genius loci
genius loci
Biskupin w obiektywie
Daniela Pacha
Biskupin through the lens of Daniel Pach
Toruń 2023
PIOTR CAŁBECKI
Marszałek
Województwa
Kujawsko-Pomorskiego
W 2023 roku mija 90 lat, od kiedy z wód jeziora po 27 wiekach wyłoniła się słynna osada, która dziś jest najczęściej odwiedzanym muzeum archeologicznym w Polsce. Rocznie gości ponad 200 tysięcy osób, a informacje o Biskupinie znajdują się we wszystkich światowych encyklopediach.
Zdaniem badaczy „pierwsze życie” biskupińskiej osady trwało kilkadziesiąt lat. Zatem krócej niż dzieje odnalezionego i zrekonstruowanego w naszych czasach grodu. Choć powstała w ciągu zaledwie kilku lat, była olbrzymia. W otoczonej drewnianym wałem osadzie, w około stu chatach ustawionych w trzynastu rzędach wzdłuż równoległych, wyłożonych drewnem ulic mieszkało ponad osiemset osób. Większość drzew użytych do jej budowy ścięto zimą 738/737 przed narodzeniem Chrystusa, o czym wiemy dzięki badaniom dendrochronologów, którzy analizowali wiek dębów.
Dzieje osady na półwyspie Jeziora Biskupińskiego są pouczające dla nas, ludzi XXI wieku, dumnych z naszych technicznych osiągnięć. By zbudować gród, jego mieszkańcy wycięli około 200 hektarów lasu. W efekcie woda po deszczach, zamiast wsiąkać w runo, zaczęła spływać do jeziora i zatapiać osadę. Gdy dołączyło do tego wyjałowienie gleb, spowodowane intensywną uprawą, mającą wyżywić tak wielu ludzi, doszło do katastrofy ekologicznej. Jest to zastanawiająco zbliżone do problemów, z którymi zmaga się obecnie nasza planeta. Po kilkudziesięciu latach, nie w wyniku pożaru czy najazdu, ale z przyczyn naturalnych, mieszkańcy opuścili osadę na półwyspie i zamieszkali w kilku mniejszych.
W 1932 r., w czasach Wielkiego Kryzysu, by dać zatrudnienie bezrobotnym, polskie władze postanowiły pogłębić koryto przepływającej przez biskupińskie jezioro rzeczki Gąsawki. W efekcie lustro wody opadło o pół metra i odsłoniło osadę sprzed wieków. Przed zapomnieniem uratował ją miejscowy nauczyciel Walenty Szwajcer, który powiadomił naukowców z poznańskiego uniwersytetu o dokonanym odkryciu.
Takie były niezwykłe początki najsłynniejszego muzeum archeologicznego w Polsce, będącego dziś nie tylko Pomnikiem Historii, ale przede wszystkim miejscem, które żyje i wciąż się rozwija — chociażby za sprawą corocznych festynów archeologicznych, które przybliżają zwiedzającym w atrakcyjny sposób dziedzictwo kulturowe. O niezwykłości osady na Pałukach przekona się każdy, kto weźmie do ręki ten niecodzienny album.
Zachęcam wszystkich czytelników publikacji do odwiedzania nie tylko Biskupina, ale także innych miejscowości Kujaw i Pomorza w poszukiwaniu cennych zabytków i śladów przeszłości.
PIOTR CAŁBECKI
Marshal of the Kujawsko-Pomorskie Region
The year 2023 marks the 90th anniversary of the emergence of the famous settlement of Biskupin from the lake’s waters after 27 centuries. Today, it stands as the most visited archaeological museum in Poland, attracting over 200,000 visitors annually, and is featured in encyclopaedias worldwide.
Researchers believe that Biskupin’s “ rst life” lasted several decades, a span shorter than the history of the settlement since its discovery and reconstruction in our times. Built in just a few years, the settlement was huge. Surrounded by a wooden rampart, it accommodated over eight hundred inhabitants within roughly one hundred huts, organized into thirteen rows along parallel timber-paved roads. Most of the trees used for its construction were felled in the winter of 738/737 BC, a fact established by the dendrochronological analysis of the oaks’ age.
