konstrukcji zrębowej, bez szalowania ścian. Jedynie narożniki zrębu ujęto szalowaniem z desek opracowanych na wzór pilastrów. Budynek otrzymał jednoprzestrzenne wnętrze z nawą na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium od wschodu. Świątynię poprzedza kruchta, której szczyt zdobi ażurowa, ornamentalna dekoracja o formach zapożyczonych ze Szwajcarii. Między ornamentami widnieje data „1890”, upamiętniająca czas budowy świątyni, która wyróżnia się spośród realizacji menonickich posiadaniem wieżyczki ponad szczytem zachodnim. Wprowadzenie wieżyczki świadczy o chęci nadania budynkowi bardziej reprezentacyjnego charakteru i jest wyrazem asymilacji kulturowej oraz swobodniejszego podejścia do nakazów religijnych. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpust: piątek po oktawie Bożego Ciała – Najświętszego Serca Pana Jezusa  Kontakt: Parafia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa ul. Toruńska 184, Mała Nieszawka 87-103 Toruń 5 tel. (56) 678 10 41  GPS: 52.993280, 18.524117

123

LUBOSTROŃ

29. Młyniec Drugi

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Lubicz

Kościół filialny pw. św. Ignacego Loyoli Dzieje miejscowości, początkowo stanowiącej dobra biskupów włocławskich, od połowy XVII wieku łączą się z toruńskim konwentem ojców jezuitów. Po kasacie zakonu wieś trafiła w ręce prywatne, a kaplica pod zarząd parafii w Ciechocinie. W 1978 roku stała się kościołem filialnym parafii w Lubiczu Górnym. Na miejscu kaplicy odnotowanej w 1611 roku jezuici w połowie XVIII wieku wystawili nowy kościół. Powstała świątynia o zwartej bryle

124

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpust: niedziela przed lub po 31 lipca – św. Ignacego Loyoli  Kontakt: Parafia pw. Matki Bożej Częstochowskiej i św. Wacława ul. Polna 18 87-162 Lubicz Górny tel. (56) 678 51 60  GPS: 53.066152, 18.813870

127

MŁYNIEC DRUGI

w konstrukcji zrębowej, z wieżą powyżej okapu dachu w konstrukcji szkieletowej. Elewacje zostały opierzone deskami. Nad całością góruje przysadzista, czworoboczna wieża wpięta w korpus nawowy, nakryta dachem namiotowym i zwieńczona sześcioboczną sygnaturką. Czas budowy upamiętnia inskrypcja na belce tęczowej „Anno Domini 1750”. Kościół jednonawowy z prosto zamkniętym prezbiterium otrzymał bogaty, jednorodny wystrój o formach późnobarokowo-rokokowych. Szczególnie okazały jest ołtarz główny z partiami bocznymi o ażurowej strukturze z rzeźbami świętych jezuitów i aniołków. W jego części środkowej znajduje się obraz wyobrażający św. Ignacego Loyolę, przyozdobiony sukienką na znak otaczającego go kultu. Niegdyś obraz ten uznawano za słynący łaskami. Nie mniej efektowne są ołtarze boczne. Jeden z nich, dedykowany św. Franciszkowi Ksaweremu, ozdabiają intrygujące rzeźby Hindusów, przywołujące pamięć o jego egzotycznych misjach. Dekoracyjną formę posiada również chór muzyczny w formie balkonu wspartego na słupach, z ażurową, ornamentalną balustradą, w którą wbudowany został trójwieżowy prospekt organowy. Z dawnego wyposażenia zachowały się też narożne konfesjonały i ambona. W 1763 roku wystrój świątyni wzbogacony został polichromią sygnowaną przez Krzysztofa Chamskiego. W 2000 roku ukończono prace przy renowacji świątyni, a rok później postawiono obok niej drewnianą dzwonnicę.

30. Modzerowo

wieś w powiecie włocławskim, w gminie Izbica Kujawska

Kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika Do roku 1591 wieś należała do parafii Izbica Kujawska. W tymże roku właściciel dóbr izbickich, Jarosław Sokołowski, wybudował tu drewniany kościół pw. Matki Bożej, któremu niebawem dodano za patrona także św. Stanisława Biskupa i Męczennika oraz erygowano przy nim parafię. Kościół w 1595 roku konsekrował biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski. Oprócz Modzerowa do parafii należała także pobliska wieś Stypin. W XVII wieku dobudowano do kościoła murowaną, sklepioną kolebkowo zakrystię. Niestety kościół stopniowo ulegał degradacji i chylił się ku ruinie, wobec czego w 1796 roku dziedzic izbicki, hrabia Kacper Skarbek, ufundował obecną, drewnianą świątynię, utrzymując jej dawne wezwanie. Wkrótce obok świątyni powstała, zachowana do dzisiaj, drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej, kryta namiotowym dachem. Kościół o konstrukcji zrębowej, oszalowany i wzmocniony lisicami, jest jednonawowy, z kruchtą u boku i mniejszym, zamkniętym prostokątnie prezbiterium z murowaną zakrystią. Obiekt kryty jest dachem dwukalenicowym z położoną w środkowej części nawy wieżyczką, zwieńczoną blaszanym hełmem. Wnętrze kościoła nakryto stropem płaskim, a chór muzyczny wsparto na dwóch słupach z lekko wybrzuszonym parapetem w części środkowej. Wyposażenie kościoła jest oryginalne, barokowe i rokokowe. Wczesnobarokowy ołtarz główny z 1. połowy XVII wieku mieści obrazy Matki Bożej

128

129 INOWROCŁAW

Częstochowskiej i Trójcy Świętej z XVIII wieku w zwieńczeniu. Z początku XVII wieku pochodzą także ambona i chrzcielnica. Utrzymane w stylistyce rokokowej są dwa ołtarze boczne z połowy XVIII wieku z obrazami św. Jana Nepomucena i św. Stanisława wskrzeszającego Piotrowina. Interesujący zespół wyposażenia kościoła uzupełnia obraz Pana Jezusa upadającego pod krzyżem z końca XVIII wieku oraz rokokowy krucyfiks.

MODZEROWO

Piotr Winter

 Odpust: niedziela po 8 maja – św. Stanisława Biskupa i Męczennika  Kontakt: Parafia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika Modzerowo 33 87-865 Izbica Kujawska tel. (54) 286 62 73, 518 014 596

GPS: 52.847584, 18.768179

130

131 MŁODOCIN

31. Nakonowo-Diabełek

wieś w powiecie włocławskim, w gminie Kowal

Kościół filialny pw. św. Marka Ewangelisty Pierwszą świątynię w Nakonowie wzniesiono w 2. połowie XVI wieku i wiadomo, że była od początku kościołem filialnym parafii w Kruszynie. Z jej powstaniem wiąże się wiele legend; według jednej z nich fundatorem budowli był kupiec, który dzięki wstawiennictwu św. Marka mógł szczęśliwie kontynuować dalszą podróż i właścicielowi młyna zwanego „Diabełkiem” pozostawił fundusze na wystawienie kaplicy pod wezwaniem tego ewangelisty. Kaplica z pewnością miała charakter wotywny, zwłaszcza że znajdujący się w niej obraz św. Marka Ewangelisty uznawany był przez miejscową ludność za cudowny. Obecny kościół, powstały z fundacji parafian, stoi na miejscu tej kapliczki od 1765 roku, ale pierwsze prace remontowe przy najwidoczniej niezbyt fortunnie wykonanej budowli musiano podjąć już w 1779 roku. W latach 1958–1959 kościół został po raz kolejny gruntownie odnowiony, rozbudowany o zakrystię i kruchtę oraz nieznacznie przesunięty na obecne miejsce. Ostatni kompleksowy remont konserwatorski zakończył się w 2018 roku. To jeden z cenniejszych przykładów architektury zrębowej zrealizowanej na terenie wiejskim. Ściany kościoła zbudowane są z prostokątnych bali w układzie wieńcowym, łączonych w narożach na „jaskółczy ogon”, oszalowane i postawione na podmurówce z ciosów kamiennych. Obiekt jest jednonawowy, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, znacznie węższym od nawy, dobudowaną od południa zakrystią i kruchtą od frontu. Korpus nawowy nakryto dachem siodłowym, na którego kalenicy znajduje się żaluzjowa sygnaturka z krucyfiksem i chorągiewką u szczytu. Dachy kaplicy kryte są gontem, zaś

132

sygnaturka blachą ocynkowaną. Wnętrze nakryte jest stropem płaskim, deskowym, o lekko zaokrąglonych krawędziach po bokach, z prostą belką tęczową w miejscu łączenia prezbiterium z nawą. W części zachodniej znajduje się chór muzyczny z balustradą podzieloną rytmicznie na sześć kwater, wsparty na dwóch słupach. W skromnie wyposażonym, surowym wnętrzu największe wrażenie pozostawia, znajdujący się w ołtarzu głównym, obraz przedstawiający św. Marka, autorstwa E. Potkańskiego z 1910 roku. Piotr Winter

 Odpusty: niedziela przed lub po 25 kwietnia – św. Marka Ewangelisty 3 maja – Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski 14 września – Podwyższenia Krzyża Świętego  Kontakt: Parafia pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski ul. Kazimierza Wielkiego 100 87-853 Kruszyn tel. (54) 252 84 13, 518 014 754  GPS: 52.555985, 19.058931

133

32. Niestronno

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Mogilno

Kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła Prace archeologiczne potwierdzają istnienie w tym miejscu osady już w X wieku. Położone w malowniczych okolicznościach przyrody Niestronno do początków XIV wieku należało do Nałęczów. Około 1335 roku wpływowy ród wymienił z kapitułą gnieźnieńską wieś na inną, co potwierdził dokumentem król Kazimierz III Wielki. Archidiakon gnieźnieński Bronisław erygował w 1383 roku we wsi parafię, a arcybiskup Bodzanta uposażył ją. Prawdopodobnie w tamtym czasie powstał pierwszy kościół pw. św. Michała Archanioła, odnotowany w 1520 roku. W XVI wieku zbudowano szkołę parafialną, włączając Niestronno do klucza dóbr kapitulnych. W chwili zajęcia tych terenów przez wojska pruskie wieś sekularyzowano.

135

NIESTRONNO

Oryginalnym elementem kompleksu sakralnego w Niestronnie jest drewniana dzwonnica z 1742 roku, pełniąca jednocześnie rolę bramy, przez którą wierni i turyści przechodzą, chcąc dostać się do kościoła. Przypomina to założenia znane z Małopolski i Podkarpacia. Urody całości dodaje również wzniesiona w 1913 roku plebania nazywana „Zakopianką”. Obecny kościół zbudowano w 1742 roku w konstrukcji zrębowej i w całości oszalowano. Zamknięte trójbocznie prezbiterium jest niższe i węższe od nawy. Dachy są pokryte dachówką, nad nawą dach zdobi

NOWE JANKOWICE

wieżyczka na sygnaturkę. Do kościoła przylegają dwie kruchty i zakrystia, dodatkowo rozczłonkowujące bryłę. Kościół gruntownie wyremontowano w 1868 roku, a na krótko przed wybuchem I wojny światowej udało się jeszcze wydłużyć nawę, żeby mogła pomieścić wiernych, i zakupić organy. Elementy zdobiące wnętrze potwierdzają „długie trwanie” tego miejsca. Krucyfiks pochodzi z 1. połowy XVI wieku, ołtarz główny datowany jest na 1630 rok. Ołtarze boczne prawdopodobnie powstały wraz z budową obecnej świątyni. Przed kościołem umieszczono XV-wieczną kamienną kropielnicę. Agnieszka Wysocka

136

 Odpust: 29 września – św. Michała Archanioła  Kontakt: Parafia pw. św. Michała Archanioła Niestronno 24 88-300 Mogilno tel. (52) 315 85 12

 GPS: 52.704716, 17.824482

137

33. Orle

wieś w powiecie radziejowskim, w gminie Topólka

Kościół parafialny pw. św. Doroty Drewniany kościół pw. św. Doroty wybudowano tutaj na początku XV wieku. Wzmiankowano o tym fakcie w 1427 roku. Nie zachował się akt erekcyjny parafii, lecz najprawdopodobniej została utworzona jeszcze w wieku XIV. Wiadomo, że już na początku XVIII wieku kościół był w złym stanie technicznym i groził zawaleniem, toteż biskup kujawski Antoni Kazimierz Ostrowski postanowił w 1775 roku wystawić, w miejscu poprzedniej, nową, również drewnianą świątynię. W latach 1919–1927 kościół ów został wyremontowany i dodatkowo rozbudowany. Przedłużono wówczas o jedno przęsło nawę, dobudowano kaplicę i wieżyczkę na sygnaturkę, powiększono i przekształcono wieżę. W 1976 roku kościół poddano kolejnym kompleksowym pracom konserwatorskim. Przy kościele stoi murowana dzwonnica typu parawanowego z trzema dzwonami (jeden pochodzi z 1922 r.). Obok znajduje się głaz pamiątkowy z 2010 roku, postawiony w intencji dwóch miejscowych proboszczów zamordowanych w Dachau. Kościół stanowi niezwykle cenny przykład XVIII-wiecznego drewnianego budownictwa sakralnego, wzniesionego w konstrukcji zrębowej o zewnętrznych ścianach szalowanych i wzmocnionych lisicami. Korpus na planie prostokąta, pierwotnie trójprzęsłowy, rozbudowano na początku XX wieku o czwarte przęsło, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Po bokach znajdują się przybudówki zakrystii, kaplicy i niewielkiej kruchty. Od frontu wznosi się czworoboczna wieża nadbudowana nad nawą, zakończona zdwojonym dachem namiotowym. W przeciwległy skraj kalenicy wpięta została czworoboczna wieżyczka na sygnaturkę z podwójnym

138

Piotr Winter

 Odpust: niedziela przed 6 lutego – św. Doroty  Kontakt: Parafia pw. św. Doroty Orle 46 87-875 Orle tel. 518 014 769

 GPS: 52.487295, 18.642429

141

ORLE

daszkiem namiotowym. Wszystkie dachy pokryte są obecnie gontem. Salowe wnętrze nakryte jest płaskimi stropami z zaokrąglonymi odcinkami po bokach nawy, przybudówki zaś pozornym sklepieniem kolebkowym. Ściany wewnętrzne opięte są lisicami przybierającymi formę pilastrów. Na belce łuku tęczowego znajduje się ludowy krucyfiks z około połowy XVI wieku, zaliczany do skarbów świątyni razem z gotycką rzeźbą tronującej Matki Bożej z Dzieciątkiem z 1370 roku. Wyposażenie wnętrza jest stylistycznie niejednorodne, pochodzi z około 1800 roku. Klasycystyczne w duchu są zdobione kolumnami i wazonami ołtarze i ambona, zaś chrzcielnica utrzymana jest w stylistyce późnobarokowej.

