Drzwi do krajobrazu. Parki krajobrazowe województwa kujawsko-pomorskiego by Kujawsko-Pomorskie

ISBN 978-83-959853-1-7

DRZWI DO KRAJOBRAZU

Lubię tu być

DRZWI DO KRAJOBRAZU PARKI KRAJOBRAZOWE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO

THE

DOOR TO LANDSCAPE

LANDSCAPE PARKS OF THE KUJAWSKO-POMORSKIE REGION

TORUŃ 2020

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Nie trzeba pokonywać setek i tysięcy kilometrów, by odpocząć i znaleźć

There is no need to travel hundreds and thousands of kilometres

– pełne uroku, ciszy i nieskażonej przyrody – miejsca. I to tuż obok na-

to relax and find places full of charm, serenity and unspoilt nature.

szego domu. Parki krajobrazowe, bo o nich mowa, oferują to wszystko,

They are just next to us. They are landscape parks that offer everything

czego potrzebują szukający relaksu i wyciszenia.

that people seeking relaxation and quiet need.

Mamy ich w naszym województwie aż osiem – stanowią blisko

There are eight parks in our region and they take up nearly ten

10 procent powierzchni regionu. Znajdziemy na ich terenie rzeki, je-

per cent of its area. There are rivers, lakes and forests full of mushrooms

ziora, pełne jagód i grzybów lasy. Jednym słowem wspaniałą przyrodę

and berries. In short, wonderful nature with unique species of plants

z rzadkimi gatunkami roślin i zwierząt. Idealne miejsce do uprawiania

and animals. This is a perfect place for hiking, sailing and boating

turystyki: pieszej, wodnej czy rowerowej.

or biking.

Dlatego każdego roku wspieramy nasze parki środkami z budżetu

That is why every year we support our parks with funds from the

województwa i z funduszy unijnych, by uczynić jeszcze bardziej atrak-

regional budget as well as with the EU funds, so that they can be more

cyjnymi, a jednocześnie dostępnymi i przyjaznymi, dla odwiedzających

attractive and at the same time more available and friendly for visitors.

je osób. Parki krajobrazowe stanowią bowiem naturalne zaplecze re-

After all, the landscape parks constitute natural leisure and holiday

kreacyjne i wypoczynkowe mieszkańców województwa, w tym dużych

facilities for the residents of our region, including residents of our

miast regionu. Planujemy więc, w oparciu o europejskie środki, rozbu-

big cities. One of our goals is to expand, with the help of the EU funds,

dować, między innymi, sieć ścieżek rowerowych na ich terenie.

the network of cycling routes in the parks.

Jednocześnie nie zapominamy o ich historycznym i kulturowym

At the same time we can't forget about their cultural and historical

znaczeniu. Obejmują one przecież swym zasięgiem obszary, gdzie rodzi-

significance. They encompass areas where the Polish country has

ło się państwo polskie (Nadgoplański Park Krajobrazowy) czy miejsco-

its origins (Gopło Landscape Park) and locations connected with

wości związane z wybitnymi postaciami naszych dziejów. Jak Ludwik

outstanding figures from our history. For example, Ludwik Rydygier,

Rydygier, twórca nowoczesnej polskiej i światowej chirurgii. W związku

the creator of modern Polish and world surgery. Therefore, we are

z tym odnawiamy dworek w Dusocinie (powiat grudziądzki), znajdujący

renovating the manor house in Dusocin (Grudziądz district), located

się na terenie Parku Krajobrazowego Góry Łosiowe, w którym przyszedł

in Góry Łosiowe Landscape Park, where he was born. There is a centre

na świat. W budynku znajdą się: ośrodek edukacji ekologicznej i izba

for ecological education in the building as well as Rydygier's hall of

pamięci Rydygiera.

memory.

Parki krajobrazowe to wielkie bogactwo naszego regionu. Warto je poznawać, także dzięki tej publikacji.

Landscape parks are great resources of our region. They are worth exploring, also with this book.

PIOTR CAŁBECKI Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego Marshal of the Kujawsko-Pomorskie Region

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Przekazujemy Czytelnikom publikację zawierającą przepiękne zdjęcia

We present the Readers with a book that contains exquisite photos

zrobione w parkach krajobrazowych naszego województwa. Miejscach

taken in landscape parks located in our region. They are not only places

budzących nie tylko zachwyt, ale i poczucie dumy z przyrody naszego re-

that compel admiration, but they are also a source of pride we take in

gionu. Parki krajobrazowe chronią pozostałości tego, co kiedyś było po-

the nature of our land. Landscape parks preserve the remains of what

wszechne. Ekspansywna gospodarka człowieka spowodowała degrada-

once used to be common. The economic expansion has resulted in

cję środowiska. Nasza planeta znalazła się w obliczu globalnej katastrofy

environmental degradation. Our planet is facing a global catastrophe

i tylko połączone wysiłki ludzi na całym świecie mogą uratować to, co po-

and only a joint effort of people all over the world can save whatever

zostało. Człowiek jest częścią środowiska i ma prawo z niego korzystać, ale

has left. A human being is part of the environment and has the right to

nie może tego robić w sposób egoistyczny i szkodliwy. Jesteśmy wdzięczni

exploit it, but not in a selfish and harmful way. We are grateful to all the

wszystkim ludziom dobrej woli, którzy przyczynili się do utworzenia w na-

people of good will who have helped to create eight landscape parks in

szym regionie ośmiu parków krajobrazowych, w czym kierowany obecnie

our region, to which the regional assembly that I am the chair of has

przeze mnie sejmik miał swój udział. Odnaleźliśmy złoty środek pomiędzy

also contributed. We have found the golden mean between the need for

potrzebą rozwoju cywilizacyjnego a ekologicznymi funkcjami terenów,

civilization development and the ecological functions of the areas that

na których ten rozwój następuje. Samorząd Województwa w 2017 roku

are developing. In 2017, the Self-government of the Region started to

rozpoczął inwentaryzację i waloryzację przyrodniczą we wszystkich

take the inventory and conduct valorisation of natural resources in all

parkach krajobrazowych. Zidentyfikowaliśmy najcenniejsze pod wzglę-

the landscape parks. As a result, the most valuable nature areas and

dem przyrodniczym obszary oraz gatunki fauny i flory naszego regionu.

fauna and flora species of our region have been identified.

Wybór fotografii umieszczonych w albumie nie uwzględnił wszyst-

The collection of the photos included in the album does not include

kich najciekawszych miejsc w Kujawsko-Pomorskiem, dlatego mam na-

all of the fascinating places in Kujawsko-Pomorskie, and therefore,

dzieję, że skłonią one Państwa do własnych poszukiwań i odkrywania

I hope you will be encouraged to explore and discover the beauty of

piękna naszych parków krajobrazowych. Nic tak nie uspokaja, jak spa-

our landscape parks on your own. There is no better way to unwind than

cer po lesie, z dala od miejskiego zgiełku, gdzie ciszę mąci jedynie szum

a walk in the forest, away from the hustle and bustle of the city, where

drzew, szelest liści czy trzepot skrzydeł przelatujących ptaków. Zapra-

only the rustle of trees and leaves and birds flattering their wings may

szam w niezwykłą podróż po parkach krajobrazowych województwa

disturb the peace. Join this incredible journey through the landscape

kujawsko-pomorskiego, tę prawdziwą, ale również tę wirtualną po kar-

parks of Kujawsko-Pomorskie, both the real one and the virtual one

tach niniejszego albumu, gdzie kolejne kadry uwieczniły dla nas nie-

across the pages of this album where every shot has captured a unique

powtarzalną atmosferę miejsc, które znajdują się niedaleko nas. Nasze

atmosphere of the places that are so close. Our towns and settlements

miasta i osady wciąż się zmieniają. My się zmieniamy. A przyroda od

are continuously changing. We are changing. But the nature has had its

wieków rządzi się tymi samymi prawami. Dlatego jest taka niezwykła…

own same rules for ages. That's why it is so amazing...

ELŻBIETA PINIEWSKA Przewodnicząca Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego Chairperson of the Sejmik of the Kujawsko-Pomorskie Region

DRZWI DO KR AJOBR AZU

PRZYRODA ODZYSKANA

NATURE RECLAIMED

Jest ironią losu, że parki takie, jakimi je dziś znamy,

It is ironic that we "owe" the parks that we see

„zawdzięczamy” czasom przemysłowej rewolucji.

today to the times of the Industrial Revolution.

Niespotykana dotąd przemiana krajobrazu na Starym

The unprecedented transformation of the landscape

Kontynencie rychło przyniosła potrzebę odreagowa-

of the Old Continent soon brought the need for

nia. Po raz pierwszy w dziejach na taką skalę pojawi-

a break. It was the first time in history that the

ła się tęsknota za obcowaniem z dziką przyrodą.

longing for communing with wild nature was

Nasza współczesna rewolucja technologiczna jest

so strong. Our modern technological revolution

poniekąd powrotem tamtej tęsknoty.

is somehow a return to that longing.

Ten album będzie hołdem złożonym wszystkim

This album is a tribute to all the forgotten

zapomnianym lub bezimiennym bohaterom, dzięki

or anonymous heroes whose imagination and

wyobraźni których możemy cieszyć zmysły nieujarz-

sacrifice made it possible for us to delight our

mioną przyrodą.

senses with untamed nature

SPIS TREŚCI

BRODNICA LANDSCAPE PARK

GOSTYNIN-WŁOCŁAWEK LANDSCAPE PARK

GÓRZNO-LIDZBARK LANDSCAPE PARK

KRAJNA LANDSCAPE PARK

GOPŁO MILLENNIUM LANDSCAPE PARK

119

141

163

TUCHOLA LANDSCAPE PARK

WDA LANDSCAPE PARK

COMPLEX OF LANDSCAPE PARKS ON THE LOWER VISTULA

CONTENTS

BRODNICKI PARK KRAJOBRAZOWY BRODNICA LANDSCAPE PARK

Perkozy dwuczube / Great crested grebes

DRZWI DO KR AJOBR AZU

MĄDRA PANI, ROZTROPNY LUD

TAM, GDZIE NURKUJĄ PERKOZY

Brodnicki Park Krajobrazowy to jeden z najlepszych przykładów mą-

Gdyby spróbować w jednym słowie zamknąć piękno Brodnickiego Par-

drej harmonii ludzi z naturą. Lata 70. ubiegłego wieku były w Polsce

ku, będzie to słowo „Skarlanka”. Niewielka rzeczka, mająca swój począ-

czasem ogromnego rozwoju masowej turystyki. Oprócz morza i gór,

tek na mokradłach w okolicach Nowego Miasta Lubawskiego, snuje się

jako atrakcyjny kierunek letnich wyjazdów postrzegane były poje-

przez 26 kilometrów urastając po drodze w Jezioro Skarlińskie, a póź-

zierza, na których w niekontrolowany sposób wysypywały się domki

niej Wielkie Partęczyny, Dębno, Robotno, Kurzyny, Strażym i Bachotek.

kempingowe i państwowe ośrodki wczasowe. Wówczas to władze wo-

Przez jeziora prowadzi aż połowa długości Skarlanki. Podróż kajakiem

jewództwa podjęły próbę ochrony przed nawałnicą turystów najcen-

daje namiastkę tego, co zobaczyć można w okolicy, bo w Brodnickim

niejszych przyrodniczo fragmentów Pojezierza Brodnickiego. Efektem

Parku Krajobrazowym jezior jest aż 45, a łączna powierzchnia wód sta-

tych działań było powstanie w 1985 roku pierwszego w województwie

nowi 8,5 procent powierzchni.

parku krajobrazowego.

Wytyczony w centralnej części Pojezierza Brodnickiego Park roz-

Zapewne to nie przypadek, że akurat na tych terenach udało się

ciąga się na terenie dwóch województw (kujawsko-pomorskiego i war-

to przedsięwzięcie. Mieszkańcy Ziemi Michałowskiej znani są z zapo-

mińsko-mazurskiego), obejmując środkową część Pojezierza Brodnic-

biegliwości i hołdowania zdrowemu rozsądkowi.

kiego obfitującą w ogromne bogactwo i różnorodność gatunków.

Zapewne ma w tym udział ważny epizod historyczny. Oto w począt-

Spacer w okolicach Brodnicy sprawi, że obuwik pospolity (storczyk),

kach XVII wieku osiadła w Brodnicy królewna Anna Wazówna, siostra

kłoć wiechowata, rosiczka (3 gatunki!), a także bagno zwyczajne, żura-

króla Zygmunta III Wazy, kobieta niezwykle wykształcona i światła.

wina drobnolistkowa czy bażyna czarna przestaną być pustymi, słow-

Pośród rozlicznych zainteresowań Anny była m.in. botanika. To wła-

nikowymi hasłami. A pośród zieleni zobaczyć mamy szansę bielika,

śnie jej profesor Akademii Krakowskiej Szymon Syreniusz zadedyko-

orlika, bociana czarnego, bąka i oczywiście perkoza, który stał się sym-

wał pierwszy polski zielnik (liczący 1500 stron!) wydany w roku 1613.

bolem Brodnickiego Parku.

Ogromne to przedsięwzięcie królewna wsparła z własnej kiesy. Sama

Na najcenniejszych obszarach powstało 8 rezerwatów – 3 leśne

zresztą badała lecznicze właściwości ziół, które uprawiała w swoim

(Mieliwo, Retno i Las Cielęta), 3 torfowiskowe (Żurawie Bagno, Stręszek

ogrodzie botanicznym. Dla Brodnicy i okolic bez żalu opuściła Kraków

i Okonek) oraz 2 florystyczne (Wyspa na jeziorze Wielkie Partęczyny

i mieszkała nad Drwęcą aż do końca życia. I trudno się dziwić – okoli-

i Bachotek). Ich spokoju strzegą duchy dawnych mieszkańców odkry-

ce objęte dziś ochroną przez Park Krajobrazowy to jeden z najbardziej

tych tu wczesnośredniowiecznych grodzisk i osad palowych.

urokliwych zakamarków Polski.

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

WISE LADY, PRUDENT PEOPLE

WHERE GREBES DIVE

Brodnica Landscape Park (Polish: Brodnicki Park Krajobrazowy) is one

Trying to put the beauty of Brodnica Park into one word, it would be

of the finest examples of a wise harmony between people and nature.

the word "Skarlanka". The stream begins its flow in the wetlands near

The 1970s saw a rapid development of mass tourism in Poland. Besides

Nowe Miasto Lubawskie and winds its way through the distance of

the seaside and mountains, lake districts were considered an attractive

sixteen miles, growing into Lake Skarlińskie, then Lake Wielkie

summer destination where cabins and state holiday resorts would

Partęczny, Lake Dębno, Lake Robotno, Lake Kurzyny, Lake Strażym

spring up in an uncontrollable way. It was then that the local authorities

and Lake Bachotek. Half of the Skarlanka runs through the lakes.

made an attempt to protect the most valuable natural parts of the

A canoe trip can give one a sense of what they can experience around

Brodnica Lake District (Polish: Pojezierze Brodnickie) against the

the Park because there are as many as forty-five lakes in Brodnica

massive influx of tourists. As a result, the region's first landscape park

Landscape Park, and the water surface area accounts for 8.5 per cent

was established in 1985.

of its total area.