The history of the settlement on the peninsula of Lake Biskupin serves as a lesson for us, the people of the 21st century, proud of our technological advancements. To build the settlement, the inhabitants cleared about 200 hectares of forest. Consequently, when it rained, the water that the undergrowth would have absorbed owed into the lake, ooding the settlement. This issue, coupled with soil depletion from intensive farming to feed so many people, led to an ecological disaster. It is surprisingly similar to the problems our planet is facing today. After several decades, the inhabitants abandoned the peninsula settlement, not because of re or invasion, but due to natural causes, and relocated to several smaller settlements.
In 1932, during the Great Depression, Polish authorities decided to dredge the bed of the River Gąsawka, which runs through Lake Biskupin, to provide work for the unemployed. As a result, the water level dropped by half a metre, uncovering the centuries-old settlement. It was saved from oblivion by a local teacher, Walenty Szwajcar, who informed scientists at the university in Poznań of the discovery.
Such were the extraordinary beginnings of Poland’s most famous archaeological museum, which today is not only a Monument of History but, above all, a vibrant and evolving place, evidenced by annual archaeological festivals that engage visitors with cultural heritage in an attractive way. Anyone who delves into this unusual album will be struck by the unique nature of the Pałuki settlement.
I warmly invite all readers to not only explore Biskupin but also to journey across Kujawy and Pomorze in search of precious monuments and traces of the past.
HENRYK P. DĄBROWSKI
Dyrektor
Muzeum Archeologicznego
w Biskupinie
Najwcześniejsze odkryte przez archeologów nad Jeziorem Biskupińskim ślady grup łowców-zbieraczy pochodzą sprzed ok. 12 tysięcy lat. Na tutejszych dobrych glebach pierwsi rolnicy w młodszej epoce kamienia (tzw. neolicie) osiedlali się ok. 7 tysięcy lat temu. Na przełomie epok brązu i żelaza w VIII wieku p.n.e. powstała na półwyspie słynna osada, której badania archeologiczne a następnie rekonstrukcja stały się wizerunkiem polskiej archeologii, dlatego to właśnie ona najsilniej jest kojarzona z Muzeum Archeologicznym w Biskupinie.
W roku 2024 minie dziewięćdziesiąt lat od rozpoczęcia przełomowych dla polskiej archeologii badań wykopaliskowych, kierowanych przez profesora Józefa Kostrzewskiego. Podczas prac stwierdzono również wiele śladów późniejszego osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza, czasu kształtowania się państwa pierwszych Piastów. Na przestrzeni tysiącleci ludzie osiedlali się chętnie w osadzie na Pałukach — niezaprzeczalnym atutem tego terenu były korzystne warunki przyrodnicze. Przez tysiące lat nasi przodkowie żyli w bardzo bliskiej łączności z otaczającym ich środowiskiem
Dzisiaj do Muzeum Archeologicznego w Biskupinie każdego roku przybywa niemal ćwierć miliona turystów, aby zobaczyć rekonstrukcje domów oraz oryginalne przedmioty codziennego użytku pochodzące z poprzednich epok. Odwiedzający poznają również warunki, w jakich żyli ludzie setki lat przed nami.
Rezerwat archeologiczny naszego muzeum to również miejsce przepiękne przyrodniczo. O jego uroku mogą Państwo przekonać się, oglądając fotogra e Daniela Pacha. Obrazy te pokazują, że do Biskupina można udać się na spotkanie z odległą przeszłością, ale również po to, aby spędzić czas na świeżym powietrzu, wśród bujnej roślinności, wsłuchując się w głosy ptaków. Daniel Pach wyjątkowość tego miejsca uchwycił w sposób mistrzowski. Jestem przekonany, że fotogra e te zachęcą Państwa do wizyty w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie. Niech pobyt tutaj stanie się źródłem niezapomnianych wrażeń.
Serdecznie zapraszam.
HENRYK P. DĄBROWSKI
Director of the Archaeological Museum in Biskupin
The earliest traces of hunter-gatherer groups, discovered by archaeologists at Lake Biskupin, date back to approximately 12,000 years ago. The rst farmers of the Neolithic period, also known as the New Stone Age, settled in this area with fertile soil about 7,000 years ago. In the eighth century BC, at the turn of the Bronze and Iron Ages, a renowned settlement was established on the peninsula. The archaeological research and subsequent reconstruction of this settlement have become emblematic of Polish archaeology, which is why it is most closely associated with the Archaeological Museum in Biskupin.