34. Ostrowite

wieś w powiecie lipnowskim, w gminie Lipno

Kościół parafialny pw. św. Mateusza Apostoła Parafia po raz pierwszy wzmiankowana była w 1445 roku i z pewnością istniała tu już jakaś ówczesna świątynia. Obecny, pełen uroku barokowy kościół został wzniesiony w 2. połowie XVIII wieku na miejscu poprzedniego z fundacji rodziny Karwosieckich. W 1813 roku kościół podwyższono o wieżyczkę, nadbudowaną w 1904 roku, którą nakryto cebulastym hełmem, a sam kościół rozbudowano o kruchtę i dwie kolejne przybudówki. Budynek był wielokrotnie odnawiany: w 1907 roku, przed 1939 rokiem i kilkakrotnie w latach powojennych (1967, 1977, 1985). W 1957 roku we wnętrzu kościoła powstały polichromie autorstwa Jerzego Teodorowicza z Włocławka. Nowe poszycie dachu, nowe ławki w nawie i prezbiterium oraz rzeźbiona Droga Krzyżowa i ogrodzenie wokół świątyni zostały wykonane w latach 1989−1995. W 2013 roku świątynia przeszła generalny remont połączony z wymianą pokrycia dachu z blachy na gont. Kościół orientowany, o konstrukcji zrębowej, obity nowym odeskowaniem i wzmocniony lisicami,

142

Piotr Winter

 Odpust: niedziela przed lub po 21 września – św. Mateusza Apostoła  Kontakt: Parafia pw. św. Mateusza Apostoła Ostrowite 8 87-600 Lipno tel. (54) 287 33 60  GPS: 52.782494, 19.160292

OSTROWITE

posadowiony jest na kamiennym podmurowaniu. Dwuprzęsłowa nawa ma wydłużone, zamknięte trójbocznie prezbiterium, do którego dobudowano od północy niewielką zakrystię. Na zachodnim skraju kalenicy siodłowego dachu nawy nadbudowano efektowną wieżę zwieńczoną hełmem, cebulastym od dołu, a wyżej architektonicznie rozbudowanym i obitym blachą. Wejście główne osłonięto daszkiem wspartym na dwóch słupach. Wnętrze nakryte jest płaskim stropem z fasetą, o ścianach pokrytych boazerią. W łuku tęczowym belka z krucyfiksem, powstałym zapewne po 1813 roku. Od wschodu znajduje się chór muzyczny z parapetem o prostej linii i tralkową balustradą. Pierwotne wyposażenie kościoła nie zachowało się. Obecne, jednolicie klasycystyczne, powstało na początku XIX wieku. Uwagę przykuwa ołtarz główny ze współczesnymi mu obrazami Matki Bożej Nieustającej Pomocy i św. Mateusza. W bocznym, barokowym ołtarzu znajduje się obraz Opatrzności Bożej z przełomu XVII i XVIII wieku.

35. Parchanie

wieś w powiecie inowrocławskim, w gminie Dąbrowa Biskupia

Kościół parafialny pw. św. Wojciecha Wieś kościelna Parchanie istniała w XI wieku. Prawdopodobnie w tym czasie erygowano parafię i zbudowano pierwszą świątynię. Na początku XVI wieku jej patronem był św. Wojciech. Drewniany kościół wielokrotnie odbudowywano i remontowano. Pustoszyły go pożary, dewastowali szwedzcy żołnierze w 1655 roku. Prowadzone sumiennie kroniki parafialne odnotowały, że 30 września 1936 roku w kościele odbył się ślub Zofii Wandy Sikorskiej, córki generała Władysława Sikorskiego, z porucznikiem Stanisławem Leśniowskim. Obecny budynek kościelny zbudowano na miejscu wcześniejszych w 1840 roku. Jest to budowla, w której połączono konstrukcję szkieletową wypełnioną cegłą z konstrukcją murowaną. Na początku XX wieku do ceglanej elewacji frontowej dostawiono murowaną, tynkowaną, wysoką na 25 metrów neobarokową wieżę.

144

Gdyby nawet nie zachowały się żadne wzmianki o wcześniejszych kościołach, to wyposażenie podpowiedziałoby, że historia tego miejsca sięga poza 1840 rok. Na ołtarzach ustawione są późnobarokowe rzeźby Świętych Męczennic z XVIII wieku. Sam ołtarz główny pochodzi z XIX wieku, a zdobiący go obraz z przedstawieniem św. Wojciecha namalował w 1910 roku Wiktor Kowalski. Na jednej ze ścian umieszczono tablicę poświęconą najsłynniejszemu mieszkańcowi Parchania, generałowi Władysławowi Sikorskiemu. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 23 kwietnia – św. Wojciecha  Kontakt: Parafia pw. św. Wojciecha Parchanie 88-110 Inowrocław 2 tel. (52) 351 27 25

 GPS: 52.805955,18.397147

145

36. Parlin

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Dąbrowa

Kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca Na kartach historii wieś Parlin pojawiła się w 1357 roku. Była wówczas jedną z miejscowości należących do majątku kapituły gnieźnieńskiej. Wzmianka o tutejszej parafii pochodzi z początku XVI wieku, a pierwszy kościół zbudowano w tym miejscu około 1357 roku. Prawdopodobnie obecna

146

świątynia, datowana na XVII wiek, jest trzecią, zbudowaną po kolejnych pożarach. Z Parlinem łączą się dwie ciekawe historie. To tutaj urodził się około 1415 roku Wojciech z Parlina, dziekan i profesor teologii Akademii Krakowskiej. Jego popiersie, ufundowane przez mieszkańców i wykonane w 2016 roku przez Konrada Szarego, można zobaczyć niedaleko remizy strażackiej. W 1874 roku w Parlinie odkryto skarb! Były to srebrne monety pochodzące z terenów dzisiejszej Europy. Wśród nich odnaleziono też kilka monet arabskich. Na niewielkim wzniesieniu, w samym środku wsi znajduje się kościół z charakterystyczną drewnianą wieżyczką. Wzniesiona w konstrukcji zrębowej świątynia ma węższe od nawy prezbiterium. Wszystkie dachy oraz wieżyczkę (z lat 20. XX w.)

kryje gont. Niedaleko kościoła znajduje się wolnostojąca dzwonnica o konstrukcji słupowo-ramowej datowana na XVIII wiek. Umieszczony wysoko, na belce tęczowej rozdzielającej nawę od prezbiterium, późnogotycki krucyfiks to znak „długiego trwania” i przenoszenia wyposażenia do kolejnych, nowo powstałych w tym miejscu świątyń. Ołtarze zdobią detale barokowe i rokokowe. W głównym króluje Matka Boża Śnieżna (kopia wizerunku), a na zasłaniającej go zasuwie z XIX wieku można zobaczyć rzadko przedstawianego na obrazach św. Kajetana, do którego wznoszą modlitwy ci wierni, którzy poszukują pracy. Warto zwrócić uwagę na oprawę wejścia do zakrystii. Wśród złoconych ornamentów znajdują się niewielkie malowidła z uroczymi barokowo-ludowymi wizerunkami św. Barbary i św. Michała Archanioła. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 10 sierpnia – św. Wawrzyńca  Kontakt: Parafia pw. św. Wawrzyńca Parlin 88-306 Dąbrowa k. Mogilna tel. (52) 315 33 16  GPS: 52.730667, 17.901763

148

37. Pędzewo

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Zławieś Wielka

Kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa Pędzewo ma metrykę średniowieczną, wymienione było już w 1222 roku w akcie nadania księcia Konrada Mazowieckiego dla biskupa pruskiego Chrystiana pod nazwą Pomszino. Kaplica została wybudowana w 1843 roku dla gminy ewangelickiej. W okresie II Rzeczypospolitej należała do superintendentury (diecezji) toruńskiej Ewangelickiego Kościoła Unijnego i służyła ewangelikom aż do końca wojny. Po 1945 roku kaplica została ograbiona z wyposażenia, następnie przejęta na potrzeby kultu katolickiego. Obecnie, pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, kaplica służy katolikom, będąc kościołem filialnym parafii pw. św. Stanisława Kostki w Złejwsi Wielkiej. Do kościoła przylega cmentarz ewangelicki z końca XIX wieku, na którym pochowani są wierni różnych wyznań, między innymi z grobowcem Windmüllerów, dawnych właścicieli majątku Szerokie. Przed kościołem stoi oszalowana, słupowo-ramowa dzwonnica z dzwonami z 1835 roku. Kaplica wzniesiona została w konstrukcji szkieletowej i posadowiona na podmurowaniu z belkami szachulca, wydzielającymi geometryczne pola wypełnione cegłą licówką. Jest budowlą orientowaną, założoną na planie prostokąta, nakrytą dachem siodłowym pokrytym dachówką karpiówką w koronkę. Na szczycie dachu znajduje się chorągiewka z datą budowy kościoła. Salowe wnętrze nakryte jest zaokrąglonym po bokach sufitem z podciągiem wspartym na trzech słupach, które zapewne kiedyś dźwigały emporę. W bardzo skromnym wystroju wnętrza wyróżnia się rzeźba Chrystusa z początku XX wieku, stojąca

149

PĘDZEWO

tuż przy tabernakulum prostego ołtarza, przeniesiona tu z kościoła w Złejwsi Wielkiej. Piotr Winter

 Odpust: niedziela po 18 września – św. Stanisława Kostki  Kontakt: Parafia pw. św. Stanisława Kostki ul. Jasna 16 87-134 Zławieś Wielka tel. 782 110 365  GPS: 53.683836, 18.359304

150

38. Pieranie

wieś w powiecie inowrocławskim, w gminie Dąbrowa Biskupia

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej Pieranie, ze względu na tradycje pielgrzymkowe związane z obecnością obrazu z wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem, nazywane są „Kujawską Częstochową”. Wieś często zmieniała właścicieli. W XIII wieku należała do kapituły katedralnej we Włocławku, w XV wieku do biskupa kujawskiego, w XVII wieku do wojewody kaliskiego Zygmunta Działyńskiego. Na przełomie XVII i XVIII wieku – do rodu Umińskich. Ci ostatni, a dokładnie Łukasz i Jadwiga, ich syn Andrzej z żoną Apolinarią i ksiądz Adam Umiński, ufundowali trzeci z kolei, do dziś istniejący kościół, budowany w kilku etapach w latach 1732–1736. W czasie II wojny światowej kościół obrabowali niemieccy żołnierze, dzięki mieszkańcom wsi i niemieckiemu pastorowi udało się ukryć największy skarb – obraz Matki Bożej Pierańskiej. Okazała budowla wymagała remontów. Te najważniejsze miały miejsce w 1901, 1933 i 1947 roku. W latach 70. XX wieku w okna wprawiono witraże. Swoimi zaskakującymi rozmiarami i rozwiązaniami formalnymi kościół nie ustępuje architekturze murowanej. Jest trójnawową pseudobazyliką. To największy drewniany obiekt sakralny na terenie województwa kujawsko-pomorskiego (ma 33 metry długości i jest wysoki na 20 metrów). Łączą się w nim różne systemy konstrukcyjne: zrębowa, sumikowo-łątkowa, słupowo-ramowa. Świątynia jest oszalowana. Ściany naw bocznych dodatkowo wzmacniają zastrzały w formie szkarp. W XVIII wieku w niebo strzelały dwie wysokie wieże, ale rozebrano je w 1853 roku, gdy zaczęły grozić zawaleniem. O ile zazwyczaj budowniczowie drewnianych świątyń pozostają anonimowi, to na

151

temat tych z Pierania sporo wiemy. To kolejno: Jakub Gac z Zagrza (lub Zegrza) (1732–1736), Krzysztof z pomocnikiem Janem Klimandem (po 1736 r. wznieśli wspomniane wieże). Wnętrze dzielą wsparte na słupach arkady, a nakrywają pozorne kolebki, dekorowane polichromią. Na niemający sobie równych wystrój kościoła składają się malowidła o niezwykłej urodzie autorstwa Jana Jerzego Petriego, ukończone w 1754 roku (zob. Wprowadzenie). Na bogate wyposażenie wnętrza składają się obiekty barokowe, regencyjne i rokokowe. W głównym ołtarzu z 1730–1735 roku umieszczony jest łaskami słynący obraz Matki Bożej Pierańskiej. Pielgrzymował do Niej król Stanisław Leszczyński, według tradycji fundator zdobiących kościół polichromii. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 6 grudnia – św. Mikołaja  Kontakt: Parafia pw. św. Mikołaja Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej Pieranie 36/1 88-133 Dąbrowa Biskupia tel. (52) 351 15 90  GPS: 52.750509, 18.465353

152

39. Przypust

wieś w powiecie aleksandrowskim, w gminie Waganiec

Kościół filialny pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika i św. Marii Magdaleny Parafia, być może pod zarządem benedyktynów, wzmiankowana była pierwszy raz w 1321 roku. W źródłach znajdują się też zapisy o drewnianym kościele, który był świątynią parafialną do 1582 roku. Potem parafię zlikwidowano, a kościół w Przypuście stał się filialnym parafii nieszawskiej. Obecny kościół został zbudowany prawdopodobnie jeszcze w XVII wieku. Źródła podają też, że przed rokiem 1779 został on przeniesiony na obecne miejsce z Nowogrodu koło Lipna. Stoi na miejscu wczesnośredniowiecznego grodziska wyżynnego, które miało na celu kontrolę przeprawy na Wiśle, stąd zresztą wzięła się nazwa wsi: „Przypust”. Kościół jest doskonałym przykładem drewnianego budownictwa sakralnego, charakterystycznego dla ziemi kujawskiej. Użytkowany tylko dwa razy do roku, obecnie jest w trakcie kompleksowego remontu, w związku z czym całe jego wyposażenie przeniesiono czasowo do Nieszawy. Przed wejściem do świątyni zachował się grób powstańca styczniowego, niejakiego Grudzińskiego. Jest to drewniana budowla o konstrukcji zrębowej, posadowiona na podmurówce z kamienia polnego. Wykonano ją z drewna modrzewiowego o ścianach wzmocnionych lisicami. Bryłę kościoła tworzy szersza, trójprzęsłowa nawa z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i mniejsza, kubiczna zakrystia z kruchtą. Dachy siodłowe nakryte są gontem, z niewielką wieżyczką na sygnaturkę obitą blachą. Wnętrze świątyni ma płaskie stropy, nieco zaokrąglone po bokach.

