Kościoły ewangelickie i poewangelickie

Kościoły ewangelickie i poewangelickie

Szlakiem architektury sakralnej

Kościoły ewangelickie i poewangelickie

KIERUNEK KUJAWSKO-POMORSKIE

EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA – 2024

Szlakiem architektury sakralnej

Kościoły ewangelickie i poewangelickie

Kujawsko-Pomorskie

Centrum Kultury w Bydgoszczy

Bydgoszcz 2024

Autor koncepcji i koordynator wydawnictwa: Ewa Krupa

Autorzy tekstów:

Bogna Derkowska-Kostkowska – Wprowadzenie, 3, 4, 8, 12, 18, 23

Anna Maj – 15, 16, 17, 25

Mateusz Soliński – 2, 5, 7

Krystian Strauss – 10, 11, 14, 19, 21, 22, 24

Adam Szefer – 1, 6, 9, 13, 20

Autor fotografii:

Wojciech Woźniak

Zdjęcia ze zbiorów:

Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin, str. 129

Pracowni Dziedzictwa Kulturowego KPCK, str. 19, 26, 27 Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, str. 9 Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona, str. 20

Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego, str. 21, 22

Anny Perlik-Piątkowskiej, str. 23

Na okładce: Kościół ewangelicko-augsburski Zbawiciela w Bydgoszczy

Korekta: Hanna Borawska, Barbara Laskowska Projekt graficzny: Iwona Dombrowska

Realizacja poligraficzna:

Dom Wydawniczy Margrafsen www.margrafsen.pl Wydanie I – nakład 1000 egz.

ISBN 978-83-66844-58-2

Dofinansowano z budżetu Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego Publikacja zrealizowana jako projekt Europejskich Dni Dziedzictwa 2024

Wydawca:

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy Instytucja Kultury Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego Koordynator Europejskich Dni Dziedzictwa w województwie kujawsko-pomorskim www.kpck.pl

SPIS TREŚCI

 Słowo wstępne Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 7

 Wprowadzenie 9

 Brodnica 29

 Bydgoszcz 35, 43, 49

 Dębowa Łąka 55

 Górsk 61

 Grudziądz 67

 Inowrocław 73

 Kęsowo 80

 Kołodziejewo 85

 Lipno 91

 Nakło nad Notecią 96

 Pęperzyn 101

 Rypin 107

 Sośno 113

 Toruń 117, 123

 Wałdowo 129

 Wąbrzeźno 134

 Wielki Łunawy 139

 Włocławek 145

 Włościbórz 151

 Włóki 154

 Wszedzień 161

 Żnin 165

 Bibliografia 173

Szanowni Państwo, przewodnik, który oddajemy w Państwa ręce, to świadectwo bogactwa i różnorodności sakralnej architektury ewangelickiej i poewangelickiej obecnej na terenie naszego województwa, dowód bogatej historii tych ziem.

Prezentowane na kartach publikacji kościoły stanowią nie tylko cenne zabytki, wyraz artystycznego kunsztu ich twórców, ale także świadectwo, nie zawsze łatwych, naszych wspólnych dziejów. Pomimo już ponad stuletniej historii tych miejsc we wnętrzach wielu z nich odnajdziemy pięknie zachowany oryginalny detal, pierwotne witraże, fragmenty dawnej polichromii i elementy rzeźbiarskie wykonane przez ówczesnych mistrzów.

W świątynnych progach, niezależnie od tego, jakiej konfesji dziś służą, odnajdziemy nie tylko żywą historię kultu, ale także ślady wielu dramatów i radości, które były udziałem wiernych wypełniających mury swoich kościołów.

Niech to wydawnictwo przybliży i zainspiruje do odkrywania i poznawania naszego lokalnego dziedzictwa!

Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

SŁOWO WSTĘPNE MARSZAŁKA

WPROWADZENIE

Architektura sakralna zajmuje szczególne miejsce w krajobrazie miast i wsi. Temat realizacji sakralnych powstałych z inicjatywy i dla potrzeb ewangelików jest ze wszech miar interesujący i obrósł szeregiem rozmaitych zagadnień. Współcześnie na terenie województwa kujawsko-pomorskiego zaledwie kilka świątyń utrzymuje status ewangelickich. Natomiast zdecydowana większość zachowanych obiektów przeszła w użytkowanie katolików, stając się kościołami poewangelickimi. Warto jednak pamiętać, że na wspomnianym obszarze liczba ewangelickich kościołów czy kaplic przekraczała niegdyś dwieście.

Bydgoszcz, pl. Wolności, projekt

Wiodącą religię na ziemiach polskich stanowi chrześcijaństwo. Obecny był też judaizm. Dokonując znaczącego uproszczenia procesów historycznych oraz złożonych kwestii wyznaniowych, dominującą była konfesja katolicka, a mniejszościowymi protestancka, prawosławna oraz religia mojżeszowa. Historia pisze rozmaite scenariusze, stąd struktura wyznaniowa nie była jednorodna i pod wpływem rozmaitych czynników kształtowała się odmiennie w różnym czasie i miejscach. Województwo kujawsko-pomorskie, z terytorium obejmującym szereg regionów i subregionów, a przy tym scalające tereny, które w czasach zaborów przynależały do Prus i do Rosji, może poszczycić się bogatą historią. Oprócz Polaków współtworzyli ją przedstawiciele innych narodowości, jak Niemcy, Żydzi czy Rosjanie, wśród których byli katolicy, protestanci, prawosławni i wyznawcy judaizmu. Mozaika narodowościowo-wyznaniowa znalazła odbicie w architekturze, gdyż z każdą religią wiążą się miejsca kultu, których forma odpowiada regułom co do kształtowania bryły oraz wnętrza dla potrzeb danej liturgii. Stąd architektura sakralna cechuje się dużą różnorodnością, a świątynie odzwierciedlają długie trwanie i często, przez specyficzną historię, zachodzące zmiany. W przewodniku skupiono się na zasygnalizowaniu problematyki dotyczącej obecności na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego protestantów i związanej z nimi architektury. Spośród ogromnej liczby zabytkowych kościołów wybrano nie tylko te z głównych miast województwa (najokazalsze i najliczniejsze są w Bydgoszczy i Toruniu), ale też z mniejszych miejscowości i wsi położonych poza głównymi szlakami turystycznymi. W sposób subiektywny wybrano i szerzej przybliżono 25 obiektów z 22 miejscowości i 18 powiatów województwa kujawsko-pomorskiego. Wbrew obiegowej opinii protestanckie kościoły wcale nie są jednakowe, dlatego też warto dostrzec ich różnorodność i docenić podobieństwa.

W przypadku świątyń ewangelickich ich rozmieszczenie jest nierównomierne, różnią się też pod względem formy i skali, przy czym w większości

powstały na przełomie XIX i XX stulecia. Wpłynęła na to struktura wyznaniowa i czynniki społeczno-polityczne krajów zaborczych. Przewodnik odnosi się do realizacji, które powstawały z inicjatywy ewangelików. Niemniej należy pamiętać, że obecność konfesji protestanckich to nie tylko tzw. długi wiek XIX, kiedy to Polska podzielona była między trzech zaborców, ale również czasy reformacji. Ta, zapoczątkowana przez Marcina Lutra 31 października 1517 roku wywieszeniem 95 tez teologicznych na drzwiach kościoła w Wittenberdze, odbiła się szerokim echem w Europie, nie omijając Polski, choć siła jej oddziaływania nie była równomiernie rozłożona. Ruch reformacyjny, zmierzający do odnowy życia religijnego, w jednych ośrodkach znalazł zwolenników, którzy zawiązywali większe lub mniejsze społeczności protestanckie, w innych zaś nie zakorzenił się. Znaczącą pozycję zdobył w rejonach niemieckojęzycznych, np. na ziemi chełmińskiej, w kręgu oddziaływania mieszczaństwa toruńskiego. Protestanci, podobnie jak inne konfesje, potrzebowali miejsc kultu. Stąd zwolennicy Lutra w czasie reformacji częstokroć anektowali kościoły katolickie. Za przykład niech posłuży kościół św. Barbary w Grębocinie z ok. 1300 roku, który przejęty w 1565 roku przez protestantów pozostał w ich rękach do końca II wojny światowej (chociaż do celów sakralnych służył im do ok. 1918 r.). Większość zagarniętych świątyń, w wyniku kontrreformacji, powróciła do katolików. Natomiast ślady wczesnej działalności budowlanej protestantów stanowią rzadkość. Należą do nich kościoły w Górsku (koniec XVII w.), staromiejski w Toruniu (1754–1756) oraz drewniana kaplica w Jarantowicach, zapewne z 1785 roku, powstała na zrębie siedemnastowiecznej i gruntownie odremontowana pod koniec XIX wieku. W czasie zaborów w strefie wpływów rosyjskich, na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej, obok religii rzymskokatolickiej odnotowano wzrost liczby ludności wyznania prawosławnego oraz ewangelickiego, która przybyła tu wcześniej – w XVIII i na początku XIX wieku. Na terenach tych powstało

WPROWADZENIE

Jarantowice, kaplica

niewiele świątyń protestanckich. Częściej istniały tu niewielkie kaplice połączone ze szkołami. Odmiennie wyglądała sytuacja na obszarze zagarniętym w wyniku zaborów przez Prusy, na którym protestantyzm był konfesją wiodącą. Wraz z rozbiorami Polski i napływem ludności niemieckiej, przede wszystkim wyznania ewangelickiego, na obszarze włączonym do Prus zaistniała potrzeba zawiązywania pierwszych parafii i budowy dlań świątyń (np. Bydgoszcz, Pęperzyn, Grudziądz, Kwieciszewo).

Na terenie państwa pruskiego ważnym momentem w dziejach konfesji protestanckiej było utworzenie Kościoła ewangelicko-unijnego. Wydarzyło się to w 1817 roku za sprawą Fryderyka Wilhelma III.

Bydgoszcz, nieistniejąca fara ewangelicka z l. 1784–1787

Zapoczątkowana przez niego reforma Kościołów ewangelickich w Prusach połączyła wyznania luterańskie i kalwińskie w jeden Kościół, na czele którego stanął król. To powiązanie Kościoła z państwem miało dawać obopólne korzyści. Kościół miał umacniać strukturę państwa, które w zamian stawało się protektorem wspierającym jego organizację i zapewniającym wyznawcom korzystne warunki życia religijnego. Wierni negatywnie nastawieni do zjednoczenia, konserwatywnie pozostający przy doktrynie Lutra bądź Kalwina, zawiązali odrębne wspólnoty – odpowiednio: Kościoła ewangelicko-luterańskiego (staroluterański) i ewangelicko-reformowanego (kalwiński). Pierwszy z nich pod względem wyznaniowym jest tożsamy z Kościołem protestanckim wyznania ewangelicko-augsburskiego. W przewodniku niemal wszystkie wspominane kościoły z obszaru dawnego zaboru pruskiego funkcjonowały w strukturze Kościoła ewangelicko-unijnego, stąd w odniesieniu do nich, operując skrótem myślowym, używane jest określenie – ewangelicki.

Reorganizacja administracji kościelnej, patronat nad parafią, subwencje państwowe, nadzór i wsparcie ze strony deputacji budowlanej, plan wzorcowy kościoła mający ułatwiać sporządzenie projektu nowego budynku – to w wielkim uogólnieniu elementy, które stały za wzrostem inwestycji sakralnych. Wspólnoty niezbyt zamożne, niebędące w stanie samodzielnie finansować budowy, mogły liczyć na wsparcie ze strony stowarzyszenia Gustav-Adolf-Verein, założonego w 1832 roku, czy też ze szkatuły cesarzowej, która przekazywała fundusze na budowę lub fundowała przykładowo malowidła, witraże czy Biblię ołtarzową. Największej pomocy udzielał patron, którym częstokroć było państwo. Natomiast po 1886 roku w procesie inwestycyjnym ważną rolę pełniła utworzona podówczas Królewska Pruska Komisja Kolonizacyjna dla Prus Zachodnich i Poznania. Ta, dążąc do zwiększenia liczebności Niemców m.in. na terenie Kujaw czy Wielkopolski, wykupywała grunty z rąk ziemiaństwa, ale też inwestowała w infrastrukturę budowlaną współlub całkowicie finansując budowę szkół, obiektów

WPROWADZENIE

mieszkalnych i gospodarczych, gospód, remiz, a także kościołów i plebanii. Według jej założeń szkołę powinna posiadać każda nowa osada, a kościół co siódma. Co ciekawe, za miejsce predysponowane na budowę świątyni uznawano teren parku wykupionego majątku, jak np. stało się we Wszedniu lub Włościborzu. Komisja tworząc wsie osadnicze, angażowała się w postawienie wiejskiego kościółka. W tym celu współpracowała z architektami i dysponowała opracowanymi przez nich wzorcowymi koncepcjami, które – modyfikowane – pozwalały na wzniesienie stosownego dla danego miejsca obiektu. Ta jej aktywność jest szczególnie zauważalna, gdy pod koniec XIX stulecia w Kościele ewangelicko-unijnym, wraz z postępującym rozwojem demograficznym i urbanistycznym miast i wsi, przystąpiono do reorganizacji dotychczasowej sieci parafialnej. Dla przykładu, w wyniku tej reformy na obszarze ówczesnej Prowincji Poznańskiej (jej część wchodzi w skład obecnego województwa kujawsko-pomorskiego) w 1898 roku utworzono 209 parafii ewangelickich. Sytuacja ta zainicjowała ruch budowlany w zakresie inwestycji sakralnych realizowanych na przełomie XIX i XX wieku, bowiem nowo powołane wspólnoty dążyły do posiadania własnego kapłana i kościoła. Podobnie inwestycje sakralne (niekiedy trwały kilka lat) podlegały złożonemu procesowi. Zaczynały się od wyboru placu pod budowę kościoła, oszacowania jego przyszłej wielkości – proporcjonalnej do liczby parafian, pozyskania funduszy oraz projektu zaaprobowanego przez stosowne władze kościelne i państwowe. Dalej miały miejsce: budowa, wykończenie oraz wyposażenie wnętrza i kończąca projekt uroczystość poświęcenia, będąca swoistym rytuałem związanym z zaakcentowaniem roli państwa w dziele powstania świątyni.

Owa inauguracja była wydarzeniem opisywanym w prasie i przebiegała podług określonego schematu – z udziałem przedstawicieli władz kościelnych i państwowych oraz lokalnych notabli. Zazwyczaj dokonywano przejścia z dotychczasowego miejsca sprawowania nabożeństw do nowo zbudo -

wanego kościoła, przed którym dochodziło do aktu przekazania kluczy. Te przechodziły kolejno z rąk projektanta lub nadzorcy budowy za pośrednictwem wyższego urzędnika świeckiego, zwierzchniej władzy kościelnej – w ręce miejscowego kapłana, który otwierał drzwi. Bito w dzwony zawieszone na wieży, na której też od razu lub nieco później montowano zegar. Wybrzmiewały też organy – nie tylko jako

Kołodziejewo, akt erekcyjny

tło liturgii, ale w ramach odrębnego koncertu. Pamiątką bywał akt erekcyjny. Takowy zachował się na plebanii w Kołodziejewie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Niemcy gremialnie opuszczali miejsca swego dotychczasowego zamieszkania, w wyniku czego liczebność ewangelickich parafii znacząco spadła. Świątynie odgrywały ważną rolę w życiu, w tym momencie już mniejszościowych, wspólnot, w których rękach pozostawały. Odcięte od macierzystej struktury powiązanego z państwem niemieckim Kościoła, funkcjonowały w oderwaniu od wcze -

WPROWADZENIE

śniejszej sieci organizacyjnej parafii i okręgów kościelnych, borykając się m.in. z brakiem środków na utrzymanie w dobrej kondycji swoich budowli sakralnych i ich wyposażenia. Na marginesie trzeba wspomnieć, że w większości nie akceptowały tego stanu i pozostawały ostoją niemieckości.

Sytuacja zmieniła się diametralnie z końcem II wojny światowej, wraz z migracją niemieckich ewangelików. Gdy ci wyjeżdżali, automatycznie parafie ewangelickie niemal samoistnie przestawały istnieć, a ich dotychczasowe miejsca kultu, domy parafialne czy pastorówki pustoszały bezpowrotnie. Te opuszczone zespoły zabudowań, które szacunkowo na obszarze obecnego województwa kujawsko-pomorskiego znajdowały się przynajmniej w ponad 200 miejscowościach, jako mienie poniemieckie przejmował Skarb Państwa. Wśród opuszczonych przez protestantów kościołów były obiekty w różnym stanie, jedne dobrze utrzymane, inne zaniedbane, a jeszcze inne uszkodzone w wyniku działań wojennych, a nawet całkowicie zrujnowane. Władze państwowe to poniemieckie mienie oddawały w użytkowanie, a później przekazywały na własność Kościołowi katolickiemu. W rezultacie szereg dawnych ewangelickich budowli, które były konsekrowane zgodnie z rytem katolickim, otrzymywało wezwanie i stawało się kościołami filialnymi, rzadziej macierzystymi, dla już istniejących parafii lub tworzono przy nich nowe parafie. Ten proces był korzystny dla cennych obiektów sakralnych. Jednak sytuacja bardzo często nie wyglądała tak różowo, bowiem nie zawsze parafie rzymskokatolickie były zainteresowane schedą po Niemcach, nie zawsze też pojawiała się koncepcja innego zagospodarowania zdesakralizowanego budynku, jak np. w Osielsku, gdzie przebudowany kościół pełni funkcję domu kultury, czy w Golubiu-Dobrzyniu, gdzie adaptowano go na szkołę.

Niestety te zbędne, opustoszałe kościoły, niekiedy zniszczone w czasie działań wojennych, ulegały stopniowej destrukcji, po czym były rozbierane. Taki los spotkał m.in. świątynie w Górnej Grupie, Lubiewie, Mroczy, Grucznie, Jeżewie, Kcyni, Ko -

Łęgnowo, nieistniejąca kaplica

walewie Pomorskim, Więcborku i w wielu innych miejscowościach. W obrębie województwa kujawsko-pomorskiego mamy jednak kilka przykładów obiektów, które chociaż pozbawione gospodarza, wbrew wszystkiemu, nadal trwają, jak wpisany do rejestru zabytków kościół w Zrazimiu. W województwie kujawsko-pomorskim podziwiać można wiele wartościowych zabytków architektury sakralnej. Część z nich wpisano do rejestru zabytków, w tym ponad 50 obiektów powstałych dla protestantów. Na terenie niegdyś będącym pod zaborem rosyjskim istnieją zaledwie cztery kościoły ewangelicko-augsburskie i kilka skromnych bezwieżowych kaplic, m.in. w Modzerowie, Przewozie i Rybitwach Starych. Realizacje z Kujaw wschodnich, z racji powstania w kręgu oddziaływania innej tradycji budowlanej, zachowują pewną odrębność stylistyczną. Intrygujące są neogotyckie świątynie w Rypinie i Włocławku, które tak w ukształtowaniu elewacji, jak i przestrzeni wewnętrznej wykazują duże analogie. Pozwala to sądzić, że w ich powstanie zaangażowany był jeden krąg projektantów i wykonawców. We wnętrzu obu spotykamy interesująco rozwiązane empory o „lekkiej koronkowej” konstrukcji, wykorzystującej drewniane podesty i balustrady wsparte na wysokich, smukłych, odlewanych z metalu kolumnach.

Budownictwo protestanckie wiąże się jednak zdecydowanie z państwem pruskim i ziemiami podległymi mu w latach zaborów. Z tego też czasu

WPROWADZENIE

na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego zachowało się najwięcej realizacji. Nieliczna ich część pochodzi z pierwszej połowy XIX wieku, a szczególnie dużo z lat 1898–1915. W przypadku obiektów sakralnych wznoszonych dla ewangelików charakterystyczne jest posługiwanie się przez projektantów określonymi zasadami co do kształtowania bryły i przestrzeni wewnętrznej wraz z jej wystrojem oraz wyposażeniem. W początkach XIX wieku wpływ na to wywierał architekt Karl Friedrich Schinkel, związany z administracją nadzorującą inwestycje budowlane w Prusach, którego projekt nieistniejącego już kościoła w Nakle nad Notecią w 1827 roku uznany został przez Fryderyka Wilhelma III za wzorcowy. Tym samym przyjęła się forma świątyni na planie prostokąta, halowo-emporowej, sklepionej kolebką z ołtarzem ambonowym.

Później model ten wzbogaciła wieża, która w budownictwie protestanckim stała się obowiązkowym elementem bryły o wymiarze symbolicznym – jako demonstracja ewangelicyzmu. W efekcie częstokroć dobudowywano wieżę do kościołów, które pierwotnie jej nie posiadały. Za przykład posłużyć może ewangelicka świątynia w Kwieciszewie z lat 1836–1837, która zyskała wieżę w 1910 roku. Tylko nieliczne realizacje powstały i zachowały układ bezwieżowy, jak w Więcborku (1860) czy Iwcu (1892–1894).

Od 1861 roku architekci byli zobligowani do formowania protestanckich obiektów kultu z uwzględnieniem założeń zawartych w tzw. regulacjach z Eisenach. Brały one pod uwagę szereg kwestii, m.in. konstrukcyjne i kompozycyjne. Według dyrektyw kościół powinien być orientowany, czyli zwrócony prezbiterium na wschód, i posiadać wejście na osi krótszej, zachodniej ściany. Wskazywały one też na potrzebę podwyższenia prezbiterium względem nawy, istnienie zakrystii oraz umieszczenie empor wzdłuż długich ścian i w ramionach nawy poprzecznej. Empory należało przy tym sytuować na jednej trzeciej wysokości budowli, tak aby ich podesty nie przedzielały nazbyt wysokich okien, ani też nie powinny być nadmiernie wysunięte.

Kwieciszewo

Odnośnie do wyposażenia rzeczone regulacje nakazywały, by w prezbiterium znajdował się tylko ołtarz, a ambona poza nim, ale w jego bliskości, a przy tym na tyle wysoka, aby kapłan był widoczny i słyszalny przez wiernych z parteru i z empor. Za właściwe miejsce organów uznano emporę zachodnią, wcześniej widziano je też w powiązaniu z ołtarzem w prezbiterium. Natomiast co do stylistyki preferowano nawiązywanie do gotyku, niemniej za stosowne uważano odwoływanie się do lokalnej tradycji budowlanej. Jednocześnie sprzeciwiano się wznoszeniu obiektów bezstylowych, które miałyby pełnić rolę domów zebrań wiernych. Dyrektywy z Eisenach obowiązywały do końca XIX stulecia, choć istniały też inne, dodatkowe wskazania, jak na przykład zawarte w dokumencie autorstwa architekta Friedricha Augusta Stülera. Ten uznał między innymi, że dla małych obiektów stosowniejszy jest plan prostokąta, a dla większych krzyża.