It was probably no coincidence that it was there that such an

Delineated in the central part of the Brodnica Lake District, the Park

undertaking was possible to be accomplished. The residents of the

stretches across two regions (Kujawsko-Pomorskie and Warmińsko-

Michałów Land (Polish: Ziemia Michałowska) are known for their

Mazurskie) and takes up the central part of the Brodnica Lake District

foresight and reverence for common sense.

that abounds in an enormous variety and richness of species. During

An important historical episode may have played an important

a walk around the environs of Brodnica, lady's-slipper orchid, swamp

role there. At the beginning of the 17th century, Princess Anna Vasa

sawgrass, sundews (three kinds!) as well as marsh Labrador tea, small

of Sweden, a sister of Sigismund III Vasa and a highly educated and

cranberry or black crowberry will no longer be empty encyclopaedic

enlightened woman, settled down in Brodnica. One of Anna's numerous

entries. Amidst the greenery one can spot a white-tailed eagle, a lesser

interests was botany. It was her that Professor Szymon Syreniusz of

spotted eagle, a black stork, a bittern and, of course, a grebe that has

the Jagiellonian University dedicated the first Polish botanical atlas to

become the symbol of Brodnica Park.

(consisting of 1500 pages!), published in 1613. The Princess supported

In the finest areas, eight nature reserves have been established

that huge undertaking with her own money. What is more, she herself

– three forest reserves ("Mieliwo", "Retno" and "Cielęta", three bog

examined the healing properties of herbs she grew in her botanic

reserves ("Żurawie Bagno", "Stręszek" and "Okonek") and two floristic

garden. She had left Kraków for Brodnica and its environs with no

reserves ("Wyspa na Jeziorze Wielkie Partęczyny" [the Island on Lake

regrets and lived by the River Drwęca for the rest of her life. No wonder

Wielkie Partęczyny] and "Bachotek"). Their tranquillity is guarded by

she did that – the area that is preserved in the Landscape Park is

the ghosts of ancient inhabitants of a few early medieval gords and

one of the most enchanting corners in Poland.

pile settlements that have been discovered there.

DRZWI DO KR AJOBR AZU

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Do jeziora Strażym można z Bachotka dopłynąć kajakiem Lake Strażym can be reached by canoe from Bachotek

Jezioro Bachotek Lake Bachotek

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Bielik patrolujący okolicę White-tailed eagle patrolling the surroundings

Przedwiośnie w Bagiennej Dolinie Drwęcy Early spring in the Marsh Valley of the River Drwęca

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Pękający lód na jeziorze Zbiczno Ice cracking on Lake Zbiczno

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rezerwat Rzeki Drwęcy River Drwęca Nature Reserve

Meandrująca Drwęca w okolicach Brodnicy Meandering River Drwęca near Brodnica

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Kwitnący zawilec gajowy – piękny, ale trujący Blooming wood anemone – beautiful, but poisonous

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Wiele stanowisk boberka trójlistkowego zanikło w Polsce wskutek osuszania terenów In Poland, many stands of bogbean have disappeared as a result of drainage

Owadożerna rosiczka okrągłolistna jest również rośliną leczniczą Carnivorous round-leaved sundew is also a medicinal plant

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rzadki gość w tych stronach – pelikan mały Rare visitor to this area – the pink-backed pelican

Jaszczurka zwinka w jeziorze Zbiczno Sand lizard in Lake Zbiczno

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Żurawie w okolicy Tamy Brodzkiej Cranes near Tama Brodzka

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Ukrywająca się w szuwarach kropiatka odzywa się wiosną donośnym pogwizdywaniem In spring, one can hear the high-pitched call of the spotted crake hiding in reed beds

Dudek upolował turkucia podjadka Eurasian hoopoe has just caught a European mole cricket

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Łania z cielakiem Hind with a fawn

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Jelenia szlachetnego najłatwiej dostrzec na początku rykowiska It's easiest to spot the red deer at the beginning of the rutting season

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Świński żart, piekielna kara

The pig joke, the hellish punishment

LEGENDA

A LEGEND

Gdzieś między lasami w pobliżu wsi Gaj i Równica, znajdu-

Somewhere amid the woods, near the villages of Gaj and

je się tajemnicze głębokie jezioro Retno. Podanie głosi, że

Równica, there is a deep mysterious lake, Lake Retno. Legend

w miejscu, w którym dziś mieni się tafla jeziora, była przed

has it that where the waters of the lake shimmer and shine

wiekami ludna wieś, a pośrodku niej kościół filialny.

today, ages ago there used to be a populous village with a filial

Mieszkańcy tej wsi uchodzili jednak za złych i grzesznych. Razu pewnego zebrało im się na złośliwe żarty i wsadzili do

church in the middle. The inhabitants of the village, however, were considered

łóżka świnię, po czym posłali po proboszcza z Pokrzydowa.

evil and sinful. One time they felt like playing a mischievous

Zanieśli mu prośbę, aby czym prędzej przybywał do chorego.

joke and put a pig in a bed, and sent for a parson of the village

A kiedy ksiądz zjawił się na miejscu – śmiechów było co nie-

of Pokrzywdowo. They carried a request to him, asking him

miara. Gawiedź uznała całe wydarzenie za doskonały dow-

to come and see an ill person as soon as possible. And once

cip. Niedługo się jednak cieszyli, bo niebawem nadeszła kara.

the priest arrived, there was a lot of laughing. The rabble saw

Wieś zapaść się miała pod ziemię wraz ze wszystkimi miesz-

the whole event as an excellent joke. They did not laugh for

kańcami. Na jej miejscu rozlało się piękne jezioro. Ponoć

long, though, because punishment was soon inflicted upon

przez wiele lat jeszcze rybacy wyławiali z wody przedmioty

them. The village and all its inhabitants disappeared into the

służące kiedyś mieszkańcom przeklętej wsi, a nawet krzyż

ground. A beautiful lake spilled over it. Supposedly, for many

z kościelnej wieży.

years on fishermen would fish out various objects that had

Niektórzy zaklinają się, że gdy zbliżyć ucho do tafli wody, słychać jeszcze płacz i zgrzytanie zębów pokutujących mieszkańców Retna.

belonged to the inhabitants of the cursed village, including the cross from the church tower. Some people swear that when you put your ear close to the water surface, you can still hear the repenting inhabitants of Retno crying and grinding their teeth.

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Liczne przydrożne kapliczki i krzyże urozmaicają szlaki Brodnickiego Parku Krajobrazowego Numerous wayside shrines and crosses complement the trails of Brodnica Landscape Park

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Międzynarodowy spływ kajakowy w Bachotku International canoe trip in Bachotek

BRODNICKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Jesiotry dorastają nawet do 3 metrów – ośrodek zarybieniowy w Grzmięcy od lat pracuje nad odbudową populacji tej szlachetnej ryby Adult sturgeons can reach three metres in length – scientists at the fish stocking centre in Grzmięca have been working for years on the restoration of the population of this noble fish

GOSTYNIŃSKO-WŁOCŁAWSKI PARK KRAJOBRA ZOWY GOSTYNIN-WŁOC ŁAWEK L ANDSCAPE PARK

Rycyk / Black-tailed Godwit

DRZWI DO KR AJOBR AZU

PAN ŁORZEŁ I PRZYJACIELE

KORYTARZ ŻYCIA

Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy rozlewa się swobodnie

Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy jest fragmentem natu-

pomiędzy granicami województw, przypominając o zamierzchłych

ralnego korytarza biegnącego od Puszczy Kampinoskiej, przez Pusz-

czasach, kiedy to granice ustanawiała wyłącznie przyroda. Ten park

czę Bydgoską, aż po Bory Tucholskie. Tym szlakiem rozprzestrzenił się

jest dziś pomostem pomiędzy Kujawami a Mazowszem (z którego

m.in. bóbr (introdukowany na początku lat 80. w Kampinosie) oraz ryś.

w XIII wieku Kujawy zostały wydzielone). Po wielu stuleciach przepięk-

Park obejmujący fragment Pradoliny Wisły pomiędzy Gostyninem

ną klamrą połączył oba regiony Fryderyk Chopin, dziecię z Mazowsza,

a Włocławkiem został wytypowany do ochrony jako szósty w kolejno-

które wiejskiego pejzażu, smaku i ludowych melodii uczyło się podczas

ści w Polsce, w 1979 roku. Jego obszar to pogranicze nie tylko admi-

letnich pobytów na Kujawach.

nistracyjne, ale granica dwóch krain przyrodniczo-leśnych (wielko-

Skomplikowane są nowożytne dzieje Kujaw, na których długo nie-

polsko-pomorskiej i mazowiecko-podlaskiej), a także punkt styczny

zależność zachowywali miejscowi książęta. Pisały ją nie tylko słowiań-

dwóch działów klimatycznych: chłodnego i ciepłego. Ścierają się tu

skie plemiona, ale również liczni osadnicy niemieccy, Olędrzy z Flandrii

oceaniczne i kontynentalne masy powietrza, wskutek czego tempe-

i Fryzji, a także Żydzi oraz Romowie.

ratura, ciśnienie i opady cechują się dużą zmiennością. Opady należą

Nietypowa jest specyfika tutejszego osadnictwa – luźna i rozproszona między polami i lasami, z rzadka tylko zbijająca się we wsie i miasteczka. Z natury więc obcowanie z przyrodą i jej darami było dla ludzi Kujaw codziennością. W zapiskach wielkiego etnografa Oskara Kolberga, który w XIX wie-

jednak do najniższych w kraju – szacuje się je na nieco ponad 500 mm rocznie. Ponad 60 procent powierzchni GWPK zajmują lasy (z dominacją borów sosnowych). W gostynińsko-włocławskim królestwie flory napotkamy 800 gatunków roślin naczyniowych, z tego ok. 50 objętych

ku przemierzył tereny dawnej Rzeczpospolitej, wiele stron poświęco-

ochroną gatunkową. Wschodnia część Parku to obszary płaskie, pozo-

nych jest Kujawom. Często uwieczniają one ów splot ludzkiego życia

stałe części, urozmaicone są jeziorami rynnowymi i wydmami śródlą-

i natury, jak choćby ta piosnka z nadwiślańskiej osady:

dowymi. Wzdłuż Wisły rozciągają się tereny zalewowe. Możemy tu zaobserwować trzy rodzaje tarasów: rozległe, płaskie (powstałe wskutek

A przed laty wielu, przed wielu, było ptactwa wiele

akumulacji rzecznej), wydmowe, z licznymi wałami i wydmami, a także

a pan łorzeł jako król wyprawiał wesele.

bagienne, z licznymi dolinkami. To właśnie na tych ostatnich zobaczyć

Pojął sobie panienki, i tę panią kaczkę,

można symbol parku – zagrożonego wyginięciem rycyka. Pozostało-

a tę małą cyrankę, pojęli za szwaczkę.

ścią po okresie polodowcowym jest jeden z największych w Polsce

Mucha grała na arfie, wyciągała tony;

kompleksów wydm śródlądowych.

a jendory postanęły, zadarły ogony.

Park szczyci się 40 jeziorami, w tym unikatowym w skali świato-

Wróble żyto młóciły, nikomu nie dały;

wej jeziorem Gościąż z zachowanym układem warstw osadów dennych

co młóciły zjadły, wiać go nie kazały.

z ostatnich 13 tysięcy lat.

A czapla chlib piekła, sroka pomagała;

Kilkanaście najcenniejszych obszarów objętych zostało ochro-

jak czeluście wycierała, plecy zmorusała.

ną rezerwatową. Perełką jest ostoja ptaków na Jeziorze Rakutowskim

Sowa piwo warzyła w tej dębowej dziurze,

w okolicach Kowala. Bo ptaki to znak rozpoznawczy GWPK – nie tylko

a dzięcioł ij pomagał, w czerwonym kapturze.

dlatego, że znalazło tu oazę wiele gatunków wpisanych do „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt” (np. bocian czarny, bąk, kulik wielki, żuraw,

Dzięki tym, którzy przyczynili się do powstania Gostynińsko-

błotniak, batalion, krwawodziób, derkacz), ale i przez to, że ptaki mają

-Włocławskiego Parku Krajobrazowego, ptactwa dziś nie braknie.

tu, opodal Kowala, swój „szpital”. Pod opieką parku funkcjonuje Ośrodek

Czaple, sowy i cyranki są tu codziennością, choć z nieznanych przy-

Rehabilitacji i Hodowli Ptaków, którego zasługą jest również przywró-

czyn nie pieką już chleba ani nie warzą piwa.

cenie przyrodzie sokoła wędrownego.

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

EAGLE THE MASTER AND FRIENDS

EMERGENCY CORRIDOR

Gostynin-Włocławek Landscape Park (Polish: Gostynińsko-Włocławski

Gostynin-Włocławek Landscape Park is a part of a natural corridor that

Park Krajobrazowy) spreads out smoothly between the borders of two

runs from the Kampinos Forest (Polish: Puszcza Kampinowska) through

regions, reminding of dim and distant past when borders were marked

the Bydgoszcz Forest (Polish: Puszcza Bydgoska) to the Tuchola Forest

by nature. Today the Park is a bridge between Kujawy and Mazowsze

(Polish: Bory Tucholskie). For example, the beaver (introduced in the

(from which Kujawy were separated in the 13th century). A few centuries

early 1980s in Kampinos) used this route to spread out, as did the lynx.

later Frederic Chopin, the child of Mazowsze, who explored the bucolic

In 1979, the park located in the area of the Vistula Proglacial Stream

landscape and rural taste as well as folk music during his summer

Valley between Gostynin and Włocławek was the sixth park in Poland

holidays in Kujawy, united the two regions in a beautiful embrace.

to become protected. The area is not only an administrative

The modern history of Kujawy, where local princes remained

borderland, but it is also the border between two nature and forest

independent for a long time, is complicated. It was written not only by

lands (the Wielkopolsko-Pomorska and the Mazowiecko-Podlaska

the Slavic tribes, but also numerous German settlers, Olędrzy from

lands) as well as the point where two climate types meet: cool and

Flanders and Frisia as well and the Jews and the Romani.

warm. The maritime and continental air masses that clash here result

The local settlement was not typical – loose and dispersed between

in significant fluctuations of temperature, pressure and precipitation.

fields and forests, occasionally forming into villages and small towns.

However, precipitation is one of the lowest in Poland, with the annual

It was thus natural for the people of Kujawy to commune with nature

average above 500 mm.

and what it offered on everyday basis.

Forests (with the dominance of pine forests) take up more than

In the notes of the great ethnographer Oskar Kolberg, who in the

sixty per cent of the total Park area. In the Gostynin-Włocławek flora

19th century travelled across the territory of the old Polish Republic,

kingdom there are eight hundred species of vascular plants, about fifty

many pages are devoted to Kujawy. They often capture that relationship

of which are protected species. The eastern part of the Park is a flat

between human life and nature, as in the following song coming from

area while the remaining parts are more diverse with ribbon lakes and

a settlement by the Vistula:

inland dunes. Along the River Vistula floodplains spread out. There are three types of terraces: vast and flat (the result of aggradation), dune

When fowls were many a long time ago

with numerous levees and dunes, and wetlands with numerous little

King Eagle the Master, a wedding did throw.

valleys. The last one is the place where one can spot the symbol of the

Some maids he took on, the lady duck too,

park – the endangered black-tailed godwit. A complex of inland dunes

and the little garganey some sewing to do.

that is one of the biggest in Poland is a post-glacial leftover.

The fly the harp played, as well as it could;

The Park boasts forty lakes, including Lake Gościąż, unique in the

with their tails stuck up the turkeys still stood.

world, with the well-preserved layer structure of bottom sediments

Sparrows trashed rye, with no one they shared;

from the last thirteen thousand years.

what they thrashed they had, nothing to be spared.