153

PRZYPUST

W świątyni zachowało się wiele elementów wyposażenia o proweniencjach jeszcze późnorenesansowych, datowanych na około 1600 rok, w tym efektowny chór muzyczny i dwie ławy kolatorskie. Pozostałe sprzęty, jak ołtarze i konfesjonał z około 1800 roku, noszą już cechy rokokowo-klasycystyczne W ołtarzu głównym na uwagę zasługuje obraz przedstawiający

154

PRZYPUST

św. Kwiryna. W lewym ołtarzu bocznym znajduje się obraz Matki Bożej Chełmińskiej ze sceną Opłakiwania, wykonany metodą grzebykową, pochodzący z przełomu XVIII i XIX wieku. W świątyni znajduje się również szereg XVIII-wiecznych obrazów o barokowo-ludowym charakterze. Piotr Winter

 Odpusty: 8 maja – św. Stanisława Biskupa i Męczennika 22 lipca – św. Marii Magdaleny  Kontakt: Parafia pw. św. Jadwigi Śląskiej ul. Noakowskiego 13 87-730 Nieszawa tel. (54) 283 81 16, 603 597 724

 GPS: 52.822558, 18.900774

155

40. Radoszki

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Bartniczka

Kościół parafialny pw. Świętych Wawrzyńca i Mikołaja Początki parafii sięgają 1289 roku. Erygowała ją kapituła chełmińska zaraz po przejęciu okolicznych terenów z rąk biskupa Wernera. W czasie wojny polsko-krzyżackiej uległa ona dewastacji i około 1414 roku zubożałą parafię w Radoszkach przyłączono do Boleszyna. W 1525 roku na powrót była samodzielną parafią. Patronem kościoła był pierwotnie św. Mikołaj. W 1537 roku, na prośbę parafian, jego wezwanie uzupełnił św. Wawrzyniec. Obecny kościół nie powstał na miejscu wcześ niejszej świątyni, lecz na nowym, położonym o około

156

100 metrów dalej na północ. W 1717 roku na kamiennym fundamencie wzniesiono budowlę w konstrukcji zrębowej ze ścianami obustronnie szalowanymi deskami i wzmocnionymi lisicami. Trzy lata później biskup sufragan chełmiński Seweryn Szczuka konsekrował kościół. Świątynia otrzymała poprzedzony kruchtą jednonawowy korpus na planie prostokąta z wydłużonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Na kalenicy dwuspadowego dachu nakrywającego korpus osadzona została smukła sygnaturka nakryta cebulastym hełmem i zwieńczona chorągiewką z datą „1717”, upamiętniającą budowę. W szczycie fasady umieszczona jest rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. Ciekawe wyposażenie kościoła jest mocno zróżnicowane stylistycznie. Barokowy ołtarz główny, z bramkami po bokach, powstał około 1730

157

158

159

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: niedziela po 10 sierpnia – św. Wawrzyńca 6 grudnia – św. Mikołaja  Kontakt: Parafia pw. śś. Wawrzyńca i Mikołaja Radoszki 87-321 Bartniczka tel. (56) 498 84 80

 GPS: 53.255764, 19.635955

161

R ADOSZKI

roku. W części środkowej nastawy, flankowanej rzeźbami świętych Stanisława i Wojciecha, mieści się XVII-wieczny obraz przedstawiający patronów świątyni. W nawie, przy belce tęczowej, znajdują się odmiennie ukształtowane ołtarze boczne. Z lewej strony późnorenesansowy, z około 1637 roku, z obrazem Madonny z Dzieciątkiem oraz obrazami św. Mikołaja i św. Wawrzyńca po bokach. Z prawej strony manierystyczny, z 2. ćwierci XVII wieku, ze sceną Pokłonu pasterzy w predelli i owalnym obrazem Pokłonu Trzech Króli w centrum retabulum o bogatej dekoracji ornamentalnej. Wystroju świątyni dopełnia barokowy chór muzyczny o snycerskiej dekoracji, rokokowe chrzcielnica i ambona oraz współczesna polichromia z lat 1963–1964 autorstwa Alojzego Gossa z Torunia. Kościół otoczony cmentarzem tworzy zespół z usytuowaną obok wolnostojącą dzwonnicą drewnianą, o konstrukcji słupowo-ramowej, z przełomu XVIII i XIX wieku.

41. Rypin

miasto powiatowe

Kaplica pw. św. Barbary Kaplicę św. Barbary, która przetrwała do naszych czasów, zbudowano około 1850 roku w miejscu kościoła św. Wojciecha, który spłonął znacznie wcześniej, bo w 1605 roku. Wzniesiono ją na ówczesnym przedmieściu Rypina zwanym Iwanami, na terenie przeznaczonym pod przyszły cmentarz. Pierwotnie miała pełnić rolę kaplicy cmentarnej, z czego ostatecznie zrezygnowano. Niebawem też, ze względu na jej zły stan, gruntownie ją wyremontowano, a w 1908 roku oszalowano ściany. W 1953 roku kaplicę zaadaptowano na punkt katechetyczny. Gdy utworzono parafię św. Stanisława Kostki w 1982 roku, kaplica stała się tymczasową świątynią nowo utworzonej parafii.

162

Piotr Winter

 Odpust: 4 grudnia – św. Barbary  Kontakt: Parafia pw. Świętej Trójcy ul. Jana Pawła II 11 87-500 Rypin tel. (54) 280 20 79

 GPS: 53.666504, 19.413742

163

RYPIN

Jednak po wybudowaniu nowego kościoła kaplica została opuszczona i zaczęła chylić się ku ruinie. Przeciekał dach, a dziurawe rynny spowodowały zamoczenie drewnianych ścian konstrukcji kościoła i osłabienie tektoniki budynku. W związku z tym w 2000 roku przystąpiono do ratowania kaplicy, wymieniono część konstrukcji, wzmocniona została więźba dachowa i położono nowy gont. Remont wznowiono w 2002 roku i wówczas w trakcie prac restauracyjnych odkryto oryginalne polichromie świętych Piotra i Pawła, rozmieszczone po bokach ołtarza, oraz iluzjonistyczne arkady okalające wnętrze. Niewielka i skromna kaplica, dzisiaj przywrócona do pierwotnego stanu, została wzniesiona w konstrukcji zrębowej z bali sosnowych posadowionych na podmurówce kamiennej. Jest budowlą salową bez wyodrębnionego z nawy prezbiterium, zamkniętą trójbocznie. Dach wielopołaciowy, kryty gontem, tworzy od frontu wydatny okap nad wejściem. W kalenicę dachu wpięta jest niewielka, kubiczna wieżyczka, zwieńczona namiotowym daszkiem z sygnaturką. W skromnie wyposażonym wnętrzu świątyni widzimy niezwykle barwną polichromię z iluzjonistycznym, architektonicznym podziałem kompozytowymi kolumnami na arkadowe przęsła i pełnopostaciowe wizerunki świętych Piotra i Pawła po bokach ołtarza. Na uwagę zasługuje też sam ołtarz główny z około połowy XIX wieku z obrazami św. Barbary i św. Rocha na zasuwie.

164

OBORY

42. Ryszewko

wieś w powiecie żnińskim, w gminie Gąsawa

Dzisiaj trudno w to uwierzyć, ale przed wiekami wieś leżała przy ważnym szlaku komunikacyjnym Żnin – Gniezno. Miejscowa parafia powstała w XIII wieku. Od pierwszych lat XVI wieku Ryszewko należało do opactwa kanoników regularnych w Trzemesznie. Przed 1678 rokiem opat Maciej Miaskowski ufundował kolejną świątynię drewnianą. Po przekroczeniu bramy w murze otaczającym teren kościoła można się poczuć jak na górskim szlaku. Drzewa iglaste, wyłożona kamieniami ścieżka, gont na dachu świątyni – to wszystko tworzy niepowtarzalny klimat. Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej i oszalowano około 1780 roku, a konsekrowano osiem lat później. Jego fundatorem był Józef Korytkowski. Budynek jest jednonawowy, z węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. W 1860 roku dach pokryto gontem i ozdobiono sygnaturką. Obiekt często rozbudowywano i remontowano. W 1930 roku okna ozdobiono witrażami o dekoracji art déco, pochodzącymi z poznańskiej firmy „Polochromia”. W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili we wnętrzu magazyn. W drewnianej dzwonnicy, o oryginalnej formie, wzniesionej w sąsiedztwie kościoła w konstrukcji słupowo-ramowej i sumikowo-łątkowej, zachowała się na jednej z belek data budowy: „1727”. Zespół zabudowy uzupełniają kostnica z 1911 roku i plebania w stylu dworkowym z 1927 roku. Na wyposażenie wnętrza składają się elementy z wcześniejszych budynków, poprzedzających obecny kościół. W ołtarzu głównym, o dekoracji manierystyczno-rokokowej, znajduje się obraz

165

RYSZEWKO

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny

TURZNO

z przedstawieniem patronki kościoła. Warto również zwrócić uwagę na wtórnie wmontowaną w górną kondygnację ołtarza figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem z początku XVI wieku. W ołtarzu bocznym można zobaczyć Złożenie do grobu z 1538 roku. Pierwotnie zdobiło ono przednią ścianę mensy, za którą zapewne znajdował się Grób Pański. Agnieszka Wysocka

166

 Odpust: 22 lipca – św. Marii Magdaleny  Kontakt: Parafia pw. św. Marii Magdaleny Ryszewko 2 88-411 Ryszewko tel. (52) 302 57 29

 GPS: 52.706503, 17.53398

167

168

INOWROCŁAW

169

43. Seroczki

wieś w powiecie aleksandrowskim, w gminie Zakrzewo

Kaplica pw. św. Jana Ewangelisty Na południe od Straszewa, w miejscowości Seroczki znajduje się zabytkowy dwór z 1880 roku. Na jego tyłach, w parku, wybudowano niewielką kaplicę. Najczęściej datuje się ją na 1780 rok. Nie można jednak wykluczyć, że powstała nieco wcześniej, gdyż o kaplicy w Seroczkach wspominają już akta wizytacyjne z 1764 roku. Pierwotnie był to obiekt prywatny, który należał do dziedziców miejscowych dóbr. Przez wiele lat właścicielami kaplicy byli przedstawiciele rodziny Bogatków. W 1882 roku budynek odwiedził ówczesny biskup kujawsko-kaliski Wincenty Popiel. W czasie II wojny światowej dobra należące do Bogatków przejęli Niemcy. Kaplica została wówczas zdewastowana. Po wojnie majątek w Seroczkach znacjonalizowano oraz rozparcelowano Kaplica przeszła gruntowny remont w 1990 roku. Obecnie zespół dworski jest własnością Ośrodka Hodowli Zarodowej w Osięcinach. Kaplica jest oddana w użytkowanie parafii pw. św. Marcina Biskupa w Straszewie. Co tydzień w niedzielę odbywają się w niej msze święte. Zgodnie z lokalną tradycją kaplica znajdowała się pierwotnie wśród pól na północ od wsi, a na obecne miejsce została przeniesiona w dwudziestoleciu międzywojennym. Budynek ma kształt ośmioboku i stoi na ceglanej podmurówce. Został wykonany w konstrukcji zrębowej. Od zewnątrz kaplica jest oszalowana deskami, które u dołu ułożone są poziomo, natomiast od 1/3 wysokości pionowo. Przykrywa ją dach namiotowy kryty blachą oraz zwieńczony latarnią z baniastym daszkiem. Wewnątrz kaplica jest otynkowana. Z jej wyposażenia na uwagę zasługuje

170

ludowy krucyfiks oraz barokowe rzeźby Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. W skali województwa kujawsko-pomorskiego kaplica w Seroczkach jest wyjątkowym przykładem zabytkowego obiektu sakralnego wybudowanego na planie centralnym. Krystian Strauss

 Kontakt: Parafia pw. św. Marcina Biskupa Straszewo 36 87-708 Straszewo tel. (54) 272 21 92

 GPS: 52.772703, 18.649078

171

44. Sędzin

wieś w powiecie aleksandrowskim, w gminie Zakrzewo

Kościół parafialny pw. św. Mateusza Apostoła W samym sercu wsi, na niewielkim wzniesieniu stoi parafialny kościół pw. św. Mateusza Apostoła. Wieś duchowna Sędzino była wsią prebendalną płockiej kapituły katedralnej w 1542 roku. To staraniem kapituły wzniesiono tutaj pierwszy, drewniany, niezachowany do dziś kościół. Z czasem świątynia zaczęła chylić się ku upadkowi, w wyniku czego, staraniem ówczesnych właścicieli dóbr w Sędzinie, w 1750 roku stanął nowy kościół, także drewniany. Nieco później, w 2. połowie XVIII wieku, powstała

172

173

SĘDZIN

zachowana do dziś niezwykła, ludowo-rokokowa polichromia. Wiemy, że pewne prace naprawcze i restauracyjne budynku odbyły się już w 1842 roku, polichromię także odnawiano sukcesywnie – w 1894 i 1929 roku. Kolejne prace remontowe przypadły już na lata powojenne. W latach 1974– 1975 odnowiono wnętrze kościoła i elewacje oraz ogrodzono teren przykościelny. Kościół jest budowlą trójnawową o konstrukcji zrębowej z mniejszym od nawy, zamkniętym trójbocznie prezbiterium z zakrystią od północy i kruchtą o konstrukcji słupowej z boku nawy. Bryłę kościoła podkreśla wysoka wieża od frontu, zwieńczona baniastym hełmem z ośmioboczną latarnią oraz wpięta w kalenicę mniejsza, obita blachą wieżyczka z latarnią. Kościół nakryty jest dachami siodłowymi z dachem nawowym przechodzącym na przybudówki po bokach wieży. Wnętrze podzielone jest profilowanymi podciągami wspartymi na dwóch rzędach krągłych słupów, nakryte deskowatym stropem kolebkowym, wspólnym dla nawy głównej

Piotr Winter

 Odpust: koniec września – św. Mateusza Apostoła  Kontakt: Parafia pw. św. Mateusza Apostoła Sędzin 25 87-706 Sędzin tel. (54) 272 03 89

 GPS: 52.734106, 18.575888

175

SĘDZIN

i prezbiterium, przechodzącym w bocznych nawach w strop płaski. Wnętrze kościoła oczarowuje niezwykłą, bogatą polichromią. W prezbiterium malowany purpurowy baldachim ze złotymi frędzlami stanowi niejako ramę dla ołtarza głównego. Na stropach widnieją wizerunki Oka Opatrzności i gołębicy, symbolu Ducha Świętego, zaś na ścianach naw postacie apostołów. W kruchcie widzimy wizerunek Matki Bożej Bolesnej z pielgrzymem, a na balustradzie chóru − króla Dawida i św. Cecylię z instrumentami. Interesujące jest też barokowo-rokokowe wyposażenie (ołtarze, ambona, chrzcielnica z rzeźbą Chrztu w Jordanie) z 1. i 2. połowy XVIII wieku. Na belce tęczowej znajduje się krucyfiks i dwie barokowe rzeźby z XVIII wieku. Zachowane są także trzy barokowe portrety trumienne z dawnego kościoła w Kobielicach.