Na początku XX wieku na kształt ewangelickich świątyń wpływały założenia określone przez

WPROWADZENIE

Bydgoszcz, pl. Wolności, widok wnętrza, przed 1939 r.

architekta Oskara Hoßfelda, który kierował działem budowy muzeów, kościołów i ochrony zabytków w Ministerstwie Robót Publicznych w Berlinie. Wiele uwagi poświęcał on planowaniu wiejskich kościołów. W swoich rozważaniach wydzielił, ze względu na ukształtowanie rzutu, cztery typy budynków kościelnych. Głównym punktem odniesienia dla projektu miała być wielkość przyszłego obiektu kultu. Jako rozwiązanie optymalne występuje układ salowy z wydzielonym prezbiterium. Nadto kładł nacisk na prostotę i jasność struktury. Szczególnie istotne w aranżacji wnętrza było zapewnienie znacznej liczby miejsc siedzących oraz dobrego widoku na ambonę i ołtarz z uwagi na znaczenie kazania w liturgii protestanckiej. W przypadku ambony zalecał ją przy łuku tęczowym lub powiązaną z ołtarzem. Za właściwą inspirację dla projektanta wskazywał odniesienie do architektury lokalnej. Jego podejście wyrażało cechę świątyń protestanckich, jaką było dążenie do jednoprzestrzenności i jednorodności. W ukształtowaniu bryły zwracał uwagę na usytuowanie wieży. Zalecał, aby znajdowała się nad wejściem głównym, akcentując oś centralną, ewentualnie z boku dla poprawienia jej ekspozycji w krajobrazie lub w obiektach o kompozycji dwunawowej jako poprzedzającą nawę boczną. Ciekawym zagadnieniem było jego przekonanie o tym, że projektujący świątynię architekt powinien być też autorem wszystkich elementów składających

Kołodziejewo, projekt, przekrój z ołtarzem ambonowym

Kołodziejewo, projekt, ołtarz ambonowy z profilu

Kołodziejewo, organy, projekt

WPROWADZENIE

Kołodziejewo, projekt ławki

się na jej wyposażenie. Przykładem powyższego jest komplementarny projekt sporządzony przez królewskiego regencyjnego budowniczego z Poznania Wilhelma Rettiga dla Kołodziejewa. Objął on swoją koncepcją i rozrysował poza architekturą takie elementy jak portale ze stolarką drzwiową i klamkami, ołtarz ambonowy, prospekt organowy oraz ławki. Wszelkie wspomniane zalecenia, obowiązujące na przestrzeni kolejnych dekad, dotyczące protestanckiej architektury sakralnej znalazły odbicie w realizacjach, które powstały na terenie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego. Spośród obiektów związanych z K.F. Schinklem wspomnieć warto nieistniejący kościół w Koronowie z 1831 roku, który wykazywał pewne analogie z nakielskim, oraz w Kokocku z lat 1833–1834, który powstał, co wyjątkowo rzadkie, w konstrukcji szkieletowej. Natomiast w architekturze świątyń ewangelickich prym wiodły obiekty murowane o ceglanych elewacjach, utrzymane w stylistyce neogotyckiej. Stawiano też, zwłaszcza na początku XX wieku, świątynie tynkowane, niekiedy z piaskowcowymi detalami, jak w neorenesansowym kościółku w Wałdowie. Szczególnie popularne było sięganie po rozwiązania inspirowane formami średniowiecznymi, gotykiem – z całym repertuarem form, takich jak ostrołukowe okna i blendy, arkaturowe fryzy, przypory czy uskokowe, profilowane ościeża z cegieł kształtek, czasem sprowadzanych z odległych wyspecjalizowanych wytwórni. Mimo to architekci poruszając się w narzuconych normach i operując podobnymi detalami, tworzyli zróżnicowane kreacje. Czerpano też z innych stylów

Bydgoszcz, pl. Kościeleckich

historycznych: renesansu, baroku, niekiedy też romanizmu, z którego wykształcił się wspomniany, popularny w Niemczech styl krągłołukowy. Bryły kościołów, zgodnie z zaleceniami, akcentowane były wieżą będącą, widoczną z daleka, dominantą architektoniczną, spełniającą rolę punktu orientacyjnego w krajobrazie wiejskim czy też miejskim, ale również mającą wymiar „propagandowy” poprzez zaakcentowanie obecności ewangelickiej konfesji w danym miejscu. Ponadto wysokie wieże z kondygnacją zegarową i dzwonami przybierały atrakcyjne formy. W kontekście współczesności należy zaznaczyć, że bryły części poewangelickich budowli sakralnych przetrwały w nienaruszonym kształcie. W przypadku innych zachodziły rozmaite zmiany, najczęściej dotykały one wież, które w sytuacji zniszczonych zwieńczeń otrzymywały nowe, niekoniecznie korespondujące z formą obiektu. Tu jednak napotykamy na pozytywne przykłady, jak w Nakle, gdzie po latach odbudowano dach, przy-

WPROWADZENIE

wracając pierwotny stan zabytku. Nadto też niektóre obiekty przekształcano, dostawiając dobudówki lub gruntownie rozbudowując, jak miało to miejsce w bydgoskim Fordonie. W przypadku świątyń ewangelickich aranżacja wnętrza opierała się na prostej kompozycji: kruchta, nawa, prezbiterium i wyznaczających główną oś kompozycyjną elementach: chrzcielnica, ambona oraz ołtarz. Charakterystycznym elementem stały się porządkujące przestrzeń empory – usytuowana na wprost prezbiterium, pełniąca funkcję chóru muzycznego z obowiązkowymi organami, oraz boczne – przeznaczone dla wiernych. Stąd wznoszono przede wszystkim obiekty halowo-emporowe. Empory sporadycznie miały konstrukcję inną niż drewniana, podobnie jak nakrywające korpus nawowy stropy czy pseudokolebki podbite deskowaniem. Te drewniane konstrukcje odgrywały istotną rolę, bowiem wpływały bardzo korzystnie na akustykę wnętrza, co w przypadku liturgii protestanckiej miało ogromne znaczenie.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że w sytuacji, gdy budowa podlegała patronatowi rządowemu i stąd czerpała dofinansowanie, projektant występujący z ramienia regencji zaangażowany był tak w sferę techniczną powstającej świątyni, jak i jej wystrój.

Wnętrza świątyń otrzymywały wystrój i wyposażenie stylistycznie współgrające z architekturą. Empory, strop czy sklepienie, również ściany, przyozdabiały polichromie, a okna wypełniały witraże. Ołtarz, ambona, chrzcielnica, organy i ławki należały do obowiązkowych sprzętów. W niektórych kościołach, miast dwóch pierwszych, wprowadzano szczególny, typowy dla ewangelików tzw. ołtarz ambonowy. Jego struktura była połączeniem ołtarza z amboną, której kosz sytuował się w jego partii centralnej i dostępny był od tyłu. Rozwiązanie to sprawiało, że kapłan stał przodem do wszystkich wiernych. Taki ołtarz znajdował się m.in. we Włókach, gdzie z dużym poszanowaniem pierwotnej struktury przekształcono go w typowy dla konfesji katolickiej ołtarz główny z obrazem w polu centralnym. Charakter wnętrzu nadawały

Dębowa Łąka, detal konstrukcji

witrażowe przeszklenia okien – w większości ornamentalne, ale też czasami z efektownymi wyobrażeniami figuralnymi obrazującymi Chrystusa, świętych ewangelistów Piotra i Pawła czy inicjatorów reformacji (Marcina Lutra, Filipa Melanchtona i Jana Kalwina). Wystrój dopełniały polichromie. w przeważającej mierze podkreślające kompozycję przestrzenną wnętrza, komponowane z ornamentów i stylizowanych motywów roślinnych, wzbogacane sentencjami czy wyobrażeniami aniołów. Jak już wspomniano, cechą charakterystyczną ewangelickich świątyń były empory zachodnia i boczne, wspólnie tworzące plan litery „U”. Upodabniając przestrzeń do innych świątyń katolickich, dość powszechnym zabiegiem była likwidacja empor bocznych lub przynajmniej ich skrócenie, jak np. w Inowrocławiu. Szczęśliwie, w niektórych kościołach nie podjęto takich działań, dzięki czemu możemy podziwiać kunszt mistrzów stolarskich i malarzy, którzy przyozdabiali je motywami roślinnymi oraz ornamentalnymi wzorami. W ostatnich latach podejmowane są remonty konserwatorskie i niektóre kościoły odzyskują dawny wygląd poprzez przywrócenie polichromii, jak np. w Żninie czy Włókach.

Architektura sakralna, odznaczająca się różnorodnością tak pod względem kształtowania bryły, jak i form stylistycznych, wraz z dopełniającymi ją elementami wystroju i wyposażenia, jest obecna

WPROWADZENIE

Rypin, odkrywka polichromii

niemal w każdej miejscowości. W województwie kujawsko-pomorskim, tak jak i na terenie Polski, najliczniej reprezentowane są świątynie wzniesione dla katolików. Jednak mamy też pokaźną grupę kościołów powstałych z przeznaczeniem dla konfesji protestanckiej, zwłaszcza na obszarze, który w czasach zaborów znajdował się pod pruskim panowaniem. Tylko nieliczne z tych świątyń służą pierwotnej konfesji. Wiele z nich zostało anektowanych i zaadaptowanych dla potrzeb wiernych wyznania rzymskokatolickiego. Niestety nie dla wszystkich budowli ewangelickich los był łaskawy. Dziesiątki spośród nich po II wojnie światowej, pozbawione gospodarza, jako zbędne mienie poniemieckie zostało rozebranych i tym samym wymazano je z dziejów lokalnych. Inne opuszczone, w stanie ruiny są niemymi świadkami historii. Sporadycznie zdesakralizowane budynki kościelne poddano gruntownej przebudowie, dostosowując je do nowej, świeckiej funkcji. Jednak warto o nich pamiętać, bowiem wpisywały się w linię rozwojową architektury terenu, na którym je wznoszono.

Godna uwagi architektura sakralna, która w przy padku budowli ewangelickich i katolickich wykazuje wiele cech wspólnych, reprezentowana

jest przez bardzo wiele zabytków. Stąd w niewielkim objętościowo przewodniku nie sposób wymienić wszystkie obiekty o ewangelickiej proweniencji, które są w rękach katolików, zostały adaptowane do innych celów lub opuszczone popadają w niebyt. Tych, które utrzymały status ewangelickich, jest aktualnie kilka. Ich szczególna wartość tkwi w zachowaniu pierwotnego układu i wyposażenia, acz niekiedy dewastacje, którym uległy w czasie II wojny światowej i po niej, oddziałały niekorzystnie na stan ich zachowania. W przypadku obiektów przejętych przez Kościół rzymskokatolicki mamy szereg pozytywnych przykładów utrzymania dawnej struktury, której zadbana wewnętrzna przestrzeń uległa wzbogaceniu przez nowe ołtarze boczne, obrazy i inne elementy przy zachowaniu poewangelickiej spuścizny. Te działania dopełniające dawny wystrój wprowadziły nową, współgrającą całość. W innych stopniowo rugowano ślady pierwotnej konfesji, wypełniając przestrzeń nowym wyposażeniem, niekiedy dobrze korespondującym z architekturą lub pozostającym z nią w dysonansie. Przewodnik zabiera w podróż do świata architektury sakralnej wznoszonej dla i przez protestantów, a współcześnie w zdecydowanej większości służącej katolikom, której też dotyka zagadnienie opuszczenia i popadania w ruinę.

Zapraszam do poznawania walorów zabytków ewangelickich i poewangelickich współtworzących cenne dziedzictwo, które możemy podziwiać w wielu zakątkach województwa kujawsko-pomorskiego.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Pęperzyn, zwieńczenie iglicy

1. BRODNICA

miasto powiatowe

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, filialny pw. Matki Boskiej Królowej Polski

Brodnica zawdzięcza swoje istnienie zakonowi krzyżackiemu. Po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 roku miasto stało się domeną króla polskiego. Po 1517 roku w Brodnicy, przede wszystkim za sprawą Torunia, pojawiły się prądy reformacyjne, które z czasem zaowocowały powstaniem wspólnoty ewangelickiej.

Za impuls rozwojowy brodnickich protestantów uznaje się działalność starosty królewskiego Rafała Działyńskiego. Ten, sam będąc dysydentem, sprowadził w 1551 roku do miasta pierwszego duchownego luterańskiego. Wobec sprzeciwu biskupa chełmińskiego nie zabawił on w mieście długo, lecz po nim do Brodnicy przybywali kolejni duchowni luterańscy, m.in. z Torunia.

Mieszczanie, w szczególności patrycjusze, dość szybko przechodzili na nową konfesję. Około 1570 roku gmina luterańska stała się na tyle silna, że przejęła brodnicki kościół farny. Natomiast w 1577

roku tutejsi protestanci otrzymali pierwszy przywilej dotyczący swobody wyznania. Na skutek interwencji władz kościelnych sąd królewski nakazał zwrot fary katolikom, co nastąpiło w 1598 roku. Dlatego nabożeństwa luterańskie w Brodnicy zaczęły odbywać się w domach prywatnych, a później w jednej z sal ratusza. Miejscowi luteranie mogli liczyć na przychylność protestanckich starostów brodnickich. Ostatnim z nich była księżniczka Anna Wazówna, siostra Zygmunta III Wazy, która stała się nie tylko oparciem, ale i wizytówką brodnickich ewangelików. Mimo to nie

udało się wybudować zboru. W wyniku niepokojów religijnych z 1646 roku król ograniczył luteranom swobodę prowadzenia praktyk religijnych do przestrzeni prywatnej. Wobec tego ci nabyli kamienicę, zwaną później Steinhaus, znajdującą się w rynku, i zaadaptowali na dom modlitwy. Taki stan rzeczy trwał do 1821 roku. Wówczas z powodu fatalnego stanu technicznego rozebrano ją, a brodniccy ewangelicy przenieśli swoje nabożeństwa do miejscowej szkoły.

Wobec planów kasaty zakonu reformatów w Prusach tutejsi ewangelicy chcieli przejąć, bez

powodzenia, kościół poklasztorny. Brak odpowiedniego miejsca na praktyki religijne spowodował, że w latach 1827–1830 podjęto trud wybudowania w Brodnicy kościoła ewangelickiego. Przedsięwzięcie zorganizował Friedrich August Zermann, urzędnik sądowy, późniejszy burmistrz miasta. Jego realizację utrudniały problemy finansowe i braki projektowe. W historiografii Brodnicy utrwaliła się anegdota o przymusowym wstrzymaniu prac budowlanych na etapie wznoszenia fundamentów i postawienia żandarma do pilnowania budowy, oraz przychylności miejscowego starosty – Jana Nepomucena Wybickiego. Z jego inspiracji budowę prowadzono nocami, kiedy żandarm schodził z posterunku. Ostatecznie dzięki protekcji Wybickiego przezwyciężono trudności i ukończono budowę. Kościół poświęcono w Niedzielę Palmową, 4 kwietnia 1830 roku.

Do wybuchu I wojny światowej liczebność parafii systematycznie rosła. W 1859 roku powołano drugiego duchownego. Po wojnie i przyłączeniu w 1920 roku Brodnicy do Polski, wraz z odpływem ludności niemieckiej, liczba ewangelików spadła. Od 1923 roku w parafii był już tylko jeden kapłan. Kres jej istnienia nastąpił w styczniu 1945 roku, kiedy odprawiono ostatnie nabożeństwo. Niedługo później świątynię splądrowali czerwonoarmiści. Po wojnie parafia przestała istnieć, a kościół oddano na potrzeby katolików. W kwietniu 1947 roku konsekrowano go pw. Matki Boskiej Królowej Polski i od tego momentu jest obiektem filialnym parafii pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brodnicy. Świątynię ewangelicką wybudowano według projektu Karla Friedricha Schinkla w stylu neoklasycystycznym. Powstała ona na rzucie prostokąta z prosto zamkniętym prezbiterium. Front budowli zaakcentowała zryzalitowana względem korpusu wieża o podstawie kwadratu, ponad kalenicą dwuspadowego dachu nakrywającego korpus wraz z prezbiterium, ośmioboczna, zwieńczona smukłym, ostrosłupowym hełmem. Elewacje wystawione na kamiennym cokole są boniowane i dzielone gzymsami obwodowymi, wyróżniającymi partię

cokołu oraz okien. Wejście główne zdobi efektowny, bogato profilowany portal. Niegdyś po jego bokach, w symetrycznych wnękach, znajdowały się figury

Marcina Lutra i Jana Kalwina.

Wewnątrz świątyni uwagę zwracają znajdujące się w nawie głównej murowane empory, wsparte w dolnej kondygnacji na kolumnach doryckich i górnej w porządku jońskim. Ponadto do oryginalnego wystroju kościoła należy posadzka, część stolarki drzwiowej wraz z okuciami oraz ławki. Na zewnątrz świątyni, w elewacji frontowej odznacza się finezyjny przykład sztuki odlewniczej w postaci kandelabrów przy portalu wejściowym.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brodnicy, ul. Farna 1, 87-300 Brodnica, ul. Kościelna 1 (kościół)

 GPS: 53.255473, 19.401737

2. BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół ewangelicki św. Pawła, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła

Świątynia została wzniesiona w latach 1872–1876 według projektu Friedricha Adlera. Był to drugi kościół ewangelicki powstały w Bydgoszczy, ale zarazem pierwsza tak duża i reprezentacyjna świątynia protestancka w mieście. Wprawdzie pierwszy zbór powstał w 1787 roku przy obecnej ul. Podwale, ale został zamknięty w 1829 roku ze względu na zły stan techniczny i do czasu powstania kościoła na pl. Wolności bydgoscy ewangelicy korzystali z odebranej bernardynom, po kasacie zakonu, świątyni przy obecnej ul. Bernardyńskiej. Nowy kościół otrzymał wezwanie św. Pawła. Po zakończeniu II wojny światowej świątynia została przekazana przez nowe władze miejskie katolikom, a w 1946 roku erygowano parafię pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła. Jako ciekawostkę można nadmienić, że kościół zgodnie z decyzją Tymczasowej Rady Miejskiej z kwietnia 1945 roku miał zostać zburzony, a na jego miejscu planowano umieścić pomnik Józefa Stalina. Tylko dzięki zdecydowanej postawie proboszcza oraz wiernych udało się uratować świątynię.

Budowla utrzymana jest w neoromańskiej i neogotyckiej stylistyce. W dziele Adlera widać inspiracje i odniesienia do konkretnych europejskich świątyń. Korpus i wschodnia część świątyni swoim kształtem zdaje się nawiązywać do słynnej florenckiej katedry Santa Maria del Fiore. Z kolei jako bezpośrednia inspiracja dla frontu bydgoskiego kościoła mogła posłużyć smukła i strzelista świątynia w Lampertheim (wybudowana w 1868 r.).

W bryle gmachu, a szczególnie jego fasadzie, odnajdziemy również wpływy gotyku angielskiego. Do wnętrza świątyni prowadzi smukły, ale wydatny portal, nad którym góruje 63-metrowa strzelista wieża, zwieńczona iglicą ujętą czterema pinaklami. Jednonawowy, dwuprzęsłowy, masywny korpus przecina transept, który został zwieńczony kopułą osadzoną na ośmiobocznym tamburze, przywołującym swoim kształtem skojarzenia z wczesnochrześcijańskimi baptysteriami. Za kopułą bryła harmonijnie, schodkowo obniża się ku absydzie i obejściu.

Pierwotny, dość skromny i surowy, wystrój wnętrza kościoła po II wojnie światowej zyskał neobarokową stylistykę. W prezbiterium pojawił się nowy okazały ołtarz z obrazem z 1854 roku pędzla Maksymiliana Piotrowskiego, przedstawiającym Najświętszą Maryję Pannę (płótno pochodzi z nieistniejącego kościoła oo. Jezuitów na Starym Rynku w Bydgoszczy). Modyfikacjom stylistycznym została poddana również ambona oraz, już w latach 60. XX wieku, inne drewniane elementy wyposażenia świątyni – balustrady prospektu organowego, chóru i bocznych empor. Odnowione zostały 42-głosowe organy, zbudowane w 1877 roku przez Wilhelma

Sauera z Frankfurtu nad Odrą, które są najstarszym tego typu instrumentem w Bydgoszczy.

Jednak największym powojennym novum bydgoskiej świątyni, i jednocześnie tym, co nadało jej specyficznie katolicki charakter, jest polichromia, która szczelnie pokrywa sklepienia i ściany budynku. Figuralne malowidła wykonane przez braci Władysława (projekt) i Leona (realizacja)

Drapiewskich zastąpiły wcześniejsze, z 1880 roku, ornamentalne freski autorstwa berlińczyka

Theodora Hasego.

Program ikonograficzny zaproponowany przez

Drapiewskich jest wyjątkowo bogaty. Sklepienie pierwszej (zachodniej) części nawy, w którą wkraczamy po przejściu przez kruchtę, wypełnia przedstawienie ośmiu godzin kanonicznych. Ten bardzo rzadki w ikonografii chrześcijańskiej motyw, za sprawą rozbudowanej symboliki, szczegó -

łowo objaśnia teologiczną głębię Liturgii godzin. Z dwuprzęsłowej nawy przechodzimy do transeptu zwieńczonego kopułą. W pendentywach kopuły, rozdzielonych czterema masywnymi, półkolistymi, bogato dekorowanymi łukami arkadowymi, pojawiają się wizerunki czterech ojców Kościoła, wyposażonych we właściwe im insygnia pełnionych kościelnych godności. Są to: św. Hieronim, św. Ambroży, św. Grzegorz papież oraz św. Augustyn. Nad nimi w ośmiokątnym tamburze umieszczone zostały przedstawienia czterech cnót kardynalnych: Roztropności, Umiarkowania, Sprawiedliwości i Męstwa, naprzemiennie z tablicami dziesięciu przykazań. Trójkątne pola kopuły wypełniają wizerunki polskich świętych, którym towarzyszą teksty ośmiu błogosławieństw, dobrane adekwatnie

do ich życia i posługi. W sklepieniu lewego skrzydła transeptu zobaczymy tronującego Chrystusa w otoczeniu symboli czterech ewangelistów. Całość okala mieniąca się kolorami tęcza, po prawej i lewej stronie Syna Bożego hołd składają Mu aniołowie. Z kolei prawą konchę transeptu przyozdabia scena koronacji Matki Bożej na Królową Nieba i Ziemi, którą obserwuje nabożny orszak świętych. Na ścianach prezbiterium, jako nawiązanie do wezwania kościoła stojącego na pl. Wolności, zaprezentowane zostały sceny przekazania św. Piotrowi kluczy do Bram Niebieskich (w tle dostrzeżemy rzymską Bazylikę św. Piotra) i kazanie św. Pawła do dostojników rzymskich. Układ kompozycyjny polichromii prezbiterium zamykają „unoszące się” nad głowami wiernych, pełne wdzięku i elegancji, postacie aniołów.