The year 2024 will mark the ninetieth anniversary of the initiation of the groundbreaking excavations in Polish archaeology, led by Professor Józef Kostrzewski. During these excavations, archaeologists discovered many traces of later settlements dating back to the early Middle Ages, a period when the rst Piast state was being established. Over the millennia, people willingly settled in Pałuki, attracted by the area’s favourable natural conditions, which were an undeniable advantage. For thousands of years, our ancestors lived in close harmony with their environment.
Today, nearly a quarter of a million people visit the Archaeological Museum in Biskupin every year to view the reconstructions of houses and original everyday objects from the past eras. Visitors also gain insight into the living conditions of people who lived hundreds of years before us.
The archaeological reserve of our museum is also a place of natural beauty. You can experience this for yourself by viewing the photographs taken by Daniel Pach. These images show that Biskupin offers an opportunity to immerse yourself in the distant past and to enjoy time outdoors amid lush vegetation while listening to the melodies of birds. Daniel Pach has brilliantly captured the unique essence of this place. I am convinced that these photographs will encourage you to visit the Archaeological Museum in Biskupin. May your visit here be a source of unforgettable experience.
You are warmly invited.
Biskupin jest symbolem zamierzchłej przeszłości.
Sam w sobie stanowi już legendę.
Biskupin is a symbol of the distant past. It is already a legend in its own right.
Współczesny Biskupin to miejsce doświadczania klimatu pradziejów, badania przeszłości, edukowania na temat dziedzictwa kulturowego. Na terenie rezerwatu znajdziemy wiele rekonstrukcji — słynną osadę obronną na półwyspie, obozowiska łowców i zbieraczy, osady pierwszych rolników, groby skrzynkowe czy wioskę piastowską. Organizowane co roku wrześniowe festyny archeologiczne gromadzą tłumy turystów pragnących nie tylko zwiedzać, ale i „dotknąć historii”, by choć na chwilę móc zaistnieć w minionej rzeczywistości. W ten sposób rezerwat staje się dla nich obszarem archeologii eksperymentalnej oraz laboratorium dawnych umiejętności i rzemiosł. Jest przykładem praktycznego zgłębiania historii człowieka i miejsca.
Pejzaż Biskupina zachwyca naturalnym urokiem nie tylko turystów czy naukowców. Przyciąga też artystów, fotogra ków i lmowców. Zwłaszcza osada stanowi ciekawą przestrzeń dla ich artystycznych przedsięwzięć. Warto wskazać, że dwukrotnie posłużyła Jerzemu Hoffmanowi jako plener lmowy — do Starej baśni. Kiedy słońce było bogiem oraz produkcji Ogniem i mieczem
Biskupin jest obecny w wielu wydawnictwach. Większość z nich to pozycje naukowe z dziedziny archeologii, będące efektem wieloletnich badań. Niniejszy album to nie kolejna publikacja przedstawiająca historię miejsca, bo takich opracowań powstało już wiele. Nie jest również przewodnikiem po muzealnych ekspozycjach i rekonstrukcjach. Stanowi natomiast zwartą fotogra czną opowieść — udaną próbę uchwycenia fenomenu kulturowego grodziska i jego okolicy.
Istotą albumu są genialne zdjęcia autorstwa Daniela Pacha, które wykonywał przez kilka ostatnich lat. Jego Biskupin to miejsce nieoczywiste, skrywające tajemnice zamierzchłej przeszłości,
Today, Biskupin is a place where one can experience the ambience of prehistory, examine the past, and explore cultural heritage. Within the reserve, we can discover numerous reconstructions, including the renowned forti ed settlement on the peninsula, hunter-gatherer camps, the settlements of the rst farmers, cist graves, and a Piast village. The archaeological festivals, held every September, attract large crowds of tourists who seek not only to visit but also to “touch history” and brie y immerse themselves in the past reality. In this way, the reserve transforms into a hub of experimental archaeology and a laboratory for ancient skills and crafts. It stands an example of practical exploration of the history of people and places.