45. Siedlimowo

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Jeziora Wielkie

Kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła Siedlimowo to „teren przygraniczny”, przebiega tutaj granica między województwami kujawsko-pomorskim i wielkopolskim. W czasie zaborów w tym miejscu kończył się zabór pruski, a zaczynał rosyjski (albo, jak kto woli, odwrotnie). O malutkim

176

Agnieszka Wysocka

 Odpust: 29 września – św. Michała Archanioła  Kontakt: Parafia pw. św. Michała Archanioła Siedlimowo 7 88-324 Jeziora Wielkie tel. (52) 318 72 58

 GPS: 52.488208, 18.224092 177

SIEDLIMOWO

Siedlimowie zrobiło się głośno, kiedy w 1874 roku, podczas wiosennej orki, spod ziemi „wysypały się” rzymskie monety. Pisane dzieje wsi sięgają 1375 roku, wówczas należała do dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, a tutejszy pleban miał na imię Antoni. Zapewne był gospodarzem pierwszej, drewnianej świątyni, której powstanie badacze datują na około 1360 rok. Na niewielkim wzniesieniu, otoczony wysokimi drzewami, pośrodku wsi stoi kościół, widoczny z daleka dzięki charakterystycznej wieży nakrytej baniastym hełmem z latarnią. Inicjatorem budowy kolejnej w tym miejscu drewnianej świątyni był ksiądz Stanisław Kamieński. Wzniesiono ją około 1786 roku w konstrukcji zrębowej (wieża ma konstrukcję słupowo-ramową) i w całości oszalowano. Prezbiterium, zamknięte trójbocznie, jest nieco niższe i węższe od nawy. Bryły przykrywają osobne dachy. Materiałem, którym je pokryto, jest łupek. Rzadko możemy zobaczyć te cienkie kamienne płytki na drewnianych obiektach, bo ich ciężar może być dla ścian zbyt duży. W polu środkowym barokowego ołtarza głównego znajduje się, prawdopodobnie przeniesiona ze starszej świątyni, figura Matki Bożej z Dzieciątkiem z lat 1420–1430. Na to, że była od wieków otoczona kultem, wskazują korony oraz wota umieszczone wokół figury. Z dawnego wyposażenia zachowały się również: belka tęczowa z datą konsekracji „1786”, z ustawioną na niej grupą Ukrzyżowania, czy późnobarokowe ołtarze boczne.

46. Skórki

wieś w powiecie żnińskim, w gminie Rogowo

Kościół filialny pw. św. Katarzyny W bliskim sąsiedztwie Jeziora Janowskiego stoi niewielka świątynia z połowy XIX wieku, choć miejsce to może poszczycić się historią sięgającą średniowiecza. Gnieźnieńskie archiwalia odnotowują tutaj parafię już na początku XV wieku. Powołano ją dzięki zabiegom rodu Nałęczów. W 1677 roku kościół w Skórkach włączono w granice parafii w Kołdrąbiu. Być może obecna świątynia jest kolejną, która po pożarach, wichurach i zniszczeniach stoi do dziś w cieniu wysokich drzew. Kościół to obiekt jednonawowy, salowy, nie ma wyodrębnionego prezbiterium, a od frontu wyróżnia go niewysoka, przysadzista wieża. Połacie dachowe kryje gont. Świątynię posadowiono na podmurówce (wyraźnie wyższej w części wieżowej), korpus wzniesiono w konstrukcji zrębowej, a partię wieży w konstrukcji słupowo-ramowej. Obiekt w całości jest oszalowany.

178

Wyposażenie opowiada historię sięgającą poza połowę XIX wieku, co świadczy o dłuższych dziejach tego miejsca. Ołtarz główny jest późnobarokowy (połowa XVIII w.), a tabernakulum specjaliści datują na czas rokoka. Ciekawostkę stanowi granitowa kropielnica z przełomu XVIII i XIX wieku, ustawiona na pniu, a przerobiona z dawnych żaren. W lipcu 1990 roku z ołtarza głównego ukradziono dwie barokowe rzeźby klęczących aniołów. Oryginalne obrazy zdobiące ołtarz przeniesiono do Muzeum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. W kościele w Skórkach oglądamy dziś ich kopie.

 Odpust: 25 listopada – św. Katarzyny Aleksandryjskiej  Kontakt: Parafia pw. św. Jana Chrzciciela Kołdrąb 3 88-431 Kołdrąb tel. (52) 302 60 23

 GPS: 52.759452, 17.594375

179

SKÓRKI

Agnieszka Wysocka

47. Straszewo

wieś w powiecie aleksandrowskim, w gminie Koneck

Kościół parafialny pw. św. Marcina Biskupa Założycielami parafii erygowanej przed 1325 rokiem oraz fundatorami pierwszego kościoła w Straszewie byli biskupi kujawscy. Pierwszy kościół około 1626 roku został całkowicie zniszczony przez huragan. Obecna świątynia, wzniesiona przed 1780 rokiem staraniem kapituły włocławskiej, jest czwartą wybudowaną w tym miejscu. W połowie XIX wieku, od zachodu, dostawiono do nawy kruchtę, zaś w latach 1878–1880 murowaną zakrystię. Kościół był odnawiany i remontowany w latach 1878–1880, 1894 i 1928. W latach 60. XX wieku, w trakcie renowacji wnętrza, konserwacji poddano także polichromię. Kościół jest orientowany, wzniesiony w konstrukcji zrębowej, ze ścianami wzmocnionymi lisicami. Bryła świątyni składa się z szerszej nawy z dwiema kruchtami i wydłużonego prezbiterium zamkniętego trójbocznie, z murowaną zakrystią od północy. Nad zachodnim szczytem nawy usytuowana jest wieża zwieńczona ośmioboczną, ślepą latarnią i baniastym hełmem. Wnętrze nawy pokryte jest pozornym sklepieniem odcinkowym, z zaokrąglonymi odcinkami bocznymi w nawie, oddzielonymi przez profilowane podciągi podparte przez dwa ośmioboczne słupy. W tęczy znajduje się rzeźbiona grupa Ukrzyżowania w tradycjach późnogotyckich z około połowy XVI wieku. Wyposażenie kościoła jest stosunkowo jednolite, rokokowe, z końca XVIII wieku. W prawym bocznym ołtarzu znajduje się ludowy obraz Przemienienia

180

ZAMARTE

Pańskiego z 1806 roku z herbem Nałęcz i literami „APPS”. Rokokowa ambona na zaplecku ozdobiona jest obrazem Maryi Niepokalanej, a na baldachimie – rzeźbą Chrystusa Dobrego Pasterza. Na barokowej chrzcielnicy znajdują się puklowany herb Trąby i litery „BZPS”. Sklepienie kościoła zdobi rokokowo-klasycystyczna polichromia, przemalowana w 1894 roku, z grupą Świętej Trójcy, kompozycją Ostatniej Wieczerzy i postaciami świętych w prezbiterium. Sklepienie nawy ukazuje, obok scen Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i Zesłania Ducha Świętego, także postacie ewangelistów. Piotr Winter

 Odpust: 11 listopada – św. Marcina Biskupa  Kontakt: Parafia pw. św. Marcina Biskupa Straszewo 36 87-708 Straszewo tel. (54) 272 21 92

 GPS: 52.797352, 18.652157

181

48. Strzelce

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Mogilno

Kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny O wsi Strzelce dowiadujemy się dzięki XII-wiecznemu „falsyfikatowi mogileńskiemu”, bezcennemu dokumentowi dla badaczy przeszłości Kujaw, Wielkopolski i Mazowsza. Zapisano w nim nadania dla klasztoru Benedyktynów w Mogilnie, w tym Strzelce. Pierwszy drewniany kościół wzniesiono w tym miejscu na przełomie XIII i XIV wieku. W tym czasie wieś należała już do majątku strzeleńskich norbertanek. Taki stan utrzymał się do rozbiorów, kiedy to klasztor uległ kasacie. Ze wzniesienia, na którym znajduje się zespół zabudowy, w skład którego wchodzą kościół, kostnica i dzwonnica (oraz rozdzielona drogą plebania), rozciąga się piękna panorama na Jezioro Pakoskie. Obecny kościół powstał w 1. połowie XVII wieku. Wysokie, kryte dachówką połacie dachowe widoczne są z daleka. Szczególnie urokliwie kościół prezentuje się od strony prezbiterium, na tle otaczającej go zieleni. Świątynię wzniesiono w konstrukcji zrębowej. Wyjątek stanowi kruchta

184

STRZELCE

o konstrukcji szkieletowo-ramowej oraz fragmenty murowane w przylegających do prezbiterium zakrystii i przybudówce. Cały budynek oszalowano. Dzwonnica (z XVIII w., gruntownie odnowiona w 1984 r.), o konstrukcji słupowo-ramowej, dźwiga odlany w Toruniu dzwon z 1766 roku. W dekorowanym rokokowymi ornamentami ołtarzu głównym króluje na obrazie z połowy XVIII wieku Matka Boża z Dzieciątkiem. Korony wskazują na utrwalony kult wizerunku. Ołtarze boczne pochodzą z XVII i XVIII wieku. Jeśli podniesiemy wzrok, w zwieńczeniu jednego z nich zobaczymy dramatyczną scenę Ofiary Abrahama, namalowaną w 1. połowie XVII wieku. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 8 września – Narodzenia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Parafia pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny Strzelce 16 88-300 Mogilno

 GPS: 52.676966, 18.101381

185

49. Sukowy-Rechta wieś w powiecie inowrocławskim, w gminie Kruszwica

Kościół parafialny pw. św. Barbary i Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła Z nazwą wsi związana jest tyleż ciekawa, co osobliwa legenda. Rechta ma pochodzić od charakterystycznego „rechotania”, czyli rycia ziemi przez świnie. Kiedy zwierzęta z wyjątkowym zapałem rozkopały ziemię pod okazałym dębem, mieszkańcy ze zdziwieniem odkryli, że świnie wydobyły spod ziemi obraz z wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Powieszono go na drzewie, spod którego wypłynął cudowny strumień. Do źródełka przybywali pielgrzymi. Wśród nich – właściciele majątku Sukowy,

186

187

SUKOW Y-RECHTA

którzy prosili o przywrócenie wzroku córeczce. Tak też się stało i szczęśliwi rodzice ufundowali we wsi kaplicę (badacze dopatrują się jej istnienia w obrysie obecnego prezbiterium). Studzienka z cudowną wodą do dziś znajduje się niedaleko kościoła. Mniej interesująca historia wywodzi nazwę wsi od rzeczki Rechty. Pierwszą drewnianą kaplicę pw. św. Barbary zbudowano tutaj w 1570 roku, po jej pożarze w 1758 roku powstał obecny kościół. Dąb przetrwał I wojnę światową, ale zaraz po jej zakończeniu wywróciła go wichura. W czasie kolejnej wojny Niemcy zamienili kościół na magazyn, a cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem zaginął. Jeśli będziemy dojeżdżać do wsi od strony miejscowości Książ, to dodatkowo zachwyci nas widok kanału Gopło – Ostrowo. Niewielki kościół tonie w zieleni, co dodaje mu dodatkowego uroku. Jednonawowa świątynia, wzniesiona w konstrukcji zrębowej, ma węższe od nawy, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Wszystkie ściany oszalowano. Dachy pokryto gontem. Dach nad nawą zdobi wieżyczka na sygnaturkę. Na początku XX wieku w oryginalny sposób (jak na obiekt drewniany) ozdobiono wejście