Mateusz Soliński

Parafia pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła, pl. Wolności, 85-007 Bydgoszcz  GPS: 53.126691, 18.005266

3. BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół ewangelicki Chrystusa Pana, obecnie ewangelicko-augsburski Zbawiciela

Zasłynął jako projektant gmachów teatralnych, także nieistniejącego bydgoskiego Teatru Miejskiego. W Bydgoszczy był autorem kamienicy (ul. Jagiellońska 4), willi (ul. Gdańska 2) i aż dwóch świątyń dla ewangelików. Kościoły te zarówno w dorobku wybitnego berlińskiego architekta Heinricha Seelinga, bo o nim mowa, jak i w architektonicznym krajobrazie Bydgoszczy zajmują spektakularne miejsce. Nad bydgoskim starym miastem góruje strzelista wieża kościoła na pl. Kościeleckich, wzniesionego jako nowa fara ewangelicka św. Krzyża w latach 1901–1903. W 1945 roku przeszedł on w ręce oo. jezuitów i uzyskał wezwanie św. Andrzeja Boboli. Natomiast dominantą śródmiejskiego, przydworcowego osiedla jest świątynia na pl. Zbawiciela, zwrócona frontem do ul. Warszawskiej. Kościół ten, będący pierwszą sakralną realizacją Seelinga, powstał w oparciu o koncepcję z 1894 roku. 27 października 1897 roku, podczas uroczystości poświęcenia, architekt przekazał klucze do w pełni ukończonej budowli, która w niemal niezmienionym kształcie nadal służy ewangelikom. Projektant stworzył świątynię o symetrycznej bryle zaakcentowanej wieżą, którą nakrył efektownym, bardzo wysokim zadaszeniem. W rezultacie wieża do najwyższego punktu z wiatrowskazem i krzyżem mierzyła 57 metrów. Niestety pierwotne nakrycie uległo zniszczeniu w czasie II wojny światowej i zastąpił je dwuspadowy dach. Do wnętrza neogotyckiego kościoła zaprasza domkowy portal, ujmujący parę ostrołukowych otworów drzwiowych, zwieńczony szczytem, który

zdobi kolista mozaika ukazująca Chrystusa Dobrego Pasterza w ujęciu popiersiowym. Kruchta w przyziemiu wieży prowadzi do nawy ujętej emporami i nakrytej kolebkowym sklepieniem o drewnianej konstrukcji. Nawę od prezbiterium oddziela łuk

tęczowy o diagonalnie sfazowanych płaszczyznach, pokrytych polichromią z przedstawieniami głów proroków: Mojżesza, Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela i Dawida. Z lewej strony znajduje się wbudowana w tenże łuk ambona, wsparta na oktagonalnym filarze, na którą prowadzi wejście ze schodkami od strony zakrystii. W płytkim, prostokątnym prezbiterium stoi architektoniczny, ceglany ołtarz z prostopadłościenną mensą i nastawą przypominającą łuk triumfalny. W ostrołukowym prześwicie umieszczony jest mosiężny krzyż. Do wymurowania ołtarza wykorzystano cegły licowe i kształtki, które dostarczała na budowę wytwórnia z Zebrzydowa na Śląsku. Ponad ołtarzem widnieje pięciodzielne ostrołukowe okno wypełnione bardzo efektownym, wielobarwnym witrażem. W centralnym, lancetowatym prześwicie umieszone zostało wyobrażenie Trójcy Świętej z postacią stojącego Chrystusa oraz Gołębicy Ducha Świętego i Boga Ojca powyżej. W boczne pola wkomponowane zostały całopostaciowe przedstawienia ewangelistów – świętych: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Witraż ten, jak i pozostałe ornamentalne przeszklenia okien, wykonała pracownia witrażownictwa Paula Gerharda Heinersdorffa z Berlina. Z zakładu tego pochodzi też najpewniej mozaika zdobiąca fasadę.

Kościół posiada również transept o krótkich, nierównej długości ramionach. Na skrzyżowaniu naw głównej i poprzecznej zawisł okazały, dwupoziomowy żyrandol dostarczony przez firmę Spinn & Sohn z Berlina. Tu warto podkreślić, że obiekt od razu był zelektryfikowany.

W powstanie świątyni, poza Seelingiem, zaangażowany był kierujący budową architekt Otto Seewald, a także miejscowe firmy wykonujące prace branżowe: Carla Rose (murarskie), Victora Pastora (ciesielskie), Otto Schrötera (blacharskie), Hermanna Teschnera (ślusarskie) oraz Emila Menninga (stolarskie). Charakter wnętrzu nadały polichromie, m.in. zdobiące balustrady empor, w płycinach których pojawiły się stylizowane kwiaty lilii i róż, a także sklepienie z motywami ornamentalno-roślinnymi. Malowidła były dziełem berlińskiego malarza – niejakiego Behlanda oraz mistrza malarskiego Carla Gaua z Bydgoszczy. Pierwszy z nich był autorem motywów figuralnych. Nowo

wznoszony kościół wyposażono też w trzy dzwony z odlewni Ulricha z Apoldy oraz organy z renomowanej wytwórni Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą. W dniu poświęcenia wybrzmiał na nich koncert inauguracyjny w wykonaniu organisty Rahtza. Ponadto, co ciekawe, na wieży zamontowano stary zegar, podarowany przez miasto, a pochodzący z rozebranej wieży dawnego kościoła Karmelitów, który stał na obecnym pl. Teatralnym. Warto wiedzieć, że stojąca przed wejściem do kościoła figura Chrystusa pierwotnie stanowiła element nagrobka, który znajdował się na zlikwidowanym po 1945 roku cmentarzu ewangelickim przy ul. Jagiellońskiej w Bydgoszczy.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Parafia ewangelicko-augsburska w Bydgoszczy, pl. Zbawiciela 2, 85-058 Bydgoszcz

 GPS: 53.133365, 17.996401

4. BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół ewangelicki

św. Jana Apostoła, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. św. Wojciecha

Pierwszy kościół ewangelicki na obszarze obecnej Bydgoszczy zbudowano niedługo po I rozbiorze Polski, w latach 1784–1787. Natomiast ostatnią świątynię tej konfesji uroczyście poświęcono 17 grudnia 1913 roku na Okolu. Była ona zarazem ostatnią budowlą sakralną zaprojektowaną przez Ismara Herrmanna w trakcie dziesięciu lat jego pracy w regencji bydgoskiej.

Ten Wielkopolanin wyznania mojżeszowego, wykształcony w Berlinie, należący do Berlińskiego Związku Architektów i zatrudniony w Wydziale Budowlanym regencji bydgoskiej (1903–1913), był autorem trzech tutejszych kościołów ukończonych w 1906 roku. Najokazalszy z nich, Lutra, przy ul. Stanisława Leszczyńskiego, w wyniku zniszczeń wojennych uległ rozbiórce. Kolejne dwa stały się świątyniami katolickimi – pw. Miłosierdzia Bożego przy ul. Nakielskiej i pw. św. Józefa Rzemieślnika przy ul. Toruńskiej. Wymienione budowle zaprojektował w duchu historyzmu, nawiązując do repertuaru form gotyckich.

Kilka lat później, tworząc koncepcję kościoła św. Jana Apostoła, posłużył się odmienną stylistyką, łącząc cechy wczesnego, klasycyzującego modernizmu z elementami neobarokowymi. Herrmann nadał budowli taką formę prawdopodobnie pod wpływem berlińskiego architekta Oskara Hoßfelda, autora neobarokowej świątyni dla katolików na pl. Piastowskim w Bydgoszczy, z którym współpracował przy jej budowie.

Warto wspomnieć, że ewangelicy z Okola od 1890 roku posiadali kościółek przy ul. Kanałowej 9. Był on jednak zbyt szczupły dla rozrastającej się parafii, dlatego starali się o nowy kościół. Pod koniec 1901 roku zadecydowano o kupnie placu pod jego budowę, a w kolejnym sfinalizowano transakcję. Mimo tych dążeń realizację świątyni o zwartej,

symetrycznej bryle na rzucie krzyża łacińskiego zapoczątkowano wmurowaniem kamienia węgielnego 19 czerwca 1912 roku. Wzniesiono murowany, otynkowany kościół z korpusem nakrytym dachem łamanym i zaakcentowanym wieżą zwieńczoną ostrosłupowym, łamanym dachem. W przyziemiu 42-metrowej wieży umieszczono wejście główne, ujęte

neobarokowym portalem zwieńczonym przerwanym naczółkiem z figurą św. Jana Apostoła wykonaną ze śląskiego piaskowca. Wnętrze ozdobiła polichromia namalowana bez użycia szablonów przez artystę malarza Ernesta Feya z Berlina-Friedenau, który wykonał też polichromię w kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa na pl. Piastowskim. Aranżując wystrój, dbano o artystyczne opracowanie snycerskie i malarskie wszelkich elementów, począwszy od stolarki drzwiowej z zawiasami, po empory, wspierające je słupy i sklepienie, np. ambonę i prospekt organowy pomalowano w kolorach czarnym oraz białym i dodano trochę złoceń, natomiast chrzcielnicę wykonano z piaskowca. Przy wznoszeniu kościoła z 920 miejscami siedzącymi pracowało szereg miejscowych firm. Prace budowlane realizowała firma Carla Rose, dekarskie i blacharskie Hermanna Pietschmanna, stolarskie Emila Witzkego z Miedzynia i Emila Menninga, szklarskie Ferdinanda Tscheuschnera

z Okola, a snycerskie Georga Rohrbecka. Na chórze zamontowano doskonałe organy o 24 rejestrach z bydgoskiego zakładu Paula Voelknera. Tradycyjnie budowę zakończyła uroczystość poświęcenia i przekazania kluczy, którego tutaj dokonał regencyjny budowniczy Georg Westphal, bowiem Ismar Herrmann od października 1913 roku pracował już w Dortmundzie. Tak ukształtowaną świątynię 2 lutego 1945 roku przejął Kościół katolicki. Po niezbędnych pracach remontowych 15 kwietnia tegoż roku kościół poświęcono jako filialny, nadając mu za patrona św. Wojciecha. 1 października 1946 roku utworzono przy kościele nową parafię. Od tego momentu wystrój wnętrza stopniowo modyfikowano i wzbogacano o nowe elementy. W 1948 roku prezbiterium ozdobiły malowidła ukazujące męczeństwo i śmierć św. Wojciecha, a ścianę tęczową – Matkę Bożą i polskich świętych. Przekształcono też ołtarz główny, wprowadzając rzeźbę św. Wojciecha, który ostatecznie zastąpił ołtarz soborowy, poświęcony 28 października 1973 roku. W 1972 roku kolebkowe sklepienie zyskało podziały kasetonowe z metalowymi ornamentami w polach. W kolejnych dekadach świątynię poddawano remontom, w wyniku których zyskała nową malaturę wnętrza, posadzkę, tynki zewnętrzne czy pokrycie dachu. Tym samym położona w sąsiedztwie Kanału Bydgoskiego świątynia, z górującą nad Okolem wieżą, w pobliżu historyzujących i mo dernistycznych kamienic, stanowi cenny zabytek architektury przypominający o historii dawnej, podmiejskiej gminy.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Parafia pw. św. Wojciecha, ul. Kanałowa 6, 85-207 Bydgoszcz ul. Nowogrodzka 1 (kościół)

 GPS: 53.128694, 17.976810

5.

DĘBOWA ŁĄKA

wieś w powiecie wąbrzeskim, gmina Dębowa Łąka

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, filialny pw. Matki Boskiej Bolesnej

W 1892 roku Dębowa Łąka została zakupiona przez Pruską Komisję Kolonizacyjną, co przełożyło się na większy napływ ludności narodowości niemieckiej, przeważnie ewangelików. Dodajmy, że o ile, według danych z 1880 roku, wieś zamieszkiwało 221 katolików i 112 protestantów (33 proc. ogółu mieszkańców), to w 1921 roku społeczność ewangelicka liczyła 541 osób (76 proc. ogółu mieszkańców). W 1899 roku, w dawnym pałacu wybudowanym przez poprzednich właścicieli miejscowości, Karola i Fryderyka Hennigów, utworzono ewangelickie seminarium duchowne. Rok później rozpoczęto budowę nowego kościoła, który miał służyć zarówno seminarzystom, jak i powiększającej się gminie ewangelickiej. Świątynia, postawiona na terenie będącym własnością Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, postrzegana była również jako „wzmocnienie niemieckiego i ewangelickiego żywiołu religijnego” i narzędzie germanizacyjne wobec aktywnie działających i stanowiących ośrodki polskości parafii katolickich. Poświęcenie kościoła miało miejsce 15 listopada 1901 roku. Natomiast w 1945 roku, po zakończeniu II wojny światowej został on przejęty przez katolików. Przez dwa lata świątynia pełniła funkcje szkolne, aby w 1947 roku stać się kościołem filialnym parafii pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Dębowej Łące. Świątynia powstała w stylu „germańskiego” ceglanego neogotyku, sztandarowego stylu Prus Zachodnich. Jednonawowy kościół, usytuowany na osi północ – południe, posiada harmonijnie opra-

cowaną, smukłą bryłę, której główną dominantą jest strzelista, ośmioboczna w górnej partii wieża, zwieńczona ostrosłupowym dachem. Wieża została wyposażona w cztery widoczne z daleka błękitne tarcze zegarowe, wskazujące kierunki świata.

Oryginalny ewangelicki, neogotycki wystrój wnętrza, jak wskazują jego ocalałe w szerokim zakresie elementy, był dość bogaty jak na wiejski kościół. Nawa główna nakryta została ozdobnym drewnianym stropem, uformowanym w łuk Tudorów. Natomiast na chórze umieszczone zostały organy wykonane przez firmę Augusta Terletzkiego i Eduarda Witteka z Elbląga, w efektownej neogotyckiej oprawie. Nawę wypełniają również oryginalne zachowane ławki oraz – w prezbiterium, ambona.

Kazalnica pokryta została prostym i kolorystycznie stonowanym wzorem roślinnym, dobrze wpisującym się w surową stylistykę kościelnego wnętrza. Polichromia ambony znajduje swoją kontynuację na ścianach prezbiterium. Za ołtarzem zobaczymy najbardziej barwny element wystroju świątyni – trzy witraże ukazujące: Jezusa Chrystusa – w centrum, a po Jego prawej i lewej stronie św. Piotra i św. Pawła – dwie postacie o szczególnym znaczeniu dla teologii protestanckiej. Wystrój prezbiterium dopełniają, już współczesne – powstałe w latach 70. XX wieku – malowidła ukazujące sceny Zwiastowania i Ostatniej Wieczerzy, w swojej kompozycji luźno nawiązujące do malarstwa mistrzów włoskiego renesansu.

Witraże figuralne, które rzadko pojawiały się w przypadku wiejskich świątyń, możemy odnaleźć jeszcze na oknach zakrystii. Są to podobizny: Marcina Lutra, Filipa Melanchtona oraz Albrechta Hohenzollerna. Sporadycznie pojawiające się

CHEŁMŻA

w programie ikonograficznym ewangelickich świątyń Prus Zachodnich przedstawienia „ojców reformacji” czy też pruskich władców, po przejęciu kościołów przez katolików po II wojnie światowej były wymieniane na wizerunki maryjne bądź symbole eucharystyczne. W Dębowej Łące ocalały, co jest zjawiskiem bardzo rzadkim, ale nie całkowicie odosobnionym. Również w oknach prezbiterium w Kawkach (kościół pw. św. Antoniego Padewskiego) czy nieco odleglejszym Koszalinie (kościół pw. Najświętszej Maryi Panny) możemy nadal zobaczyć wizerunki Lutra, Melanchtona, Kalwina oraz Zwingliego.

Wymieniając elementy dawnego, poewangelickiego wyposażenia świątyni, należałoby jeszcze wspomnieć okazały, 24-ramienny mosiężny żyrandol, zdobiony kryształowymi chwostami, który został umieszczony w centralnym punkcie nawy głównej. Śladem funkcjonowania ewangelickiej parafii i nieistniejącego już, znajdującego się nieopodal cmentarza są również dwie tablice, znajdujące się w bocznej emporze kościoła, na których zapisano nazwiska parafian zmarłych w czasie I wojny światowej.

Mateusz Soliński

Parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, Dębowa Łąka 57, 87-207 Dębowa Łąka

 GPS: 53.259303, 19.089747

6. GÓRSK

wieś w powiecie toruńskim, gmina Zławieś Wielka

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Osadnictwo na obszarze Górska sięga wczesnego średniowiecza. Wieś od lat 30. XIII wieku należała do zakonu krzyżackiego. W 1346 roku została lokowana na prawie chełmińskim i prawdopodobnie wówczas wzniesiono w niej drewniany kościół.

W 1457 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej (1454–1466), król Kazimierz Jagiellończyk w dowód wdzięczności za wsparcie finansowe nadał Górsk Toruniowi. Od tego momentu do 1772 roku wieś była własnością ziemską miasta, a jej kościół parafialny został objęty patronatem toruńskich rajców, co miało ogromne znaczenie w dobie reformacji. Po ogłoszeniu 31 października 1517 roku przez

Marcina Lutra 95 tez teologicznych, jego nauki bardzo szybko rozprzestrzeniły się na obszarach niemieckojęzycznych. Także w Prusach Królewskich, w skład których wchodził Toruń wraz z Górskiem.

Nowa konfesja w krótkim czasie stała się dominantą. 28 grudnia 1558 roku Toruń uzyskał przywilej wyznaniowy, ustanawiający tolerancję religijną względem konfesji protestanckich. Od tego czasu w mieście i jego posiadłościach luteranizm rozwijał się bez skrępowania. W efekcie kościół w Górsku stał się luterański. Proces ten odbywał się pod silnym oddziaływaniem Torunia i jego patrycjatu. W 1613 roku, z inspiracji toruńskiego rajcy Szymona Eskena, w miejscu drewnianego kościółka wzniesiono murowany. W marcu roku następnego obiekt poświęcono. Jednak w 1658 roku kościół ten zniszczyły wojska polskie zmagające się ze Szwedami. W 1660 roku, z inicjatywy burmistrza

toruńskiego Antoniego Donepe, świątynię odbudowano i ponownie poświęcono w styczniu 1661 roku. Kościół ten został wzniesiony w stylu barokowym na planie czworokąta, z małymi dobudówkami w elewacjach północnej i południowej oraz kruchtą od zachodu. Za wyjątkiem wieży kościół jest otynkowany. Kruchta, przybudówki oraz elewacje frontowa i tylna zostały zwieńczone ozdobnymi szczytami. Frontowy zdobi pięć płycin – cztery prostokątne, usytuowane w relacji równoległej do siebie, piąta owalna, górująca nad nimi. W szczycie tylnym w wielokątnej płycinie umieszczono dwa równoległe okna. Korpus główny w narożach zwieńczony został prostymi sterczynami z daszkiem. Obiekt nakryto dachem dwuspadowym, pokrytym ceramiczną dachówką. Kwadratowa wieża, wpięta w tylną część korpusu głównego, została zamknięta miedzianym hełmem zwieńczonym krzyżem. Do początku XXI wieku w miejscu krzyża znajdował się wiatrowskaz w formie chorągiewki z datą roczną: 1687, który zaginął, zerwany przez silną wichurę.

Patronat rajców toruńskich sprawowany nad kościołem przełożył się na bogactwo wnętrza świątyni.

W tej materii odznaczyła się rodzina Prochnau, z Marianną Prochnau na czele. W 1694 roku ufun-

dowała ona drewniany, polichromowany strop z przedstawieniami staro- i nowotestamentowych scen biblijnych oraz wizerun kiem Marcina Lutra. Natomiast na przełomie XVII i XVIII wieku z jej inicjatywy powstał chór wraz z obrazami biblijnymi i rzeźbami czterech ewangelistów. Ponadto Marianna sfinansowała budowę orga nów. Autorstwo polichromii oraz obrazów z chóru przypisuje się Johanowi Tidemannowi Starszemu. Autor rzeźb pozostaje nieznany. Organy miał wybudować Matthias Brandtner z Torunia. Bogata polichromia kościoła w Górsku, z rodzajowymi scenami biblijnymi i wersetami z Pisma Świętego w języku niemieckim, oraz obrazy z pobożnymi sentencjami na chórze stanowią unikalny dla kościoła ewangelickiego wystrój, który można porównać z „kościołami pokoju” na Śląsku.

We wnętrzu świątyni warto zwrócić uwagę na ołtarz z 1727 roku, ufundowany przez burmistrza toruńskiego Gerharda Thomasa. Pochodzi on prawdopodobnie z toruńskiego warsztatu Georga Guhra.

W kościele znajduje się także późnorenesansowa ambona datowana na 1608 rok, zdobiona polichromią ukazującą sceny nowotestamentowe. Przypuszcza się, że należała ona do wyposażenia kościoła zniszczonego w 1658 roku. Najstarszym obiektem w świątyni jest gotycka chrzcielnica, datowana na XIII wiek. Prawdopodobnie pochodzi ona z dawnego kościoła we wsi Stary Toruń.

Obiekt od końca XIX wieku uchodzi za zabytkowy i godny powszechnego zainteresowania (co nie stało na przeszkodzie planom jego rozbudowy, która szczęśliwie nie doszła do skutku). W 1930 roku został wpisany do rejestru zabytków. Do zakończenia II wojny światowej kościół pozostawał w pieczy ewangelików. W 1945 roku splądrowali go czerwonoarmiści. Natomiast w 1946 roku świątynię przekazano na potrzeby katolików. Około 1960 roku rozebrano wolnostojące, znajdujące się w prezbiterium tak zwane empory Prochnauów i Lambecków o drewnianej konstrukcji. W okna wstawiono współczesne witraże przedstawiające aniołów, świętych oraz Matkę Bożą Bolesną. Na ścianach zawisły obrazy wyobrażające świętych

katolickich oraz Drogę Krzyżową. Jednakże zmiany te nie przysłoniły barokowego blasku kościoła.