Some of the most valuable areas are under reserve protection.

The heron made bread, the magpie gave hand;

The biggest jewel is the bird sanctuary on Lake Rakutowskie near the

while cleaning the pit, smudged back till the end.

town of Kowal. After all, birds are the hallmarks of Gostynin-Włocławek

The owl some beer in the oak burrow brewed,

Landscape Park – not only because it is home to many species listed

the woodpecker helped in its red painted hood.

in the Polish Red Book of Animals (e.g. the black stroke, great bittern, common curlew, crane, harrier, ruff, redshank, corncrake), but also

Thanks to those who contributed to the establishment of Gostynin-

because birds have their "hospital" near Kowal. The Park looks after

-Włocławek Landscape Park, there is plenty of fowl today. Herons, owls

the Protected Birds Rehabilitation and Breeding Centre, which has

and garganeys are regular residents here, although for some reason

reintroduced the peregrine falcon into the wild.

they no longer make bread or brew beer.

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Urokliwe wysepki w Skokach – na szczęście projekt budowy w tym miejscu elektrowni jądrowej w czasach PRL-u nie został zrealizowany Picturesque little islands in Skoki – fortunately, the communist government's plan to build a nuclear power plant here fell through Rakutowskie – mekka brodzącego ptactwa Lake Rakutowskie – the Mecca of shorebirds

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

DRZWI DO KR AJOBR AZU

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Reliktowe jezioro Gościąż Relict Lake Gościąż Kolonia mewy śmieszki Black-headed gull colony

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rezerwat Olszyny Rakutowskie Olszyny Rakutowskie Nature Reserve

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Poroże jelenia odnalezione na mokradłach Deer antlers found in wetlands

DRZWI DO KR AJOBR AZU

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Skrzek ropuchy zielonej European green toad spawn Wiosną lustro wody pokrywają kwiatostany topoli In spring, the water surface is covered with poplar inflorescence

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Stado łabędzi niemych Flock of mute swans

Walka bielików o terytorium zwykle tylko wygląda groźnie Fight between white-tailed eagles over territory usually only looks dangerous

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Mewy śmieszki w szacie godowej Black-headed gulls in nuptial plumage

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Zaskoczona widokiem obiektywu czapla biała Great egret surprised at the camera

Podczas karmienia pisklęta kormorana sięgają dziobami głęboko w przełyk rodzica When fed, cormorant nestlings put their beaks deep into their parent's gullet

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Czaplątka czapli siwej Grey heron's baby herons

Toaleta bociana czarnego Black stroke's wash

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Koza sarny o świcie Doe at dawn

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Gryf – obrońca puszczy

Griffin – the forest guardian

LEGENDA

A LEGEND

Włodzisław był synem kujawskiego księcia. Młodość spędził na dwo-

Włodzisław was the son of a Kujawy price. He spent his adolescence

rze ojca, w otoczeniu braci. Gdy dorósł, postanowił wyruszyć w podróż

at his father's court, together with his brothers. When he came of age,

w poszukiwaniu lokalizacji dla nowego grodu. Pewnej nocy zapuścił się

he decided to set out on a journey in search of a location for a new

w las i spotkał tam gryfa – pół orła i pół lwa. Gryf oznajmił mu, że to on

gord. One night he ventured into the forest where he met the griffin

jest panem puszczy i że zgodzi się na pobudowanie osady, a nawet bę-

– half lion, half eagle. The griffin declared that he was the master of the

dzie ją chronił, ale pod warunkiem, że mieszkańcy z szacunkiem trak-

forest and would approve of establishing a settlement there and even

tować będą puszczę. I tak się stało – miasto nazwane na cześć Wło-

protect it as long as its residents would hold respect for the forest. And

dzisława Vladislavia mogło liczyć na wsparcie ze strony gryfa przed

so it happened – the town called Vladislavia in honour of Włodzisław

wszelkimi napastnikami.

could always count on the griffin's help against any intruders.

Tak było do czasu, gdy gród oddany został we władanie biskupom,

That was, however, until the gord was taken over by bishops who

którzy wycięli puszczę, aby pobudować miejskie obwarowania. Umowa

cut out the forest in order to build town fortifications. The agreement

została więc złamana i mieszkańcy Vladislavii nie mogli dłużej cieszyć

was thus broken and the residents of Vladislavia could no longer count

się ochroną gryfa przed nadciągającymi z Torunia zastępami Krzyża-

on the griffin's help in protecting them against the Teutonic Knights

ków. A jednak żal zrobiło się gryfowi mieszkańców miasta i ostrzegł

coming from Toruń. However, the griffin felt sorry for the inhabitants

ich w porę, aby ucieczką ratowali życie. Zrównany z ziemią gród został

and warned them in time that they should escape to protect their

odbudowany, a wizerunek gryfa trafił do herbu miasta. Gryf tymcza-

lives. The obliterated gord was rebuilt and the image of the griffin was

sem zniknął z okolicznych lasów i nikt odtąd go nie widział. Czasem

included in the town's coat of arms. Meanwhile, the griffin disappeared

tylko z głębi puszczy daje się usłyszeć łopot potężnych skrzydeł.

from the local forests and since then no one has ever seen him again. Occasionally, though, the flutter of huge wings echoes somewhere deep in the forest.

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Sprowadzone na teren parku krajobrazowego koniki polskie służą jako naturalne „kosiarki” – przeciwdziałają nadmiernemu zarastaniu podmokłych łąk Konik, introduced to the landscape park, is a natural "mower" – it prevents excessive overgrowth of wetland meadows

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Gospodarka prowadzona przez człowieka splata się od wieków z siłami natury Economy and natural forces have been intertwined for ages

GOST YNIŃSKO-WŁOCŁ AWSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KRAJOBRA ZOWY GÓRZNO-LIDZBARK LANDSCAPE PARK

Żurawie / Cranes

DRZWI DO KR AJOBR AZU

CICHY ZAKĄTEK I GŁOŚNE HISTORIE

-pomorskie), Lidzbark (warmińsko-mazurskie) oraz Lubowidz (mazo-

Cicho, ciszej, najciszej. To właśnie tu, gdzie najciszej, na samym krańcu

wieckie). Rozciąga się na wysoczyźnie morenowej oraz rozległej rów-

trzech województw: kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego

ninie sandru dobrzyńskiego. Z lotu ptaka sprawia wrażenie porzuco-

i mazowieckiego, rozciąga się Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobra-

nej naprędce kolorowej sukni, która fałduje się w nieregularny sposób.

zowy. Do tej ciszy i dystansu wobec spraw wielkiego świata okoliczni

Można się zasapać, wędrując po okolicznych pagórkach – wszak naj-

mieszkańcy mogli przyzwyczajać się przez wieki. Choć mówi się, że to

wyższy liczy sobie 190 metrów.

miejsce na mapie jest bramą wjazdową Warmii i Mazur, było ono raczej

Większa część parku położona jest w dorzeczu Drwęcy (a ściślej jej

zakątkiem, któremu możni tego świata się nie naprzykrzali. Górzno

dopływu – Brynicy). Pozostała – środkowo-wschodnia – odwadniana

– jako włości biskupów płockich, Lidzbark – jako miasto krzyżackie

jest przez rzekę Wel. Dorzecze Drwęcy to świat bagien, mokradeł, tor-

(a później polskie), żyły sobie spokojnym życiem, czerpiąc wszystko co

fowisk i łąk. Przepięknie zróżnicowana Brynica posiada fragmentami

potrzebne do egzystencji z okolicznych lasów i jezior. I przyglądając się

charakter zbliżony do potoku górskiego, a wodny krajobraz dopełnia

z dala dziejowym burzom: krzyżackim zaprzęgom, wojom polskiego

29 jezior (łącznie 490 hektarów).

króla, potędze żołnierzy napoleońskich ciągnących na Moskwę i półży-

250 km szlaków rowerowych i pieszych prowadzi głównie przez

wym uciekinierom bonapartyjskim, którzy wracali tędy do Francji.

lasy, które pokrywają 70 procent terenu parku. Te są bezpiecznym

Po wielu tych zawieruchach przyszło im gasić pożary i odbudowywać

domem dla zwierząt. Niektóre z nich figurują w Polskiej Czerwonej

zniszczone budynki. Gdy ludzkie potęgi rosły i upadały, jedno zawsze

Księdze Zwierząt, m.in. bielik, kania ruda i czarna, bąk zwyczajny czy

było stałe – zieleń puszczy, srebrna toń jezior i pofałdowany tutejszy

włochatka zwyczajna. Na szczególną uwagę zasługują rzadkie płazy

krajobraz.

– traszki (zwyczajna i grzebieniasta), kumak nizinny (uznawany za gatunek ginący) oraz rzekotka drzewna. Dumą i symbolem Parku są

BRODACZKA, TRASZKA I PRZYJACIELE

również żurawie, których głos roznosi się po lesie. Najcenniejsze przyrodnicze oazy objęto ochroną w siedmiu rezer-

Do Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego najpewniej

watach (Jar Brynicy, Szumny Zdrój, Klonowo, Ostrowy nad Brynicą,

skieruje cię własny nos. Bo jakość powietrza jest tu niezwykła. I jest

Czarny Bryńsk, Mszar Płociczno, Jar Brynicy II). W tym ostatnim ro-

na to nawet specjalny certyfikat – brodaczka, rzadki i unikalny dziś

śnie duma rezerwatu i jego najcenniejszy pomnik przyrody – ponad

porost, zagrożony wyginięciem. Brodaczka obrasta korę szpilkowych

500-letni Dąb Rzeczypospolitej, o obwodzie około 641 cm. Ogromne

drzew, ale tylko w miejscach, gdzie powietrze jest krystalicznie czyste.

drzewo nie ugięło się pod wichrami dziejów, wrosło w tę ziemię, jak

Nic więc dziwnego, że obszar parku zaliczany jest do Zielonych Płuc

okoliczne rodziny.

Polski. To poczucie krystalicznej czystości towarzyszyć ci będzie rów-

Kto miałby ochotę zajrzeć głębiej w odmęty dziejów, bez trudu znaj-

nież nocą, gdy na ciemnym niebie, którego nie mącą łuny wielkich

dzie drogę do średniowiecznych grodzisk i zabytkowych kościołów,

aglomeracji, rozbłysną tysiące gwiazd.

których nie brakuje w okolicy. Jeśli ścieżkę przebiegnie wam czarny,

To jeden z młodszych parków krajobrazowych. Powstał w 1990 roku na terenie gmin: Górzno, Brzozie, Bartniczka i Świedziebnia (kujawsko-

błyskający ślepiami kot, nie przestraszcie się. Legendy głoszą, że żyje tu już od wielu stuleci i jeszcze nikomu nie zrobił krzywdy.

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

A QUIET CORNER AND FAMOUS STORIES

-Mazurskie) as well as Lubowidz (Mazowieckie). It stretches across the

Quiet, quieter, the quietest. It is here where it's the quietest that

moraine plateau and the vast Dobrzyń outwash plain. When seen from

Górzno-Lidzbark Landscape Park (Polish: Górznieńsko-Lidzbarski Park

the bird's eye view, it looks like a colourful dress hastily taken off and

Krajobrazowy) spreads out right across the very edge of three regions:

undulating in an irregular way. One can get short of breath while hiking

Kujawsko-Pomorskie, Warminsko-Mazurskie and Mazowieckie.

up and down the hills – after all, the highest is 190 metres.

Throughout the centuries local residents could get used to that

Most of the Park is situated at the basin of the River Drwęca (more

tranquillity and distance from the big world affairs. Although it is said

precisely, at its tributary, the River Brynica). The remaining central-east

that on the map this place is the gateway to Warmia and Mazury, it was

part gets drained by the River Wel. The River Drwęca basin is the world

rather a backwater that the mighty of this world didn’t really bother.

of marshes, swamps, bogs and meadows. The gorgeously diversified

Górzno, the estate of bishops of Płock, and Lidzbark, the Teutonic town

River Brynica looks like a mountain stream at some points while twenty-

(and later Polish), enjoyed a peaceful life and lived off the local woods

-nine lakes complete the aquatic landscape (the total of 1210 acres).

and lakes. They witnessed historical storms from a distance: Teutonic

There are 250 kilometres of cycling and walking routes that wind

teams of horses, the Polish King's warriors, the power of Napoleon's

through the forests that take up seventy per cent of the total park area.

soldiers on their way to conquer Moscow and barely alive Bonaparte's

They are a safe home to animals. Some of the species are listed in the

runaways returning to France. After turmoil they would extinguish

Polish Red Book of Animals, e.g. white-tailed eagle, red kite, black kite,

fires and rebuild destroyed buildings. As powers grew and collapsed,

great bittern or boreal owl. Especially noteworthy are rare reptiles

there were things that were always constant: the green forest,

– the newt (smooth and northern crested), the European fire-bellied

the silver depth of the lakes and the undulating landscape.

toad (endangered species) and the European tree frog. The crane whose sound echoes through the forest is the pride and the symbol of the Park. The most valuable oases are protected in six reserves (Jar Brynicy,

BEARD LICHEN, SMOOTH NEWT AND FRIENDS

Szumny Zdrój, Klonowo, Ostrowy by the Brynica, Czarny Bryńsk, Mszar

Your own nose will surely guide you to Górzno-Lidzbark Park, for the

Płociczno, and Jar Brynicy II). In the last one there grows the pride of

quality of the local air is incredible. There's even a special certificate

the reserve and its most valuable natural monument – the over 500-

that proves it – beard lichen, unique lichen on the verge of extinction

-year-old Oak of the Republic of Poland (Polish: Dąb Rzeczypospolitej),

today. The beard lichen grows on conifers, but only in areas with

with the trunk circumference of 641 cm. The huge tree has not bowed

crystal clean air. No wonder that the Park belongs to the Green Lungs

down to the winds of history; it is rooted in this land, just like local

of Poland. You will have this feeling of crystal cleanliness even at night

families.

when the dark sky, undisturbed by the glows of sprawling metropolises, shines with thousands of stars. This is one of the younger landscape parks. It was established in

If one would like to explore the depths of history, they will easily find the way to numerous medieval gords and historic churches. Don't get frightened if a black cat with flickering eyes runs across

1990 across the area of the following communes: Górzno, Brzozie, Bart-

your way. Legends have it that the cat has been living here for centu-

niczka and Świedziebnia (Kujawsko-Pomorskie), Lidzbark (Warmińsko-

ries and has never done anybody any harm.