SUKOW Y-RECHTA

główne. Wykonano wówczas portal z czerwonej cegły licówki (rozebrany w latach 70. XX w.). Podczas przeprowadzonych w latach 2013–2014 prac konserwatorskich na ołtarzu głównym odkryto datę „1725” (sugerowałoby to przeniesienie go z wcześniejszej kaplicy, po pożarze). Okazało się też, że pierwotnie wnętrze kościoła pomalowane było intensywnym kolorem błękitnym i koralowym. Po wzniesieniu obecnego kościoła do jego wnętrza przeniesiono XV-wieczną rzeźbę Zesłania Ducha Świętego, wywodzącą się prawdopodobnie z kręgu Wita Stosza. Ołtarze są barokowe. W głównym dwaj rzeźbieni aniołowie w szatach błękitnych jak niebo adorują obraz z przedstawieniem współpatronki kościoła. Chociaż jest uwięziona w lochu, wygląda jak XVIII-wieczna dama. Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 4 grudnia – św. Barbary poniedziałek po Zesłaniu Ducha Świętego – NMP Matki Kościoła  Kontakt: Parafia pw. św. Barbary i NMP Matki Kościoła Rechta-Sukowy 88-150 Kruszwica tel. 604 661 810

 GPS: 52.614247, 18.243271

188

50. Sypniewo

wieś w powiecie sępoleńskim, w gminie Więcbork

Kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Wieś położona na Krajnie była wzmiankowana w 1380 roku. Parafia, wydzielona z sępoleńskiej, powstała w XV wieku za sprawą miejscowych dziedziców Runge-Sypniewskich herbu Odrowąż. Majątek od 1711 roku należał do Goetzendorf-Grabowskich, którzy w 1781 roku ufundowali obecny kościół. Poświęcenie świątyni nastąpiło 28 lipca 1781 roku. Nowy kościół został wybudowany na fundamentach starszego, który istniał w XVI wieku. Relikty tej szkieletowej budowli w postaci krypty sklepionej kolebką przetrwały pod prezbiterium i częścią nawy obecnej świątyni. Prosta bryła kościoła powstała w konstrukcji ryglowej na kamiennym fundamencie, z ceglanym, tynkowanym wypełnieniem drewnianego szkieletu. Wzniesiono ją wyłącznie z prostopadłych względem siebie rygli, tworzących gęstą, rytmiczną kratownicę. Z uwagi na brak skośnych elementów obiekt ma szczególnie ciekawą strukturę. Pierwotnie kościół posiadał wieżę, którą rozebrano w 1830 roku. Na jej miejscu w 1881 roku postawiono kruchtę. Wnętrze ze ścianami szalowanymi deskami w układzie poziomym jest jednonawowe, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, do którego od południa przylega zakrystia, a od północy kruchta kolatorska. Efektowny, jednorodny stylistycznie wystrój o formach rokokowych pochodzi z czasu budowy świątyni. Niebywale dekoracyjnie potraktowane zostało otwarcie kruchty kolatorskiej na prezbiterium w formie przeszklonego przepierzenia zwieńczonego ornamentalną supraportą. Jego układ, już bez szklenia, powtórzony został na drugiej ścianie w oprawie wejścia do zakrystii.

189

W zwieńczeniu okazałego, architektonicznego ołtarza głównego znajduje się obraz z wizerunkiem patronki kościoła i parafii. W nawie przy tęczy usytuowane są błękitno-złote ołtarze boczne z rzeźbami Najświętszej Marii Panny w lewym i św. Anny w prawym. Także w nawie, na tle par pilastrów, naprzeciw siebie zostały umiejscowione ambona o wyjątkowej, smukłej formie i chrzcielnica z figurą aniołka podtrzymującego czarę. Równie efektowny jest chór muzyczny wsparty na słupach ozdobionych hermami, na którym stoi prospekt organowy z figurami muzykujących putt. Całość, starannie odrestaurowana, tworzy wyjątkowy klimat sakralnego wnętrza.

190

W pobliżu kościoła znajduje się dzwonnica wystawiona w 1926 roku. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 25 listopada – św. Katarzyny Aleksandryjskiej 15 maja – św. Andrzeja Boboli  Kontakt: Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej ul. 29 Stycznia 47 89-422 Sypniewo tel. (52) 389 20 67, 389 22 13

 GPS: 53.368647, 17.328799

191

192

193

51. Szembruk

wieś w powiecie grudziądzkim, w gminie Rogóźno

Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła Parafia, założona przez Krzyżaków, istniała w 1306 roku. W 1628 roku, w trakcie wojny ze Szwedami, kościół uległ zniszczeniu. Podówczas miejscowość przyłączona została do parafii w Łasinie. Kilkadziesiąt lat później, staraniem łasińskiego proboszcza Grzegorza Szmeltera i dzięki wsparciu ze strony miejscowego młynarza Mortęskiego, powstała obecna świątynia. Kamień węgielny poświęcono 8 października 1715 roku, a rok później dokonano konsekracji kościoła, usytuowanego na niedużym wzniesieniu, w pobliżu rzeczki Gardęgi. W lutym 1718 roku erygowano przy nim na powrót szembrucką parafię. Świątynia zbudowana została z drewna pochodzącego z lasu usytuowanego na przeciwległym brzegu rzeki, w konstrukcji zrębowej, ze szczytem zachodnim w konstrukcji szkieletowej i wieżą w słupowo-ramowej. Elewacje zostały oszalowane deskami i zwieńczone gzymsem podokapowym. W 1741 roku na wieży poprzedzającej korpus nawowy nadbudowana została oktogonalna latarnia nakryta stromym dachem namiotowym.

194

195

196

197

SZEMBRUK

Nawa i węższe, trójbocznie zamknięte prezbiterium nakryte są pozornymi sklepieniami kolebkowymi, ozdobionymi polichromią z czasu budowy kościoła. Na tle rozgwieżdżonego nieba, w polach ujętych ornamentalnymi obramieniami, rozmieszczone zostały wyobrażenia Matki Bożej Niepokalanie Poczętej oraz czterech ewangelistów w prezbiterium, a świętych: Bartłomieja, Grzegorza Wielkiego, Rocha i Sebastiana – w nawie. Jednorodny wystrój, który powstał równolegle ze świątynią, tworzą barokowe, architektoniczne ołtarze z kręconymi kolumienkami i akantowymi uszakami, a także chór muzyczny z balustradą ozdobioną malowidłami. Ołtarz główny ujęty jest bramkami zwieńczonymi rzeźbami świętych Piotra i Pawła. Pośrodku niego obecny wizerunek patrona parafii – św. Bartłomieja. Z kolei w jednym z bocznych ołtarzy wyróżnia się XVI-wieczny obraz Matki

198

SZEMBRUK

Bożej, który w latach międzywojennych odnowił artysta malarz Wacław Szczeblewski z Grudziądza. Z wyposażenia poprzednich kościołów pochodzi granitowa kropielnica, zapewne o średniowiecznej proweniencji. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpust: niedziela przed lub po 24 sierpnia – św. Bartłomieja Apostoła  Kontakt: Parafia pw. św. Bartłomieja Apostoła Szembruk 94 86-318 Rogóźno tel. (56) 468 92 29  GPS: 53.569298, 19.015245

199

52. Szubin

miasto w powiecie nakielskim

Kościół cmentarny pw. św. Małgorzaty W centralnej części cichego, zabytkowego cmentarza przy ul. Nakielskiej w Szubinie znajduje się kościół nazywany przez mieszkańców „Małgorzatką”, który jest przykładem niewielkiej wiejskiej świątyni. Pierwotnie znajdował się na terenie Szubskiej Wsi (obecnie w granicach miasta). Prawdopodobnie w XVII wieku postawiono w tym miejscu kaplicę będącą wotum za ocalenie od zarazy. W połowie XVIII stulecia była już jednak w tak złym stanie, że w 1748 roku ówczesna właścicielka Szubina i Szubskiej Wsi, Weronika z Konarzewskich Mycielska, kasztelanowa poznańska, wyasygnowała własne środki na odbudowę tego obiektu. W rezultacie podjętych wówczas prac gruntownie przebudowano i rozbudowano pierwotną kaplicę, przy której zapewne od początku funkcjonował parafialny cmentarz. Kościół jest orientowany, posadowiony na ceglanym podmurowaniu, o konstrukcji zrębowej, z wieżą o konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowany. Wydłużone prezbiterium zamknięto trójbocznie. Nawa na obrysie prostokąta jest szersza od prezbiterium. W zachodniej części wnętrza znajdują się dwa słupy, stanowiące podpory dla niewysokiej wieży zwieńczonej barokowym hełmem.

200

We wnętrzu mieści się rokokowy ołtarz z 2. połowy XVIII wieku. W jego polu środkowym umieszczono wcześniejszy, barokowy obraz z wizerunkiem św. Małgorzaty, patronki kościoła (z 2. poł. XVII w., być może przeniesiony z pierwotnej kaplicy). Miłośników sztuki ludowej zainteresować może unikatowy barokowo-ludowy zydel z XVIII wieku, z oparciem rzeźbionym w kształcie schematycznie ukazanego dwugłowego orła. Jedna z figur przypomina o fundatorce. To św. Weronika. Ubrana w elegancką, barokową suknię, prezentuje tkaninę z odbitym wizerunkiem Chrystusa. Agnieszka Wysocka

 Odpust: 20 lipca – św. Małgorzaty Antiocheńskiej  Kontakt: Parafia pw. św. Marcina Biskupa pl. Kościelny 3 89-200 Szubin tel. (52) 384 25 88

 GPS: 53.012699, 17.735647 201

53. Ślesin

wieś w powiecie nakielskim, w gminie Nakło nad Notecią

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Data budowy obecnego kościoła, znajdującego się pośrodku wsi, to 1779 rok, ale i Ślesin, i ślesińskie świątynie mogą poszczycić się znacznie dłuższą historią. Archiwalia wspominają o należącej do wielkopolskiego rodu Nałęczów wsi Ślesin na początku XIV wieku. Pierwszy kościół wzniesiono

202

203

ŚLESIN

około 1486 roku. W 1652 roku kolejny właściciel, Jerzy Ossoliński, przekazał wieś wraz z kościołem (wówczas już pw. św. Mikołaja) bydgoskiemu zakonowi jezuitów. Od 1662 roku Ślesin należał już do rodu Potulickich. Po przeszło 100 latach, w 1754 roku, wymagającą generalnego remontu świątynię wsparł hojnie Aleksander Potulicki. Niestety, krótko po odbudowie świątynia spłonęła. W 1779 roku, także dzięki hojności Aleksandra Potulickiego, wzniesiono od podstaw kościół, a pamiątką po spalonym obiekcie sakralnym jest do dziś metalowa chorągiewka na sygnaturce z monogramem „A.P.” i datą „1754”. Parafię wspierali kolejni właściciele, również hrabina Aniela Potulicka, zarządzająca rozległym majątkiem na początku XX wieku.

Kościół o konstrukcji zrębowej i słupowo-ramowej (wieża) jest w całości oszalowany. Nawa jest szersza od trójbocznie zamkniętego prezbiterium. W 1886 roku do ściany nawy dobudowano zamkniętą trójbocznie kaplicę. Dostawione do świątyni bryły kaplicy i zakrystii, hełmy wieży i sygnaturki oraz prezbiterium nakryte są osobnymi dachami, co rozczłonkowuje obiekt i dodaje mu malowniczości. Oryginalną ozdobą ściany szczytowej prezbiterium jest podwieszona konsola, na której umieszczono figurę Matki Bożej. Świątynia szczególnie pięknie prezentuje się latem, kiedy kwitną otaczające ją okazałe lipy. Od 2015 roku ołtarze, obrazy, stalle, belka tęczowa, przykłady sztuki od manieryzmu przez

204

ŚLESIN

barok po rokoko, odzyskują pierwotną urodę dzięki pracom konserwatorskim. Po wejściu do kościoła wzrok przyciąga datowana na 2. połowę XVIII wieku, bogato zdobiona złoconymi i srebrzonymi aplikacjami belka tęczowa z figurą Ukrzyżowanego.

205

Dekoracje wykonano w formie szerokiej wstęgi, ornamentów rocaille i kartusza z herbem fundatorów (Grzymałów) oraz kartusza z łacińskimi cytatami ze Starego Testamentu (z Księgi Lamentacji Jeremiasza i Księgi proroka Micheasza): „Wszyscy zdążający drogą przyjrzyjcie się, popatrzcie, czy

206

jest boleść podobna do tej, co mnie przytłacza, którą doświadczył mnie Pan w dniu swego gniewu” i „Ludu mój, co ci zrobiłem? Jaką ci krzywdę wyrządziłem? Odpowiedz mi!”. Stalle to kolejny skarb rzemiosła artystycznego. Powstały wcześniej niż świątynia, bo w 2. połowie XVI wieku. Manierystyczne siedziska zdobią malowane postaci świętych: Franciszka, Norberta, Alberta i Ignacego Loyoli. Zabytkowe organy, wykonane w poznańskiej pracowni organmistrza Józefa Gryszkiewicza, pochodzą z lat 80. XIX wieku.  Odpusty: 26 lipca – świętych Anny i Joachima 6 grudnia – św. Mikołaja  Kontakt: Parafia pw. św. Mikołaja ul. Kościelna 8 89-121 Ślesin tel. (52) 385 70 14

 GPS: 53.163730, 17.702229

207

ŚLESIN

Agnieszka Wysocka

54. Świątkowo

wieś w powiecie żnińskim, w gminie Janowiec Wielkopolski

Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy O wsi Svantkowo dowiadujemy się z XIII-wiecznych zapisów. O parafii w Świątkowie dokumenty wspominają w połowie XV wieku. Kolejną drewnianą świątynię w Świątkowie zbudowano w XVI wieku dzięki hojności Joanny z Puchałów Chylińskiej. Kościół, który dziś możemy zobaczyć, wzniesiono w XVIII wieku, a wyremontowano w 1868 roku z pieniędzy przekazanych przez Antoninę Brezę. Położony na wzniesieniu kościół powstał dzięki połączeniu trzech konstrukcji – przede wszystkim zrębowej, sumikowo-łątkowej (fragment nawy) i słupowo-ramowej (wieża). Został w całości oszalowany, a wieżę dodatkowo ozdobił baniasty hełm. Strome połacie dachu i hełm kryje gont.