Adam Szefer

Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, ul. ks. Bronisława Markiewicza 9, 87-134 Zławieś Wielka

 GPS: 53.028516, 18.450851

7. GRUDZIĄDZ

miasto powiatowe

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Niepokalanego Serca

Najświętszej Maryi Panny

Nowa wizja chrześcijaństwa głoszona przez

Marcina Lutra i jego naśladowców pojawiła się w Grudziądzu bardzo szybko, bo już w latach 20. XVI wieku. Pierwszy proboszcz parafii luterańskiej został wprowadzony na urząd w 1563 roku, a szybko powiększająca się wspólnota ewangelików stała się dominującą grupą wyznaniową w mieście. W kolejnych latach, pomimo ruchu kontrreformacyjnego i rozlicznych napięć, jakie występowały na linii katolicy – protestanci, gmina ewangelicka utrzymała swoją silną pozycję. Sytuacja ewangelików uległa diametralnej zmianie po włączeniu Grudziądza do Prus, w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej. W latach 1783–1784 na rynku wzniesiono nowy kościół dla ewangelików, którzy dotychczas swoje nabożeństwa odprawiali w jednej z sal ratusza. Szczególnie dynamiczny rozwój ewangelickiej wspólnoty parafialnej i związanych z nią inicjatyw miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Powstały pod koniec XVIII wieku kościół stał się zdecydowanie zbyt mały dla coraz liczniejszej parafii. Wieloletnie starania o wybudowanie nowej świątyni zakończyły się sukcesem i 20 czerwca 1898 roku dokonano poświęcenia kościoła przy obecnej ul. Mickiewicza. Obok świątyni powstał Dom Parafialny z salą na 1200 miejsc, służącą również jako miejsce spotkań o charakterze kulturalno-rozrywkowym. Równocześnie w latach 1897–1900 na Górze Fortecznej wzniesiono okazały kościół na potrzeby pruskiego

garnizonu. Liczna i prężnie działająca wspólnota Kościoła ewangelicko-unijnego sprawiła, że w 1906 roku Grudziądz został wyznaczony jako miejsce generalnego zgromadzenia Związku Ewangelickiego, organizacji skupiającej protestantów z terenu całego Cesarstwa Niemieckiego. W 1913 roku liczbę parafian szacowano na ponad 25 tys. osób, a w 12 ewangelickich szkołach na terenie miasta pracowało 77 nauczycieli.

Kościół przy ul. Mickiewicza pozostał we władaniu niemieckiej parafii ewangelicko-unijnej do 1945 roku. Jednocześnie zbór był życzliwie udostępniany przez proboszcza, ks. Reinholda Dieballa, polskim ewangelikom z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, powołanego do życia w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Po zakończeniu II wojny światowej kościół znajdował się zamiennie w jurysdykcji Polskiego Kościoła Narodowego oraz Kościoła rzymskokatolickiego, aby ostatecznie w 1958 roku trafić pod opiekę księży marianów. W 1971 roku erygowano

przy nim parafię pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny.

Twórcą projektu neogotyckiego gmachu, z elementami neoromańskimi, był berliński architekt August Menken. Grudziądzka świątynia stanowi wzorcowy przykład twórczości Menkena, który zaprojektował blisko 20 kościołów, przeważnie katolickich. Charakterystycznym elementem grudziądzkiego kościoła, wyróżniającym styl Menkena,

GRUDZIĄDZ

są podłużne, ostrołukowe, tynkowane na jasnobeżowo blendy okalające cały budynek. Pierwotne wnętrze świątyni zostało bogato wyposażone. Ołtarz wykonano z piaskowca, z czerwonymi porfirowymi kolumnami i dębową nastawą wyrzeźbioną przez Sagebiela z Brunszwiku. W częściowo złoconej nastawie znalazły się wizerunki biblijnych postaci: Melchizedeka, Izaaka, Abla i Aarona. Cennym artefaktem będącym w posiadaniu parafii była również Biblia ołtarzowa ufundowana przez cesarzową Augustę Wiktorię.

Kościół posiadał polichromię wykonaną przez braci Carla i Ferdinanda Buschów z Berlina. Na łuku tęczowym znajdowały się wizerunki muzykujących aniołów, a na północnej ścianie prezbiterium przedstawienie Ostatniej wieczerzy według Leonarda da Vinci. W oknach zamontowano witraże z wizerunkami: czterech ewangelistów, czterech proroków (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Daniela) oraz aniołów z trąbami. Na tylnej emporze umieszczono 35-głosowe organy, dostarczone przez berlińską firmę braci Oswalda i Paula Dinse.

II wojna światowa, a następnie kilkakrotna zmiana zarządcy świątyni doprowadziły do daleko idącej dewastacji kościoła i niemal całkowitego

zniszczenia jego pierwotnego wyposażenia. Po przejęciu obiektu przez Zgromadzenie Księży Marianów Niepokalanego Poczęcia NMP, pod koniec lat 50. XX wieku, rozpoczęto odbudowę i remont. W ramach prac m.in. częściowo zrekonstruowano zniszczoną w czasie wojny wieżę (pierwotnie miała 60 m wysokości, obecnie 30 m), ocementowano i otynkowano żelazne filary oraz zbudowano nową emporę organową. Z dawnego wystroju zachowały się jedynie pojedyncze elementy, takie jak: fragmenty lastrykowej posadzki, stolarka drzwiowa, polichromowany strop w kruchcie oraz ozdobne kraty przesłaniające wloty dawnego gazowego ogrzewania powietrznego. W ostatnich latach do kościoła wróciła nastawa ołtarzowa i umieszczona została we wschodnim skrzydle transeptu. Zamiast postaci starotestamentowych obecnie znajdują się w niej figury czterech ewangelistów.

Mateusz Soliński

Parafia pw. Niepokalanego Serca Najświętszej

Maryi Panny, ul. Mickiewicza 43, 86-300 Grudziądz

 GPS: 53.491190, 18.754929

GRUDZIĄDZ

8. INOWROCŁAW

miasto powiatowe

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Edykty monarchów zabraniały miastom królewskim, a takim był Inowrocław, popierania reformacji. Nie sprzyjał jej również szesnastowieczny starosta inowrocławski, katolik Janusz Latalski. Dopiero po przyłączeniu miasta w 1772 roku do Prus, w wyniku I rozbioru, zaczęli osiedlać się w nim ewangelicy. Początkowo było ich niewielu, w 1788 roku – 30 rodzin. Z czasem ewangelików przybywało. W 1802 roku poświęcono ich pierwszą, skromną świątynię o konstrukcji szkieletowej. Natomiast parafię utworzono w 1818 roku, po tym jak Inowrocław otrzymał subwencję umożliwiającą opłacenie pastora. Z początkiem drugiej połowy XIX wieku i wzrostem liczby ewangelików inowrocławska parafia przekształciła się w okręg kościelny. Tym samym proboszcz przyjął rolę superintendenta sprawującego pieczę nad okolicznymi parafiami przypisanymi do okręgu. W tym czasie kościół w Inowrocławiu był w złym stanie technicznym, a jednocześnie stał się zbyt mały w stosunku do liczby wiernych.

W 1861 roku rozebrano go, aby zbudować nową, okazałą świątynię. Wyróżniającą się w układzie przestrzennym miasta budowlę wzniesiono w oparciu o projekt nieustalonego autorstwa. Prawdopodobnie w jego powstanie zaangażowany był obecny na poświęceniu regencyjny radca budowlany Johann Gerhardt z Bydgoszczy. Niemniej architektura kościoła, o charakterystycznych cechach tzw. Rundbogenstil, czyli stylu krągłołukowego, inspirowanego sztuką romańską, wskazuje na

INOWROCŁAW

środowisko architektów berlińskich. Przebiegiem prac kierował budowniczy powiatowy Max Voigtel, a ich głównym wykonawcą był mistrz stolarski Julius Castner z Mogilna.

Świątynia posadowiona na cokole z ciosów granitowych zyskała efektowne ceglane elewacje, wymurowane z żółtej licówki, ozdobione przy użyciu cegieł i kształtek barwy czerwonej, z których wykonano rytmicznie powtarzające się pasy, profilowane obramienia otworów, a także fryz arkaturowy i gzyms. Budowla otrzymała symetryczną bryłę zaakcentowaną wieżą, z wejściem głównym ujętym profilowanym, półkoliście zamkniętym portalem, flankowaną dobudówkami mieszczącymi boczne wejścia prowadzące na empory i chór organowy. Korpus nawowy został nakryty dwuspadowym dachem i zamknięty prezbiterium z półkolistą absydą, do którego przylegają pomieszczenia zakrystii i kaplicy chrzcielnej. Wieżę zwieńczyła graniastosłupowa iglica, tak jak ściany wymurowana z żółtej cegły z dekoracyjnymi detalami z czerwonej. Trójkątne pola o geometrycznych wzorach wydzielono półwałkami z kształtek. Halowo-emporowy kościół zaplanowano dla ok. 900 wiernych. Wnętrze z trzech stron ujęły empory. Zachodnia uzyskała szczególnie efektowną, dwukondygnacyjną konstrukcję. Jej dolny poziom to jedna całość z emporami bocznymi, które pierwotnie zajmowały całą długość korpusu nawowego, ale przy okazji modernizacji wnętrza zostały skrócone o ponad połowę. Natomiast górna kondygnacja pełni niezmiennie rolę chóru muzycznego. Kościół został uroczyście poświęcony 31 października 1863 roku, w dniu święta reformacji, szczególnie ważnego dla protestantów. Podówczas po raz pierwszy donośnie zabiły dzwony zawieszone na wieży oraz wybrzmiały 16-głosowe organy z zakładu Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą, chwalone za jakość dźwięku i piękny wygląd. Warto wiedzieć, że inowrocławscy ewangelicy w 1902 roku owe organy zastąpili nowym, 24-głosowym instrumentem o odmiennej konstrukcji, wykonanym przez tę samą firmę organmistrzowską.

Pod koniec II wojny światowej świątynię przejęli inowrocławscy katolicy. 29 kwietnia 1945 roku, podczas konsekracji, otrzymała wezwanie Podwyższenia Krzyża Świętego i stała się kościołem filialnym parafii Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie. Od lipca 1965 roku kościół uniezależnił się w związku z podniesieniem go do rangi rektorskiego, a 2 maja 1971 roku utworzono przy nim parafię Świętego Krzyża.

Świątynia w rękach katolików zyskała wiele współczesnych elementów wyposażenia, m.in. ołtarz główny o nowoczesnej, ekspresyjnej formie czy witraże. Projektodawcą tychże zmian w wystroju wnętrza, w latach 1977–1984, był artysta plastyk Wiktor Ostrzołek z Katowic. W kościele znalazły się też odznaczające się szczególnym wyrazem, wykonane w technice intarsji, stacje Drogi Krzyżowej z 1969 roku oraz obrazy ukazujące św. Judę Tadeusza, św. Maksymiliana Marię Kolbego oraz św. Antoniego z Dzieciątkiem, będące dziełem żnińskiego artysty, doskonałego intarsjonisty Edmunda Kapłońskiego (1927–2011).

Natomiast z pierwotnego wyposażenia zachowały się: zamontowany na wieży, odrestaurowany zegar z 1864 roku oraz na chórze muzycznym prospekt organowy z czasu budowy, skrywający wspomniany młodszy instrument, który w wyniku żmudnych prac konserwatorskich i rekonstrukcyjnych w 2010 roku odzyskał utraconą świetność.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Parafia pw. Świętego Krzyża, ul. Tadeusza Kościuszki 3, 88-100 Inowrocław

 GPS: 52.796793, 18.260649

9. KĘSOWO

wieś w powiecie tucholskim, gmina Kęsowo

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, filialny pw. św. Bernarda

Wieś Kęsowo wzmiankowana jest w źródłach od drugiej połowy XIV wieku. Jednak przez kilka stuleci, aż po wiek XX, jej obszar podzielony był między wsie Małe Kęsowo, nazywane Kęsówkiem,

i Wielkie Kęsowo. Od czasów średniowiecza obie wsie były własnością szlachecką. Na początku XX wieku scalono je i przyjęto nazwę Kęsowo. W sferze stosunków religijnych przynależność parafialna mieszkańców zależała od ich konfesji. Katolicy podlegali parafii w pobliskiej Jeleńczy. Z kolei tutejsi protestanci do 1866 roku należeli do parafii w Tucholi, a następnie do nowo erygowanej w Bagnicy. Prądy reformacji przebiegały w Kęsowie podobnie jak na całym obszarze powiatu tucholskiego. W dobie I Rzeczypospolitej teren ten pozostał przy katolicyzmie z pewną liczbą ewangelików, zamieszkałych głównie w dobrach szlacheckich. Rozkwit protestantyzmu zaczął się po aneksji powiatu przez Prusy i trwał do 1920 roku, kiedy obszar ten powrócił w granice odrodzonej Polski. Prawdziwym

przełomem dla tutejszych ewangelików był wykup dotychczasowych folwarków przez Pruską Komisję Kolonizacyjną i organizacja wsi osadniczej wraz z parafią ewangelicką. Wówczas w Kęsowie, zamieszkanym w 82 proc. przez ewangelików, zbudowano dla nich kościół wraz z pastorówką. Cały ten proces przeprowadzono w latach 1908–1913, a jego zwieńczeniem było utworzenie w 1914 roku parafii ewangelickiej.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Kęsowie, tak jak w wielu innych miejscowościach, doszło do odpływu ludności niemieckiej, protestanckiej. Niemniej tutejsza parafia ewangelicka nadal pozostała stosunkowo liczna i w tym okresie miała trzech pastorów. Niestety dawni osadnicy ulegli propagandzie III Rzeszy i aktywnie wspierali wywiad niemiecki w jego wrogiej aktywności wobec Polski – szczególnie w zakresie organizacji i szkolenia bojówek, które we wrześniu 1939 roku dokonywały dywersji, a później mordów na ludności polskiej. Po II wojnie światowej parafia ewangelicka przestała istnieć, a kościół przekazano na rzecz katolików. W 1949 roku został on ponownie konsekrowany pw. św. Bernarda i od tej pory jest kościołem filialnym parafii w Jeleńczy.

Świątynia jest obiektem dwunawowym, na rzucie prostokąta, z wyodrębnionym w części wschodniej prezbiterium. Od strony południowej, tuż przy frontowej elewacji zachodniej, do bryły głównej przylega kruchta, natomiast do prezbiterium – pięciokondygnacyjna, dominująca nad świątynią, wieża na rzucie kwadratu oraz budynek łącznika wiążący kościół, wieżę i plebanię w zwartą całość. Zespół zabudowy o otynkowanych elewacjach został posadowiony na kamiennym cokole. Za równo korpus, jak i kruchta południowa zostały przykryte dachami dwuspadowymi z dachówki ceramicznej. Wieżę wieńczy pobity blachą, cebulasty, ośmioboczny hełm z arkadowymi, półkolistymi prześwitami. Świątynia zyskała symetryczną fasadę z wejściami umieszczonymi na skrajnych osiach,

zwieńczoną efektownym trójkątnym szczytem o falistych krawędziach i trójpoziomowej kompozycji, podkreślonej rytmem gzymsów i uproszczonych pilastrów. Pozostałe elewacje urozmaicają jedynie równolegle rozmieszczone okna. W południowej są one prostokątne w sferze dolnej i zamknięte półkoliście w górnej kondygnacji, odpowiadającej poziomowi empory.

Wnętrze świątyni nakrywa drewniana kolebka o obniżonej strzałce. Zachowały się w nim również inne oryginalne elementy drewniane, jak empora w nawie bocznej, chór muzyczny, ławki czy stolarka drzwiowa. Co ciekawe, ołtarz główny z obrazem św. Bernarda powstał w wyniku przekształcenia pierwotnego ołtarza ambonowego. Duże wrażenie robi także prospekt organowy wykonany przez firmę Paula Voelknera z Bydgoszczy. Wnętrze kościoła rozjaśniają odmalowane w pastelowych barwach empory, ławki oraz belka tęczowa wraz ze stropem. Z kolei figury i obrazy świętych oraz polichromie w części prezbiterialnej, związane z obecną konfesją świątyni, dyskretnie podkreślają jej katolicki charakter. W 2008 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków.

Adam Szefer

Parafia pw. Chrystusa Króla, ul. Szkolna 10, 89-506 Kęsowo

 GPS: 53.560052, 17.715867

10. KOŁODZIEJEWO

wieś w powiecie inowrocławskim, gmina Janikowo

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. św. Józefa

Pierwsi ewangelicy osiedlili się w Kołodziejewie w XVIII wieku. W 1772 roku, w wyniku I rozbioru Polski, miejscowość znalazła się w Prusach. Pod koniec XIX wieku na terenie miejscowości istniały dwa majątki ziemskie: Altraden (Kołodziejewo) oraz Langenhof. W 1903 roku dobra te zostały kupione przez Pruską Komisję Kolonizacyjną, a w następnym roku rozparcelowane. Do miejscowości sprowadzono wówczas niemieckich osadników.

Początkowo tutejsi ewangelicy należeli do parafii w Mogilnie. W 1905 roku do Kołodziejewa przybył pastor Johannes Kanitz. Jednocześnie w tym samym roku wraz z napływem osadników Pruska Komisja Kolonizacyjna zainicjowała budowę kościoła ewangelickiego i plebanii. Zdecydowano, że budynki te powstaną na terenie dawnego parku dworskiego. Jako pierwszą wybudowano pastorówkę. Do prac nad kościołem, zaprojektowanym przez królewskiego budowniczego regencyjnego Wilhelma Rettiga, przystąpiono w 1906 roku. Oficjalne wmurowanie kamienia węgielnego odbyło się 1 lipca. Budową kierował mistrz murarski Theodor Wettcke z Inowrocławia. Nadzór sprawował z kolei królewski regencyjny radca budowlany Paul Fischer. Do końca roku świątynia była gotowa w stanie surowym. Następnie prowadzono prace wykończeniowe. Łączny koszt budowy wyniósł około 60 tys. marek. Oficjalne poświęcenie kościoła odbyło się 8 października 1908 roku. Dokonał go generalny superintendent Prowincji Poznańskiej Johannes Hesekiel. Parafia w Kołodziejewie liczyła wówczas około 900 wier-

nych. Po przyłączeniu tych terenów do państwa polskiego wielu ewangelików zdecydowało się na emigrację do Niemiec. Wskutek tego liczba parafian zmniejszyła się. W zaistniałej sytuacji ks. Józef Bątkiewicz, proboszcz z Trląga, wystąpił do władz wojewódzkich z prośbą o udostępnienie kościoła ewangelickiego w Kołodziejewie katolikom. Jego starania zakończyły się jednak niepowodzeniem. Świątynia pozostała własnością parafii ewangelickiej do 1945 roku. Po opuszczeniu tego terenu przez ludność niemiecką kościół został przekazany parafii katolickiej, a następnie ponownie konsekrowany. Świątynia zyskała wówczas wezwanie św. Józefa.

Budynek był kilkakrotnie remontowany. Prace prowadzono m.in. w 2008 roku. Były one związane ze zbliżającą się setną rocznicą powstania świątyni. W tym czasie odmalowano wnętrze oraz ułożono nową posadzkę w prezbiterium i części nawy głównej.

Kościół charakteryzuje forma architektoniczna nawiązująca do neobaroku. Rettig opisując styl budynku, określał go jako lokalny. Uważał, że świątynia dobrze komponuje się z otaczającym ją parkiem. Zwracał przy tym uwagę na jej prostotę i sielankowy charakter. Kościół został wystawiony na planie krzyża, z półkoliście zamkniętym prezbiterium od zachodu. Świątynia ma zwartą bryłę. Jej mansardowy dach z powiekami jest kryty dachówką.

KOŁODZIEJEWO

Dominującym elementem kościoła jest wieża wtopiona w korpus od strony fasady. W dolnej części tworzy ona ryzalit, natomiast w górnej zyskuje ośmioboczny kształt. Jest nakryta cebulastym dachem i zwieńczona latarnią. Na osi fasady znajduje się ozdobny portal z wejściem głównym. Wnętrze kościoła do pewnego stopnia zachowało swój dawny charakter. Ołtarz w stylu neobarokowym miał pierwotnie, specyficzną dla ewangelików, formę ołtarza ambonowego. Zmodyfikowano go po II wojnie światowej. Zdemontowano wówczas elementy ambony z baldachimem oraz dodano nowy szczyt. W 1955 roku w ołtarzu umieszczono obraz św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus autorstwa Leonarda i Anny Torwirtów z Torunia. W prezbiterium możemy zobaczyć jeszcze dwa okrągłe, zabytkowe witraże. Z czasu budowy świątyni pochodzą: duży żyrandol, kinkiety oraz ławki. W kościele zachowały się również empory. Ich balustrady są ozdobione powtarzającym się motywem płycin. Na chórze znajdują się organy wykonane około 1906 roku przez firmę Paula Voelknera z Bydgoszczy. Jest to instrument 12-głosowy, na który składa się około 700 piszczałek. Ma on bliźniaczą dyspozycję głosów co organy w pobliskim Wszedniu. Neobarokowy prospekt organowy jest bogato zdobiony i nawiązuje swoją stylistyką do ołtarza. Interesującym elementem wyposażenia świątyni jest również Droga Krzyżowa z drugiej połowy XIX wieku, pochodząca z kościoła farnego w Mogilnie.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Józefa w Kołodziejewie, ul. ks. Mellera 5, 88-160 Janikowo ul. św. Józefa 6 (kościół)

 GPS: 52.706794, 18.032890

KOŁODZIEJEWO

11. LIPNO

miasto powiatowe

Kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy

Od połowy XVIII wieku na terenie ziemi dobrzyńskiej nastąpił znaczący rozwój osadnictwa ludności ewangelickiej. Sprowadzała ją szlachta, osiedlając w swoich dobrach na prawie olęderskim. Jedną ze wsi zamieszkanych przez ewangelickich osadników była, położona pod Lipnem, Białowieżyna. Już w 1780 roku istniał tam dom modlitwy. Wkrótce po II rozbiorze Polski, w 1793 roku, w Białowieżynie powstała parafia ewangelicka. Prawdopodobnie w 1800 roku przeniesiono ją do Lipna, w którym początkowo nabożeństwa odprawiano w wynajętym domu. W latach 1805–1806 w mieście, przy ul. Ceres, powstał pierwszy, skromny kościół ewangelicki z muru pruskiego. Kościół ten już w 1838 roku znajdował się w złym stanie technicznym i nie odpowiadał potrzebom rosnącej społeczności ewangelickiej. Dlatego też pastor Karol Pastenacy podjął działania w celu wzniesienia nowej świątyni. Pomimo jego starań inicjatywa nie została zrealizowana.