DRZWI DO KR AJOBR AZU

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Rezerwat Czarny Bryńsk to m.in. ostoja zróżnicowanego liściastego lasu Czarny Bryńsk Nature Reserve is an area with diversified deciduous forest

Wczesnowiosenne runo jest ozdobą Rezerwatu Jar Brynicy Early spring fleece enriches Jar Brynicy Nature Reserve

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Kwitnąca wełnianka wąskolistna – klejnot mokradeł Blooming common cottongrass – the jewel of wetlands

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Oszroniona knieć błotna Frosted marsh-marigold

Czosnek niedźwiedzi w Rezerwacie Szumny Zdrój – choć odkrywany dziś na nowo jako przyprawa, nadal zagrożony w Europie Wild garlic in Szumny Zdrój Nature Reserve – although these days rediscovered as a spice, it is still endangered in Europe

DRZWI DO KR AJOBR AZU

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Konwalia majowa – natchnienie perfumiarzy, ale też dodatek do tabaki (powoduje kichanie) Lily of the valley – inspiration for perfumers, but also a tobacco additive (it causes sneezing)

Modliszka u wrót Mazur – symbol ocieplenia klimatu Mantis at the gates to Mazury – the sign of global warming

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Samiec żaby wodnej Male edible frog

Grzebiuszka ziemna, zwana też huczkiem, należy do najmniejszych polskich ropuch Common spadefoot, also known as garlic toad, is one of the smallest Polish toads

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Sowa uszata zauważyła, że jest obiektem zainteresowania Long-eared owl has just realized it is an object of interest

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Walczące myszołowy – nie sposób znaleźć dwóch identycznie upierzonych osobników Buzzards fighting – it is impossible to find two individuals with identical plumage

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Jesienne krzyki żurawi oznajmiają czas zbiorów Cranes' autumn calls signal harvest time

DRZWI DO KR AJOBR AZU

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Łopata zgubiona przez łosia w konwaliach Palm lost by an elk in lilies of the valley Wiekowa locha dzika Aged sow

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Komu biły dzwony

For whom the bells tolled

LEGENDA

A LEGEND

Na górze opodal jeziora Górzno wzniesiono przed wiekami kościół.

Ages ago, on the hill near Lake Górzno a church was erected.

Zachwycali się nim mieszkańcy, a budowniczowie z dumą pokazywali

The inhabitants admired it and the builders showed it with pride.

swoje dzieło. Radość nie trwała jednak długo.

The joy didn't last long, though.

Gdy budowla była już gotowa, pewnej nocy w wieżę uderzył potężny piorun, a huk słychać było w odległości wielu kilometrów. Ponieważ kościół był drewniany, spłonął do szczętu, a łuna roz-

When the construction was ready, one night a huge lightning struck the tower and the bang was heard miles away. Because the church was made of wood, it burnt down completely,

świetliła całą okolicę. Były to czasy, w których pożar oznaczał klęskę

and the glow of fire illuminated the whole area. Those were the times

i mieszkańcom pozostawało jedynie patrzeć na straszny spektakl, jaki

when fire meant total destruction and one could only watch the deadly

ludziom zgotowały żywioły.

show the natural forces had in store for people.

Gdy zawaliła się wieża, dzwony z kościoła poturlały się po zboczu

When the tower collapsed, the church bells rolled down the hill

wzgórza wprost do jeziora, aż na największą głębinę. Ale nie znikły

straight into the lake, into its darkest depths. But they didn't disappear

bez śladu – kilkadziesiąt lat nocami z jeziora dochodził żałosny dźwięk.

without a trace – for decades on a sorrowful sound would come from

Mieszkańcy naradzali się, jakby tu wyciągnąć dzwony z wody. Było to przedsięwzięcie ponad siły zwykłego człowieka, dlatego pewni

the lake at nights. The residents would deliberate on how to get the bells out of the

byli jednego – udać się to może jedynie człowiekowi o czystym sercu.

water. They knew it was beyond every man's strength and therefore

Szukali, rozgłaszali wszędzie, ale długo nie mogli takiego znaleźć.

were sure of one thing – only a person with a pure heart could do that.

Aż któregoś roku znalazł się śmiałek, który wyruszył nad jezioro zaopatrzony w rybackie sieci i wiarę w swoje szczęście. Tłum mieszkań-

They looked for one, spread the message everywhere, but couldn't find anyone.

ców okolicznych wsi otoczył jezioro. Mężczyźni dopingowali śmiałka,

Until one day when a daredevil showed up and headed for the lake

kobiety śledziły jego poczynania z wypiekami na twarzy. Przy pierw-

equipped with fishing nets and faith in his luck. Crowds of neighbouring

szym zarzuceniu sieć jednak porwała się od ciężaru dzwonów. Dał się

villagers surrounded the lake. The men cheered the daredevil on and

słyszeć jęk zawodu. Druga próba również spełzła na niczym. Dopiero za

women followed his doings with their faces going red. However, the first

trzecim razem, gdy śmiałek dobył najmocniejszych sieci, wydawało się,

time he cast the net, it got torn apart under the heavy weight of the bells.

że wszystko pójdzie zgodnie z planem.

A sigh of disappointment was heard. The second attempt came to naught

Gdy dzwony były już niemal w łodzi, mężczyzna zachwiał się, zatoczył i runął do wody. Oto pękło czyste serce śmiałka, a dzwony, które

as well. When he grabbed the strongest nets and tried for the third time, it looked as if everything was going according to the plan.

widać już było na powierzchni, ponownie wylądowały na dnie jeziora.

But when the bells were almost there in the boat, the man lost his

Cisza nastała i w tej ciszy wieśniacy wyłowili ciało nieszczęśnika.

balance, staggered and fell into the water. The daredevil's pure heart

Nikt już nigdy nie spróbował odzyskać dzwonów. Ale też od tego mo-

ruptured and the bells that were already on the surface went down to

mentu nikt już nie słyszał ich bicia.

the bottom of the lake again. Silence descended and in that silence the peasants got the poor wretch's body out of the water. No one tried to get the bells back ever again. And no one ever heard the bells toll again.

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Poranek w Baruchowie Early morning in Baruchowo

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Imponująca bryła kościoła Podwyższenia Krzyża w Górznie Impressive solid of the Church of the Exaltation of the Holy Cross in Górzno

Kąpielisko miejskie w Górznie Public bathing beach in Górzno

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

DRZWI DO KR AJOBR AZU

GÓRZNIEŃSKO-LIDZBARSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Ślady pozyskiwania żywicy na starych sosnach Resin extraction signs on old pine trees

Przydrożne krzyże to nieodłączny element krajobrazu Wayside crosses are an indivisible part of the landscape

KRAJEŃSKI PARK KRAJOBRA ZOWY KRAJNA LANDSCAPE PARK

Żuraw / Crane

DRZWI DO KR AJOBR AZU

WICHRY W KORONACH

GALES IN CROWNS

W 1998 roku oczywiste było dla mieszkańców Krajny, że dzika przyroda

In 1998, it was obvious for the residents of Krajna that the wild nature

na obszarze prawie 74 tys. hektarów (i na terenie 6 gmin) musi znaleźć

stretching over the area of almost 183 thousand acres (across six

się pod właściwą ochroną. Niezwykła była to inicjatywa, bo w histo-

communes) should be properly preserved. It was an incredible initiative

rii Krajny niewiele było spraw oczywistych. Ulokowana na pograniczu

since there had been very few obvious affairs in the history of Krajna.

dwóch słowiańskich plemion społeczność wymykała się władcom, po-

The community located on the border between two Slavic tribes would

litykom i geografom. Niby Kaszubi, a Wielkopolanie, niby Niemcy, a Po-

slip away from rulers, politicians and geographers. As if Kashubians,

lacy – obywatele pogranicza. To raczej niestałość wiatrów historii była

but yet Wielkopolans, as if German, but yet Polish – the citizens of the

tu codziennością, a miejscowe bagna – schroniskiem, które nieraz rato-

borderland. It was rather the instability of the winds of history that was

wało życie, zanim Krajna ostatecznie związała się z Polską.

their everyday reality while marsh was the place that would save life

Jedno jest więc pewne – z duchami krajeńskiego parku dogadasz się, podróżniku, w różnych językach i gwarach.

until Krajna eventually expressed its commitment to Poland. No doubt – you, dear traveller, can communicate with the ghosts of Krajna Park (Polish: Krajeński Park) in various languages and dialects.

POD ZNAKIEM ŻURAWIA Choć do wysokich gór stąd daleko, Krajeński Park Krajobrazowy oglą-

THE CRANE AS THE SYMBOL

dać można z góry, ściślej z Czarnej Góry położonej w Górach Obkaskich

Although high mountains are far away from here, Krajna Park can

(gmina Kamień Krajeński) – najwyższego miejsca w całym wojewódz-

be viewed from the top of a mountain, namely Black Mountain (Polish:

twie kujawsko-pomorskim. Nie ma tu mowy o monotonii krajobrazu.

Czarna Góra) in the Obkaskie Mountains (Polish: Góry Obkaskie)

Ścieżki wiją się po pagórkach i dolinach. Cieszą oko fantazyjnie po-

– the highest elevation in the whole Kujawsko-Pomorskie Region.

marszczone przez lodowiec zbocza, w harmonijny sposób splatające się

There is no question of monotony of the landscape here. Paths wind

z terenami wykorzystywanymi rolniczo.

across the hills and valleys. One can enjoy the view of slopes exotically

Krajeński Park Krajobrazowy jest najmłodszym, ale za to najwięk-

folded by glacier that harmoniously intertwine with farmlands.

szym parkiem krajobrazowym w województwie kujawsko-pomorskim.

Krajna Landscape Park (Polish: Krajeński Park Krajobrazowy) is the

Na obszarze 6 gmin: Sępólno Krajeńskie, Więcbork, Kamień Krajeński,

youngest, but yet the largest landscape park in the Kujawsko-Pomorskie

Sośno, Kęsowo i Mrocza wyodrębniono najmniej zniekształcony przy-

Region. Within the borders of six communes: Sępólno Krajeńskie,

rodniczo fragment Krajny. Obszar to odległy od wielkiego przemysłu

Więcbork, Kamień Krajeński, Sośno, Kęsowo and Mrocza, an area with

i wielkich miast, więc nic dziwnego, że wyróżnia się nieskażonym po-

the least transformed Krajna nature has been delineated. It is remote

wietrzem i czystymi jeziorami.

from great industry and big cities, so no wonder that it is distinguished

Stworzonych tu zostało pięć rezerwatów przyrody (Lutowo, Gaj Krajeński, Buczyna, Dęby Krajeńskie, Jezioro Wieleckie), a także ze-

by unpolluted air and clean lakes. Five nature reserves have been established here ("Lutowo", "Gaj

spół przyrodniczo-krajobrazowy Torfowisko Messy. W tym ostatnim

Krajeński", "Buczyna", "Dęby Krajeńskie" and "Jezioro Wieleckie") as well

ochroniono nie tylko unikalne torfowiska, ale również bór bagienny

as the nature and landscape complex "Torfowisko Messy". The latter

oraz łąki, z których swój początek bierze rzeka Orla. Częstym gościem

protects not only unique bogs, but also bog forests and meadows where

bywają tam nie tylko żurawie – symbole parku, ale i czarne bociany,

the River Orla has its starting point. Not only cranes, the symbol of the

czaple i bieliki.

park, but also black storks, herons and white-tailed eagles are frequent

Krajobraz pełen majestatycznych buków i dębów uzupełniają wtopione w zieleń pałace, dworki i zabytkowe kościoły.

guests here. The landscape abounds with majestic beeches and oaks while palaces, manor houses and historic churches blended into the greenery complete the whole scenery.

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Malowniczo położone ruiny dworu w Runowie Krajeńskim Picturesque location of the ruins of a manor house in Runowo Krajeńskie

DRZWI DO KR AJOBR AZU

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Ozy i kemy – pozostałości po przejściu lodowca na Pojezierzu Krajeńskim Eskers and kames – remains of glacier flow in the Krajna Lake District (Polish: Pojezierze Krajeńskie)

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Poranek w okolicy Sośna Early morning near Sośno

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Droga przez Rezerwat Buczyna Path going through Buczyna Nature Reserve

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Pszczoła miodna z koszyczkami pyłku Honey bee with pollen baskets

Maki nieopodal Mroczy – coraz rzadszy element krajobrazu Poppies near Mrocza – less and less common element of the landscape

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Pliszka żółta ukryta na polu rzepaku Western yellow wagtail hiding in the canola oil field

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Śniadanie kozła sarny Roebuck's breakfast

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Bielik i myszołów White-tailed eagle and buzzard

Bocian biały o zmroku White stork at dusk

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Żołna – „rajski ptak” z południa Europy coraz częściej widywany jest w naszych stronach European bee-eater – this "bird of paradise" from the southern Europe is more and more common to our region

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Marzec to czas tokujących żurawi March is the breeding season of cranes

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Kury bażanta w okolicach Dalkowa Female peasants near Dalkowo

Wygłodniały młody lis Famished young fox

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rzeka łez

The river of tears

LEGENDA

A LEGEND

W jednej z wiosek rozrzuconych na krajeńskich bagnach mieszkała

In one of the villages dispersed around Krajna marshes there lived

rodzina Gagaczków. Wiedli Gagaczkowie zwykły żywot, jak inni w oko-

the Gagaczeks family. The Gagaczeks lived a simple life, like others

licy. Ojciec trudnił się połowem ryb i zakładaniem sideł na zające. Mat-

in the area. The father was a fisherman and he also set hare snares.

ka, wespół z gromadką dzieci, uprawiała len, konopie i rzepę. I tak sobie

The mother together with their bunch of children grew linum,

wiązali koniec z końcem, raz lepiej, raz gorzej. Ale nie narzekali nigdy,

cannabis and turnip. They tried to make ends meet as well as they

bo twardzi to byli ludzie.

could. But they never complained because they were tough people.

Któregoś roku zima szczególnie dała się okolicznej ludności we zna-

One year a particularly severe winter took its toll on the local people.

ki, a później jeszcze deszczowa wiosna dokończyła ponurego dzieła, to-

Later the rainy spring completed the grim picture, flooding the cellars

piąc piwnice z zapasami. Ale i tego nieszczęścia było mało – nad bagna

with stocks. As if that weren't enough, the air of bubonic plague spread

Gagaczków i okoliczne sioła nadeszło straszliwe morowe powietrze.

across Gagaczeks' marshes and local villages. Gagaczeks' children

I umierały kolejne dzieci Gagaczków – dwóch synów i córka piękna jak

would die one by one – two sons and daughter beautiful as morning

słoneczny poranek. Straszny był to widok, gdy na rękach rodziców ga-

sunshine. It was horrible to see the children die in their parents' arms.

sło życie kolejnych młodych istot. Matka nie traciła jednak nadziei – żarliwie prosiła Boga, aby zatrzymał straszliwy pochód śmierci. Modlitwa tej dobrej i bogobojnej kobiety została wysłuchana. We wsi pojawił się ponoć sam Anioł Gabriel w poświacie jasnej jak tysiąc kaganków. Poruszony widokiem wynędzniałych obejść, usiadł za jedną z chat, pochylił głowę i zapłakał gorzko. Sędziwi ludzie na własne oczy widzieli łzy Anioła, które jak drobiny

But the mother wouldn't lose hope – she prayed fervently to God that he stop the horrific parade of death. And the good and pious woman's prayers were heard. Supposedly, Archangel Gabriel himself appeared in the village shining bright like a thousand oil lamps. He was so touched by the sight of the shabby yards that he sat behind one hut, lowered his head and cried bitterly. The elderly saw with their own eyes the Angel's tears like small

kryształu spływały po białych włosach i rozbijały się o kamienie.

crystals go down his white hair and break against stones. The same

Ci sami ludzie przysięgali później, że to właśnie z jego łez wzięła źródło

people later swore that it was his tears that became the headwaters

rzeka. Niezwykła rzeka, bo jej wody wartkie i czyste zabrały z Krajny

of a river. It was an incredible river because its rapid and clean waters

zarazę, odsunęły od niej morowe powietrze i bagienne wyziewy.

washed the plague away from Krajna and took the bubonic plague air

Nigdy już Gagaczkowie nie musieli płakać po swoich dzieciach.

and swamp gas away.