208

Ołtarz główny, ołtarze boczne oraz ambona i chrzcielnica pochodzą z początku XIX wieku i reprezentują styl klasycystyczny. Szczególnie urzekające są rzeźbione draperie, które na wzór upiętych tkanin dekorują elementy wyposażenia świątyni. O długiej historii parafii zaświadczają ustawione na ołtarzach XVI-wieczne figury świętych i kamienna kropielnica. Przed kościołem zobaczyć można drewnianą dzwonnicę i kamienną figurę Matki Bożej, ustawioną w tym miejscu w 1878 roku.  Odpust: niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego – Trójcy Świętej  Kontakt: Parafia pw. Świętej Trójcy Świątkowo 58 88-430 Janowiec Wielkopolski tel. (52) 302 91 59

 GPS: 52.818558, 17.572710

209

ŚWIĄTKOWO

Agnieszka Wysocka

55. Święte

wieś w powiecie grudziądzkim, w gminie Łasin

Kościół parafialny pw. św. Barbary Miejscowość w średniowieczu była w posiadaniu Krzyżaków, którzy około 1300 roku erygowali parafię. Wówczas też zapewne powstał kościół, wzmiankowany w 1366 roku. Świątynia, która istniała w połowie XV wieku, została zniszczona w trakcie wojny trzynastoletniej, co doprowadziło do upadku parafii. Późniejsza wieś rycerska, a następnie szlachecka stała się częścią parafii w Łasinie. Jej właścicielami byli kolejno: Szembekowie, Działyńscy, Dąbrowscy i Kozłowscy. Z ostatniej rodziny wywodzi się Wacław Kozłowski, który ufundował obecny kościół i doprowadził do ponownego utworzenia parafii w Świętem. Konsekracji kościoła pod patronatem św. Barbary dokonał 13 lipca 1738 roku dziekan łasiński, Ludwik Dittmar. Świątynia, będąca jednym z największych drewnianych kościołów w Polsce, wystawiona została w 1723 lub 1736 roku na podmurowaniu z granitowych kamieni w konstrukcji zrębowej, ze szczytami nawy o konstrukcji szkieletowej. Elewacje są oszalowane deskami, a dachy pokryte gontem. Ponad szczytem wschodnim umieszczona jest czworoboczna sygnaturka nakryta namiotowym daszkiem.

210

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 4 grudnia – św. Barbary niedziela przed lub po 16 lipca – Matki Bożej Szkaplerznej  Kontakt: Parafia pw. św. Barbary Święte 86-320 Łasin tel. 690 135 050

 GPS: 53.530612, 19.187367

211

ŚWIĘTE

Kościół składa się z trójnawowego korpusu i węższego, trapezoidalnie zamkniętego prezbiterium wydzielonego belką tęczową oraz o połowę niższej kruchty zachodniej. Na interesujący wystrój składa się manierystyczno-barokowy ołtarz główny dedykowany św. Barbarze z bramkami po bokach, regencyjne, z 1753 roku, ołtarze boczne, ambona i chrzcielnica oraz rokokowe, z 2. połowy XVIII wieku, ławy kolatorskie i konfesjonały. Okazały ołtarz główny pochodzi z czasów budowy kościoła, ale w jego strukturze wykorzystane zostały elementy z wcześniejszej, późnorenesansowej nastawy. W górnej kondygnacji ołtarza zobaczymy między innymi owalny obraz wyobrażający św. Biskupa udzielającego jałmużny z początku XVII wieku, przypisywany warsztatowi Hermana Hana. Kościół otacza cmentarz, w obrębie którego znajduje się XVIII-wieczna dzwonnica, wystawiona z drewna w konstrukcji słupowo-ramowej.

213

56. Toruń-Barbarka miasto wojewódzkie

Kaplica pw. św. Barbary Barbarka od połowy XX wieku usytuowana jest w granicach administracyjnych Torunia. Osada istniała w XIII wieku. Jej związki z Toruniem są równie odległe w czasie, bowiem krzyżacki komtur bierzgłowski około połowy XIV wieku nadał ją obywatelom Torunia. W kolejnym stuleciu na mocy królewskiego przywileju Kazimierza IV Jagiellończyka Toruń otrzymał leśnictwo i młyn wodny. Nazwę i kolejne kaplice Barbarka zawdzięcza kultowi św. Barbary. W tradycji zachował się przekaz o pustelniku, któremu św. Barbara objawiła się w tutejszym lesie. Przed 1299 rokiem w miejscu tym była kaplica dedykowana świętej męczennicy, do której pielgrzymowano w średniowieczu i czasach nowożytnych. Pielgrzymi wierzyli też w lecznicze właściwości wody, którą czerpali przez otwór w kamieniu młyńskim nakrywającym źródło.

214

W 1475 roku na Barbarce wybudowano kaplicę ufundowaną przez biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasę. Kolejną wystawiono po potopie szwedzkim, około 1660 roku. Jej wnętrze, wyposażone w organy, doświetlało 11 okien. Jednak kult tracił na intensywności i z czasem kaplica popadła w ruinę. Rozebrano ją w 1800 roku, a następnie wystawiono kolumnę z figurą św. Barbary. Obecną kaplicę wzniesiono w 1841 roku w konstrukcji szkieletowej z ceglanymi wypełnieniami. Powstała ona na planie prostokąta. Jej prostą bryłę wieńczy czworoboczna wieżyczka nakryta smukłym hełmem, osadzona pośrodku dwuspadowego dachu. We wnętrzu o gładko tynkowanych ścianach znajduje się rokokowy, XVIII-wieczny ołtarz z rzeźbami aniołów. W jego centralnej części umieszczony jest nowszy obraz z wizerunkiem św. Barbary. Współcześnie kaplica sytuuje się przy ul. Przysieckiej, w otoczeniu leśnego terenu rekreacyjnego. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Kontakt: Parafia pw. św. Antoniego ul. św. Antoniego 4 87-100 Toruń tel. (56) 610 22 41

 GPS: 53.053904, 18.541031

215

57. Toruń-Chełmińskie Przedmieście miasto wojewódzkie

Kościół polskokatolicki Narodzenia Najświętszej Maryi Panny W 1924 roku powstała w Toruniu jedna z pierwszych w Polsce wspólnot Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego. Założona wtedy parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny była narażona na działania zmierzające do jej unicestwienia. W rezultacie utraciła własnego proboszcza i stała się „misją Kościoła”. W 1961 roku doszło do jej reaktywowania, a rok później przy ul. Poniatowskiego poświęcono kaplicę polskokatolików. Jednak już na początku lat 80. XX wieku nie mieli oni stałego budynku kościelnego. Na Chełmińskim Przedmieściu, w otoczeniu najstarszej toruńskiej nekropolii, od strony ul. K.I. Gałczyńskiego wznosi się skromna, zadbana kaplica. Początki cmentarza sięgają 1811 roku. W obrębie części, która przynależała do ewangelickiej parafii św. Jerzego, w 1885 roku powstała cmentarna kaplica-kostnica, która służyła ewangelikom. Skromny, kryty dwuspadowym dachem budynek w latach 80. XX wieku był opustoszały, miał zarwany dach i spróchniałą podłogę, co jego istnienie stawiało pod znakiem zapytania. Zrujnowaną kaplicą zainteresowali się polskokatolicy. Ich staraniem budynek, wystawiony z drewna w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniami zamkniętymi deskowaniem, został gruntownie odrestaurowany. Dawna ewangelicka kaplica zachowała pierwotny kształt, przyjmując od 1993 roku funkcję kościoła polskokatolickiego. W pobliżu świątyni znajduje się najstarszy zachowany nagrobek, pochodzący z 1826 roku i upamiętniający Johanna Ephraima Wessela.

216

Nieopodal usytuowany jest też dawny dom grabarza z 1913 roku. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Wspomnienie liturgiczne: 8 września – uroczystość Narodzenia Najświętszej Maryi Panny  Kontakt: Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny Kościół Polskokatolicki ul. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego 30/36 87-100 Toruń

 GPS: 53.053904, 18.541031

217

58. Toruń-Mokre miasto wojewódzkie

Cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja Obecność prawosławnych w Toruniu odnotowywana jest już w czasach średniowiecza. Byli to przede wszystkim kupcy. W XVIII wieku w mieście funkcjonowała pierwsza cerkiew. Był nią zaadaptowany na cele religijne Dwór Artusa. Budynek wykorzystywano jako świątynię w latach 1724–1756. Pewna liczba prawosławnych napłynęła do Torunia po przyłączeniu miasta do Polski. W 1921 roku powstała tu prawosławna parafia wojskowa. Poza nią w mieście funkcjonowała również parafia cywilna. Połączono je w 1924 roku. Od 1927 roku siedzibą parafii była świątynia przy Nowym Rynku, którą dzierżawiono od ewangelików. Po wybuchu II wojny światowej toruńska wspólnota prawosławna otrzymała, użytkowaną do dziś, świątynię przy ul. Podgórnej na osiedlu Mokre. Początkowo był to kościół staroluterański. Powstał w 1888 roku, za czasów pastora Ferdinanda Gaedke. Zbudowano go z elementów drewnianego przystanku kolejowego Toruń Miasto. Świątynię zaprojektował budowniczy Geittner. Toruńska cerkiew jest skromną świątynią zbudowaną na planie prostokąta. Stoi częściowo na ceglanej podmurówce. Od zachodu przylega do niej dom mieszkalny powstały w tym samym czasie co świątynia. W konstrukcji cerkwi zastosowano pełne deskowanie z lisicami jako łączeniem. W latach 80. XX wieku do frontu obiektu dobudowano kruchtę z wieżą zwieńczoną małą cebulastą kopułą. Cechą charakterystyczną cerkwi są historyzujące obramowania okienne. We wnętrzu świątyni uwagę zwraca ornamentowany ikonostas pochodzący z nieistniejącej włocławskiej cerkwi pw. św. Mikołaja. Został on wykonany

218

w XIX wieku z ciemnego drewna dębowego w tak zwanym stylu monachijskim. Na lewo od ikonostasu, pośród ikon zawieszonych na ścianie, znajdziemy obraz Zaśnięcia Matki Bożej, który również trafił do Torunia z Włocławka. Jego ofiarodawcą był ojciec generała Antona Denikina.

219

W ostatnim czasie świątynia przeszła remont, podczas którego zmieniono jej zewnętrzną kolorystykę. Dziś możemy ją podziwiać w nowej, symbolicznej, błękitnej odsłonie. Krystian Strauss

 Kontakt: Parafia prawosławna pw. św. Mikołaja ul. Podgórna 69 87-100 Toruń tel. 606 910 655

 GPS: 53.022643, 18.609771 220

59. Wielgie

wieś w powiecie lipnowskim

Kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca W Wielgiem natykamy się na zaskakującą sytua cję, gdy dwa kościoły położone są tuż przy sobie. Obok starego, blisko 300-letniego drewnianego kościółka stoi nowy, współczesny kościół ceglany, konsekrowany w 1994 roku. Nowy kościół pozostał pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Miejscowa parafia wzmiankowana była w 1506 roku, leżała w granicach diecezji płockiej aż do 1925 roku, gdy znalazła się w granicach diecezji włocławskiej. Stary kościółek pw. św. Wawrzyńca wzniesiony został w połowie XVIII wieku, rozbudowany o kaplicę około 1790 roku. Remontowany był w 1890 roku i w okresie międzywojennym, a obecnie, ze względu na bardzo zły stan techniczny, jest zamknięty i powoli niszczeje. Kościół wzniesiony został w konstrukcji zrębowej o oszalowanych ścianach zewnętrznych, z wieżą o konstrukcji słupowo-ramowej. Prezbiterium, zamknięte trójbocznie, jest mniejsze i niższe od nawy, z zakrystią i kaplicą po bokach. Wieża, od frontu szersza u dołu, węższa od góry, zwieńczona

222

jest obitym blachą hełmem z latarnią. W siodłowym dachu występuje ponadto sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę z baniastym zwieńczeniem. Sześcioprzęsłowe wnętrze sklepione kolebkowo dzielone jest dziesięcioma słupami na trzy nawy, przy czym boczne kryte są stropami płaskimi. Od zachodu znajduje się chór muzyczny wsparty na słupach z balustradą tralkową. Wystrój kościoła jest zróżnicowany: barokowy, rokokowy, regencyjny i klasycystyczny. W barokowym ołtarzu głównym z przełomu XVIII i XIX wieku znajduje się ludowa rzeźba Matki Bożej Skępskiej. Zachowała się także skromna polichromia na tynkowanych ścianach kościoła. Część pierwotnego wyposażenia starszego kościoła trafiła już po konserwacji do nowej świątyni. Piotr Winter

 Odpust: 10 sierpnia – św. Wawrzyńca  Kontakt: Parafia pw. św. Wawrzyńca ul. Włocławska 3 87-604 Wielgie tel. (54) 289 71 91

 GPS: 52.740630, 19.262480

223

60. Wielowicz

wieś w powiecie sępoleńskim, w gminie Sośno

Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła Starszego Wielowicz jest niewielką wsią o średniowiecznej metryce, położoną na południowy wschód od Sępólna Krajeńskiego. Pierwsza informacja o istniejącej tu świątyni pochodzi dopiero z XVII wieku. Był to początkowo kościół parafialny. W 1617 roku świątynia stała się filią parafii w Wąwelnie, następnie kościołem w Wielowiczu administrowali proboszczowie z Więcborka. Obecna świątynia powstała w 1747 lub 1766 roku. Pod koniec XIX wieku w Wielowiczu ustanowiono kurację. Wraz z początkiem 1937 roku przekształcono ją w samodzielną parafię, która z przerwą na pierwsze lata po II wojnie światowej funkcjonuje do dzisiaj. Kościół w Wielowiczu został wybudowany w konstrukcji szkieletowej. Powstał jako niewielka jednonawowa świątynia z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. W 1849 roku przeszła ona gruntowny remont. W 1910 roku została przebudowana. Kościół przedłużono, dodając od strony zachodniej fragment