Do kwestii budowy kościoła powrócił pastor Adolf Rondthaler. Na początku 1865 roku uzyskał od Rządowej Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych pozytywną odpowiedź w tej sprawie. Na wiosnę rozpoczęto prace przy fundamentach świątyni. Oficjalna uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę odbyła się 23 sierpnia 1865 roku. Świątynię zaprojektował warszawski architekt Wojciech Wawrzyniec Bobiński. Budowa, którą kierował budowniczy powiatowy Józef Gosławski, trwała trzy lata i została sfinansowana przede wszystkim ze składek parafian. Ogólny koszt powstania świątyni wyniósł nieco ponad 19 tys. rubli.

Kościół w Lipnie został poświęcony 8 grudnia 1868 roku. W wydarzeniu tym wzięło udział 12 pastorów oraz tłumy, wśród których oprócz ewangelików znajdowali się również przedstawiciele innych wyznań. Uroczystość rozpoczęła się od przeniesienia Biblii i naczyń liturgicznych ze starego kościoła. Następnie po oficjalnym poświęceniu nowej świątyni odprawiono w niej pierwsze nabożeństwo. W 1924 roku lipnowscy parafianie zakupili do kościoła dwa dzwony, które zastąpiły wcześniejsze, zarekwirowane podczas I wojny światowej. W 1931 roku przeprowadzono gruntowny remont wnętrza świątyni.

Do 1945 roku parafia ewangelicka w Lipnie miała w zdecydowanej większości niemiecki charakter. Po II wojnie światowej w mieście i okolicach pozostało niewielu parafian. Kościół miał też zniszczony dach. W 1946 roku świątynia została wydzierżawiona ojcom kamilianom. Od 1950 roku ponownie odprawiano tu nabożeństwa ewangelickie. W 1968 roku parafia w Lipnie została przyłączona do parafii w Rypinie. Trzy lata później władze kościelne przedstawiły pomysł, aby świątynia została sprzedana władzom lokalnym na cele kulturalne. Inicjatywa ta nie została jednak zrealizowana. W 1973 roku parafia została reaktywowana. Wkrótce roz-

poczęto też generalny remont świątyni, który etapami trwał aż kilkanaście lat. W 1993 roku, w 125-lecie istnienia kościoła nadano mu imię Świętej Trójcy.

Świątynia znajduje się nieopodal pl. 11 Listopada. Została wystawiony na planie prostokąta. Jest to trójnawowy, murowany i otynkowany kościół, wybudowany w stylu neogotyku angielskiego. Fasada w większości z ostrołukowymi otworami okiennymi oraz łukowo zamkniętymi wnękami, w środkowej części jest nieco zryzalitowana. Wieńczy ją ozdobny schodkowy szczyt z zegarem. Powyżej wznosi się okazała ośmioboczna wieża ze strzelistym hełmem, która stanowi okoliczną dominantę.

Wnętrze kościoła zachowało swoją pierwotną formę oraz wyposażenie. Oryginalny neoklasycystyczny ołtarz i ambona zostały wykonane w fabryce wyrobów kościelnych Karola Szonerta. W ołtarzu znajduje się obraz ukrzyżowanego Chrystusa z 1864 roku, autorstwa profesora szkoły powiatowej w Lipnie, Władysława Barszczewskiego. Dzieło to, ofiarowane przez jednego z parafian, początkowo było umieszczone w starym kościele i po ukończeniu nowego zostało przeniesione. Ponad ołtarzem widoczny jest okrągły witraż z wizerunkiem Baranka Bożego na tle ośmioramiennej gwiazdy. We wnętrzu warto również zwrócić uwagę na oryginalne empory. Co interesujące, podtrzymujące je filary, ale także ramy okienne, są żelazne i zostały odlane w fabryce Lilpop i Rau w Warszawie. W świątyni zachowały się również pierwotne 16-głosowe organy, wykonane przez firmę braci Walter z Góry na Dolnym Śląsku.

Krystian Strauss

Parafia ewangelicko-augsburska w Lipnie, ul. Staszica 3, 87-600 Lipno

 GPS: 52.8419861, 19.1786396

12. NAKŁO NAD NOTECIĄ

miasto powiatowe

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Z nastaniem drugiej połowy XVIII wieku do Nakła przybyli protestanci, którzy długo nie dysponowali własnym kościołem. Dlatego też korzystali z kaplicy w dobrach królewskich Polichno, zbudowanej w 1775 roku. Starania o świątynię sięgają 1786 roku. Wówczas burmistrz nakielski wnioskował do Deputacji Kameralnej w Bydgoszczy o działkę na wybudowanie kościoła podług przedłożonego planu. W kolejnym roku zadecydowano o przyznaniu parceli budowlanej przy ówczesnym Rynku. W 1799 roku w Nakle utworzona została samodzielna parafia ewangelicka. W 1806 roku król Fryderyk Wilhelm III zaaprobował plan świątyni autorstwa inspektora budowlanego Petersona oraz przyznał dotację na jej wzniesienie. Jednak klasycystyczny, bezwieżowy kościół powstał dopiero w latach 1821–1824. Jego projekt pochodził z pracowni Karla Friedricha Schinkla. Po trzech latach Fryderyk Wilhelm III uczynił z niego kościół wzorcowy, bowiem dawał on możliwość łatwego zmieniania swoich gabarytów. I tak popularność zyskał obiekt o układzie salowym, sklepiony kolebką, ujęty emporami i wyposażony w ołtarz ambonowy.

Kilkadziesiąt lat później świątynia stała się zbyt mała dla coraz liczniejszej parafii. Zabiegi o nową zaowocowały budową w innej lokalizacji, przy obecnej ul. ks. Piotra Skargi, masywnej budowli z wieżą, na którą władca – Wilhelm I przyznał subwencję patronacką. 8 listopada 1887 roku w trakcie uroczystości inauguracyjnej berliński architekt Theodor

Prüfer (1845–1901) przekazał klucze do świątyni wybudowanej według jego koncepcji. Zgodnie z nią kościół otrzymał formę trójnawowej, neogotyckiej bazyliki wzniesionej na planie prostokąta. Monumentalna, symetrycznie zakomponowana bryła od frontu zyskała wieżę założoną na rzucie kwadratu, poprzedzającą korpus nawowy, z płytkim, jednoprzęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium na przedłużeniu nawy głównej. Prezbiterium ujęły z obu stron, niewykraczające poza szerokość naw bocznych, dobudówki mieszczące zakrystie.

Fasada zaakcentowana została masywem czterokondygnacyjnej wieży, mieszczącej w przyziemiu wejście główne ujęte ostrołukowym, uskokowym portalem z archiwoltami podkreślonymi obłymi profilami. Ceglane elewacje, rytmicznie przeprute ostrołukowymi, smukłymi otworami okien w profilowanych obramieniach, zyskały podziały pionowe podkreślone lizenami oraz dekorację architektoniczną w postaci urozmaiconych fryzów arkaturowych. Świątynia otrzymała przestronne, jasne wnętrze z trójprzęsłową nawą główną, której ściany zostały rozczłonkowane ostrołukowymi płycinami ujmującymi pary ostrołukowych arkad wspartych na przemian na masywnych i smukłych

filarach. Nawa otwarta została ostrołukową arkadą łuku tęczowego do prezbiterium przesklepionego wielopolowym sklepieniem żebrowym. Wewnętrzne podziały w dekoracyjny sposób wyróżnione zostały poprzez skontrastowanie ceglanych filarów i łuków z gładko tynkowanymi płaszczyznami ścian. Z dawnego wystroju, który współtworzyły bez wątpienia polichromia i witraże, niestety nic nie przetrwało.

Na chórze muzycznym, który wbudowany został w górną kondygnację wieży, znajdują się organy nieznanej proweniencji, datowane na połowę XIX stulecia, osadzone w neogotyckim prospekcie. Kościół, uszkodzony w styczniu 1945 roku przez armię radziecką, przeszedł po zakończeniu wojny w ręce parafii katolickiej, która choć utworzona w 1925 roku dekretem kardynała Edmunda Dalbora dotychczas nie miała własnej świątyni. Przejęty przez katolików kościół zyskał nowy wystrój. Ściany pokryła polichromia zrealizowana przez parę poznańskich artystów: Włodzimierza Bartoszewicza (1899–1983) i Kazimierza Jasnocha (1886–1966). W prezbiterium w 1947 roku stanął ołtarz główny, nawiązujący do stylistyki art déco, autorstwa rzeźbiarza Kazimierza Bieńkowskiego (1907–1993), który zaprojektował również ołtarze boczne, zrealizowane w kolejnym roku. W 2016 roku zrekonstruowano zwieńczenie wieży, w formie graniastosłupowego hełmu ujętego u podstawy trójkątnymi szczytami, przywracając bryle kościoła pierwotną formę.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Parafia pw. św. Stanisława, ul. ks. Piotra Skargi 6 89-100 Nakło nad Notecią 53.139491, 17.605189

13.

PĘPERZYN

wieś w powiecie sępoleńskim, gmina Więcbork

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. św. Maksymiliana Kolbego

Początki wsi Pęperzyn sięgają średniowiecza. Początkowo miejscowość była własnością kościelną. W końcu XIV wieku wieś stała się własnością szlachecką.

W czasach przed reformacją Pęperzyn przynależał do parafii w Więcborku. Później, za sprawą Mikołaja Zebrzydowskiego, do miasta i okolicznych wsi zaczęli napływać protestanci. Podobną politykę prowadzili kolejni właściciele ziemscy. W wyniku tego osadnictwa Pęperzyn stał się centrum życia religijnego tutejszych dysydentów, ponieważ we wsi zbudowano kościół protestancki. Niestety nie jest znana dokładna data jego powstania. Przypuszcza się, że jego geneza sięga drugiej połowy XVII wieku. Świątynia zaspokajała potrzeby duchowe luteran z okolic Więcborka i Sępólna Krajeńskiego. Do 1739 roku był to kościół „matka” dla wspólnot ewangelickich obu tych miast. Wówczas z inicjatywy abp. Krzysztofa Antoniego Szembeka świątynia została zamknięta, a następnie zniszczona.

Kolejny zbór ewangelicki w Pęperzynie powstał dopiero po I rozbiorze Polski, w 1784 roku, jako kościół filialny parafii w Więcborku. Na przełomie XVIII i XIX wieku z więcborskiej wspólnoty wyodrębniono nową parafię ewangelicką obejmującą Pęperzyn i Sitno. Jednakże była to zmiana pozorna, ponieważ przez blisko 30 lat tylko jeden kapłan posługiwał w trzech nieodległych od siebie wspólnotach: Sępólnie Krajeńskim, Więcborku i Pęperzynie. W 1829 roku parafie ewangelickie w Więcborku i Pęperzynie otrzymały wspólnego

PĘPERZYN

kapłana. Niemniej w Pęperzynie posługi kapłańskie miały charakter drugorzędny, ponieważ do końca wieku nabożeństwa w kościele odbywały się tylko w trzecią sobotę miesiąca.

Wspólnota pęperzyńska była stosunkowo niewielka, w najlepszych latach liczyła nieco ponad 1150 osób, musiała jednak utrzymać kościół, a w całym XIX wieku także duchownego (od końca wieku funkcjonował tu pomocniczy kaznodzieja). Rodziło to trudności finansowe, o czym świadczy stan prospektu organowego, który około 1890 roku określono jako zły.

W 1920 roku, po przyłączeniu powiatu sępoleńskiego do II Rzeczypospolitej, sytuacja parafii ewangelickiej w Pęperzynie uległa pogorszeniu. Wszystko za sprawą odpływu ludności niemieckiej, która była naturalnym zapleczem wspólnot ewangelickich na tym obszarze. Po zakończeniu II wojny światowej parafia przestała istnieć, a kościół został opuszczony. W latach 60. XX wieku przekazano go na potrzeby parafii rzymskokatolickiej w Więcborku.

Wówczas świątynia stała się kościołem filialnym parafii miejskiej. W 1979 roku utworzono w Pęperzynie samodzielną parafię.

Kościół jest obiektem jednonawowym wzniesionym w stylu klasycystycznym na planie prostokąta. Z wyjątkiem wieży kościół jest otynkowany, bardzo oszczędny w detalu – wszystkie elewacje zdobią jedynie pilastry oraz opaski okien. Kwadratową wieżę osadzono w części frontowej korpusu głównego, zamykając ją hełmem z sygnaturką i krzyżem, pierwotnie z blachy ocynkowanej, obecnie miedzianym. Obiekt został nakryty dachem dwuspadowym, pokrytym ceramiczną dachówką.

Zmiana konfesji użytkującej obiekt pozwoliła na jego ocalenie. Jednakże niedługo później przeobrażono struktury zewnętrzną i wewnętrzną kościoła. Zamurowano boczne wejście, rozebrano empory boczne, pozostawiając jedynie część chóralną, rozebrano zakrystię, a w okna wstawiono witraże przedstawiające świętych Kościoła katolickiego. W 1997 roku świątynia została wpisana do rejestru zabytków.

PĘPERZYN

Oryginalne wyposażenie kościoła stanowi tylko kilka obiektów. Są to: drewniane rzeźby św. Jana Chrzciciela i Mojżesza wystawione w ścianach bocznych na wysokości chóru, w filarach podtrzymujących niegdyś empory, unikatowy, charakterystyczny dla ewangelików, drewniany anioł chrzcielny, mosiężny krucyfiks przed częścią prezbiterialną oraz fisharmonia na chórze.

Szczególnie ciekawymi obiektami są wspomniany anioł chrzcielny oraz fisharmonia. Ten pierwszy został wykonany zapewne w trzeciej ćwierci XIX wieku przez firmę Ernst March & Söhne z Charlottenburga (Berlin), specjalizującej się w artystycznych ozdobach architektonicznych, w szczególności rzeźbach z terakoty, oraz produkcji cegieł. Figura otrzymała pozycję klęczącą. Obecnie znajduje się we wschodniej nawie kościoła, tuż przed prezbiterium. Jej podstawa spoczywa na współczesnym granitowym cokole. Sądząc po zatartych inskrypcjach, był to dar dziękczynny.

W toku dziejów zaginęła metalowa, zapewne srebrna, taca chrzcielna, którą anioł dzierżył w dłoniach, a którą zastąpiono ceramiczną. Druga z ciekawych ruchomości – fisharmonia – została skonstruowana prawdopodobnie w latach 30. XX wieku przez Marcina Ziemanna z Kamienia Krajeńskiego, który wraz ze wspólnikiem Nehringiem założył w latach 20. XX wieku firmę produkującą harmonie. Na zewnątrz warto zwrócić uwagę na sygnaturkę wieży kościoła. Jest to bardzo ciekawy przykład sztuki odlewniczej – w polu centralnym otoczonym motywami roślinnymi umieszczono po bokach inicjały DC oraz strzałę skierowaną grotem do dołu z dwiema gwiazdami po obu stronach lotki nad każdą z liter.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Maksymiliana Kolbego, Pęperzyn 23, 89-410 Więcbork

 GPS: 53.302413, 17.549580

14. RYPIN

miasto powiatowe

Kościół ewangelicko-augsburski

Pierwsi poświadczeni źródłowo ewangelicy pojawili się w okolicach Rypina po potopie szwedzkim. Ich znaczący napływ nastąpił jednak dopiero w latach 40. i 50. XVIII wieku. Jednym z najważniejszych ośrodków tego osadnictwa stała się podrypińska wieś Michałki, należąca do Michała Hieronima Podoskiego. W 1778 roku zezwolił on tamtejszym niemieckim ewangelikom na wystawienie pierwszego kościoła. Był to drewniany budynek, kryty strzechą, który został poświęcony 20 maja 1779 roku. Przy kościele tym zaczęła funkcjonować parafia, która swoim zasięgiem objęła również Rypin.

Po II rozbiorze Polski osadnictwo niemieckie w okolicy miasta uległo znacznemu wzmożeniu. W 1801 roku zwracano uwagę na potrzebę budowy w Rypinie kościoła ewangelickiego. Do pomysłu tego powrócono w latach 40. XIX wieku. W tym czasie drewniana świątynia w Michałkach znajdowała się w bardzo złym stanie technicznym. Parafia ewangelicka, na której czele stał wtedy pastor Wilhelm Ernst Kattein, zwróciła się do władz guberni płockiej z prośbą o przekazanie pod budowę kościoła w Rypinie działki na tzw. Piekiełku. Prośba ta została odrzucona. Sprawa wystawienia świątyni powróciła w pierwszej połowie lat 60. XIX wieku. Jednak parafianie nie byli zgodni co do tego, czy nowy kościół ma powstać w Michałkach, czy też w Rypinie. W 1872 roku większość z nich przychyliła się do drugiej lokalizacji. Brak jednak było odpowiedniej działki pod budowę. W 1878 roku Ferdynand Schramm zakupił na ten cel od miasta tzw. ogród bożogrobców. Wspomniany teren został następnie zaakceptowany przez parafian.

W sierpniu 1880 roku budowa kościoła ewangelickiego w Rypinie została zatwierdzona przez władze. Najczęściej jako projektanta świątyni wymienia się geodetę Henryka Stapelmanna. Najpewniej jednak powstała ona według zmodyfikowanego projektu kościoła ewangelickiego we Włocławku, autorstwa architekta Franciszka Tournellego. Uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę odbyło się 31 maja 1882 roku. Pracami kierował Karl Majewski z Brodnicy. Świątynię wystawiono w stanie surowym w 1884 roku. Jej wykończenie trwało jednak przez kilka następnych lat. Koszt budowy wyniósł ponad 64 tys. rubli. Kościół poświęcono 10 czerwca 1888 roku, a w wydarzeniu tym uczestniczył generalny superintendent Królestwa Polskiego Paweł Waldemar von Everth.

W 1929 roku parafia ewangelicka Rypin – Michałki obchodziła jubileusz 150-lecia. Uroczystość tę poprzedziła gruntowna renowacja wnętrza świątyni. W drugiej połowie lat 30. XX wieku do parafii należało 8500 osób. W 1938 roku została ona podzielona na dwie: jedną z siedzibą w Rypinie i drugą w Michałkach.

W lutym 1945 roku, po ucieczce większości niemieckich parafian, władze miejskie przekazały świątynię Kościołowi katolickiemu. Decyzja ta została jednak zaskarżona przez Kościół ewangelicko-augsburski. Sprawę rozwiązano w listopadzie 1948 roku. Wtedy to świątynia została oficjalnie wydzierżawiona przez parafię katolicką. Pierwsze powojenne nabożeństwo ewangelickie w kościele odprawiono w 1953 roku. Na początku lat 80. XX wieku wnętrze świątyni zostało wyremontowane, a w latach 2016–2018 wymieniono pokrycie dachowe oraz odnowiono wieżę.

Kościół stoi na niewielkim wzniesieniu, na rogu ul. Tadeusza Kościuszki i ul. Lipnowskiej. Jest to murowany, nieotynkowany budynek z czerwonej cegły. Został wystawiony na planie prostokąta, z prezbiterium, zakrystią i kruchtą od zachodu. Kościół z ostrołukowymi, wysokimi otworami okiennymi, szkarpami w narożach, przyporami, blankami, ceglanymi fryzami oraz dekoracją maswerkową

stanowi przykład budownictwa neogotyckiego. Uwagę zwraca zwłaszcza ozdobna fasada budynku.

W jej zryzalitowanej części środkowej znajduje się okazały portal z trójkątnym szczytem oraz ostrołukowym otworem drzwiowym. Powyżej, na osi budynku wznosi się wieża. Wieńczy ją ośmioboczna sygnaturka z zegarem oraz wysokim daszkiem namiotowym. W 1892 roku na wieży zawieszono dwa dzwony. Zachował się tylko jeden z nich, odlany w 1890 roku i ufundowany przez parafian z Michałek.

Wchodząc do kościoła głównym wejściem, warto zwrócić uwagę na wyjątkowe, ozdobne klamki z na-

pisami: „Wer dürstet der kommt” (Kto spragniony, niech przyjdzie) i „Friede Sei mit Eure” (Pokój niech będzie z wami).

We wnętrzu świątyni możemy zobaczyć neogotycką ambonę z baldachimem oraz neogotycki ołtarz z tryptykiem ze scenami narodzenia, chrztu i zmartwychwstania Jezusa, namalowanymi przez A. Kaszubowskiego. W kościele zachowały się również empory oraz wspierające je ozdobne żelazne kolumny wykonane w toruńskiej odlewni żelaza Eduarda Derwitza, które zostały pokryte marmoryzacją.

Łuk tęczowy zdobiła dawniej polichromia przedstawiająca Przemienienie Pańskie na górze Tabor, która nawiązywała do obrazu Rafaela Santiego. Poniżej znajdował się z kolei napis „Fort, fort, mein Herz zum Himmel” (Dalej, dalej, moje serce do nieba). Obecnie zobaczymy tu powojenne malowidło, na którym widoczna jest otwarta Biblia oraz stojący za nią krucyfiks.

Na emporze zachowały się 20-głosowe organy zbudowane przez firmę braci Walter z Góry na Dolnym Śląsku.

Krystian Strauss

Parafia ewangelicko-augsburska w Rypinie, ul. Kościuszki 15, 87-500 Rypin

 GPS: 53.069142, 19.402277

15. SOŚNO

wieś w powiecie sępoleńskim, gmina Sośno

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Niepokalanego Serca Maryi

Sośno jest niewielką wsią, jednak już „Wizytacja Archidiakonatu Kamieńskiego” z 1653 roku daje jasny obraz żywiołowego rozwoju osadnictwa niemieckich ewangelików na terenie obecnej gminy. XIX wiek przyniósł wzmożony napływ osadników z zachodu, ponieważ państwo pruskie starało się stworzyć maksymalnie dogodne warunki gospodarowania, wykupując z rąk polskich majątki ziemskie. Około połowy XIX wieku większość mieszkańców powiatu sępoleńskiego stanowili Niemcy.