Żyli ponoć długo, szczęśliwie i jak zawsze pobożnie. A okolica, w któ-

The Gagaczeks never had to mourn for their children again.

rej mieszkali, zmieniła się nie do poznania. Dolina śmierci i rozpaczy

It's said they lived a happy and pious life. And the area where they

zmieniła się w krainę szczęścia i obfitości.

lived changed beyond recognition. The valley of death and sorrow turned into the land of happiness and abundance.

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Po żniwach After the harvest

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Krajna to miejsce, w którym rolnictwo w naturalny sposób splata się z dzikim krajobrazem Krajna is a place where farming naturally intertwines with the wild landscape

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

W Krajnie sielskie widoki są jeszcze cieszącą oko codziennością In Krajna, idyllic views that please the eye are still commonplace

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Tradycja bartnicza – jeden ze znaków rozpoznawczych Krajny Bee-keeping tradition – one of Krajna's hallmarks

KR AJEŃSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

NADGOPLAŃSKI PARK TYSIĄCLECIA GOPŁO MILLENNIUM L ANDSCAPE PARK

Gęsi gęgawy / Greylag geese

DRZWI DO KR AJOBR AZU

JEJ WYSOKOŚĆ MYSZ

HER MAJESTY THE MOUSE

Czarna ziemia, a na niej migocące odblaski „polskiego morza”

Black soil, and there the glittering reflections of the "Polish sea" – that's

– jak średniowieczny kronikarz nazwał jezioro Gopło. Woda i żyzne

how a medieval chronicler described Lake Gopło. Water and fertile land,

gleby, czego więcej potrzeba do szczęścia? Więc ku temu szczęściu od

what else does one need to be happy? So, it was that happiness that

pradawnych czasów ściągały tu z oddali liczne plemiona. Ściągali po-

had attracted many remote tribes since ancient times. Travellers and

dróżnicy oraz kupcy wędrujący Bursztynowym Szlakiem. Pozostały

merchants would travel the Amber Road to get here. At Lake Gopło,

nad Gopłem ślady osadnictwa już od epoki kamienia. Swój ślad pozo-

there are traces of settlement dating back to as early as the Stone Age.

stawili po sobie Łużyczanie, Scytowie, a później słowiańscy Goplanie.

Lusatians and Scythians, and later Slavic Goplans left their traces here.

Setki lat ludzkich historii, które zatonęły w niepamięci pośród

There are hundreds of stories that have sunk into oblivion amidst

legend i domysłów. Fale na jeziorze szemrzą o legendarnym księciu

legends and speculations. The waves on the lake murmur about Popiel,

Popielu, który na drewnianej wieży nad Gopłem próbował szukać

a legendary ruler who sought shelter in a wooden tower at Lake Gopło

schronienia przed karą za swą niegodziwość. I tu spotkał go straszliwy

when escaping punishment for his wickedness. It was there that the

dopust – zjedzony został przez myszy.

harsh punishment was inflicted upon him – he was eaten alive by mice.

Sic transit gloria mundi – tak przemija chwała świata. Pozostaje

Sic transit gloria mundi – thus passes the glory of the world. But

przyroda – tu, nad Gopłem, iście majestatyczna. Potrafiąca zmieniać

there is still nature – here, at Lake Gopło, absolutely majestic – nature

tory ludzkiej historii, jak nadgoplańskie myszy.

that can change the direction of human history, just like the Gopło mice.

W KRÓLESTWIE GĘGAWY

IN THE KINGDOM OF THE GREYLAG GOOSE

Niezwykły to park, bo jego sercem jest jedno z największych polskich

This Park is amazing because right in its heart there is one of Poland's

jezior – Gopło. Niezwykły również dlatego, że polodowcowa rynna tego

biggest lakes, Gopło. It is also amazing because its tunnel valley (twenty-

zbiornika (o długości 25 kilometrów!) dzieli Kujawy na dwie zupełnie

-five kilometres long!) divides Kujawy into two completely different

odmienne części. Z jednej strony mamy rozległe równiny „wyprasowa-

parts. In one part there are vast plains "ironed" by ground moraines

ne” przez moreny denne lodowca, z drugiej pas morenowych wzgórz

of glacier, and in the other a ridge of moraine hills deposited by the

usypanych przez czoło lądolodu skandynawskiego.

Scandinavian ice sheet terminus.

Dobrze rozwinięta linia brzegowa, liczne wysepki i płaskie brzegi

A well-developed shoreline, numerous little islands and flat shores in

tworzą na północy świat szuwarów, wilgotnych łąk i pozostałości lasów

the north create the world of reed beds, wet meadows and the remains of

łęgowych. Po południowej stronie znajdziemy zgoła inny krajobraz

riparian forests. In the south, on the other hand, the landscape is totally

– wydmy porośnięte lasem. Pośród ponad 200 gatunków ptaków, które

different – dunes covered with forest. Among over two hundred bird spe-

są tu widywane, prym wiedzie gęgawa, którą Park szczyci się nawet

cies that can be seen here, the dominant is greylag goose that the Park

w logotypie – gatunek nadzwyczaj inteligentny i ciekawy świata.

boasts even in its logo – an exceptionally intelligent and curious species.

Natura w Nadgoplańskim Parku od zawsze przeplata się z historią.

Nature in Gopło Landscape Park (Polish: Nadgoplański Park Krajo-

Z perspektywy gotyckiej Mysiej Wieży, czyli pozostałości po zamku

brazowy) intermingles irrevocably with history. From the perspective of

wybudowanym przez Kazimierza Wielkiego, łatwiej pojąć tajemnicę

the Gothic Mouse Tower, the remains of a castle erected by Casmir the

tego miejsca. O pradawnych dziejach przypomina też 300-letni dąb

Great (Polish: Kazimierz Wielki), it is easier to comprehend the mystery

Popiel oraz rozsiane w okolicy pałace i rezydencje.

of this place. The three-hundred-year-old Oak Popiel as well as palaces

Nad tym wszystkim króluje Kruszwica szczycąca się wspaniałą romańską kolegiatą pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, zbudowaną w latach 1120–1140 z ciosów kamiennych.

and mansions dispersed around are a reminder of the ancient times. And above it all, there is the town of Kruszwica boasting the magnificent Romanesque Collegiate Church of St. Peter and St. Paul, built of dimension stones between 1120 and 1140.

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

Gęgawy w szuwarach Gopła Greylag geese in Lake Gopło's reed beds

100

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Wysepka na jeziorze Gopło Small island on Lake Gopło

Mysia Wieża w Kruszwicy – najlepszy widok na jezioro Mouse Tower in Kruszwica – the best view of the lake

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

101

102

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Półwysep Potrzymiech – najcenniejszy przyrodniczo obszar na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Potrzymiech Peninsula – the most precious nature area in Gopło Millennium Park

Bielik ze zdobyczą White-tailed eagle with its prey

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

103

Wyspa kormoranów w zatoce zachodniej Cormorant island in the western bay

104

DRZWI DO KR AJOBR AZU

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

105

Dzikie storczyki na nadgoplańskich łąkach Wild orchids in Gopło meadows

Uprawa maku lekarskiego w Rzeszynku Cultivation of opium poppy in Rzeszynek

106

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Gniazdo pustułki w bazylice kolegiackiej w Kruszwicy Common kestrel's nest in the Collegiate Church in Kruszwica

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

Słowik podróżniczek – najpiękniejszy z polskich śpiewaków Bluethroat – the most beautiful of the Polish songsters

Przybysz z odległej północy – bernikla białolica Newcomer from the far north – the barnacle goose

107

108

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Gęś tybetańska – egzotyczna kuzynka gęgawy ze środkowej Azji Bar-headed goose – greylag goose's exotic cousin from the Central Asia

Sejmik żurawi na półwyspie Potrzymiech Assembly of cranes on the Potrzymiech Peninsula

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

109

110

DRZWI DO KR AJOBR AZU

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

111

Jelenie w oczeretach Młoda wąsatka nadzwyczaj sprawnie porusza się w trzcinowisku Young bearded reedling can move remarkably smoothly in common reed

Deer in common club-rush

112

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Szczupak spod wieży

A pike under the tower

LEGENDA

A LEGEND

Żył sobie przed wiekami w Gople bardzo stary i wielki szczupak. Ludzie

Ages ago there lived a very old and very big pike in Lake Gopło. It was

powiadali, że pamiętał jeszcze czasy okrutnego księcia Popiela. Siała

said that it even remembered the times of the evil Prince Popiel.

owa bestia ogromne spustoszenie wśród ryb. Łeb pokryty miał gęstym

The beast would wreak havoc among other fish. Its head was covered

mchem, ślepia przykryte mgłą, a zęby tak już słabe, że polować mógł

with thick moss, its eyes were cloudy, and the teeth were so weak that

już tylko na narybek. Mimo wieku zachował jednak wilczy apetyt, dla-

it could only hunt fry. Despite its age, it had a ravenous appetite and

tego pożerał łakomie cały rybi dzieciniec. Ubodzy kruszwiccy rybacy

would greedily devour all the baby fish. The poor fishermen of Kru-

bardzo na szczupaka narzekali. Próbowali upolować intruza, lecz za-

szwica complained bitterly about the pike. They tried to hunt it down,

wsze na próżno.

but always in vain.

Pewnej zimy udało się jednak schwytać starego rabusia. Mróz był

One winter, though, the old marauder was finally caught. The frost

taki, że cała powierzchnia jeziora zamarzła i pokryła się grubym lo-

had been so severe that the whole surface of the lake froze and was

dem. Rybacy wzięli więc najmocniejszą sieć i poszli w pobliże Mysiej

covered with thick ice. So the fishermen took the strongest net and

Wieży. Wyrąbali duży przerębel i zapuścili sieci. Czekali, odmawiając

headed for the Mouse Tower. They cut a big ice fishing hole and cast

pacierze, aż tu nagle pod lodem coś załomotało i szarpnęło.

the nets. They were waiting and saying their payers. And suddenly

Dwunastu chłopa trzymało sieć, a trzynasty sprowadził co tchu sześć koni. Zaprzęgli je do sieci i powoli, z wielkim wysiłkiem wycią-

something banged and shook under the ice. While twelve big fellows were holding the net, the thirteenth

gnęli szczupaka na wyspę. Miotał się stary rabuś w bezsilnej złości

rushed to get six horses. They hitched them up to the net and with

bardzo długo, w końcu jednak wyzionął ducha.

great effort pulled the pike out onto the island. The old marauder

Rybacy zaczęli krzyczeć na wiwat. Jakież jednak było ich zdziwienie, gdy w rozpłatanym brzuchu ujrzeli prawdziwe muzeum osobliwo-

flopped around in helpless rage for long until it finally gave up its ghost. The fishermen started to cheer loudly. To their great amazement,

ści. Była tam nie tylko połknięta ledwie co siekiera, ale nadto mnóstwo

when they cut the pike's stomach, a true museum of oddities emerged.

innych przedmiotów. Znaleźli dwie kule kamienne z czasów wojny

There was not only an axe it had just swallowed, but also piles of other

szwedzkiej, jeden krzyżacki but żelazny, parę butów księcia Popiela

different objects. There were two round shots dating back to the war

i parę starych srebrnych pantofelków jego żony – chciwej i okrutnej

with Sweden, a Teutonic Knight's iron shoe, Popiel's shoes and a pair of

Ryksy. Najosobliwszą jednak okazała się żelazna łapka na myszy, na

old silver court shoes that belonged to his wife, the greedy and wicked

której wyryty był następujący napis: To jest łapka na myszy okrutne-

Ryksa. The most peculiar object, however, was an iron mousetrap with

go księcia Popiela, która miała go uratować, gdy z żoną i dwoma synami

the following inscription: This mousetrap belonged to Prince Popiel and

uciekł na wieżę goplańską ścigany od tysięcy myszy.

was supposed to save him when together with his wife and two sons they

Tym sposobem wszystkie szkody rybaków zostały sowicie nagro-

tried to hide in the tower from thousands of mice that were after them.

dzone. Oprócz pięciu beczek tłuszczu rybiego, otrzymali za łapkę na

And that was how all the damage the fishermen had suffered was

myszy pokaźną liczbę srebrnych i złotych monet. Na domiar wszyst-

made up to them. Besides five barrels of fish oil, they got quite a lot of

kiego ryby wszelkie w Gople zaczęły się rozmnażać, a rybakom nadgo-

silver and gold coins for the mousetrap. What is more, all the fish in

plańskim dzieje się od tego czasu dobrze.

Gopło Lake started to reproduce and since then Gopło fishermen have been doing very well.

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

113

Przystań jachtowa w Kruszwicy Yacht marina in Kruszwica

114

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Kolegiata kruszwicka – jedna z najważniejszych budowli romańskich w Polsce Collegiate Church in Kruszwica – one of the most important Romanesque buildings in Poland

Kamień z tajemniczym rytem w Kościeszkach pamięta czasy średniowiecza Stone with mysterious engraving in Kościeszki remembers the medieval times

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

115

Część konstrukcji zabytkowego wiatraka w Chrośnie pochodzi z 1634 roku Part of the monumental windmill construction in Chrośna dates back to year 1634

116

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Specjalne ćwiczenia ratownictwa morskiego na Gople Specialist water rescue drills on Lake Gopło

NADGOPL AŃSKI PARK T YSIĄCLECIA

117

119

TUCHOLSKI PARK KRAJOBRAZOWY TUCHOLA LANDSCAPE PARK

Zimorodek / Kingfisher

120

DRZWI DO KR AJOBR AZU

POD OKIEM CIOTKI

tajemnic i niespodzianek. Tereny te wyrzeźbił przed wiekami lodo-

Las bywa schronieniem, domem, ale również świadkiem dramatycz-

wiec, pozostawiając na Równinie Tucholskiej niewdzięczne dla uprawy

nych wydarzeń. Dla Borowiaków, ludu borów, las był mikrokosmosem,

rolnej bielicowe gleby. Małe wytopiskowe jeziorka są pozostałościami

w którym rozgrywało się całe życie. Karmił, wyposażał i pobudzał wy-

po gigantycznych bryłach lodu, większe, rynnowe, wytyczyło czoło lo-

obraźnię. W tej wyobraźni zamieszkała między innymi Borowa Ciotka

dowca. Na powierzchni piaszczystego sandru wykształciła się dolina

– staruszka nosząca odzienie w kolorze pnia sosny, przepasana zielo-

stanowiąca koryto rzeki Brdy. Z czasem tundrę i step zastąpiła pusz-

nym pasem z igliwia, z diademem szyszek na głowie, koszem i kostu-

cza. Jej pozostałości zobaczyć można jeszcze w oazach starodrzewia.

rem w rękach. Ciotka była dobrym duchem borów – opiekowała się

Dziś jednak to głównie sosnowy bór dominuje na tych terenach.

dziećmi zbierającymi w lesie grzyby i jagody, broniła przed czarownica-

Jeśli las, to i grzyby – nie bez powodu Tuchola postrzegana jest

mi i błędnymi ognikami, a zbłąkanym dawała schronienie w swoim le-

w Polsce jako stolica grzybiarzy. Na terenie Parku napotkać można

śnym dworze. Ta mityczna zjawa była jednak bezlitosna dla tych, którzy

aż 300 gatunków grzybów.

niszczyli las i robili krzywdę zwierzętom – zamieniała ich w jałowce. Ludzie lasu potrafili żyć z borami w harmonii. Las dawał im poży-

Ciekawą i unikalną roślinność znajdziemy zwłaszcza w okolicach bagien i torfowisk. Te ostatnie są kopalnią wiedzy dla naukowców,

wienie, lekarstwa, materiały do pracy, a nawet barwniki do farbowania

którzy odkrywając ukrytą w osadach przeszłość, są w stanie tworzyć

tkanin. Dzięki obfitości korzeni jałowca, sosny i świerku wyspecjalizo-

modele przyszłości dla naszego środowiska.

wali się Borowiacy w plecionkarstwie i osiągnęli w tym mistrzostwo. Wspaniale rozwinęli też sztukę bartniczą. Etnografowie zwrócili uwagę, że nawet kolory strojów borowiackich nawiązywały do kolorów lasu oraz ubogiej sandrowej gleby. Ale las nie był wyizolowany od świata, nie omijały więc Borowia ków

Tucholskie lasy są oczywiście ostoją zwierzyny. Co prawda nie znajdziemy tu już tura, który królował w puszczy przed wiekami, ale wypatrzeć możemy 44 inne ssaki oraz 131 gatunków ptaków. Dumą parku i jego symbolem jest zimorodek, bo okolice Brdy w granicach TPK to obszar największego zagęszczenia zimorodka w Polsce. W najlepszych

ponure historyczne zawieruchy. Już od czasów potopu szwedzkiego

latach gniazduje tu nawet 40 par. Tak licznej populacji tego pięknego

mieściły się tu kryjówki partyzantów, tu również hitlerowcy usiłowali

ptaka sprzyjają strome skarpy piaszczystej doliny wyrzeźbionej przez

ukryć straszliwe zbrodnie.

lodowiec, a także wody Brdy zamieszkane przez rybią drobnicę.