Biskupin’s landscape radiates a natural charm that captivates not only tourists and scientists, but also artists, photographers, and lm-makers. The village, in particular, offers an interesting setting for their artistic endeavours. It is noteworthy that it has been selected twice as a lm set for Jerzy Hoffman’s lms: An Ancient Tale: When the Sun Was a God and With Fire and Sword
Biskupin appears in numerous publications. The majority of them are scienti c articles in archaeology, representing the culmination of many years of research. This album is not yet another publication on the history of this place, as many such papers have already been published. It is not a guide to museum exhibitions and reconstructions either. Instead, it presents a concise photographic story, successfully capturing the cultural phenomenon of this forti ed settlement and its surroundings.
The essence of this album is captured in the exceptional photographs taken by Daniel Pach over recent years. His portrayal of Biskupin depicts it as an obscure place, rich with the secrets
a fotogra e przedstawiają osadę ze stron nieznanych dotąd zwiedzającym. Ci ostatni zazwyczaj odwiedzają Biskupin w trakcie corocznego festynu i często są zupełnie nieświadomi tego, jak wygląda krajobraz wokół osady, ile jest w najbliższym otoczeniu grodziska ruchu i życia. Nie zwracają uwagi na ukryte uroczyska i ich mieszkańców, nie wsłuchują się w dźwięki natury. Fotogra e w albumie prezentują wielowymiarowe piękno tego mitycznego miejsca stanowiącego przecież fundament naszego dziedzictwa kulturowego.
Obiektywem autora zdjęć kierowały nie tylko fotogra czny instynkt, ale przede wszystkim wrażliwość na krajobraz biskupińskiego rezerwatu. Pradzieje „przemówiły” do artysty i zobaczył w Biskupinie to, co umyka uwadze większości turystów — subtelności otoczenia. Portretuje więc rezerwat z dużym szacunkiem dla przeszłości tego miejsca. Z wdziękiem i bez zbędnego patosu dokumentując trudną do uchwycenia duchowość grodu.
Genius loci grodu na Pałukach utrwalał się przez tysiące lat. To wyjątkowy splot i wzajemna relacja położenia osady, przyrody i ludzi, którzy pozostawili jakże bogate materialne i niematerialne dziedzictwo. Biskupin sportretowany w albumie jest niemal bajkowym miejscem, którego klimat zatrzymał w obiektywie Daniel Pach — obserwator uważny, cierpliwy i pokorny wobec materii, którą chce zachować w swoich niezwykłych ujęciach.
of an ancient past. These photographs unveil aspects of the settlement that have remained unknown to visitors. They usually come to Biskupin during its annual festival, often oblivious to the surrounding landscape and its vibrant life. They miss the hidden nature sites and their inhabitants, and they fail to listen to the sounds of nature. The photographs in the album show a multidimensional beauty of this mythical place that constitutes the foundation of our cultural heritage.
The photographer’s lens was guided not only by instinct but primarily by sensitivity to the landscape of the Biskupin reserve. Prehistory “spoke” to the artist, allowing him to see the subtleties of the area often overlooked by tourists. His portrayal of the reserve is thus marked by a profound respect for its past. He captures the elusive spirituality of the forti ed settlement with charm and devoid of unnecessary pathos.
The genius loci of the Pałuki settlement was shaped over thousands of years. It is a unique blend of and interrelationship between its location, natural environment, and the people who left rich tangible and intangible heritage. In the album, Biskupin is depicted as a fairytale-like place, with its enchanting atmosphere captured by Daniel Pach, an observer who is attentive, patient, and humble towards what he wishes to preserve in his extraordinary photographs.
JUSTYNA SŁOMSKA-NOWAK
krajobraz kulturowy
cultural landscape
Wyjątkowość Biskupina tworzą historia, kultura i przyroda. To miejsce życia wielu pokoleń, ale i przestrzeń ścierania się żywiołów, nie tylko tych przyrodniczych. Gród bywał bezpieczną ostoją — schronieniem dla zwierząt i ludzi. Również dziś drewniane budowle wtopione w otaczający krajobraz są niemal jego naturalnym elementem. Dawna osada obronna na półwyspie malowniczo odbija się w ta i jeziora, a cały rezerwat otacza majestatyczna przyroda. W sąsiedztwie grodu spokojnie żyją liczne zwierzęta, nie zawsze zauważane przez turystów, tak jak chociażby ptak bączek — nieduży, ukryty w szuwarach, czujny obserwator otoczenia.