W Sośnie oddzielna parafia ewangelicka została powołana w 1894 roku. Świątynię zbudowano w stylu neogotyckim z czerwonej cegły w latach 1897–1902. W 1915 roku gmina ewangelicka wystawiła w Sośnie dom pastora.

Po zakończeniu II wojny światowej kościół został przejęty przez katolików i pełnił funkcję filialnego parafii w Wierzchucinie Królewskim. Wówczas poddano go gruntownemu remontowi, przystosowując do obrządku rzymskokatolickiego. Wykonano bieżące reperacje dachu, stolarki, wstawiono szyby i witraże. W 1967 roku władze komunistyczne zgodziły się, po latach starań prymasa Stefana Wyszyńskiego, na utworzenie przy kościele parafii. Odtąd świątynia podniesiona została do rangi kościoła parafialnego pw. Niepokalanego Serca Maryi. Kolejny remont, przeprowadzony w latach 70. XX wieku, dostosował wnętrze do wymogów Soboru Watykańskiego II. Wówczas wystrój wzbogaciły ołtarze boczne, Droga Krzyżowa i balustrady prezbiterium. W 1993 roku bydgoski artysta Włodzimierz Krzemkowski

dopełnił fasadę mozaiką, umiejętnie wkomponowaną w płycinę ponad wejściem głównym. Ze względu na swoje walory historyczne i architektoniczne w 2001 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków województwa kujawsko-pomorskiego.

Świątynia w Sośnie stoi w centrum wsi przy ul. Bydgoskiej. Jej bryła posiada dominantę w postaci bocznej wieży. Kościół wzniesiono zgodnie z doktryną protestancką, dla której najważniejsze są: słowo Boże, sakrament chrztu oraz komunia święta. Powstał na planie prostokąta, z dużą, jednonawową przestrzenią, tak aby pomieścić jak największą liczbę wiernych. Dla sprawowania eucharystii wyodrębnione zostało prostokątne, otwarte na nawę ostrołukową arkadą prezbiterium, nakryte sklepieniem krzyżowym. Od zachodniej strony do prezbiterium przylega zakrystia.

Cechą charakterystyczną dla budownictwa protestanckiego, która występuje również w sośnieńskim kościele, jest dwuspadowe, deskowe sklepienie nad przestrzenią nawy. Drewno, ciepłe barwy cegły, niewysoka, jednolita i zwarta przestrzeń dają wraże-

nie przytulnego domu Bożego. Ważnym elementem dawnego wystroju są witraże ornamentalne, które potęgują to odczucie. Wprowadzają one bowiem do wnętrza wielobarwne, ciepłe światło.

W liturgii ewangelickiej bardzo ważną rolę odgrywają organy, które pozwalają celebrować psalmy i pieśni. W Sośnie drewniany chór wsparty jest na dwóch filarach z belkowym, bogato frezowanym stropem. Tam umieszczono neogotycki, trójdzielny prospekt organowy o kompozycji architektonicznej. Jego część środkowa, wyższa i szersza, została zwieńczona profilowanym gzymsem. Dekoracja malarska imituje piszczałki organowe o otworach w układzie girlandowym.

W latach 60. XX wieku do kościoła trafiła wspomniana już Droga Krzyżowa z okresu historyzmu. Została wykonana w 1893 roku lub na przełomie XIX i XX wieku. Dwanaście scen namalowano na stalowej, ocynkowanej blasze.

Co interesujące, na wieży kościelnej wojny światowe szczęśliwie przetrwały dwa dzwony. Jeden, wykonany przez Franza Schillinga, pochodzi z 1914 roku, drugi zaś został odlany na początku XX wieku.

Co się zaś tyczy wspomnianej wcześniej plebanii, to na przestrzeni lat powojennych pełniła funkcję m.in. szkoły podstawowej, siedziby Nadleśnictwa Runowo, w końcu została przejęta przez parafię rzymskokatolicką i na powrót stała się plebanią. Warto wspomnieć, że znajduje się tam zabytkowy obraz przedstawiający najprawdopodobniej św. Jakuba Większego, pochodzący z XIX wieku, namalowany na płótnie.

Na terenie parafii, w Sitowcu, znajduje się kościół filialny pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, który również został wzniesiony przez niemieckich ewangelików na przełomie XIX i XX wieku.

Anna Maj

Parafia Niepokalanego Serca Maryi, ul. Bydgoska 11, 89-412 Sośno

 GPS: 53.388291, 17.688027

16. TORUŃ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół ewangelicki św. Krzyża, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. św. Ducha i św. Stanisława Kostki

W przypadku Torunia obecność ewangelików sięgała czasów reformacji. Konfesja ta zyskała popularność wśród mieszczan i umocniła się po I rozbiorze Polski. Miasto miało charakter dwuwyznaniowy, z nieznacznym udziałem judaizmu.

Kościół św. Krzyża, tak zwany staromiejski, zaprojektował w 1741 roku architekt Andreas Adam zwany Bähr. Prace, rozpoczęte dwa lata później, szybko przerwano w wyniku niesprzyjającej sytuacji religijno-polityczno-społecznej. Budowa świątyni wzbudziła sprzeciw radykalnych katolików. W rezultacie 11 czerwca 1743 roku król August III wydał zakaz jej wzniesienia. Dopiero w 1754 roku na istniejących już fundamentach wznowiono budowę kościoła. W 1755 roku budowniczy Efraim Schröger przedłożył projekt, a już 18 lipca 1756 roku nastąpiło uroczyste poświęcenie.

Budowla w postaci bezwieżowej dotrwała do schyłku XIX wieku, chociaż w 1856 roku powołano do życia Towarzystwo Budowy Wieży. W 1891 roku Berlińskie Towarzystwo Architektów ogłosiło konkurs na zaprojektowanie wieży, którą ostatecznie wzniesiono w latach 1897–1899 według projektu Hugo Hartunga.

Po II wojnie światowej kościół został przejęty przez zakon jezuitów. Staromiejska parafia ewangelicka przestała ostatecznie istnieć. Zabezpieczono i częściowo uporządkowano zdewastowaną świątynię, a 8 czerwca 1945 roku odbyła się konsekracja. Otrzymała ona wezwanie św. Ducha i św. Stanisława

Kostki. W maju 1989 roku kościół wraz z budynkiem duszpasterstwa władze PRL oficjalnie przyznały na własność jezuitom. Niestety nocą z 8 na 9 maja tegoż roku wybuchł groźny pożar, który zniszczył poważnie sporą część wyposażenia.

Dziś kościół prezentuje się jako budowla trójnawowa, halowa, bez wyodrębnionego w bryle prezbiterium. Tak więc wyraźnie widoczna jest kompozycja przestrzenna domu Bożego, będąca tradycyjnym układem protestanckich świątyń. Uwagę przyciąga przede wszystkim wolnostojący, barokowy, drewniany, marmoryzowany, architektoniczny ołtarz główny z 1757 roku, w typie tabernakulum, którego autorem jest Jan Antoni Langenhahn starszy. Nastawa składa się z ośmiu kolumn, między którymi znajdują się rzeźby czterech ewangelistów, wspierających zwieńczenie w formie baldachimu. Centralny akcent to naturalistyczna rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego.

Do północnej i południowej zakrystii prowadzą późnobarokowe dębowe portale z 1756 roku, dekorowane w technice intarsji i inkrustacji – wyjątkowy zabytek swojej klasy. Od strony nawy przedstawiają one sceny ukrzyżowania i zmartwychwstania, biczowania, a dookoła wyobrażenia apostołów i aniołów; na pilastrach i bazach sceny z życia i pasję Chrystusa; w naczółku Sąd Ostateczny, na szczycie portalu figury aniołów oraz płomieniste wazy na krawędziach gzymsów. Od środka – scenę chrztu Chrystusa i ostatnią wieczerzę. Portal południowy ma analogiczną konstrukcję. Widzimy tu Chrystusa przed Kajfaszem i Chrystusa przed Piłatem, wokół wyobrażenia pasyjne, w zwieńczeniu złożenie do grobu. Na bazach pilastrów wyobrażone są postaci św. Piotra i św. Pawła. Portal wieńczy Zmartwychwstały, dwie niezidentyfikowane postaci i wazony. Od strony wewnętrznej scena z przypowieści o faryzeuszu i celniku, niżej Kazanie na Górze, obrzeża z personifikacjami cnót chrześcijańskich. Iluzjonistyczne baldachimy w kościele namalował Carl Jacob Hoffers.

Na południowym filarze znajduje się ambona, bogato dekorowana w stylu rokokowym. W źródłach

odnajdujemy informacje, że jej autorem był Jan Antoni Langenhahn młodszy oraz że została wyzłocona w 1758 roku na koszt Johana Kirszberga i Johana Wilhelma Meissnera.

Część chóralna wraz z organami wywiera niesamowite wrażenie. Nie jest to pierwszy instrument, który stworzył w 1756 roku Friedrich Rudolf Dalitz, ani też kolejny, pochodzący z 1873 roku, zbudowany w duchu romantyzmu przez Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą, bowiem spłonął on w pożarze w 1989 roku. Obecne organy, 63-głosowe, pochodzą z 2004 roku, zakupiono je w Niemczech, w Duisburgu, i są rekonstrukcją pierwotnego instrumentu, wykonaną na podstawie fragmentów zachowanych rzeźb.

roku Chrystus na jeziorze Genezaret autorstwa J.S. Neudecka.

Do wyposażenia należą również zegar szafowy z XVIII wieku, ulokowany przy drzwiach północnych do zakrystii, a także chrzcielnica marmurowa, obecnie kropielnica, z 1689 roku, znajdująca się w wejściu głównym. Po przejęciu świątyni przez parafię katolicką duża część wyposażenia, ale przede wszystkim ewangelickie epitafia i tablice upamiętniające, została usunięta. Obecne ołtarze boczne powstały w XX wieku.

Anna Maj

Parafia pw. św. Ducha i św. Stanisława Kostki, ul. Piekary 24, 87-100 Toruń

17. TORUŃ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół ewangelicko-reformowany, obecnie ewangelicko-augsburski św. Szczepana

Kalwini pojawili się w Toruniu około 1570 roku. Przez wieki funkcjonowali w bliskości z luteranami i często wraz z nimi określano ich mianem ewangelików, również w czasach zaborów. Pomimo unii Kościołów ewangelicko-luterańskiego oraz ewangelicko-reformowanego (kalwińskiego) w Prusach w 1817 roku, w mieście nadal funkcjonowali wyznawcy kalwinizmu. Ich praktyki religijne odbywały się przede wszystkim w przestrzeni prywatnej.

W latach 70. XIX wieku rozpoczęli starania o budowę własnej świątyni, co udało się sfinalizować na początku XX wieku.

Neogotycki kościół dla parafii ewangelicko-reformowanej wzniesiono w latach 1902–1904 w oparciu o drugi projekt architekta Richarda Gansa z Berlina. Od końca 1902 do 18 czerwca 1903 roku, kiedy to nastąpiło wmurowanie kamienia węgielnego, budowę realizował przedsiębiorca budowlany

Paul Richter. W sierpniu 1903 roku, w następstwie katastrofy budowlanej, runęły gurty sklepienia. Założono wówczas nowe, krzyżowo-żebrowe, i przystąpiono do prac wykończeniowych, a 17 lutego 1904 roku oddano do użytku kościół, którego patronem został św. Szczepan. Służył on kalwinom do II wojny światowej. Po jej zakończeniu w maju 1945 roku do Torunia powrócił przedwojenny duszpasterz założonego w 1921 roku polskiego Zboru ewangelicko-augsburskiego, ks. Ryszard Trenkler. Objął on na potrzeby parafii, reaktywowanej decyzją wojewody 1 czerwca 1945 roku, zdewastowany kościół i plebanię przy ul. Strumykowej.

Świątynia otrzymała charakterystyczną asymetryczną bryłę, zaakcentowaną narożną wieżą poprzedzającą nawę boczną. Wieżę o podstawie kwadratu, z ostatnią kondygnacją ośmioboczną, zwieńczył strzelisty hełm. Wejście główne w osi nawy głównej ujął domkowy portal, ponad którym umieszczono efektowną rozetę. Ciekawie i niespotykanie dla klasycznych neogotyckich kościołów zaaranżowany został układ wnętrza, któremu brak symetrii. Dwunawową halę tworzy szeroka nawa główna, otwarta ostrołukową arkadą na trójbocznie zamknięte prezbiterium, i oddzielona od niej dwiema kamiennymi kolumnami wąska nawa boczna, która wydaje się pełnić funkcję komunikacyjną między wejściem a zakrystią.

Zgodnie z rytem protestanckim wyposażenie nie jest szczególnie bogate, ale tworzy jednorodny, interesujący zespół zharmonizowany z neogotycką architekturą. Z czasu budowy pochodzi usytuowana nad wejściem głównym empora chóralna połączona z przegrodą o drewnianej, przeszklonej konstrukcji,

oddzielającą przedsionek od nawy. Umieszczone tam organy zbudowała w 1904 roku elbląska firma Augusta Terletzkiego. Dalej, na ścianie po prawej stronie prezbiterium znajduje się ambona, którą ufundował August Born, a wykonał mistrz stolarski Paul Borkowski z Torunia. Warto wspomnieć, że pierwotnie, kiedy kazalnica sytuowała się bliżej łuku tęczowego, wchodziło się nań schodami w północnej ścianie prezbiterium. Obecnie wejście prowadzi przez schody z zakrystii. Z lewej strony prezbiterium stoi chrzcielnica, autorstwa tego samego wykonawcy, o analogicznej stylistyce. Z dumą prezentują się też wielobarwne witraże o motywach ornamentalno-florystycznych, które z małym wyjątkiem przetrwały wojenną zawieruchę. Są one dziełem wrocławskiego Instytutu Witrażownictwa Adolpha Seilera z lat 1903–1904. W jednej z rozet dostrzeżemy herb Torunia z aniołem. Jednak nie wszystkie elementy wyposażenia, choć dobrze z sobą korespondujące, powstały dla budowanego kościoła. Obecny, stanowiący centralny

punkt, neogotycki ołtarz główny został w 1952 roku sprowadzony do świątyni z nieczynnego wówczas kościoła ewangelickiego w Nowej Wsi w powiecie gostynińskim. Jego fundatorką była baronowa Wanda Ike z Duninowa. Jest on ustawiony w prezbiterium, na schodkowym podeście. Jego głównym elementem jest wieńczący smukłą nastawę krucyfiks z naturalistycznie wyrzeźbioną figurą Chrystusa. Jednak bezcennym i najstarszym zabytkiem w kościele jest obraz Adoracja Baranka apokaliptycznego, zawieszony w nawie bocznej nad wejściem do zakrystii. Niestety nie znamy ani jego autora, ani dokładnego pochodzenia, ani fundatora. Obraz namalowany w Toruniu bądź w Gdańsku między 1612 a 1629 rokiem, otrzymał kompozycję wzorowaną na miedziorycie, który w 1588 roku, na podstawie rysunku Joosa van Winghe, wykonał prawdopodobnie w Monachium flamandzki rytownik Johann

Salder (starszy). Pierwotnie dzieło znajdowało się w nieistniejącym już katolickim kościele pw. św. Katarzyny, gdzie mogło stanowić centralną część tryptyku ołtarza głównego. Jak wiadomo z rysunku Georga Friedricha Steinera z XVIII wieku, w latach 1668–1945 mógł znajdować się w protestanckim kościele św. Trójcy. W centralnej części obrazu ukazany został, w świetlistej glorii, Baranek Boży z chorągwią zmartwychwstania, otoczony przez rzesze zbawionych z gałązkami palmy w dłoniach. Gloria Baranka jest na tyle wyrazista, że przyćmiewa aurę postaci Boga Ojca wyobrażonego w strefie górnej obrazu. Innym wyjątkowym zabytkiem jest eksponowana w zakrystii tablica z 1918 roku, odnaleziona w 2013 roku podczas remontu wieży. Wykonana z drewna, będąca przykładem wspaniałej snycerki, upamiętnia parafian ze znanych toruńskich rodzin kalwińskich, poległych w trakcie Wielkiej Wojny (1914–1918). Świątynię gruntownie odrestaurowano w latach 2000–2018.

Anna Maj

Parafia ewangelicko-augsburska w Toruniu, ul. Strumykowa 10, 87-100 Toruń

 GPS: 53.013157, 18.606131

18. WAŁDOWO

wieś w powiecie świeckim, gmina Pruszcz

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, filialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

i

św.

Andrzeja Boboli

Niewielka wieś wraz z dobrami rycerskimi była w zdecydowanej większości zamieszkana przez katolików. Ich kościół parafialny znajdował się podówczas w Niewieścinie. Na miejscu, w Wałdowie nie posiadali nawet kaplicy. W połowie lat 80. XIX wieku na około 200 mieszkańców zaledwie 10 proc. było ewangelikami. Tymczasem w 1886 roku majątek za sprawą Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej został nabyty od Augusty Schmidt z domu Kummer i stał się własnością domu królewskiego. Komisja, dążąc do przyciągnięcia osadników, podejmowała rozmaite działania inwestycyjne. W przypadku Wałdowa zapadła decyzja o wybudowaniu świątyni dla ewangelików wraz z plebanią i towarzyszącymi jej obiektami gospodarskimi. Pod budowę wybrano działkę usytuowaną przy drodze, która prowadziła od głównego traktu Pruszcz – Niewieścin do dworu. Jako czas powstania kościoła podawany był dotychczas przełom XIX i XX stulecia. Jednak ukończoną nową budowlę wspomnieli Otto Sarrazin

i Friedrich Schultze w artykule, który ukazał się 1 kwietnia 1905 roku. Stąd też wiemy, że prace przy jego wznoszeniu trwały półtora roku. Za budowę odpowiadał regencyjny radca budowlany Paul Fischer, który był też autorem projektu. Nad przebiegiem prac czuwali ówcześni regencyjni kierownicy budowy najpierw Walter Baller, a później Till. Natomiast nadzór nad całym procesem projektowania, budowania, wyposażania, zakończonym 19 czerwca 1905 roku przekazaniem świątyni przez Komisję w ręce parafii, sprawował z ramienia Ministerstwa Robót Publicznych w Berlinie krajowy inspektor budownictwa, architekt Oskar Hoßfeld.

Kościół, zwrócony frontem do drogi, otrzymał zwartą, asymetryczną bryłę zaakcentowaną boczną, masywną wieżą o podstawie kwadratu, wbudowaną między korpus nawy i skrzydło. Wejście główne do świątyni, poprzedzone schodkami i ujęte portalem z piaskowca, projektant umieścił w wieży, w przyziemiu której znalazła się kruchta ze schodami prowadzącymi na empory. Świątynia utrzymana w neorenesansowej stylistyce otrzymała charakterystyczny cokół z regularnych ciosów granitowych oraz gzymsy i obramienia portali wykonane z jasnokremowego piaskowca. Fasadę powyżej gładkiej

ściany nawy zwieńczył efektowny szczyt, którego forma została powtórzona w elewacji bocznej, ponad ramieniem skrzydła. Wieża nakryta została ciekawie ukształtowanym dachem namiotowym o esowato wygiętych połaciach. W podstawę każdej z połaci wpięty został półkolisty szczycik z kolistą tarczą zegara wskazującego czas na cztery strony świata.

Ten nieduży wiejski kościółek otrzymał wnętrze z nawą główną zamkniętą trójbocznym prezbiterium skierowanym na zachód i skrzydłem bocznym nadającym mu układ dwunawowy. Nawa została nakryta sklepieniem o drewnianej konstrukcji w formie kolebki pozornej o obniżonym łuku, wzmocnionej parą gurtów. W zamknięciu nawy na wysokości wieży oraz w skrzydle wbudowane zostały drewniane empory podwieszone na murowanych wspornikach i wsparte na drewnianych słupach zdobionych skośnymi i poziomymi nacięciami. Dekoracji empor dopełniła polichromia. Otwory okienne wypełniły wielobarwne witraże o motywach geometryczno-floralnych. Dzięki sygnaturze widniejącej na jednym z nich wiadomo, że zostały dostarczone przez pracownię artystyczną Richarda Schleina z Zittau (Żytawy). Finansująca budowę Komisja Kolonizacyjna dla Prus Zachodnich i Poznania zadbała też, aby świątynia wyposażona została w organy. Wykonał je w 1905 roku poznański organmistrz Albert Emil Polcyn (Polzin). W 1945 roku kościół, dotychczas pozostający w rękach ewangelików, został włączony jako filialny w strukturę parafii rzymskokatolickiej w Pruszczu, której częścią Wałdowo stało się w 1929 roku po wydzieleniu jej z parafii w Niewieścinie. Z czasem stan techniczny poewangelickiego budynku doprowadził do wyłączenia go z użytkowania. Jednak

starania o utrzymanie zabytku w pierwotnym kształcie przyczyniły się do pozyskania funduszy, które umożliwiły podjęcie prowadzonego etapami, kompleksowego remontu konserwatorskiego.

Warto wspomnieć, że na południe od kościoła wznosi się dom mieszkalny (nr 48), niegdyś pełniący funkcję tzw. pastorówki, a jeszcze dalej na południowy zachód gęstwina drzew skrywa relikty dawnego cmentarza ewangelickiego.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Parafia pw. Trójcy św., pl. Jana Pawła II 1, 86-120 Pruszcz, Wałdowo 36 (kościół)

 GPS: 53.324046, 18.226295

WAŁDOWO

19. WĄBRZEŹNO

miasto powiatowe

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Matki Bożej Królowej Polski

Początkowo ewangeliccy osadnicy mieszkający w Wąbrzeźnie należeli do parafii w Radzyniu Chełmińskim. W latach 20. XIX wieku z inicjatywy burmistrza policyjnego Schirrmachera rozpoczęto zbiórkę funduszy na budowę w mieście kościoła ewangelickiego. W 1833 roku król Prus Fryderyk Wilhelm III przeznaczył na ten cel przeszło 2700 talarów. Budowę rozpoczęto w 1835 roku na działce przekazanej przez władze Wąbrzeźna. Trwała ona kilkanaście miesięcy, a kościół uroczyście poświęcono pod koniec 1836 roku. Świątynię wystawiono na rzucie prostokąta. Nie miała ona wieży ani dzwonów.