Ta wspólnota przeżyć scementowała ludzi borów. Dziś jest to spo-

Teren TPK wchodzi w skład dwóch województw: kujawsko-pomor-

łeczność wyróżniająca się umiejętnością współpracy dla wspólnego

skiego (71 procent, gminy Tuchola, Cekcyn, Gostycyn, Lubiewo) oraz

dobra. Mieszkańcy borów biją w województwie rekordy zaangażowania

pomorskiego (29 procent, gminy Czersk i Chojnice).

w organizacje pozarządowe. To jeden z powodów, dla których ogromny

Zachowało się na tym terenie wiele stanowisk archeologicznych,

kompleks leśny Borów Tucholskich stał się jedną z największych atrak-

a także późniejszych zabytków, w tym drewniane chałupy borowiackie

cji turystycznych w Polsce. Borowa Ciotka byłaby dumna.

z XIX wieku oraz z przełomu wieków XIX i XX. Na uwagę zasługują też inne ślady działalności dawnych mieszkań-

NA GRZYBY I ZIMORODKI

ców tych ziem, przede wszystkim zabytki inżynieryjne, takie jak zespół urządzeń wodnych wzniesionych w połowie XIX wieku oraz 21-kilome-

Lasy i lasy bez końca. To najkrótsza charakterystyka Tucholskiego Parku

trowy Kanał Brdy – zbudowany przez Prusaków w I połowie XIX wieku

Krajobrazowego, a jednocześnie tylko część prawdy o nim. Bo lasy zaj-

w celu nawodnienia łąk czerskich leżących w Borach Tucholskich.

mują tu w istocie 86 procent powierzchni, ale kryją też w sobie mnóstwo

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

121

UNDER THE WATCHFUL EYE OF THE AUNT

the same time only a part of the Park reality. The forest takes up eighty-

Forest can be a shelter, a home, but it can also be a witness to dramatic

six per cent of the total area, indeed, but it also holds many secrets and

events. For the Borowiacy, the people of the conifer forest, forest was

surprises. The terrain was formed by glacier ages ago, leaving podzolic

a microcosm where their whole life went on. It fed them, provided for

soils difficult to cultivate on the Tuchola Plains. Small kettle lakes are

them and stimulated their imagination. It was in that imagination that

the remains of massive blocks of ice and the bigger ribbon lake was

the Forest Aunt (Polish: Borowa Ciotka) lived – an old woman dressed

formed by the glacial terminus. On the surface of the sandy outwash

in a pine trunk colour robe, with a green pine needle belt around,

plain a valley was formed that became the river bed of the River Brda.

a pine cone diadem on her head, with a basket and a cane in her hand.

Over the time tundra and steppe were replaced by primeval forest.

She was a good ghost of the conifer forest: she looked after children

Its remains can still be found in old-growth forest oases. Today, however,

picking forest mushrooms and berries, guarded against witches and

pine forest is dominant in the region.

will-o'-the-wisps, and provided shelter in her forest court for the ones

If there is forest, there must be mushrooms, too. It's not without

who'd lost their way. The mythical phantom was, however, merciless

reason that Tuchola is considered the Polish capital of mushroom picking.

for those who destroyed the forest or hurt animals – she would change

There are as many as three hundred mushroom varieties in the Park.

them into junipers.

Interesting and unique vegetation can be found near marshes

The forest people knew how to live in harmony with the conifer

and peat bogs. The latter is a mine of information for scientists who

forest. And the forest provided them with food, medicine, tools and

in discovering the past hidden in the settlements are able to create

even pigments for dying fabrics. Thanks to the abundance of juniper,

models of the future for our environment.

pine and spruce roots, the Borowiacy specialized in weaving and became experts of the craft. They also mastered the art of beekeeping.

The Tuchola Forest is, of course, a refuge for animals. One can no longer find aurochs here, which was the king of the primeval forest ages

Ethnographers have emphasised that even the colours of their

ago, but they can spot forty-four other mammals and one hundred and

garments reflected the colours of the forest and the poor outwash

thirty-one bird species. The kingfisher is the pride of the Park (and its

plain soil.

symbol) because the River Brda area within the borders of Tuchola Land-

The forest, however, was not isolated from the world, and so gloomy

scape Park is the area of the highest density of kingfisher in Poland. In

historical turmoil did not spare the Borowiacy. There were partisans'

the best years even forty pairs nest here. Such a large population of this

hiding places in the forest – already since the Swedish Deluge. It was

beautiful bird is reinforced by steep scarps of the sandy valley formed

also in the forest where the Nazis tried to hide horrible crimes.

by glacier and the waters of the River Brda inhabited by small fish.

The shared experience cemented the people of the conifer forest.

The area of Tuchola Landscape Park is shared by two regions:

Today it is a community with a remarkable ability to work together

Kujawsko-Pomorskie (seventy-one per cent, including the communes

for the common good. The residents of the Tuchola Forest (Polish: Bory

of Tuchola, Cekcyn, Gostycyn, and Lubiewo) and Pomorskie (twenty-nine

Tucholskie) beat all the records in the region in their engagement in

per cent, including the communes of Czersk and Chojnice).

non-governmental organisations. That's one of the reasons why the

There are many archaeological sites and historical monuments,

vast Tuchola Forest is one of the greatest tourist attractions in Poland

including wooden huts of the Borowiacy dating back to the 19th

today. The Forest Aunt would be proud of them.

century and the turn of the 19th and 20th centuries. There are also other significant traces of former inhabitants’ activity,

FOREST MUSHROOMS AND KINGFISHERS

mainly the monuments of engineering, such as the 1850s water facilities and the twenty-one kilometres long Brda Channel, built by

Endless forests everywhere. That's the most concise description of

the Prussians in the first half of the 19th century to irrigate Czersk

Tuchola Landscape Park (Polish: Tucholski Park Krajobrazowy), but at

Meadows (Polish: Łąki Czerskie) in the Tuchola Forest.

122

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Źródłem krętej rzeki Stążki są Wodogrzmoty Krasnoludków Dwarf's Falls (Polish: Wodogrzmoty Krasnoludków) are the headwaters of the meandering River Stążka

Pływające wysepki w Rezerwacie Jeziorka Kozie Floating islands in Lake Kozie Natural Reserve

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

123

124

DRZWI DO KR AJOBR AZU

W głębokiej dolinie z piasków sandrowych, w której wije się Brda, ustanowiono rezerwat In the deep Brda Outwash Valley, a nature reserve has been established

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

125

Zatopione w Brdzie szczątki żuchwy odyńca Wild boar's jaw on the bottom of the River Brda

126

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Apit aut latecatem duntemporum. Excepudis alibusda solorpore et.

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

127

Zachód słońca w Borach Tucholskich Jelenia Wyspa – ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna na terenie Rezerwatu Bagna nad Stążką Deer Island (Polish: Jelenia Wyspa) – nature educational trail in Stążka Wetlands Nature Reserve (Polish: Bagna nad Stążką)

Sunset in the Tuchola Forest

128

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Parkowy mikroświat – chrobotek pośród mchów Park's microworld – common powderhorn lichen

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Pająk krzyżak – mieszkaniec borów Cross spider – pine forest inhabitant

Samiec żmii zygzakowatej Male common European adder

129

130

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Puszczyk często wybiera stanowiska na świerkach Tawny owl often chooses spruce trees

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

131

Samiec krzyżodzioba świerkowego Tawny owl often chooses spruce trees

132

DRZWI DO KR AJOBR AZU

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Lelek kozodój – za sprawą znakomitego kamuflażu niemal niedostrzegalny w lesie European nightjar – thanks to an excellent camouflage almost invisible in the forest

133

134

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Wielka gra

A big game

LEGENDA

A LEGEND

Dawno temu żyli na świecie stolemowie – najprawdziwsze olbrzymy.

Long time ago there lived stolems – the genuine giants. They were

Byli oni zbyt wielcy, żeby zrywać drobne szyszki chmielu i polować

too big to collect hop cones or hunt animals with a bow. The Borowiacy

z łukiem na zwierzynę. Borowiacy opłacali im się zatem piwem i ja-

people had to give them beer and food – half of the things they collected

dłem – połową tego, co sami zebrali. Stolemowie tymczasem spędzali

themselves. Meanwhile, stolems would spend time playing games,

czas na zabawach, nie zważając na to, że przez nieuwagę niszczą lu-

not realizing they destroyed people's crops, orchards, and sometimes

dziom uprawy, sady, a czasem i domy.

houses.

Razu pewnego odważny syn leśniczego zdecydował się przemówić

One time a brave son of a forest ranger decided to bring the stolems

olbrzymom do rozumu. Wspiął się na szczyt najwyższej sosny rosną-

to their senses. He climbed onto the top of the tallest pine on the Tleń

cej na tleńskiej górze i zaczął wołać do najmłodszego i najmniejszego

hill and started to shout to the youngest and the smallest stolem,

ze stolemów: – Idźcie bawić się gdzie indziej, na bezludzie, gdzie strat i szkód nie wyrządzicie!

"Go and play somewhere else, somewhere in the wilderness where you won't cause any losses or damage!" Stolem thought for a while and said, "Fine, we'll do as you say.

Stolem pomyślał chwilę, po czym odrzekł:

But first you have to play dice with me and win," and he pointed at

– Dobrze, uczynimy, jak mówisz. Ale musisz ze mną wygrać w kości

massive rocks scattered around the village.

– i wskazał ręką ogromne głazy rozrzucone wokół wioski. – Przecież nie udźwignę nawet jednego kamienia – zasmucił się chłopiec. – Więc ja będę rzucał za ciebie – olbrzym pochylił się, wziął w garść

"But I won't be able to pick up even one rock," the boy said sadly. "So I will throw them for you." The giant leaned down, grabbed some of the biggest rocks and threw them. The rocks rolled down, destroying everything that was alive on

kilka największych kamieni i rzucił. Głazy poturlały się, niszcząc po

their way. However, all the rocks that stolem threw lay flat. Stolem got

drodze wszystko co żyło. Jednak wszystkie kamienie, które cisnął

worried; he collected the rocks and threw them for the boy this time.

stolem, leżały płasko. Zmartwił się olbrzym, zebrał kamienie i ponow-

The rocks rolled down again. The three nearest rocks lay flat nearby

nie rzucił, tym razem za chłopca. Kamienie znów się poturlały.

whereas one rolled down all the way to Tleń and almost fell into the

Trzy najbliższe głazy ułożyły się płasko w pobliżu, jeden poturlał się

river. But even that one lay flat on the ground.

aż do Tlenia, omal nie wpadając do rzeki. Ale i ten w końcu legł na

The fifth rock, the biggest one, was missing. They looked for it for

ziemi płaskim bokiem. Brakowało piątego, największego kamienia.

a long time and finally found it in the forest. The rock stood there in

Długo go szukali i odnaleźli dopiero w lesie. Ów kamień stał pionowo.

a vertical position.

Wielkolud pojął, że przegrał. Ze złością uderzył pięścią w głaz,

The giant realized that he had lost. He punched the rock with rage

aż wbił go w ziemię tak mocno, że dzisiaj tylko kawałek wystaje ponad

and drove it into the ground so hard that only a small part of it stands

ziemię. Stolem był jednak honorowy – odwrócił się na pięcie, postawił

out of the ground today. But stolem was a man of honour – he turned

chłopca na ziemi i odszedł z innymi na północ. Do dzisiaj żaden z wiel-

around, put the boy on the ground and left north with the others.

koludów nie powrócił. Pozostały jednak ślady po tej grze: głębokie

None of the giants came back ever again. But there are the remains

odciski stóp wielkoluda, które wypełniły się z czasem wodą. I wielkie

of that game: the giant's deep footprints that have filled with water.

głazy – kości do gry.

And the massive rocks – the dice.