224

nawy oraz kruchtę z nowym wejściem. Oprócz tego do prezbiterium od strony południowej dobudowano zakrystię. W tym czasie kościół zyskał również czworoboczną wieżyczkę z blaszanym hełmem. Wieńczy ją chorągiewka z datą „1747”. Od strony północnej do prezbiterium kościoła przylega niewielka przybudówka. Wnętrze świątyni jest bardzo skromne. W prezbiterium odnajdziemy barokowy krucyfiks, po bokach którego znajdują się rzeźby św. Piotra i św. Jakuba Apostoła Starszego. Powyżej, na stropie prezbiterium widoczne jest niewielkie malowidło z wyobrażeniem Ducha Świętego pod postacią gołębicy. Z kolei na stropie nawy zobaczyć można wizerunek Zmartwychwstałego Jezusa. Oprócz tego w świątyni warto również zwrócić uwagę na chór z zabytkowymi organami. Krystian Strauss

 Odpust: 25 lipca lub w następną niedzielę – św. Jakuba Apostoła Starszego  Kontakt: Parafia pw. św. Jakuba Apostoła Starszego Wielowicz 13 89-412 Sośno tel. (52) 389 76 91

 GPS: 53.389404, 17.607317

225

61. Włóki

wieś w powiecie bydgoskim, w gminie Dobrcz

Kościół filialny pw. św. Marii Magdaleny Wspominane w XIII-wiecznych źródłach Włóki były wsią należącą do koronowskich cystersów. Zakonnicy założyli tutaj parafię. W XVI wieku wierni modlili się w niewielkiej, murowanej świątyni pw. śś. Marii Magdaleny i Katarzyny. Obecny, drewniany obiekt zbudowano w 1699 roku za zgodą opata koronowskiego Ignacego Gnińskiego. Na konsekrację mieszkańcy Włók musieli poczekać do 1778 roku. Być może w tym czasie do kościoła dobudowano wieżę. Sto lat później budynek

226

przeszedł gruntowny remont. Od 1825 roku kościół jako filialny należał do parafii w Dobrczu, obecnie podlega parafii pw. Matki Bożej Królowej Polski we Włókach. W 2018 roku konstrukcja kościoła została poddana gruntownym pracom konserwatorskim. Pośrodku wsi, na niewielkim wzniesieniu czeka na wiernych i turystów kościół wzniesiony w konstrukcji zrębowej, z niewielką wieżą o konstrukcji słupowo-ramowej. Ma niższe od nawy, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Dachy kryje gont. Większość obiektów zdobiących wnętrze pochodzi z okresu baroku. Dzięki pracom konserwatorów możemy w prezbiterium podziwiać fragmenty XVIII-wiecznej polichromii. To św. Bernard i św. Małgorzata z grupy Czternastu Świętych Wspomożycieli. Jeden z XVIII-wiecznych ołtarzy bocznych poświęcono patronce kościoła. Pośrodku umieszczono wcześniejszy, XVII-wieczny obraz ze sceną Śmierci św. Marii Magdaleny. Ołtarz główny jest XIX-wieczny, zdobi go wizerunek Matki

227

Bożej Świeckiej (kopia łaskami słynącego obrazu z barokowego kościoła Bernardynów w Świeciu nad Wisłą). Przeprowadzone w 2001 roku prace konserwatorskie przy ołtarzu głównym odsłoniły dwa późnogotyckie obrazy z przedstawieniami św. Katarzyny i św. Doroty. Obie ukazano we wdzięcznym kontrapoście. Zdobią obecnie ścianę świątyni. Cennym zabytkiem jest pozytyw organowy z 1733 roku. Brzmienie instrumentu oraz wspaniała akustyka przyciągają do Włók melomanów z całego regionu na cyklicznie organizowane koncerty kameralne. Agnieszka Wysocka

228

 Odpust: 22 lipca – św. Marii Magdaleny  Kontakt: Parafia pw. Matki Bożej Królowej Polski Włóki 42 86-022 Dobrcz tel. 534 095 899

 GPS: 53.243815, 18.203152

229

230

62. Wylatowo

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Mogilno

Kościół parafialny pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła Położone nad Jeziorem Szydłowskim Wylatowo należało do dóbr klasztoru Kanoników Regularnych w Trzemesznie i w 1388 roku uzyskało lokację miejską (odebraną w czasie zaborów). O miejskiej przeszłości przypomina regularna zabudowa przyrynkowa. W połowie XIV wieku pojawiła się wzmianka o kościele pw. św. Pawła, który niestety spłonął w wielkim pożarze miasteczka w 1410 roku. W 1564 roku wzniesiony został drewniany kościół pw. Nawiedzenia NMP. Według tradycji, obecny kościół powstał na miejscu dawnego grodziska,

231

W YLATOWO

gdzie mieszkańcy w czasie zarazy w 1669 roku zbudowali kapliczkę dla św. Rozalii, błagając ją o pomoc, a historyczne zapisy dodają, że wzniesiono go w 1761 roku z fundacji opata trzemeszeńskiego Michała Kosmowskiego (kościół konsekrowano dwa lata później). Jeśli chcemy dostać się do świątyni, musimy pokonać szerokie stopnie schodów. Powoli, z powodzi zieleni (pod warunkiem, że przyjedziemy tu latem) będzie się przed nami odsłaniał widok na jedną z najoryginalniejszych, nie tylko w województwie kujawsko-pomorskim, drewnianych świątyń. Jest to trójnawowa pseudobazylika z dwuwieżową fasadą, w swoim monumentalizmie nieustępująca sakralnym obiektom murowanym. Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej i słupowo-ramowej (wieże nad elewacją frontową). Pionowe oszalowanie potęguje wrażenie, że świątynia jest wyższa niż w rzeczywistości. Na terenie przykościelnego cmentarza warto zwrócić uwagę na figurę Najświętszej Marii Panny z 1879 roku. Warto też przyjrzeć się barokowym ołtarzom. W polu środkowym ołtarza głównego umieszczono krucyfiks datowany na 2. połowę XVII wieku, być może pochodzący z dawnej grupy Ukrzyżowania.

232

W zwieńczeniu jednego z ołtarzy bocznych zobaczyć można przedstawienie św. Kazimierza Królewicza. Oprócz rokokowych ambony i chrzcielnicy, zachwycają obramienia okien – ich datowana na lata 20. XX wieku dekoracja malarska przypomina hafty – kolorowe kwiaty łączą delikatne zielone łodygi. Prace konserwatorskie odsłoniły między innymi relikwiarz umieszczony w stopie rzeźby Chrystusa Frasobliwego. Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 29 czerwca – śś. Piotra i Pawła 14 lutego – św. Walentego  Kontakt: Parafia pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła Wylatowo 94 88-342 Wylatowo tel. (52) 315 87 23

 GPS: 52.610757, 17.941973

63. Zakrzewo

wieś w powiecie aleksandrowskim

Kościół parafialny pw. św. Józefa Wieś Zakrzewo była rodowym gniazdem rodziny Zakrzewskich i to oni ufundowali przed 1430 rokiem pierwszy w tym miejscu kościół, noszący wezwanie Bożego Ciała. Kiedy w XVI wieku właściciele wsi przeszli na protestantyzm, zlikwidowali parafię, odsprzedali drewnianą świątynię do Osięcin, a miejsce po niej zrównali z ziemią. Kolejni właściciele Zakrzewa, kasztelan brzesko-kujawski Stanisław i Anna Sokołowscy, sprowadzili tutaj karmelitów bosych, budując im w 1754 roku niewielki klasztor i zachowany do dziś drewniany kościół. Konwent w Zakrzewie był jednym z najmniejszych i biedniejszych klasztorów, szczególnie po zabraniu zapisanego przez fundatorów uposażenia. Mimo to w 1861 roku wzniesiono nowy, już murowany klasztor, gdyż poprzedni był w bardzo złym stanie. Kiedy w roku 1864 nastąpiła kasata zakonu, kościół w Zakrzewie stał się filialnym dla parafii Straszewo. Ponowna erekcja parafii nastąpiła dopiero w roku 1924. W latach 1927–1930 przeprowadzono pierwszy kompleksowy remont mocno już zniszczonej świątyni. Następne prace konserwatorsko-remontowe wykonano w latach 60. XX wieku, odnawiając ołtarze i polichromię. W roku 1981 kościół został na nowo oszalowany i pokryty blachą miedzianą. Niezwykła bryła jednonawowego, z zamkniętym trójbocznie prezbiterium, co też wyjątkowe, nieorientowanego kościoła flankowana jest od frontu dwiema wieżami. Są one zwieńczone masywnymi, cebulastymi hełmami, na których umieszczono oryginalne, obite blachą latarnie. Po bokach prezbiterium znajdują się dwie zakrystie, kryjące na piętrze loże kolatorskie. Nawa główna

234

i prezbiterium nakryte są kolebkowym sklepieniem pozornym. Mimo niewielkich rozmiarów świątyni we wnętrzu zachowało się wiele z pięknego barokowo-rokokowego wyposażenia, w tym cztery ołtarze, ambona z namalowanymi postaciami ewangelistów i figurą św. Michała Archanioła oraz dwa konfesjonały.

235

236

W ołtarzu głównym z 1745 roku znajdują się obrazy Matki Bożej Częstochowskiej, św. Anny Samotrzeć i św. Stanisława Biskupa. W lewym bocznym ołtarzu zainteresowanie budzą rzeźby świętych Joachima i Anny, w prawym – Melchizedeka i św. Teresy. Zachowane są także portrety trumienne fundatorów kościoła, Stanisława i Anny Sokołowskich, z ich rodowymi herbami. Piotr Winter

 Kontakt: Parafia pw. św. Józefa ul. Osiedlowa 20 87-707 Zakrzewo tel. 518 014 773  GPS: 52.757457, 18.626343

237

ZAKRZEWO

 Odpust: 19 marca – św. Józefa

64. Żołędowo

wieś w powiecie bydgoskim, w gminie Osielsko

Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego Wieś i dobra żołędowskie istniały już w XIII wieku, natomiast pierwsza wiadomość o parafii, której rodowód musi być starszy, pochodzi z 1582 roku. Parafia, początkowo nosząca wezwanie Krzyża Świętego, została wydzielona z parafii wyszogrodzkiej staraniem dziedziców żołędowskich. Jej obszar pokrywał się z zasięgiem majątku. Po 1745 roku parafia utraciła niezależność na rzecz parafii pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Osielsku. W wyniku nacisków ze strony Moszczeńskich, właścicieli Żołędowa, w 1836 roku ponownie stała się samodzielną parafią. Obecny kościół, pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, został wystawiony na miejscu starszego w 1715 roku z fundacji hrabiego Moszczeńskiego herbu Nałęcz. Orientowany kościół otrzymał symetryczną, zwartą bryłę z czworoboczną wieżą, od zachodu poprzedzającą korpus na planie krzyża, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i kwadratowymi kaplicami bocznymi. Wnętrze drewnianej świątyni, ozdobionej polichromią przypuszczalnie w latach 20. XX stulecia, przy okazji prac związanych z obmurowaniem kościoła, zostało otynkowane. W trakcie prac remontowych w 2011 roku przypadkowo odsłonięto malowidła należące do pierwotnego wystroju świątyni. Odkryta polichromia powstała zapewne w dwóch etapach. Jako pierwsze, być może z inicjatywy członków założonego w 1720 roku Bractwa Pięciu Ran Chrystusa, zrealizowane zostały malowidła w korpusie nawowym, ilustrujące tajemnice bolesne Różańca świętego. Równolegle wykonano polichromię w strefie chóru zachodniego, odzwierciedlającą instrumentarium dziesięcioosobowej kapeli muzycznej. Później, najpewniej po połowie XVIII

238

wieku, malarska dekoracja o motywach florystycznych pokryła ściany kaplicy południowej. Współcześnie odwiedzający żołędowską świątynię mogą podziwiać nie tylko polichromię pieczołowicie odrestaurowaną przez konserwatorów, ale też barokowo-manierystyczny ołtarz główny z obrazem Zdjęcie Jezusa Chrystusa z krzyża. W sąsiedztwie świątyni, na przykościelnym cmentarzu, wznosi się grobowiec rodziny Moszczeńskich z połowy XIX stulecia. Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpust: 14 września – Podwyższenia Krzyża Świętego  Kontakt: Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego ul. Bydgoska 27, Żołędowo 86-031 Osielsko tel. (52) 381 87 27  GPS: 53.217496, 18.057416

239

RYSZEWKO

Bibliografia Opracowania niepublikowane – maszynopisy: Zbiory Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatury w Bydgoszczy, Toruniu i Włocławku I. Karty Ewidencyjne Zabytków Architektury i Budownictwa: • • • • • •

• • • • •

•

• • •

Brzozie, kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych, oprac. Anna Wiencek-Kałucka, 1997. Brzyskorzystew, kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, oprac. Janusz Flemming, 2000. Bydgoszcz, cerkiew pw. św. Mikołaja (dawny spichrz), oprac. Karolina Zimna, 2001. Cerkwica Duża, kościół filialny pw. św. Wojciecha, oprac. Aleksander Jankowski, 1996. Chrostkowo, kościół parafialny pw. Świętej Barbary, oprac. Hubert Kosiniec 2016. Ciechocinek, cerkiew polowa w zespole dawnej Wojennej Stacji Sanitarnej, oprac. Joanna Wasińska-Nalepka, Krzysztof Kowalczuk, 1994. Czamaninek, Kaplica pw. Świętego Hieronima, oprac. Piotr Dębicki, 1993. Czarne, kościół parafialny pw. Świętego Michała Archanioła, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Dąbie Kujawskie, kościół parafialny pw. Świętej Trójcy, oprac. Piotr Dębicki, 1993. Dulsk, kościół parafialny pw. Najświętszej Maryi Panny, oprac. Marek Gzyło, 1997. Grążawy, kościół parafialny pw. śś. Małgorzaty i Marcina, ob. pw. św. Marcina, oprac. Marzena Stocka, 1997. Jastrzębie, kościół parafialny pw. św. Leonarda, ob. pw. Nawiedzenia NMP, oprac. Marzena Stocka, 1997. Józefowo – Pustynia, Kościół parafialny pw. Świętego Floriana, oprac. Elżbieta Kraszewska, 1987. Kościeszki, kościół parafialny pw. św. Anny, oprac. Piotr Winter, 1994. Krzywosądz, kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, oprac. Piotr Dębicki, 1992.