The unique essence of Biskupin is shaped by its history, culture, and nature. The place served as a cradle of life for many generations, and a meeting point for diverse elements, not all purely natural. The settlement once provided a safe haven for both people and wildlife. Even today, the timber structures harmoniously blend into the surrounding landscape. The prehistoric peninsula settlement casts a picturesque re ection upon the lake’s surface, and the entire reserve is enveloped by majestic nature. Many animals inhabit this tranquil setting, often unnoticed by tourists, including a little bittern, a small yet vigilant bird hidden among the reeds.
spotkania
encounters
Współcześnie żyjący chętnie snują domysły na temat dawnego życia w grodzie. Zastanawiają się, jak wyglądała codzienność osadników, w co się ubierali, w jaki sposób zdobywali pożywienie… Fascynuje ich proste, wpisane w rytm przyrody, życie, gdzie każdy materialny element wytwarzany był z darów lasu, ziemi, łąk i wód. Biskupin przyciąga ludzi, a spotkania w rezerwacie archeologicznym mają zawsze wymiar ponadczasowy.
People today enjoy speculating about life in the settlement. They wonder about the daily lives of the settlers, including their clothing and how they obtained their food… They are captivated by the simplicity of life in harmony with nature where every material element was produced from the gifts of the forest, land, meadows, and water. Biskupin continues to attract people, and encounters at the archaeological reserve always carry a timeless dimension.
impresje impressions
Zimowe świty, jesienne, mgliste poranki czy wyjątkowe spotkania zwierząt. Sejmiki gęsi i żurawi o wschodzie słońca. Majestatyczna zima ze śniegiem, który maluje krajobraz łagodną bielą. Spojrzenie z lotu ptaka na leśne uroczyska i osadę na półwyspie. Kalejdoskop pór roku, magia świateł i kolorów, możliwych do połączenia jedynie przez naturę… Taki jest naturalny urok Biskupina ukryty w fotogra cznych kadrach Daniela Pacha.
Winter dawns, autumn misty mornings, or unique wildlife encounters. Geese and cranes at sunrise. A majestic winter with snow painting the landscape in soft white. A bird’s-eye view of the forest wilderness and the settlement on the peninsula. A kaleidoscope of seasons and a magic of lights and colours that only nature can combine... This is the natural charm of Biskupin, hidden in the photographic frames of Daniel Pach.
czas zabawy
play time
Dzisiejszy Biskupin to niezwykłe centrum edukacji, także poprzez zabawę. Każdego roku wrześniowy festyn archeologiczny odbywa się z innym motywem przewodnim, przybliżając zwiedzającym dziedzictwo kulturowe w przystępny i atrakcyjny sposób. Pozwala niemalże dotknąć pradziejowej rzeczywistości i poczuć atmosferę tego wyjątkowego miejsca.
Today, Biskupin stands as an exceptional centre of education, promoting learning through play. Every year, in September, the archaeological festival takes place, featuring a different theme that brings visitors closer to cultural heritage in an accessible and engaging manner. One can almost touch the prehistoric reality, immersing themselves in the unique atmosphere of this remarkable place.
duch miejsca
the spirit of the place
Niewielu obserwować może grodzisko w Biskupinie po zmierzchu, kiedy cichną odgłosy kończącego się dnia. Rezerwat zastyga tylko pozornie, bo wtedy właśnie rozpoczyna się nocny spektakl, a w nim wyjątkowa gra świateł i cieni czy wieczorne spotkania zwierząt oraz ludzi. Magiczne pejzaże uchwycone w fotogra cznych kadrach. Genius loci Biskupina utrwalony w wyjątkowych ujęciach, ów „duch miejsca”, które nigdy nie śpi.
Only a few can see the settlement in Biskupin after dusk when the sounds of the day fade away. The reserve appears to freeze, as the night spectacle begins with a unique interplay of light and shadow, along with evening encounters between animals and people. These magical landscapes are captured in the photographic frames. The genius loci of Bikupin is preserved in unique shots, embodying the “spirit of the place” that never sleeps.