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

135

Typowa XIX-wieczna chata w Borach Tucholskich Typical 19th century hut in the Tuchola Forest

136

DRZWI DO KR AJOBR AZU

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Malownicza wieś Krąg uchodzi za żywy borowiacki skansen Picturesque village of Krąg is considered the living open-air museum of the Borowiacy

Brda już przed wojną została odkryta przez kajakarzy River Brda was already discovered by canoeists before the war

137

138

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Podwodne pastwiska z moczarki kanadyjskiej Underwater pastures of Canadian waterweed Akwedukt w Fojutowie to skrzyżowanie dwóch cieków wodnych: Czerskiej Strugi i Wielkiego Kanału Brdy Aqueduct in Fojutowo is the crossing of two watercourses: the River Czerska Struga and the Grand Brda Channel (Polish: Wielki Kanal Brdy)

TUCHOLSKI PARK KR AJOBR AZOW Y

139

141

WDECKI PARK KRAJOBRAZOWY WDA LANDSCAPE PARK

Jarząb brekinia / Wild service tree

142

DRZWI DO KR AJOBR AZU

KOCIEWSKA NIĆ

pierwotne lasy liściaste. Spotkać je można w dolinach rzek i strumieni

Siła natury jest niezmierzona. Raz budowała, kiedy indziej niszczyła,

oraz w zagłębieniach. Wśród rozległych borów sosnowych odnajdzie-

zawsze natomiast ustanawiała człowiekowi granice, ale też zawsze

my największe w Europie Środkowej skupisko jarzębu brekinii. Ten

dawała mu narzędzia do ich przekraczania. Taką granicę ustanowiła

przyrodniczy unikat stał się symbolem parku.

ongi pomiędzy Kaszubami a Kociewiakami. Wystarczyło przejść przez

Pozostałościami szaty roślinnej schyłku okresu lodowcowego są:

puszczę, a po drugiej stronie wszystko wyglądało odrobinę inaczej.

bagno zwyczajne, borówka bagienna i mącznica lekarska. W runie na-

Trochę inaczej się mówiło, inaczej zdobiło okiennice, haftowało, nieco

tkniemy się m.in. na podlegające ochronie wawrzynka wilczełyko i li-

inaczej celebrowało się święta. Po kociewskiej stronie na stołach kró-

lię złotogłów. Wprawne oko dostrzeże aż 3 gatunki rosiczek, pięknego

lował brzad na suszonych owocach, zagraj z ziemniaków, gapi rosół

storczyka plamistego, a nawet arcydzięgla litwora – roślinę niezmier-

i ślepy śledź. Po kaszubskiej: dziadówka, zylc i szmurowany pomuchel.

nie rzadką na tych terenach, nazywaną w średniowieczu „zielem Ducha

Obie te krainy łączyła jednak (i do dziś łączy) nitka Wdy, inaczej

Świętego” ze względu na lecznicze właściwości.

zwanej Czarną Wodą. Piękna to rzeka, nizinna, ale zmienna w nastro-

Podmokłe tereny w Parku są siedliskiem 149 gatunków ptaków,

jach. Czasem rwie się jako kamienny bystry potok, czasem leniwie po-

z których aż 113 objętych jest ochroną. Pomieszkują tu m.in. bocian

dąża między łąkami. I tak przez całych 210 kilometrów. Wzdłuż rzeki

czarny, gągoł, kropiatka, biegus zmienny, kania ruda, błotniak stawo-

powstały aż dwa Parki Krajobrazowe – jeden na Kaszubach – Wdzydzki

wy, krogulec i bielik. Ewenementem jest Zalew Żurski, w którym ideal-

(w województwie pomorskim), drugi na Kociewiu – Wdecki (w kujaw-

ne miejsce do życia znalazły zimorodki. Wyjątkowe w skali Polski jest

sko-pomorskiem). Zważywszy na to, że Kociewie to najbardziej zur-

skupisko gniazd tych ptaków – ich norki w skarpach rozmieszczone są

banizowany obszar na Pomorzu, taki ukłon w kierunku przyrody ma

co kilkadziesiąt metrów.

znaczenie szczególne. Park Krajobrazowy jest elementem współtwo-

Zalew Żurski jest największym sztucznym zbiornikiem wodnym

rzącym lokalną tożsamość, ciągle ukrytą w cieniu kaszubskiej i myloną

Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Wskutek przegrodzenia Wdy zapo-

z Kaszubami. Niesłusznie, bo mieszkańcy Kociewia to przecież aż

rą ziemną i podniesienia zwierciadła wody o 15 metrów powstał zalew

1 procent Polaków.

o powierzchni 440 ha. Niezatopione partie terenu tworzą na nim malownicze wyspy. Otwarta w 1930 roku elektrownia wodna w Żurze oraz

JARZĘBOWE KORALE I ENERGIA WODY Wdecki park Krajobrazowy należy do najmłodszych w województwie

o 7 lat starsza elektrownia w Gródku to warte uwagi zabytki polskiej myśli inżynieryjnej. W rejonie Parku zachowało się wiele typowych dla Borów Tuchol-

kujawsko-pomorskim. Piękno tego obszaru doceniano jednak od daw-

skich drewnianych domów o konstrukcji zrębowej. Odnajdziemy je

na. Już w latach 30. ubiegłego wieku przyjemność spływów po Wdzie

między innymi w Osiu, Miedznie, Łążku, Radańskiej, Starej Rzece,

odkryli kajakarze.

Zazdrości, Laskach i w Starej Hucie.

Lasy zajmują około 60 procent powierzchni WPK. Choć są to

Delikatna fastryga Wdy połączyła zatem na terenie Wdeckiego

w większości bory z przewagą sosny zwyczajnej (wynik gospodarki le-

Parku Krajobrazowego cały pakiet atrakcji dla tych, którzy poszukują

śnej prowadzonej w XIX wieku), zachowały się gdzieniegdzie również

wypoczynku zgodnego z naturą.

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

THE KOCIEWIE THREAD

143

Forests take up about sixty per cent of the total Park area. And

The power of nature is immeasurable. It has created, it has destroyed,

although they are mostly Scots pine forests (the result of the 19th

but it has always set boundaries for a human being and always provided

centur y forest policy), there are still some original deciduous forests,

tools to cross them. It once created such a boundary between the

too. One can encounter them in the river and stream valleys as well

Kashubians and the Kociewiacy people. It was enough to cross the

as in depressions.

forest and everything was a bit different on the other side. A bit

Among the vast pine forests there is a noteworthy clump of oak

different language was spoken, shutters were encrusted in a different

trees with the Central Europe's biggest cluster of wild service trees.

way, embroidery was different and holidays were celebrated in

This unique natural phenomenon is also the symbol of the park.

a slightly different way. In the Kociewie part, the table was ruled by brzad (dried fruits), zagraj (potato soup with roux), gapsi rosół (vegetable

The remains of the flora dating back to the end of the glacial age are: marsh Labrador tree, bog blueberry and bearberry. The ground cover

broth) and ślepy śledź ("blind herring" – a cream and onion dish without

plants include the protected mezereum and martagon lily. A sharp eye

herring). In the Kashubian part, it was dziadówka (potato and bacon

can discern three kinds of sundews, a beautiful moorland spotted orchid,

soup), zylc (pork jelly) and szmurowany pomuchel (cod).

and even garden angelica – a truly unique plant to this region, in the

Both lands were untied (and still are) by the Wda stream, also

Middle Ages known as "Holy Ghost herb" due to its healing properties.

called the Black Water (Polish: Czarna Woda). It's a beautiful lowland

The Park's wetlands are home to one hundred and forty-nine

river, but very moody. Sometimes it is wild like a quick stony stream,

bird species, one hundred and thirteen of which are protected. They

and sometimes it lazily winds its way through meadows. And it goes like

include the black stroke, common goldeneye, dunlin, red kite, western

that for 210 kilometres. Two Landscape Parks have been established

marsh harrier, northern sparrowhawk and white-tailed eagle. Żur

along the river – one in Kashubia – Wdzydze Landscape Park (Polish:

Reservoir (Polish: Zalew Żurski) is a unique phenomenon that has

Wdzydzki Park Krajobrazowy) in the Pomorskie Region, and the

become a perfect habitat for kingfishers. Such a density of those birds

other one in Kociewie – Wda Landscape Park (Polish: Wdecki Park

is unusual in Poland – their burrows in the banks are located every

Krajobrazowy) in the Kujawsko-Pomorskie Region. Since Kociewie

several dozen metres.

is the most urbanised area in the Pomorskie Region, such a tribute

Żur Reservoir is the largest artificial reservoir in Wda Landscape

to nature is of special significance here. The Landscape Park has

Park. As a result of the partition of the River Wda with an earth-filled

contributed to the creation of the local identity that still, however,

embankment and the rising of the water table by fifteen metres,

remains hidden in the shadow of the Kashubian identity and is

a reservoir of over one thousand acres was created. There are

mistakenly taken for the Kashubian. This is unfair as the residents

picturesque islands in those parts of the land that didn't submerge.

of Kociewie constitute one per cent of the total Polish population.

The hydroelectric power station in Żur, opened in 1930, and the sevenyear-older station in Gródek are the noteworthy landmarks of the

BEADS OF THE WILD SERVICE TREE AND THE POWER OF WATER

Polish engineering idea. In the Park, many log houses typical of the Tuchola Forest (Polish: Bory Tucholskie) have been well-preserved. One can find them in Osie,

Wda Landscape Park is one of the youngest in the Kujawsko-Pomorskie

Miedzno, Łążek, Radańska, Stara Rzeka, Zazdrość, Laski and Stara Huta.

Region. The beauty of this place has been long recognised. It was already

The subtle tacking stitches of the River Wda hold a range of Wda

in the 1930s that canoeists discovered the pleasure of exploring the

Landscape Park attractions for those who seek relaxation in harmony

River Wda.

with nature.

144

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Jesień w Rezerwacie Brzęki Autumn in Brzęki Nature Reserve

Zalew Żurski powstał w 1929 roku Żur Reservoir was created in 1929

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

145

146

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Meandry Wdy Meanders of the River Wda

Zarastające jeziorka w Rezerwacie Dury Overgrowing lakes in Dury Nature Reserve

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

147

148

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rezerwat Jezioro Ciche – podwodny widok na grzybienie białe (nenufary) Lake Ciche Nature Reserve – underwater view of white nenuphar

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Kwiaty grzybieni białych – delikatne i pachnące Flowers of white nenuphar – delicate and scented

Coraz rzadziej spotykana rzekotka drzewna Less and less common European tree frog

149

150

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Wdecki „dinozaur” – samiec jaszczurki zwinki Wda 'dinosaur' – male sand lizard

Zaskroniec zwyczajny jedynie wygląda groźnie Grass snake only looks dangerous

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

151

152

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rybołów – dziś niezwykle rzadki widok w Polsce Western osprey – very rare in Poland these days

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

Toki bocianów czarnych Black strokes' courtship display

153

154

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Jenot – nowy mieszkaniec polskich lasów Racoon dog – a new inhabitant of the Polish forests

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

155

Daniele w okolicach Osia Fallow deer near Osie

156

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Dziewczyna, która czeka na odważnego

A girl waiting for a hero A LEGEND

LEGENDA Pomiędzy Płochocinem, Bąkowem a Warlubiem jest jezioro tak głębo-

Surrounded by the villages of Płochocin, Bąkowo and Warlubie, there is

kie, że dno jego ginie w tajemniczym mroku.

a lake so deep that its bottom disappears into mysterious darkness.

Niektórzy okoliczni mieszkańcy zapewniają, że każdego dnia o za-

Some of the locals say that every day at sunset a young beautiful

chodzie słońca wychodzi z jeziora młoda kobieta o pięknej twarzy i bla-

girl comes out of the lake, holding a bunch of white flowers in her white

dych dłoniach, w których trzyma bukiet białych kwiatów. Ubrana na

hands. Dressed in black, she walks around the lake in the company of

czarno, spaceruje dookoła jeziora w towarzystwie czarnego psa, i tak

a black dog until the sunrise. A few people have seen her, but no one

aż do wschodu słońca. Niejeden ją widział, ale rzadko kto miał odwagę

dared to talk to the girl.

odezwać się do tajemniczej damy. Gdy jednak jeziorna pani spotka kogoś po drodze, nie sroży się, ale

However, when the lake lady comes across someone, she doesn't get angry, but is more than happy to answer questions. She once told some

przyjaźnie odpowiada na pytania. Pewnemu staremu kowalowi powie-

old blacksmith that instead of the lake there used to be a huge castle

działa kiedyś, że w miejscu jeziora był potężny zamek, należący do jej

that belonged to her parents. But because of their impiety the whole

rodziców. Jednak z powodu ich bezbożności, zarówno zamek, jak i ota-

castle submerged into the water together with the surrounding village

czająca go wieś, zatonęły wraz z mieszkańcami. Dziś więc czarna dama

and its inhabitants. Therefore, today the lady in black walks around in

spaceruje w poszukiwaniu osoby, która przełamie klątwę i dzięki której

search of a person who will break the curse and bring the castle back

zamek powróci na powierzchnię.

to the surface.

– Miła pani, chętnie bym pomógł, ale jak to zrobić? – dopytywał ko-

"My dear lady, I'd like to help, but how can I do that?" asked the

wal. Zniechęcił się jednak rzemieślnik, gdy dowiedział się, że uczynić

blacksmith. He got disheartened, though, when he found out that only

to może wyłącznie człowiek tak pobożny, jak czarna dama.

a person as pious as the black lady herself could do that.

Kiedy indziej zjawił się pasterz, znany w całej okolicy z pobożności i dobrego serca.

Another time a shepherd known around for his piety and good heart showed up.

– Cóż mam począć, żeby ci pomóc? – zapytał.

"What can I do to help?" he asked.

– Musisz zejść ze mną w czarną otchłań – odrzekła dama.

"You have to follow me into the dark depths of the lake," the lady said.

Pastuszek przeląkł się jednak, bo choć był człowiekiem pobożnym, to jednak gołębiego serca. Zamek pozostał więc na dnie jeziora, a damę można ponoć nadal

But the shepherd got scared and although he was a pious man, he had a soft heart. And so the castle has remained on the bottom of the lake, but

tam spotkać. Trudno bowiem o człowieka, który łączyłby w sobie

people say that the lady still walks around there, for it's difficult to

zarówno pobożność, jak i odwagę.

find a person who would be pious and valiant at the same time.

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

157

Osie – wieś kociewska i siedziba Parku Osie – the Kociewie village and the main seat of the Park

158

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Młody zaobrączkowany zimorodek Young ringed kingfisher

Zimorodki wybierają na siedziby wysokie skarpy, w których żłobią głębokie norki Kingfisher chooses high scarps where it carves deep burrows

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

159

Stanowiska zimorodków na terenie Wdeckiego Parku Krajobrazowego są dla naukowców interesującym obiektem badań Stands of kingfisher in Wda Landscape Park constitute an interesting research area for scientists

160

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Legendarny głaz Świętego Wojciecha (Diabelski Kamień) w Leosi Legendary St. Adalbert's Boulder (Devil's Stone) in Leosia

Chroniona dębowa aleja w drodze do Osia Conserved oak avenue on the way to Osie

WDECKI PARK KR AJOBR AZOW Y

161

163

ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH

NAD DOLNĄ WISŁĄ COMPLEX OF LANDSCAPE PARKS ON THE LOWER VISTULA

Chata mennonitów we wsi Chrystkowo Mennonites' hut in the village of Chrystkowo

164

DRZWI DO KR AJOBR AZU

KU WIELKIEJ RZECE

– Nadwiślański, to głównie tereny lewobrzeża. Mozaikę tę uzupełnia

Trudno orzec, czy to najpiękniejszy z kujawsko-pomorskich parków

najmniejszy z parków – Góry Łosiowe w okolicy Grudziądza i Rogoźna.

krajobrazowych, ale bez wątpienia – najbardziej majestatyczny. Wszak jego osią jest ogromna rzeka, ku której przez wieki podążali

Jak oddać w krótkich słowach ten fenomen? Może znowu warto oddać głos Kolbergowi, któremu dech w piersi zaparł widok z chełmiń-

ludzie z różnych zakątków. Pierwsi, którzy pozostawili tu po sobie

skiego wzgórza: Ku zachodowi i północy rozpościera się (...) przecudna

ślady, dotarli nad Dolinę Dolnej Wisły już w drugim tysiącleciu przed

dolina, którą Wisła wspaniała, jakby lity pas na długiej i fałdzistej sukni

naszą erą, w epoce brązu. Później ci, o których archeolodzy piszą „kul-

polskiej, środkiem przepasuje. Widzisz po lewym brzegu rzeki szerokie

tura łużycka”, „kultura krotoszyńska” i wreszcie kupcy, którzy zapusz-

smugi żuławów świeckich, samo miasto Świecie, (...) a widok od tej stro-

czali się na północ, aby do Cesarstwa Rzymskiego przywozić bursztyn.

ny zamyka brzeg wyżyny pomorskiej i wysokie brzegi Wisły, bielejące

Dalej – słowiańskie plemiona, po nich rycerze krzyżaccy, woje polskie-

jakby nagie piaskowe skały albo jak wapieńcowe żebra porozdzieranych

go króla i w końcu mennonici wygnani za wierność swojemu wyznaniu

włoskich Apenin. Gonisz po tej stronie okiem to za uroczymi obrazka-

z ojczystych Niderlandów.