242

• • •

• •

• • • • • • • •

•

• • • • • •

Księte, kościół filialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, oprac. Marek Gzyło, 1997. Liszkowo, kościół parafialny pw. św. Anny, oprac. Piotr Winter, 1994. Łowiczek, kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Mała Nieszawka, dom modlitwy Menonitów, ob. rzymsko-katolicki kościół par. pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, oprac. Maciej Warchoł, 1995. Młyniec Drugi, kościół filialny pw. św. Ignacego Loyoli, oprac. Marek Gzyło, 1997. Modzerowo, kościół parafialny pw. Świętego Stanisława Biskupa Męczennika, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Nakonowo – Diabełek, kościół filialny pw. Świętego Marka Ewangelisty, oprac. Piotr Dębicki, 1993. Niestronno, kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła, oprac. Maria Grzybowska, 1995. Orle, kościół pw. Świętej Doroty, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Ostrowite, kościół parafialny pw. Świętego Mateusza Apostoła, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Parlin, kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca, oprac. Iwona Jastrzębska-Puzowska, 1994. Pędzewo, kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Pieranie, kościół parafialny pw. św. Mikołaja, oprac. Krzysztof Bartowski, 1994. Przypust, kościół filialny pw. Świętego Stanisława Biskupa Męczennika i Świętej Marii Magdaleny, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Radoszki, kościół parafialny pw. św. Mikołaja, ob. śś. Wawrzyńca i Mikołaja, oprac. Marzena Stocka, 1997. Rechta – Sukowy, kościół parafialny pw. św. Barbary i Zesłania Ducha Świętego, oprac. Maria Grzybowska, Zofia Wernerowska, 1994. Rypin, kaplica pw. Świętej Barbary, oprac. Krystyna Kotula, 1995. Ryszewko, kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny, oprac. Zofia Wernerowska, 1995. Seroczki, kaplica dworska, oprac. Elżbieta Kraszewska, D. Wiśniewska, 1985. Sędzin, kościół pw. Świętego Mateusza Apostoła, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Siedlimowo, kościół pw. św. Michała Archanioła, oprac. Iwona Jastrzębska-Puzowska, 1994. Skórki, kościół filialny pw. św. Katarzyny, oprac. Piotr Winter, 1993.

243

BIBLIOGR AFIA

•

• •

•

BIBLIOGR AFIA

• • • • • • • • •

Straszewo, kościół parafialny pw. Świętego Marcina Biskupa, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Strzelce, kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, oprac. Maria Grzybowska, 1995. Studzianka, kaplica odpustowa p.w. Matki Bożej Studziannej, oprac. Zofia Wernerowska 1997. Sypniewo, kościół parafialny pw. św. Katarzyny, oprac. Maria Grzybowska, Zofia Wernerowska, 1994. Szembruk, kościół rzymsko-katolicki parafialny pw. św. Bartłomieja, oprac. Maciej Warchoł, 1996. Szubin, kościół cmentarny pw. św. Małgorzaty, oprac. Iwona Jastrzębska-Puzowska, 1995. Ślesin, kościół parafialny pw. św. Mikołaja, oprac. Krzysztof Bartowski, 1994. Świątkowo, kościół pw. św. Trójcy, oprac. Katarzyna Jankowska, 1995 Święte, kościół parafialny pod wezwaniem św. Barbary, oprac. Marek Gzyło, 1997. Wielgie, kościół parafialny pw. Świętego Wawrzyńca, oprac. Piotr Dębicki, 1992. Włóki, kościół filialny pw. św. Marii Magdaleny, oprac. Maria Grzybowska, Zofia Wernerowska, 1995. Wylatowo, kościół parafialny pw. śś. Piotra i Pawła, oprac. Krzysztof Bartowski, 1994. Zakrzewo, kościół parafialny pw. Świętego Józefa, oprac. Piotr Dębicki, 1993. Żołędowo, kościół parafialny pw. Podwyższenia św. Krzyża, oprac. Zofia Wernerowska, 1995.

II. Dokumentacja konserwatorska: Dokumentacja konserwatorska. Polichromia ścienna w kościele pw. św. Magdaleny we Włókach woj. bydgoskie, prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne mgr Hanna Horwatt-Baniewicz, Bydgoszcz 1996.

Zbiory Archiwum Państwowego w Bydgoszczy: Akta Budowlane miasta Bydgoszczy, sygn. 3693 [kaplica przy ul. Ludwikowo 2 w Bydgoszczy].

Literatura: Adamczyk Barbara, Konserwacja polichromii i wyposażenia kościoła z Brzeźna w Kujawsko-Pomorskim Parku

244

245

BIBLIOGR AFIA

Etnograficznym w Kłóbce, „Rocznik Muzealny”, T. XVII, Włocławek 2018. Białłowicz-Krygierowa Zofia, Zabytki Mogilna, Trzemeszna, Strzelna i okolic, [w:] Studia z dziejów Ziemi mogileńskiej, red. Czesław Łuczak, Poznań 1978. Bilski Stefan, Region brodnicki, historia, zabytki, kraj obraz, Toruń 1985. Błachnio Józef, Przewodnik po Grudziądzu i okolicy, Warszawa 1968. Borucki Maksymilian, Ziemia kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym opisana, Warszawa 1882. Chrzanowski Tadeusz, Piwocki Ksawery, Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1981. Chrzanowski Tadeusz, Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów, Warszawa 1993. Derkowska-Kostkowska Bogna, Polichromia z wątkiem kapeli w Pieraniu, czy jedyna w województwie kujawsko-pomorskim?, [w:] Andrzej Szwalbe i jego dziedzictwo. Zbiór studiów, t. III, red. Marek Chamot, Aleksandra Kłaput-Wiśniewska, Stefan Pastuszewski, Bydgoszcz 2018. Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928. Fankidejski Jakub, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej, Pelplin 1880. Gołaszewska Iwona, Drewniany kościół w Pieraniu, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 2, 1997. Gorzycka Patrycja, Historia i zabytki Krzywosądzy, „Kujawy i Pomorze”, nr 2 (5), 2007. Grążawski Piotr, Niezwykły zdrój w Księtem, [online], http://www.czasbrodnicy.pl. Grzybowski Michał Marian, Dekanat rypiński. Z archiwaliów diecezjalnych płockich XIX wieku, „Ziemia Dobrzyńska”, T. V, Rypin 1997. Guldon Zenon, Mapy ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI wieku, Toruń 1967. Harnoch Agathon, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg 1890. Hewner Katarzyna, Sanktuarium Maryjne w Pieraniu, 1998. Heym Benno, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen 1902. Jankowski Aleksander, Drewniany kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie, pałucki genius loci odkrywany w ciesielskim kunszcie i mistrzowskim pędzlu, Bydgoszcz 2014.

BIBLIOGR AFIA

Jarantowice, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, t. 3, Warszawa 1882. Kardasz Stanisław, Kwiatkowski Jacek, Kościoły drewniane diecezji toruńskiej, Toruń 2012. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI: województwo bydgoskie, red. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Warszawa 1968–1988. Kopkowicz Franciszek, Ciesielstwo polskie, Warszawa 1958 (reprint 2009). Kotwica Janusz, Konstrukcje drewniane w budownictwie tradycyjnym, Warszawa 2008. Krajewski Mirosław, Dobrzyński słownik biograficzny, Włocławek 2002. Krajewski Mirosław, Mietz Andrzej, Zabytki ziemi dobrzyńskiej. Przewodnik biograficzny, Włocławek 1996. Kronika diecezji kujawsko-kaliskiej, red. Rudolf Filipski, Włocławek 1912. Kubiak Szymon, Ciechocinek. Dzieje uzdrowiska, Włocławek 2001. Kujawski Witold, Krzywosądz, „Ład Boży”, nr 16 (570), 1990. Kujawski Witold, Modzerowo, „Ład Boży”, nr 7 (534), 1989. Kujawski Witold, Nieszawa, „Ład Boży”, nr 7 (456), 1986. Kujawski Witold, Orle, „Ład Boży”, nr 11 (538), 1989. Kujot Stanisław, Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej? Studium historyczne, Toruń 1902– 1905. Kwiatkowski Michał, XVIII-wieczny drewniany kościół z Brzeźna w Kujawsko-Pomorskim Parku Etnograficznym w Kłóbce, „Rocznik Muzealny”, T. XVII, Włocławek 2018. Lissowski Czesław, Studzianka, Płock 1933. Łabuda-Iwaniak Wioletta, Z polskiego krajobrazu znikają zabytki drewniane, „Spotkania z Zabytkami”, 2016, nr 9–10. Markowski Dariusz, Konserwacja i restauracja ikonostasu oraz zespołu ikon z kościoła prawosławnego pw. św. Mikołaja w Bydgoszczy, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Doświadczenie, stan obecny, perspektywy, red. Sławomir Łaniecki, Bydgoszcz 2014. Nemere-Czachowska Kinga, Cerkiew zdrojowa, „Spotkania z Zabytkami”, 1991, nr 2. Pawlicki Ryszard Wojciech, Ryszewo i Ryszewko na Pałukach, „Jantarowe Szlaki”, nr 1, 1995.

246

247

BIBLIOGR AFIA

Pawłowska Krystyna, Wyposażenie wnętrza kościoła z Brzeźna w Kujawsko-Pomorskim Parku Etnograficznym w Kłóbce, „Rocznik Muzealny”, T. XVII, Włocławek 2018. Piechotkowie Maria i Kazimierz, Bóżnice drewniane, Warszawa 1957. Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych (księgi rejestru A i C) województwo kujawsko-pomorskie, opracowanie wykonane zostało w ramach Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014–2017, [online] https://nid.pl/pl/ Wydawnictwa/inne%20wydawnictwa/RAPORT%20 ZABYTKI%202017%20kuj%20pom.pdf. „Rocznik Diecezji Włocławskiej”, R. 1991, Włocławek 1991. Ruszczyk Grażyna, Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 2009. Sadowska-Mazur Katarzyna, Szlakami architektury drewnianej, „Ochrona Zabytków”, 2004, nr 3/4. Sikorowski Aleksander, Chrostkowo i okolice, Chrostkowo 2003. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szaroty, Warszawa 1996. Smoleński Maciej, Cztery kościoły w Ziemi Dobrzyńskiej, Lwów 1869. Sołtysiński Zbigniew, Śladami naszej przeszłości. Dwór w Seroczkach. Za gotycką bramą, „Gazeta Aleksandrowska”, nr 85 z IV 2014 r. Szałygin Jerzy, Zasoby i zagrożenia zabytkowej drewnianej architektury sakralnej w Polsce, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 13, 2003. Szczepankiewicz Paweł, Kaplice mszalne w archidiakonacie włocławskim w XVII i XVIII wieku w świetle wizytacji kościelnych, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, T. 13, 2009. Szlakiem gotyckich figur. Madonny i Piety, Bydgoszcz 2016. Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, red. Wanda Szkulmowska, Bydgoszcz 2006. Szymański Stanisław, Wystroje malarskie kościołów drewnianych, Warszawa 1970. Tłoczek Ignacy, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław – Warszawa – Kraków 1980. Tyc Jerzy Leszek, Rzymsko-katolicka parafia św. Trójcy w Rypinie w latach niewoli narodowej 1793–1918, Rypin 1991. Warchoł Maciej, Katalog domów modlitwy mennonitów na ziemiach polskich. Przyczynek do badań nad budownictwem sakralnym mennonitów, [online]

http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=polska&id=12_1. Włocławek i okolice, Warszawa 1988. Z Kujaw, „Gazeta Świąteczna”, nr 77 z 25 VI 1882 r. Załuski Walenty, Szkic monograficzny kościołów dekanatu rypińskiego diecezji płockiej, Płock 1909.

portale internetowe: https://zabytek.pl/ https://sztetl.org.pl/ http://zabytkidrewniane.pl/ http://www.ziemiadobrzynska.pl/

BIBLIOGR AFIA

• • • •

Zakrzewo

WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE l e ge n d a m a p y 13. Górale 14. Grążawy 15. Grochowalsk 16. Jarantowice 17. Jastrzębie 18. Józefowo-Pustynia 19. Kleszczyn-Studzianka 20. Kłóbka – skansen

1. Brzozie 2. Brzyskorzystew 3. Bydgoszcz-Stare Miasto 4. Bydgoszcz-Ludwikowo 5. Chrostkowo 6. Ciechocinek 7. Czamaninek 8. Czarne 9. Dąbie Kujawskie 10. Dulsk 11. Duża Cerkwica 12. Gąsawa

21. Kokocko 22. Kościeszki 23. Kozielec 24. Krzywosądz 25. Księte 26. Liszkowo 27. Łowiczek 28. Mała Nieszawka 29. Młyniec Drugi

TUCHOLA

SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE

ŚWIECIE

CHEŁMNO

Mrocza

61 23

4 3

NAKŁO N. NOTECIĄ

BYDGOSZCZ

TORUŃ

56 58 57

26 ŻNIN

54 46

ALEKSANDRÓW KUJAWSKI

35 12 42

INOWROCŁAW

36 MOGILNO

48 49

47 43 44 63 24

RADZIEJÓW

30. Modzerowo 31. Nakonowo-Diabełek 32. Niestronno 33. Orle 34. Ostrowite 35. Parchanie 36. Parlin 37. Pędzewo 38. Pieranie 39. Przypust 40. Radoszki

41. Rypin 42. Ryszewko 43. Seroczki 44. Sędzin 45. Siedlimowo 46. Skórki 47. Straszewo 48. Strzelce 49. Sukowy-Rechta 50. Sypniewo 51. Szembruk 52. Szubin 53. Ślesin 54. Świątkowo 55. Święte 56. Toruń-Barbarka 57. Toruń-Chełmińskie Przedmieście 58. Toruń-Mokre 59. Wielgie 60. Wielowicz 61. Włóki 62. Wylatowo 63. Zakrzewo 64. Żołędowo

51 55

GRUDZIĄDZ

13 16

WĄBRZEŹNO

BRODNICA

14 17 25

GOLUB-DOBRZYŃ

RYPIN

6 LIPNO

8 59

WŁOCŁAWEK 15

BRZEŚĆ KUJAWSKI

20 18 30

Kierunek Kujawsko-Pomorskie