W kolejnych latach liczebność ewangelików w mieście znacznie wzrosła. W zaistniałej sytuacji w listopadzie 1852 roku w Wąbrzeźnie powołano oddzielną parafię ewangelicką. Oprócz miasta objęła swoim zasięgiem także okoliczne wsie. W sierpniu 1854 roku pierwszym proboszczem w Wąbrzeźnie został pastor Weckwarth. Podjął on starania o budowę wieży kościelnej. Prace rozpoczęto w 1863 roku, a zakończono zapewne w następnym roku. Ogólny koszt budowy wyniósł około 5 tys. talarów. W rezultacie od zachodu wzniesiono wysoką wieżę liczącą 114 stóp (ponad 35 m) oraz dwa niskie, flankujące ją aneksy, w których umieszczono klatki schodowe. Drugim proboszczem parafii w Wąbrzeźnie był pastor Julius Doliva. W 1898 roku został on mianowany superintendentem nowo utworzonego okręgu kościelnego. Ksiądz Doliva przyczynił się

do kolejnej rozbudowy kościoła. Jej projekt przygotował regencyjny mistrz budowlany Bode z Torunia. Prace rozpoczęto w 1899 roku. W ich wyniku do pierwotnej bryły korpusu nawowego dostawiono prezbiterium, zakrystię, otwartą przestrzeń z emporą oraz kruchty. W ten sposób liczba miejsc siedzących w świątyni zwiększyła się z 600 do 800.

W 1936 roku ewangelicy z Wąbrzeźna obchodzili jubileusz 100-lecia budowy kościoła. Z tej okazji wnętrze zostało odmalowane. Główna uroczystość upamiętniająca rocznicę wzniesienia świątyni odbyła się 18 października.

Po II wojnie światowej kościół przeszedł na własność parafii katolickiej. Stał się wówczas świątynią filialną pw. Matki Bożej Królowej Polski. W 1987 roku utworzono przy nim oddzielną parafię.

Kościół znajduje się przy pl. Jana Pawła II, czyli wąbrzeskim rynku staromiejskim. Elementem wyróżniającym świątynię jest wspomniana wcześniej smukła, strzelista wieża zegarowa, która pozytywnie dominuje nad okolicą. Została ona wystawiona na planie prostokąta, jednak w wyższych partiach zyskuje kształt ośmioboku. W przyziemiu

wieży umieszczono, zamknięte półkoliście, wejście główne.

Kościół ma układ trójnawowy. Korpus świątyni dzielą słupy, na których wspiera się strop. Empory boczne zostały rozebrane po II wojnie światowej.

Oprócz ołtarza głównego w kościele znajdują się również ołtarze boczne, pochodzące z początku XX wieku. Wystrój świątyni wzbogacają też trzy zabytkowe witraże umieszczone w prezbiterium. Pierwszy z nich, usytuowany pośrodku, z wizerunkiem Jezusa, został zaopatrzony fragmentem Ewangelii według św. Mateusza. Dwa kolejne przedstawiają odpowiednio św. Piotra (po lewej) oraz św. Pawła (po prawej).

Od zachodu w kościele zachował się pierwotny chór. Jego balustradę zdobią płyciny z polichromiami, przedzielone profilowanymi słupkami. Na chórze od 2024 roku znajdują się zabytkowe organy z około 1910 roku, wybudowane przez firmę Abbott & Smith z Leeds. Zostały one sprowadzone z anglikańskiego kościoła św. Barnaby w Hightown w Wielkiej Brytanii.

Należy również zaznaczyć, że przez ponad sto lat w świątyni ewangelickiej w Wąbrzeźnie znajdował się obraz Chrystus na Górze Oliwnej wykonany

WĄBRZEŹNO

przez włoskiego malarza Daniele Crespiego. Dzieło to zostało przekazane parafii ewangelickiej przez króla Prus Fryderyka Wilhelma III. Jednak po II wojnie światowej obraz najpierw przeniesiono do kościoła pw. śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Więcborku, a obecnie jest przechowywany w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie.

Krystian Strauss

Parafia pw. Matki Bożej Królowej Polski, pl. Jana Pawła II 22, 87-200 Wąbrzeźno

 GPS: 53.279848, 18.948103

20. WIELKIE ŁUNAWY

wieś w powiecie chełmińskim, gmina Chełmno

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny

Historia wsi sięga średniowiecza. Po raz pierwszy wzmiankowano ją w 1222 roku jako Lunau. W czasach krzyżackich weszła w skład patrymonium miasta Chełmna. W drugiej połowie XIV wieku część wsi stała się dobrami rycerskimi. Rozwój konfesji protestanckich w Wielkich Łunawach wiąże się nie tyle z przenikaniem protestantyzmu z innych miejscowości Prus Królewskich, co z osadnictwem na prawie olęderskim. Na przeszkodzie naturalnemu szerzeniu się reformacji w okolicach Chełmna stała kapituła biskupstwa chełmińskiego, która skutecznie przeciwdziałała jej rozwojowi w mieście i do pewnego stopnia w obrębie jego patrymonium. Dlatego funkcjonowanie wspólnot protestanckich w mieście i jego okolicach możliwe było tylko tam, gdzie tolerowana była wolność wyznania. Tę zaś gwarantowano jedynie osadnikom mającym meliorować i uprawiać niewykorzystywane dotąd grunty. W ten sposób na przełomie XVI i XVII wieku do domen miejskich wokół Chełmna, w tym do Wielkich Łunaw, zostali sprowadzeni pierwsi menonici. Osadnictwo olęderskie rozwijało się we wsi do końca XVIII wieku, aczkolwiek od drugiej połowy XVII wieku osadnikami najczęściej byli luteranie. Po 1815 roku państwo pruskie przestało być atrakcyjne dla menonitów, którzy rozpoczęli migracje do Rosji. W 1824 roku władze Chełmna wypowiedziały umowy dzierżaw ziemi menonitom i do końca lat 20. XIX wieku wyprzedało ją lub wydzierżawiło

innym osadnikom. W tym czasie rozpoczął się naturalny rozwój konfesji ewangelickiej w gminach należących do Chełmna. U progu drugiej połowy XIX wieku wiejska społeczność ewangelicka była na tyle silna, że 20 września 1855 roku władze, za wstawiennictwem okolicznego ziemiaństwa, erygowały parafię ewangelicką w Wielkich Łunawach. Powstała ona w wyniku podziału wspólnoty chełmińskiej i objęła kilkanaście wsi.

Wówczas rozpoczęły się starania parafii ewangelickiej o zbudowanie kościoła. Jeden z okolicznych właścicieli ziemskich zobowiązał się do

nieodpłatnego przekazania gruntów pod budowę kościoła i pastorówki. Swoją przychylność w tej materii okazały też władze regencyjne, ale mimo zaangażowania wielu czynników parafia nie wystawiła kościoła. Na przeszkodzie stanęły kwestie fiskalne i projektowe. Pierwsze prace (porządkowe) na placu budowy podjęto w 1876 roku. Projekt budowy został zaakceptowany jednak dopiero w 1879 roku. Natomiast wznoszenie świątyni rozpoczęto w sierpniu kolejnego roku. Obiekt poświęcono 2 kwietnia 1882 roku, w Niedzielę Palmową. Projekt wykonał regencyjny radca budowlany Kozłowski, który nadzorował rozpoczynającą się budowę, natomiast późniejszymi jej etapami zawiadywał inspektor budowlany Bauer z Chełmna.

Kościół wzniesiono w stylu neoromańskim. Zaprojektowano go na rzucie prostokąta z kwadratową wieżą z przybudówkami od południowego zachodu i trójbocznie zamkniętym prezbiterium na północnym wschodzie. Obiekt wznosi się na kamiennej podmurówce. Bryłę kościoła zdominowała masywna, frontowa, nakryta czterospadowym dachem wieża. W jej dolnej partii wyróżnia się ograniczony łukiem pełnym uskokowy portal wejściowy i okno w takimż obramieniu, ponad którym widnieje płycina z tarczą zegara. W ostatniej, wydzielonej gzymsem, kondygnacji wieży uwagę przyciągają otwory z wiatrownicami. Ściany wieży wieńczą ujęte w gzymsy trójkątne szczyty z kolistymi, uskokowymi płycinami. Korpus świątyni, nakryty dwuspadowym dachem, tworzą cztery symetryczne przęsła. Jej oszczędne elewacje zdobi fryz podokapowy. Obniżone względem korpusu prezbiterium w górnej partii elewacji otrzymało okna zbieżne z całością i tożsamy fryz. Nakryto je dachem trójspadowym zwieńczonym ozdobnym szczytem. Świątynia została zaprojektowana tak, aby mogła pomieścić 2 tys. osób. W jej przestrzeni zachowały się empory wraz z chórem, na którym klasycyzujący prospekt organowy stanowi oprawę instrumentu wykonanego przez Maxa Bannicke z Lipska. Z dawnego wystroju ostały się również ławki, kamienna posadzka oraz witraże. Te ostatnie zasługują na szczególną uwagę. Ornamentalne witraże wypełniają każde

z półkoliście zamkniętych okien kościoła. Otrzymały one prosty maswerkowy podział, jednolitą barwę szkieł otokowych – zieloną lub fioletową, a w górnej, owalnej części zostały wyróżnione sześcioramienną gwiazdą. Świątynia służyła ewangelikom do początku 1945 roku. Po II wojnie światowej parafia ewangelicka w Wielkich Łunawach nie odrodziła się, a kościół został opuszczony. W 1946 roku przekazano go w użytkowanie katolikom, a następnie poświęcono pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Na własność Kościoła rzymskokatolickiego został przekazany w listopadzie 1955 roku. Samodzielną parafię erygowano 15 kwietnia 1973 roku. Od tego czasu wystrój świątyni nabiera cech swoistych dla obecnej konfesji. W grudniu 2015 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków.

Adam Szefer

Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Wielkie Łunawy 11, 86-200 Chełmno  GPS: 53.386471, 18.614520

21. WŁOCŁAWEK

miasto na prawach powiatu

Kościół ewangelicko-augsburski

Pierwsi ewangeliccy osadnicy przybyli do Włocławka po II rozbiorze Polski. Byli to pruscy urzędnicy i żołnierze miejscowego garnizonu, a następnie rzemieślnicy i kupcy. Kolejny napływ ludności niemieckiej do miasta nastąpił po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 roku.

Początkowo nabożeństwa dla ewangelików odprawiano w drewnianym katolickim kościele pw. św. Stanisława. Świątynia ta została jednak rozebrana w 1818 roku. Ewangelicy wystąpili wówczas do władz Królestwa Polskiego z prośbą o przekazanie na cele modlitewne drewnianego kościoła katolickiego pw. św. Wojciecha. Ostatecznie przejęli go, za zgodą biskupa kujawskiego, w 1821 roku. Jednocześnie przystąpiono do organizacji parafii ewangelickiej, która z uwagi na problemy finansowe została powołana dopiero w 1829 roku. Kościół św. Wojciecha był niewielkim obiektem, który mógł pomieścić do 200 osób. Dodatkowo wymagał częstych napraw. W związku z tym już pod koniec lat 30. XIX wieku podjęto działania w kierunku budowy nowej świątyni. W 1850 roku zmarł właściciel dóbr Siewiersk, Fryderyk Wilhelm Cords. W swoim testamencie zapisał on m.in. fundusze na budowę kościoła ewangelickiego we Włocławku. Z powodu konfliktu sądowego z jego rodziną parafia uzyskała zapisany datek dopiero w latach 70. XIX wieku. Jednak już na przełomie 1869 i 1870 roku powstał pierwszy projekt nowej świątyni, autorstwa znanego architekta Franciszka Tournellego. W późniejszych latach plan ten był modyfikowany. Ostateczny projekt powstał w 1877 roku. Rozebrano wówczas drewniany kościół św. Wojciecha, a 18 lipca uroczyście wmurowano

kamień węgielny pod budowę nowej świątyni. Pracami kierował inżynier powiatu włocławskiego Roman Fijałkowski. Wydatki związane z budową szacowano początkowo na niemal 19 tys. rubli. Ostatecznie koszt wystawienia świątyni oraz nowego domu parafialnego wyniósł ponad 28 tys. Kwota ta była dla gminy ewangelickiej dużym obciążeniem. Chcąc zebrać fundusze, zorganizowano zbiórkę wśród wiernych. Parafia otrzymała też zasiłek od władz państwowych oraz sprzedała budynek dawnej szkoły. Uzyskane środki, wraz z datkiem pozostawionym przez Cordsa, okazały się niewystarczające, dlatego też parafia zaciągnęła kredyt. Budowa trwała cztery lata. Uczestniczyli w niej rzemieślnicy z Włocławka, Bydgoszczy i Torunia. Poświęcenie kościoła odbyło się 25 października 1881 roku. Na początku XX wieku zamierzano go rozbudować. Pomysł ten nie został jednak zrealizowany. Z kolei w okresie międzywojennym pastor Hugo Wosch planował renowację wnętrza świątyni.

Pod koniec II wojny światowej, w styczniu 1945 roku, żołnierze armii niemieckiej ostrzelali z wieży kościoła żołnierzy radzieckich znajdujących się na pl. Wolności. Rosjanie dwukrotnie wystrzelili w ich kierunku z czołgu. W wyniku tego wieża kościoła uległa zniszczeniu. W latach 1947–1951 została jednak odbudowana.

Po II wojnie światowej na terenie parafii pozostało około 600 ewangelików. W późniejszym czasie wielu parafian zdecydowało się na emigrację z Polski. W okresie powojennym kościół był kilkakrotnie remontowany. W latach 2008–2009 wnętrze świątyni zostało poddane gruntownej renowacji. Kościół znajduje się przy ul. Brzeskiej, w pewnym oddaleniu od drogi. Jest częściowo zasłonięty przez drzewa. Został wybudowany z czerwonej cegły na planie prostokąta. Bryłę tworzy korpus nawowy poprzedzony kruchtą i zamknięty pięciobocznym prezbiterium z przyległą doń zakrystią z przedsionkiem. Świątynia została zaprojektowana w stylu neogotyckim, z wysokimi, ostrołukowymi otworami okiennymi. Fasada z trójkątnie zamkniętym portalem wejściowym i wysoką wieżą jest ozdobiona

m.in. dekoracją maswerkową i blankami. W wyniku przebudowy świątynia utraciła część sterczyn, inne, znajdujące się w narożach budynku, zostały obniżone.

W kościele zachowało się pierwotne neogotyckie wyposażenie z XIX wieku. Uwagę zwraca ołtarz z mensą ozdobioną od frontu chrystogramem oraz literami alfa i omega, na której stoi masywny metalowy krucyfiks, wykonany przez Bernharda Afingera z Berlina. W nastawie ze strzelistymi sterczynami umieszczono obraz Chrystus w Ogrójcu. Jest to kopia dzieła Paula Delaroche namalowana przez Kazimierza Mireckiego. Przed ołtarzem, po

lewej stronie, możemy zobaczyć ozdobną neogotycką ambonę. Z kolei po prawej, przed prezbiterium, na cementowym cokole stoi chrzcielnica wykonana z jednej bryły piaskowca. Wnętrze świątyni obiegają z trzech stron empory wsparte na ozdobnych słupach. W górnej części, nad nawami bocznymi, pomiędzy słupami widzimy dekoracje o formach maswerkowo-mauretańskich. Na chórze znajdują się oryginalne 19-głosowe organy wykonane przez firmę Schlag & Söhne ze Świdnicy. Zostały one poważnie uszkodzone w 1945 roku.

Zwiedzając kościół, warto również odwiedzić Lapidarium Ewangelików Włocławskich w przykościelnej kaplicy. Jest to stała wystawa, na której zaprezentowane zostały metalowe tablice trumienne z XIX wieku, odnalezione podczas remontu świątyni.

Krystian Strauss

Parafia ewangelicko-augsburska we Włocławku, ul. Brzeska 20, 87-800 Włocławek

 GPS: 52.657222, 19.065833

22. WŁOŚCIBÓRZ

wieś w powiecie sępoleńskim, gmina Sępólno Krajeńskie

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny

pw. śś. Józefa i Kazimierza

Pierwsi protestanci zostali odnotowani we Włościborzu w XVIII wieku. Nie była to jednak duża społeczność. W XIX wieku Włościbórz dzielił się na wieś oraz dobra rycerskie. Majątek, co najmniej od 1850 roku, należał do rodziny Wegnerów. Dobra te oprócz Włościborza obejmowały też dwa folwarki: Włościborek oraz Męczychudobę. W 1889 roku majątek kupił Józef Prądzyński ze Skarpy. W 1894 roku sprzedał go Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej za 600 tys. marek z powodu problemów finansowych wynikających z nieurodzaju. Dobra ziemskie zostały wówczas rozparcelowane na 64 działki dla niemieckich osadników. Następnie teren ten przyłączono do gminy wiejskiej.

Początkowo ewangelicy z Włościborza należeli do parafii w Sępólnie Krajeńskim. Budowa kościoła rozpoczęła się prawdopodobnie w 1897 roku. Wraz z końcem kolejnego roku świątynia była gotowa i poświęcona. Jednak oddzielna nowa parafia powstała dopiero 31 marca 1901 roku. Oprócz Włościborza w jej skład weszły również: Skarpa, Zalesie, Komierowo, Komierówko i Wałdowo. Pierwszym pastorem został ks. Wilhelm Schwandt. W 1906 roku do parafii należało około 1300 wiernych. Kilka lat później kościół został prawdopodobnie przebudowany.

Po przyłączeniu części powiatu złotowskiego do państwa polskiego wielu niemieckich mieszkańców opuściło te tereny. W 1932 roku parafia ewange -

licka we Włościborzu liczyła niespełna 650 osób. W tym czasie niektóre z nich stworzyły wspólnotę zielonoświątkowców. Na jej czele stanął pastor Paul. Od 1945 roku świątynia przez pewien czas służyła jako magazyn. W 1947 roku została przekazana parafii rzymskokatolickiej pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Wałdowie jako kościół filialny. Następnie została powtórnie poświęcona. Zyskała wówczas wezwanie śś. Józefa i Kazimierza. Kościół został wybudowany w stylu neogotyckim na planie zbliżonym do prostokąta. Nie znamy nazwiska jego projektanta. Jest to świątynia dwunawowa z prezbiterium od wschodu, do którego przylega zakrystia z przedsionkiem. Elewacja frontowa kościoła jest zróżnicowana. Jej dominantę stanowi wysoki masyw wieżowy, do którego od północy przylega niewielka wieżyczka kryjąca klatkę schodową, a z drugiej strony niewysoki przedsionek. Od południowego zachodu całość została uzupełniona aneksem wieżowym z pięciospadowym dachem. Kościół zyskuje dużo uroku dzięki rzędowi trzech harmonijnych, trójkątnych szczytów ze sterczynami, współtworzących elewację południową.

Znajdujące się w masywie wieżowym wejście główne do świątyni zostało ujęte ostrołukowym, uskokowym portalem. We wnętrzu kościoła warto zwrócić uwagę na drewnianą ambonę stojącą po lewej stronie przed prezbiterium. Jest ona elementem pierwotnego wyposażenia świątyni. Zdobią ją płyciny z powtarzającym się, malowanym motywem roślinnym. Z czasów budowy świątyni pochodzą również ławki. Niegdyś część wnętrza pokrywała wielobarwna polichromia. Dodatkowo w prezbiterium widniał napis „Ein Herz / Ein Glaube” (Jedno serce / jedna wiara). Polichromia została najpewniej zamalowana wkrótce po 1945 roku. Z dawnego wystroju świątyni zachowały się natomiast trzy witraże znajdujące się w prezbiterium. Odwracając się w kierunku wyjścia, zobaczymy chór wspierający się na drewnianych, rzeźbionych podporach z mieczami. Jego balustrada została ozdobiona płycinami zamkniętymi łukami pełnymi. Na chórze znajduje się prospekt organowy, którego

WŁOŚCIBÓRZ

autor pozostaje nieznany. Niegdyś oprócz chóru w kościele istniała jeszcze dodatkowa empora, która wznosiła się nad nawą boczną. Została ona rozebrana po II wojnie światowej.

Co interesujące, w kościele zachował się dawny dzwon, który został odlany w 1898 roku w zakładzie

Gustava Colliera w Zehlendorf, obecnie dzielnicy Berlina.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Wałdowie, Wałdowo 113, 89-405 Wałdowo, 89-400 Włościbórz (kościół)

 GPS: 53.479591, 17.633209

23. WŁÓKI

wieś w powiecie bydgoskim, gmina Dobrcz

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Matki Bożej Królowej Polski

Włóki – nieduża wieś położona niedaleko Bydgoszczy, a w niej dwie świątynie o prostych, jedno -

wieżowych bryłach. Pierwsza, katolicka, została wystawiona z drewna z końcem XVII wieku. Druga, ewangelicka, murowana, jeszcze niedawno nie była postrzegana jako zabytek. A jednak ten skromny kościół, współcześnie służący katolikom, jest nim i zasługuje na uwagę.

Jego powstanie wiąże się z niemiecką kolonizacją, postępującą w czasach zaborów. Potęgowała ją działalność Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, która zabiegała, aby pozyskać chętnych do osiedlenia się na wykupionych ziemiach, a służyła temu m.in. działalność budowlana. Katolicy we Włókach mieli swoją świątynię. Jednak zaczęli osiedlać się tutaj i ewangelicy. Ich społeczność nie była zbyt liczna,

stąd inicjatywę wzniesienia dla nich kościoła podjęła wspomniana Komisja, przeznaczając na ten cel własne fundusze.