DANIEL PACH pochodzi z Beskidu Niskiego, rocznik 1967. Artysta fotogra k, freelancer, fotoreporter, niezależny dokumentalista, uczestnik licznych projektów fotogra cznych oraz wystaw w kraju i za granicą. Jeden z najbardziej utytułowanych fotografów w regionie kujawsko-pomorskim, autor zdjęć do nagradzanych publikacji i albumów, m.in. Okiem orła, Dzikie Kujawsko-Pomorskie, Toruńskie orbity oraz wydawnictwa uhonorowanego w 2021 r. Nagrodą Magellana dla najlepszych publikacji turystycznych (w kategorii album) pt. Drzwi do krajobrazu.
Laureat Nagrody Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego i Prezydenta Miasta Torunia (w kategorii ochrona środowiska) oraz prestiżowych konkursów, m.in. Grand Press Photo, BZWBK Press Photo oraz Polskiej Fotogra i Prasowej. Zdjęcie nadesłane na World Press Photo „Mężczyzna z kaczką” zostało opublikowane przez Art Unlimited na całym świecie. Dla National Geographic Travel zrealizował projekt „Piramidy w Bośni”. W 2007 roku otrzymał wyróżnienie Grand Press Photo za znakomity reportaż o Chasydach. Trzy fotogra e jego autorstwa zostały wybrane kilka lat temu przez miesięcznik Press do zbioru najważniejszych fotogra i ostatniego ćwierćwiecza w Polsce.
Artysta zajmuje się fotogra ą prasową, albumową, jak i portretową oraz projektami komercyjnymi. Fotografuje mniejszości narodowe, ginącą kulturę i obyczaje.
Born in 1967 in Beskid Niski, Poland, DANIEL PACH is an artist photographer, freelancer, photojournalist, and an independent documentarian. He has participated in numerous photographic projects and exhibitions in Poland and abroad. Pach stands out as one of the most awarded photographers in the Kujawsko-Pomorskie region. He is also the author of photographs featured in awardwinning publications, such as Kujawsko-Pomorskie: Eye of the Eagle, Wildlife of Kujawy and Pomorze, Toruń's Orbits, and the 2021 Magellan Award-winning The Door to Landscape for the best tourist publication in the album category.
He is a laureate of the Marshal of Kujawsko-Pomorskie Region Award and the Award of the Mayor of Toruń in the environmental protection category, and a winner of prestigious competitions, such as Grand Press Photo, BZWBK Press Photo, and Polska Fotogra a Prasowa. His photograph Man with a Duck, submitted to the World Press Photo, was published worldwide by Art Unlimited. He executed the project Pyramids in Bosnia for National Geographic Travel. In 2007, he earned a Grand Press Photo distinction for his outstanding report on Chasidim. A few years ago, three of his photographs were selected by the Press monthly to be part of a collection of Poland's most signi cant photographs of the last quarter-century.
The artist works on press, album, and portrait photography, as well as commercial projects. His photography focuses on capturing national minorities as well as vanishing cultures and customs.
ZDJĘCIA / PHOTOGRAPHS
Pachphoto — Daniel Pach
TEKST I REDAKCJA / WRITTEN AND EDITED BY Justyna Słomska-Nowak
TŁUMACZENIE / ENGLISH TRANSLATION
Agnieszka Szewczuk
ROK WYDANIA / YEAR OF PUBLICATION 2023
NAKŁAD / PRINT RUN
1000 sztuk / copies
WYDAWCA / PUBLISHER
Agencja Reklamowa GALL sc ul. Dworcowa 7/203, 87-100 Toruń gall@gall.torun.pl
ISBN 978-83-970379-0-8
NA ZLECENIE / COMMISSIONED BY
Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Self-government of the Kujawsko-Pomorskie Region
KONTAKT / CONTACT:
Kontakt:
Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Office of the Marshal of the Kujawsko-Pomorskie Region in Toruń pl. Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel. / phone: 56 62-18-600, 56 62-18-610 e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl
Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Plac Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel. 56 62-18-600, 56 62-18-610 e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl
face ook.com/WojewodztwoKujawskoPomorskie
twitter.com/lu ietu yc
instagram.com/kujawskopomorskie
youtu e.com/user/umwkp
issuu.com/kujawsko-pomorskie
ickr.com/photos/kujawskopomorskie
ISBN 978-83-970379-0-8