Przygotowaniem projektu, w 1906 roku, zajął się Paul Fischer, radca regencyjny i budowlany związany z Pruską Komisją Kolonizacyjną. Nadał on świątyni zwartą, symetryczną bryłę, zaakcentowaną od frontu wieżą, na podstawie kwadratu, zwieńczoną smukłym dachem w typie namiotowego. Korpus, nakryty dwuspadowym dachem z powiekami, zamknął od wschodu prostokątnym prezbiterium z zakrystią na jego przedłużeniu. Elewacje zostały posadowione na cokole z granitowych ciosów, powyżej którego otynkowano je na gładko. Skromny detal pojawił się tylko w strefie wieży zwieńczonej gzymsem podokapowym. W jej przyziemiu, w rozglifionym ościeżu, ograniczonym łukiem pełnym, umieszczono wejście główne. Natomiast w strefie górnej, w lekko wyróżnionej płycinie znalazł swoje miejsce, widoczny z daleka, zegar z kwadratowym cyferblatem, a nad nim otwór w opasce wypełniony drewnianą wiatrownicą. Forma nadana świątyni przez projektanta odróżniała ją od gotyckiej bryły kościoła katolickiego w pobliskim Dobrczu. Wnętrze tej niedużej świątyni otrzymało układ trójnawowy, będący wynikiem wbudowania w kor-

pus empor o drewnianej konstrukcji, wspartych na czworobocznych filarach. Partia środkowa została przesklepiona kolebką. W prezbiterium Fischer zaplanował usytuowanie charakterystycznego dla ewangelików ołtarza ambonowego, którego budowa miała odzwierciedlać równowagę pomiędzy słowem głoszonym przez kaznodzieję a sakramentami. Dodatkowo połączenie ołtarza z amboną w jedną strukturę zapewniało wiernym obecnym na nabożeństwie dobrą słyszalność i widoczność. W myśl projektu ołtarz o formach historyzujących, nawiązujących do neobaroku i neoklasycyzmu, otrzymał prostopadłościenną mensę oraz nastawę z uszakami, zwieńczoną trójkątnym naczółkiem wspartym na ujmujących partię środkową kompozytowych kolumnach o kręconych trzonach, oplecionych polichromowaną dekoracją w postaci winorośli ze złotymi gronami. Ów ołtarz główny, co cenne, przetrwał tylko w nieco zmienionym kształcie, m.in. w miejsce drzwi, przez które kapłan wchodził do zdemontowanego kosza ambony, wprawiony został obraz

autorstwa Leona Drapiewskiego (1885–1970), a na mensie ustawiono tabernakulum. Obraz, namalowany zapewne w latach 50. XX wieku, w nawiązaniu do wezwania nadanego kościołowi w chwili przejęcia go przez katolików, ukazuje całopostaciowe wyobrażenie tronującej Madonny z Dzieciątkiem, inspirowane obrazem Matki Bożej Częstochowskiej. Korony na głowach i ryngraf z białym orłem w dłoni Maryi wskazują, że jest to przedstawienie Królowej Polski. Ołtarz był całkowicie przemalowany. Jednak ostatnio, w wyniku prac konserwatorskich, nie tylko odzyskał pierwotną kolorystykę, ale i utracone wcześniej uszaki. Tym samym obraz przybrał efektowną, współgrającą z nim kolorystycznie, oprawę.

Warto jeszcze wspomnieć, że w kościele, co rzadkie, zachowały się w zamknięciu naw bocznych pod emporami piece grzewcze o metalowej konstrukcji z czasu budowy. Współcześnie jeden z nich

przesłonił nowo ustawiony ołtarz boczny z obrazem i relikwiarzem św. Szarbela.

Świątynia w rękach ewangelików pozostała do końca II wojny światowej. Po jej zakończeniu jako kościół filialny przeszła we władanie parafii rzymskokatolickiej w Dobrczu. Natomiast 6 lutego 1992 roku, wraz z utworzeniem we Włókach parafii, status kościoła podwyższony został do rangi parafialnego.

Zadbane, zabytkowe wnętrze, z odrestaurowanymi ołtarzem głównym i emporami, oddaje jego dawny charakter, wpisując się w układ liturgii katolickiej.

Bogna Derkowska-Kostkowska

Parafia pw. Matki Bożej Królowej Polski, Włóki 43, 86-022 Dobrcz

 GPS: 53.250479, 18.1817269

24. WSZEDZIEŃ

wieś w powiecie mogileńskim, gmina Mogilno

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. św. Andrzeja Boboli

Wszedzień jest wsią, której początki sięgają czasów średniowiecza. Miejscowość wymieniana jest po raz pierwszy w tzw. Falsyfikacie mogileńskim jako własność klasztoru Benedyktynów w Mogilnie. W drugiej połowie XIX wieku miejscowe dobra należały do rodziny Mathesów. W 1885 roku powiatowa kasa oszczędności w Mogilnie zakupiła je za 662 tys. marek. W tym czasie majątek oraz wieś zamieszkiwało łącznie 329 osób, w tym 90 ewangelików. W 1899 roku miejscowe dobra zostały kupione, a następnie rozparcelowane przez Pruską Komisję Kolonizacyjną, z przeznaczeniem na działki dla niemieckich osadników. Początkowo ewangelicy z Wszednia należeli do parafii w Mogilnie, jednak już w 1903 roku podjęto pierwsze działania zmierzające do utworzenia odrębnej parafii oraz budowy kościoła i pastorówki. Nabożeństwa odbywały się pierwotnie w szkole ewangelickiej. W lutym 1904 roku królewski budowniczy regencyjny Wilhelm Pabst wykonał projekt kościoła. W pierwszej kolejności rozpoczęto jednak budowę plebanii. W lutym 1905 roku budynek był gotowy w stanie surowym, a następnie został wykończony. W 1906 roku we Wszedniu funkcjonowała już rada parafialna, której przewodniczył pastor Johannes Kanitz z Kołodziejewa. W tym czasie zrezygnowano z budowy świątyni według projektu Pabsta. Wraz z początkiem 1907 roku utworzona została oddzielna parafia, a w marcu tego roku budowniczy regencyjny Wilhelm Rettig sporządził nowy projekt kościoła. Warto przy tym dodać, że

wcześniej przygotował on również plany, wykazującej pewne podobieństwo, świątyni w sąsiednim Kołodziejewie. Oficjalne pozwolenie na budowę kościoła we Wszedniu otrzymano w czerwcu 1907 roku. Jego wystawienie było możliwe dzięki znacznej dotacji państwowej w wysokości niemal 40 tys. marek. Prace trwały rok, a ich odbiór nastąpił 20 sierpnia 1908 roku. Kościół został poświęcony 23 września 1909 roku.

Pierwszym pastorem we Wszedniu był Paul Krüger, który w 1925 roku przeniósł się do Nowogrodu Bobrzańskiego. W kolejnych latach parafia nie miała własnego proboszcza. W tym czasie posługę duszpasterską sprawowali pastorzy z niedalekiej Dąbrówki. Świątynia pozostawała własnością ewangelików do zakończenia II wojny światowej. W 1945 roku kościół został przekazany społeczności katolickiej, a w 1950 roku otrzymał wezwanie św. Andrzeja Boboli. W tym czasie świątynia była filią parafii pw. św. Jana Apostoła w Mogilnie. W 1958 roku we Wszedniu został utworzony ośrodek duszpasterski, a w 1969 roku przekształcono go w parafię katolicką.

Kościół znajduje się na terenie dawnego folwarku Wszedzień. Został wzniesiony w stylistyce wczesnego modernizmu z elementami neobaroku. Świątynię cechuje zwarta bryła. Do jednonawowego korpusu z trójbocznie zamkniętym prezbiterium przylegają dwie kruchty, okazały masyw wieżowy oraz zakrystia. Dekoracja poszczególnych elewacji jest bardzo oszczędna. Wejście główne zostało ujęte parami pilastrów, elewacje zdobią też płyciny oraz lizeny. Kościół zyskuje niewątpliwy urok dzięki łamanej połaci dachowej z oknami w typie „wolego oka”.

W prezbiterium świątyni możemy zobaczyć wielobarwny witraż ze sceną zesłania Ducha Świętego, wokół którego znajdowała się wcześniej polichromia z dwoma aniołami oraz okiem opatrzności. We wnętrzu kościoła uwagę przykuwa jednak przede wszystkim drewniany, dekoracyjny, polichromowany chór muzyczny. Jest on wsparty na dwóch słupach z profilowanymi głowicami oraz konsolko -

wymi wspornikami z motywem palmety. Balustrada chóru została ozdobiona szeregiem wielobocznych płycin. Na chórze znajdują się 12-głosowe organy zbudowane w 1909 roku w fabryce organmistrza Paula Voelknera w Bydgoszczy. Z kolei na wieży zawieszone są dwa dzwony, z 1918 i 1928 roku.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Andrzej Boboli we Wszedniu, 88-300 Wszedzień, biuro parafialne: Parafia pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Mogilnie, ul. Jana Pawła II 3, 88-300 Mogilno  GPS: 52.701215, 17.955470

25. ŻNIN

miasto powiatowe

Kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny pw. Najświętszej Maryi Panny

Królowej Polski

Ewangelicy w Żninie byli obecni od czasów I rozbioru Rzeczypospolitej. Początkowo nie posiadali własnego kościoła i swoje nabożeństwa odprawiali m.in. w ewangelickiej szkole, postawionej w 1820 roku. W 1839 roku, dzięki fundacji króla Fryderyka Wilhelma III, powstał pierwszy, niewielki kościół ewangelicki. Wybudowano go na parceli po dawnym klasztorze Dominikanów, których zakon uległ kasacie w 1819 roku, a zabudowania rozebrano. W 1848 roku została powołana pierwsza parafia protestancka w Żninie. Na początku XX wieku, w związku z rosnącymi potrzebami gminy ewangelickiej, rozpoczęto starania o wzniesienie budynku mogącego pomieścić większą liczbę wiernych. Środki na budowę nowego kościoła pozyskano z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Najwyższej Rady Kościoła Ewangelickiego w Berlinie, Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej oraz z dochodów z rozbiórki starej świątyni, pożyczek i dochodów własnych parafii. Budowę wspierali: burmistrz Żnina, miejscy rajcy, przedsiębiorcy i właściciele ziemscy. 16 czerwca 1909 roku wmurowano kamień węgielny. Rok później, 19 października, nastąpiło poświęcenie kościoła, w trakcie którego klucze do budynku przekazał powiatowy budowniczy Schlochhauer. Projekt świątyni powstał zapewne w kręgu architekta Oskara Hoßfelda. Kościół posiadał 620 miejsc siedzących. Przybrał popularną i często wykorzystywaną na obszarze Cesarstwa Niemieckiego stylistykę neogotycką. Wzniesiony z cegły

licówki, masywny, orientowany budynek na planie prostokąta, z ośmioboczną wieżą, ze szkarpami i z ceramicznymi detalami architektonicznymi, został zamknięty trójbocznie od wschodu. Oktagonalna wieża, zryzalitowana względem korpusu kościoła, została zwieńczona trójkątnymi szczytami, które układają się w kształt korony. Gotycyzujący charakter nadaje budynkowi również ceglany fryz arkadkowy, otwory okienne i drzwiowe, zamknięte od góry ostrym łukiem, oraz drzwi z dekoracyjnymi metalowymi okuciami.

Wnętrze składa się z jednoprzęsłowej nawy przekrytej kolebką dekorowaną ornamentem roślinnym oraz tradycyjnej drewnianej empory i chóru muzycznego. Prezbiterium zostało sklepione krzyżowo-żebrowo. Znajdują się tu trzy witraże, które mają za zadanie wprowadzać światło w sakralną przestrzeń – ciepłe kolory tworzą atmosferę domu Bożego, edukują i utrwalają wiedzę biblijną. Dwa z nich, umieszczone po lewej i prawej stronie ołtarza, przedstawiają sceny Zmartwychwstania oraz Wniebowstąpienia. Niestety nie są sygnowane. Kruchtę nakrywa sklepienie gwiaździste. W kościele zadbano również o system grzewczy. Pod prezbiterium zachowała się piwnica, dawniej mieszcząca kotłownię oraz wyloty ciepłego powietrza w stopniach przed prezbiterium. Oryginalnie zachowana balustrada empory została pokryta 43 płycinami, bogato dekorowanymi florystyczno-ornamentalnie. W płycinach znajdują się różne fantastyczno-symboliczne kwiaty, obrazujące ewangelickie prawdy wiary. W latach 2005–2006 empora została poddana konserwacji i dzięki pracy dr. Solida Lima z Torunia odzyskała swój pierwotny wygląd. Na części chórowej empory znajdują się organy, bardzo ważne dla ewangelickiej liturgii. Prospekt żniński, pochodzący z 1909 roku, wykonała bydgoska firma Paula Voelknera. W 2012 roku miała miejsce konserwacja jego polichromii (przez wspomnianego dr. Lima), a pięć lat później organmistrz Marek Cepke z Wronek przeprowadził naprawę mechanizmu organowego.

Kościół był w posiadaniu ewangelików do 2 maja 1945 roku, kiedy to został przekazany parafii rzym-

skokatolickiej. Od tego czasu sukcesywnie przystosowywano go do liturgii katolickiej. W nowym wyposażeniu kościoła znalazły się obiekty należące niegdyś do żnińskiego konwentu dominikanów. W ołtarzu bocznym na północnej ścianie prezbiterium możemy zobaczyć obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, tzw. Gankowej, namalowany prawdopodobnie w drugiej połowie XVII wieku, pochodzący pierwotnie z klasztoru dominikańskiego.

W 1964 roku jeden z mieszkańców Żnina odkrył u siebie w domu figurę św. Dominika, która funkcjonowała u niego jako próg. Na szczęście dostrzegł wyjątkowość zabytku i przekazał ją do żnińskiego kościoła. Ksiądz Stanisław Talaczyński (proboszcz parafii w latach 2001–2017) doprowadził do jej konserwacji i obecnie rzeźba jest eksponowana w szczycie bocznego ołtarza.

Nad współczesną mensą ołtarzową znajduje się barokowy krucyfiks o trójlistnie zakończonych ramionach krzyża, zapewne z końca XVII lub początku XVIII wieku. Postać Jezusa przedstawiona została realistycznie, z grymasem głębokiego bólu na twarzy i naturalistycznym ciałem. Obiekt, wydobyty z magazynu Muzeum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, trafił do kościoła w 2001 roku z inicjatywy ks. Talaczyńskiego i prawdopodobne jest, że również pochodzi z dawnego kościoła dominikańskiego.

Od 2001 roku w żnińskiej świątyni systematycznie prowadzone są remonty i prace konserwatorskie.

Odrestaurowano drewniane sklepienie kolebkowe, a cały kościół zyskał terakotową posadzkę.

Anna Maj

Parafia pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski, ul. Lewandowskiego 15, 88-400 Żnin

 GPS: 52.848909, 17.725002

Bibliografia

– wybór ważniejszych pozycji

Zbiory Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu; Delegatury w Bydgoszczy; Delegatury we Włocławku

Karty Ewidencyjne Zabytków Architektury i Budownictwa:

Kościół ewangelicki, ob. filialny rzymsko-katolicki p.w. Matki Boskiej Królowej Polski [Brodnica], oprac. E. Jaszewska 2006.

Kościół ewangelicki p.w. św. Jana Apostoła, ob. rzym.-kat. parafialny, ob. św. Wojciecha [Bydgoszcz], oprac. P. Winter, K. Milanowski 1999.

Kościół ewangelicki p.w. śś. Piotra i Pawła, ob. rzym-kat. parafialny [Bydgoszcz], oprac. K. Bartowski, E. Okoń, 1993.

Kościół ewangelicko-augsburski p.w. Zbawiciela [Bydgoszcz], oprac. K. Bartowski 2005

Kościół poewangelicki p.w. Matki Boskiej Bolesnej [Dębowa Łąka], oprac. K. Milanowski 2004.

Kościół p.w. św. Krzyża [Górsk], oprac. M. Arszyński 1965.

Kościół Ewangelicki, ob. parafialny rzymsko-katolicki p.w. Niepokalanego Serca NMP [Grudziądz], oprac. E. Jaszewska 2005.

Kościół par. p.w. św. Krzyża [Inowrocław], oprac. B. Chojnacka, G. Chojnacki 2004.

Kościół ewangelicki [Lipno], oprac. P. Dębicki 1993.

Kościół ewangelicki, ob. katolicki parafialny p.w. św. Maksymiliana Kolbe [Pęperzyn], oprac. Z. Wernerowska 1997.

Kościół ewangelicko-augsburski [Rypin], oprac. P. Dębicki 1992.

Kościół parafialny Niepokalanego Serca Maryi [Sośno], oprac. J. Wajda, A. Tertel 2000.

Kościół ewangelicki, ob. rzym.-kat. p.w. św. Ducha i św. Stanisława Kostki [Toruń], oprac. E. Burchat 1993.

Kościół ewangelicko-augsburski św. Szczepana (d. ewangelicko-reformowany) [Toruń], oprac. J.M. Arszyńska, M.R. Gogolin 2007.

Kościół ewangelicki ob. kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża i św. Andrzeja Boboli [Wałdowo], oprac. A. Majchrzak, B. Derkowska-Kostkowska 1995.

Kościół ewangelicki, kościół szkolny, ob. kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Królowej Polski [Wąbrzeźno], oprac. M. Stocka 1995.

Kościół ewangelicki, ob. parafialny rzymsko-katolicki pw. Wniebowzięcia NMP [Wielkie Łunawy], oprac. E. Jaszewska 2005.

Kościół ewangelicko-augsburski [Włocławek], oprac. P. Dębicki 1992.

Kościół ewangelicki ob. rzymskokatolicki filialny pw. św. Józefa i św. Kazimierza [Włościbórz], oprac. K. Strauss 2019.

Kościół poewangelicki, ob. parafialny p.w. św. Andrzeja Boboli [Wszedzień], oprac. B. Derkowska-Kostkowska, P. Winter 2017.

Zbór ewangelicki, ob. kościół rzymsko-katolicki p.w. Najświętszej Panny Marii Królowej Polski [Żnin], oprac.

P. Winter 2002.

Literatura

Beheim-Scharzbach Max, Hochenzollernsche Colonisationen. Ein Beitrag zu der Geschichte des preuβischen Staates und der Colonisation des östlichen Deutschlands, Leipzig 1874.

Birecki Piotr, Ewangelickie budownictwo kościelne w Prusach Zachodnich. Relacje między państwem a Kościołem ewangelicko-unijnym, Toruń 2014.

Derkowska-Kostkowska Bogna, Ismar Herrmann i jego budowle sakralne, [w:] Architektura miast IV. Materiały po konferencji. Architektura sakralna XIX i pierwszej połowy XX wieku, Bydgoszcz 2017, s. 115–128.

Der Kirchenbau des Protestantismus von der Reformation bis zur Gegenwart, herausgeb. Vereinigung Berliner Architekten, Berlin 1893.

Die Bau- und Kunstdenkmӓler der Provinz Westpreussen, H. VI–VII, Der Kreis Thorn, bearb. J. Heise, Danzig 1889.

Dyroff Stefan, Budownictwo sakralne Komisji Osadniczej w okolicach Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2005, z. 10, s. 104–112.

Ewangelicy w regionie kujawsko-pomorskim na przestrzeni wieków, red. J. Kłaczkow, Toruń 2020.

Garbaczewski Witold, Przedstawienie ośmiu godzin kanonicznych na polichromii kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Bydgoszczy, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 1998, z. 3, s. 111–122.

Goerke Otto, Der Kreis Flatow. In geographischer, naturkundlicher und geschichtlicher Beziehung dargestellt, Flatow 1918.

Heym Benno, Geschichte des Kreises Briesen und seiner Ortschaften, Briesen 1902.

Hoβfeld Friedrich Oskar, Stadt- und Landkirchen, Berlin 1905.

Hubatsch Walther, Die evangelischen General-Kirchenvisitationen in den Ost- und Westpreussen sowie Posen 1920 abgetrennten Kirchenkreisen, Göttingen 1971.

Jakóbczyk Witold, Pruska Komisja Osadnicza 1886–1919, Poznań 1976.

Kaczmarczyk Henryk, Parafia pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła, „Kalendarz Bydgoski”, R. 30, 1997, s. 180–182.

Karnoch Agathon, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreußen. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen dargestellt, Reidenburg 1890.

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Górsku. Sztuka i historia, red. S. Cendrowski, Górsk 2023.

Kłodawski Krzysztof, Z dziejów parafii ewangelicko-augsburskiego wyznania w Lipnie (od końca XVIII wieku do roku 1914), „Notatki Płockie”, 2008, nr 3 (216), s. 3–12.

Kuberska Inga, Architektura sakralna Bydgoszczy w okresie historyzmu, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 1998, z. 3, s. 61–82. Łyczak Bartłomiej, Funkcjonowanie cechowych warsztatów malarskich w osiemnastowiecznym Toruniu na przykładzie pracowni Daniela Ortmanna, [w:] Studia i materiały z dziedzictwa kulturowego Torunia i regionu, t. 1: Stare i nowe dziedzictwo Torunia, red. J. Raczkowski, Toruń 2013, s. 236–250.

Maercker Hans, Geschichte der lӓndlichen Ortschaften und der frei kleineren Stӓdte des Kreises Thorn, Serie: „Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens“, Danzig 1899–1900. Nawrot-Kuklińska Bożena, Protestantyzm i jego odbicie w sztuce. Na przykładzie epitafiów z kościoła Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku, „Roczniki Humanistyczne”, T. XXXIX–XI, z. 4, s. 45–80.

Pfarr-Almanach der Provinz Westpreuβen, Danzig 1897.

Plehn Hans, Geschichte des Kreises Strasburg in Westpreussen, Serie: „Materialen und Forschungen zur Wirschfts- und Verwaltungsgeschichte von Ost- und Westpreussen“, t. II, Leipzig 1906.

Rozwój przestrzenny i architektoniczny Nakła nad Notecią, red. R. Tomaszewski, Nakło 1999.

Rozynkowski Waldemar, Kościół katolicki w Grudziądzu w XVI wieku, seria: „Graudentum. Studia z dziejów Grudziądza i okolic”, t. 2, Grudziądz–Toruń 2020 s. 55–62.

Rypin. Szkice z dziejów miasta, red. M. Krajewski, Rypin 1994.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 11: Województwo Pomorskie, Warszawa 1926.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. II, Warszawa 1881.

Sośno na starej fotografii: gmina i ludzie, red. L. Skaza, seria: „Krajeńskie Zeszyty Historyczne”, Sępólno Krajeńskie 2003.

Walczyński Andrzej, Górsk i okolice od prehistorii do połowy XX wieku, Toruń 2005.

Werner Albert, Geschichte der evangelischen Parochieen in der Provinz Posen, Posen 1898.

Wojdak Ewelina, Nowoczesne koncepcje architektoniczne w bydgoskim budownictwie sakralnym na początku XX wieku, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2013, z. 17, s. 18–33.

Wojdak Ewelina, Postępowe idee protestanckiej architektury sakralnej w bydgoskim budownictwie kościelnym ostatniej ćwierci XIX w., „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2011, z. 16, s. 25–37.

Wultański Jerzy, Historia ewangelizmu brodnickiego, Brodnica 1998.

Włościbórz Włóki Wszedzień

Bydgoszcz

Nakło nad Notecią Górsk

Grudziądz

Wąbrzeźno

Dębowa Łąka

Brodnica

Włocławek

Lipno

Rypin