mi żuławskimi, to za sielskimi gajów i gaików gromadkami, to znowu za

Każda z tych społeczności przywiozła ze sobą nad Wisłę mądrość

dziką pięknością po nagich brzegach (...). Po prawym brzegu rozleglejsza

pokoleń swoich przodków – rzemiosło, kuchnię, wiedzę o ujarzmianiu

dolina – to żuławy chełmińskie, zrąb wyżyny, pokryty lasem wabczyń-

wody, doświadczenie rolnika, kunszt bartniczy. Wszystkie te walory

skim i łunawskim, naginany według wklęsłości pagórkowatej i parowami

stanowią dziś nie tylko o gospodarczym, ale i turystycznym kapitale

poprzerzynanej powierzchni; daje przecudne ramy temu panorama, która

tego zakątka Polski.

od Chełmna przez Rządz aż do Grudziądza tu się przed okiem patrzącego

Oskar Kolberg, który wędrował tu w 1869 roku, takie sporządził

roztacza. Gdzieś tam, już jakby w obłokach na kończącym się horyzon-

zapiski dotyczące ludu zamieszkującego okolice Chełmna: Sądziłbyś,

cie, widzisz czerwonawe mury, podobno grudziądzkiej warowni, a doli-

że wytlali, że zimni i bez życia, ale po wytrwałości w przedsięwzięciu,

na sama, w ujmującej rozmaitości zasiana żuławskimi osadami, pełna

po głębokiej rozwadze, po ściśnieniu dłoni z dłonią w silny, a zgodny łań-

drzew po łąkach, pełna jakoby żyznej a bogactwem ziemi pachnącej woni

cuch poznasz dopiero, że tu życia za wiele i za drogie ono, iżby się miało

z trawników mleko- i miododajnych. Wisła sama roztoczyła się tu szero-

objawiać przez fraszki. (...) Lud jest zwykle w sobie skupiony, małomówny,

ko, płynie poważnie, nie błyszczy, ale sinymi wody, jakby w głębokiej roz-

hardy —zaczyna być ponurym i podejrzliwym — niezbyt śpiewnym.

wadze, jakby z wielką i ciężką myślą po długiej drodze zebraną i przebo-

Rządzi się i gospodaruje dobrze. Bardzo uczciwy.

laną, jakby ze skargą mocno uczutej krzywdy, toczy się w świat daleko ku

Uczciwość bez wątpienia pozostała. A co ze śpiewnością i poczuciem humoru? Nie uwierzyłby wielki etnograf, gdyby mógł tu gościć po 150 latach, jak wiele się zmieniło.

wolnemu morzu. Płaskie dno wiślanej doliny, poprzecinane dziś kanałami melioracyjnymi, chronione wałami przeciwpowodziowymi – to tereny należne rolnictwu. Zachowały się jednak liczne relikty lasów łęgowych, a kra-

WISŁA BEZ KOŃCA Zespół Parków Dolnej Wisły to muzeum wielkiego korytarza, jaki wy-

jobraz dopełniają starorzecza oraz pas wydm śródlądowych (na północ od Chełmna). Na stromych zboczach pojawiają się czasem osuwiska, zwykle jed-

tyczył kilkanaście tysięcy lat temu lodowiec. Fenomen ten ma swój po-

nak porasta je liściasty las (z przewagą dębu, grabu, klonu, lipy i buka),

czątek na wysokości bydgoskiego Fordonu, zaadaptowaną przez rzekę

a czasem krzewy, to znów roślinność ciepłolubna. Zbocza przecinane

rynną lodowcową, która poszerza się rozległymi obniżeniami wytopi-

są często przez niewielkie doliny i jary, w których napotkać można sta-

skowymi. Korytarz ten, szeroki na 3 aż do 18 kilometrów, ciągnie się od

nowiska skrzypu olbrzymiego.

granic Bydgoszczy aż po Gniew, poniżej którego zaczyna się delta rzeki.

Wszystko to fragment niezwykłego korytarza ekologicznego łączące-

Tę misterną geologiczną rzeźbę ujęto w ramy aż trzech parków

go Karpaty z Morzem Bałtyckim. Korytarzem tym wędrują nie tylko nie-

połączonych w jeden Zespół. Park Chełmiński ulokowany jest na pra-

zliczone ptaki (w okresie lęgowym odnotowano obecność 123 gatun ków),

wym brzegu Wisły – od Unisławia po Grudziądz. Podobnej wielkości

ale również inne zwierzęta, a także rośliny zasiedlające nowe tereny.

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

Zespół Parków położony jest na terenie 4 powiatów i 16 gmin. Tere-

165

TOWARDS THE GREAT RIVER

ny o szczególnej wartości przyrodniczej poddano ochronie rezerwato-

It is difficult to say whether this is the most beautiful of the Kujawsko-

wej (łącznie jest ich aż 14), rekordowo pokaźna jest też lista pomników

-Pomorskie landscape parks, but it is undoubtedly the most majestic one.

przyrody ożywionej i nieożywionej. Co ciekawe, część zidentyfikowanych tu gatunków przetrwała od czasów końca ostatniego zlodowace-

After all, its axis is a huge river people from various corners would head for throughout centuries. The first ones to leave traces here arrived

nia, gdy ulokowała się tu tundra i „zimny step”. Ciekawostką są również

in the Lower Vistula Valley as early as in the second millennium B.C.,

dawne rośliny uprawne, które z czasem zdziczały, jak np. len austriacki

in the Bronze Age. Then there were people that archaeologists refer to

czy szałwia gajowa w okolicach Kozielca.

as "Lusatian culture", "Krotoszyn culture", and finally merchants who

Jeśli rzeka, to oczywiście ryby, których znajdziemy na tym odcin-

would head north to fetch amber to the Roman Empire. Next there

ku zaskakująco wiele, łącznie z chronionymi: różanką, ślizem, kozą

were Slavic tribes followed by Teutonic Knights, then the Polish King's

i piskorzem.

warriors, and finally the Mennonites banished from their homeland of

Tym razem jednak nie zwierzęta i rośliny są głównymi bohaterami parkowej opowieści. Bo żaden inny z kujawsko-pomorskich parków

the Netherlands for their religious beliefs. Each of those communities enriched the Vistula region with the

krajobrazowych nie splata w takiej skali aktywności ludzkiej z poten-

wisdom of their ancestors, craft, cuisine, knowledge of how to tame

cjałem przyrodniczym. Znajdziemy tu wyniosłe gotyckie zamczyska

water, farming experience as well as art of beekeeping. All of those

z czerwonej cegły i prastare grody (z tajemniczą Górą św. Wawrzyńca

skills contributed not only to the economic but also tourist resources

na czele) oraz przepiękne zabudowania pomennonickie – jedno z do-

that are available in this part of Poland today.

mostw stało się nawet symbolem parku. Odszukamy ślady kultury ko-

Oskar Kolberg, who explored this region in 1869, took the following

ciewskiej, kolekcję zabytkowych uli i fenomen w skali kraju – unikalny

notes about the people living in Chełmno environs: You'd think that they

zbiór starych odmian drzew owocowych (Chrystkowo), który zmienił

are burnt out, cold and with no life, but their determination, deep reflection,

charakter wielu ogrodów w województwie. Dodajmy do tego, że leżące

hands held in a strong, but harmonious string will show you that there's

na terenie parku niewielkie Gruczno stało się mekką dla wielbicieli

too much life here and it's too precious to be expressed through trifles. (...)

naturalnych smaków.

The people are usually reserved, quiet, proud – they start to get sullen and

Oto park królowej rzek z należnym jej dworem.

suspicious – not really musical. They rule themselves and they husband well. Very honest. The honesty has definitely remained. How about musicality and sense of humour? If he could come and visit after one hundred and fifty years, the great ethnographer would never believe how much has changed here.

THE ENDLESS VISTULA The Complex of Landscape Parks on the Lower Vistula (Polish: Zespół Parków Dolnej Wisły) is a museum of a great corridor delineated by glacier several thousand years ago. This phenomenon starts at Fordon, a district in Bydgoszcz, as a tunnel valley adapted by the river that widens in vast kettle holes. The corridor is from three to eight kilometres wide and goes from the borders of Bydgoszcz all the way to Gniew, below which the river delta starts.

166

DRZWI DO KR AJOBR AZU

This intricate geological terrain has been embraced within the

Landslides sometimes occur on steep slopes, but usually the

frames of three parks combined into one Complex. Chełmno Landscape

slopes are covered with deciduous forests (with the dominance of oak,

Park (Polish: Chełmiński Park Krajobrazowy) is located on the right

hornbeam, maple, tilia and beech) and sometimes with shrubs that

bank of the river – stretching from Unisław to Grudziądz. Vistula

are thermophilic plants. Slopes are often cut with small valleys and

Landscape Park (Polish: Nadwiślański Park Krajobrazowy) is similar

ravines with stands of great horsetail.

in size and stretches mainly across the left bank. The smallest park

It all constitutes a part of a wildlife corridor that connects the

Góry Łosiowe near Grudziądz and Rogoźno completes this mosaic.

Carpathian Mountains and the Baltic Sea. Numbers of birds (during

How to put this phenomenon in a few short words? Perhaps Kolberg

the nesting season the presence of one hundred and twenty-three

should speak again as the view of Chełmno hill took his breath away:

species has been recorded) use the corridor as well as other animals

Towards the west and north there is (…) a magnificent valley that the

and plants colonizing new areas.

grand Vistula runs across as if a gold-laced belt over a long undulating

The Complex of Parks stretches across four counties and sixteen

Polish dress. On the left side of the river you can see wide strips of Świecie

communes. The areas of exceptional natural value are protected as

lowlands, the town of Świecie itself, (…) and the view on this side is closed

natural reserves (as many as fourteen) and the list of animate and

by the ridge of the Pomorze highland and high shores of the Vistula

inanimate natural monuments is also impressively long. Interestingly,

which whiten like naked sand rocks or limestone ribs of the torn Italian

some of the identified species have been preserved since the end of

Apennines. On this side, your eyes follow the picturesque lowland images,

the last glacial period, the time of tundra and "cold steppe". What's

clusters of pastoral groves, and then again the wild beauty of the naked

more, there are also relics of cultivation that are now naturalized,

shores (…). On the right bank there is a vaster valley – that's Chełmno

e.g. Asian flax or woodland sage near Kozielec.

lowlands, the edge of a highland covered with Wabcz and Łunawy

If there's a river, there must be fish, and there are surprisingly

forests that bends following the hilly concavity and the surface cut with

many of them in this part, including the protected Amur bitterling,

arroyos; it is wonderfully framed by the panorama stretching from

stone loach, spined loach and watherfish.

Chełmno through Rządz all the way to Grudziądz. Somewhere there as if

However, neither animals nor plants are the heroes of this park

already in the clouds over the ending horizon you can see reddish walls,

story, for in none of the Kujawsko-Pomorskie landscape parks does

supposedly of Grudziądz fortress, and the valley itself with its charming

human activity intertwine with the nature potential to such an extent

rich variety of lowland settlements, meadows full of tress, fertile and rich

as here. There are massive old redbrick Gothic castles and ancient

land redolent with the scent of milk and melliferous flowers. The Vistula

gords (with the mysterious St. Lawrence Mountain in the lead) as well

itself spreads here wide, runs seriously, does not glitter, and with its grey

as splendid Mennonite buildings – one of them is in the Park logo.

waters, as if with careful deliberation, as if with great and heavy thoughts

There are traces of Kociewie culture, a collection of historic hives and

collected and gotten over, as if with a sense of grievance over a deeply

Poland's unique collection of old varieties of fruit trees (Chrystkowo)

suffered harm, it winds into the far world towards the free sea.

that have changed the appearance of many gardens in the region.

The flat bottom of the Vistula valley, these days cut with ditches and protected with levees – is land suitable for farming. Numerous relics of riparian forests have remained, however, and oxbow lakes as well as ranges of inland dunes (north of Chełmno) complete the scenery.

What's more, the village of Gruczno located in the Park area has become a mecca for enthusiasts of organic food. This is the park of the Queen of rivers with her court.

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

167

Malownicze łachy na Wiśle Picturesque sandbanks on the Vistula

168

DRZWI DO KR AJOBR AZU

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

169

Królowa rzek w okowach mrozu Wisła to jeden z najważniejszych w Polsce korytarzy migracyjnych ptaków River Vistula is one of Poland's most important birds' migration corridors

Queen of the rivers chained in ice

170

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Uroczysko w Górach Łosiowych Sacred site in Góry Łosiowe

Magiczne jezioro Głęboczek (Kacze) Magic Lake Głęboczek (Kacze)

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

171

172

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Dominujące w krajobrazie Dolnej Wisły wierzby Willows dominant in the Lower Vistula landscape

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

173

Miniaturowe połoniny – Zbocza Płutowskie objęte ochroną rezerwatową Miniature montane meadows – Zbocza Płutowskie Nature Reserve

174

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Burza w Górach Łosiowych Storm in Góry Łosiowe

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

175

Poranek w nadwiślańskiej dolinie Early morning in the Vistula valley

176

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rezerwat Linje – brzoza karłowata w Polsce występuje zaledwie na trzech reliktowych stanowiskach Linje Nature Reserve – dwarf birch can be found in only three relict stands in Poland

Salwinia pływająca – niezmiernie rzadka w Polsce paproć jest chlubą Parku Gór Łosiowych Floating fern – this extremely rare fern in Poland is the pride of Góry Łosiowe Landscape Park

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

177

178

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rezerwat Śnieżynka – największe w województwie kujawsko-pomorskim stanowisko śnieżyczki przebiśniegu Śnieżynka Nature Reserve – the biggest stand of snowdrop in the Kujawsko-Pomorskie Region

Atrakcją w Rezerwacie Zbocza Płutowskie jest m.in. widok miłka wiosennego Pheasant's eye is one of the attractions of Zbocza Płutowskie Nature Reserve

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

179

Bagno zwyczajne w rezerwacie Linje Marsh Labrador tea in Linje Nature Reserve

180

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Rezerwat Ostnicowe Parowy Gruczna szczyci się 200 kępami ostnicy Jana – trawy bardzo rzadko spotykanej w Polsce Ostnicowe Parowy Gruczna Nature Reserve boasts 200 clumps of European feather grass – very rare in Poland

Pomnikowy platan w Gądeczu Monumental plane tree in Gądecz

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

181

182

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Po mennonitach, którzy przez wieki zasiedlali tereny nad Wisłą, pozostały m.in. stare sady Fruit orchards are a reminder of Mennonites who lived in the Vistula region for centuries

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

Bajka – jedyna w województwie jaskinia (Gądecz) Bajka – the only cave in the region (Gądecz)

Miniaturowy kumak nizinny z jarzębiną Small European fire-bellied toad with a rowan bead

183

184

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Świt nad Wisłą Dawn at the Vistula

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

185

186

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Myszołowy – zimowa próba sił Buzzards – winter test of strength

Zimą krzyżówki gromadzą się nad Wisłą w duże skupiska In winter, large concentrations of mallards gather at the Vistula

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

187

188

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Kormoran ze zdobyczą Cormorant with its prey

Wydra w promieniach porannego słońca w okolicach Chełmna Otter in the morning sun near Chełmno

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

189

Wiecznie głodna norka amerykańska stała się problemem dla rodzimej fauny Ever hungry American mink has become a problem to the native fauna

190

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Zabawy lisiąt w Rezerwacie Wielka Kępa Ostromecka Young foxes playing in Wielka Kępa Ostromecka Nature Reserve Klępa u siebie, czyli w Górach Łosiowych Female elk at home, in the Elk Mountains (Polish: Góry Łosiowe)

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

191

192

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Podmuch, który gasi świece

A blast that puts candles out

LEGENDA

A LEGEND

Najpiękniejszy widok na nadwiślańską dolinę roztacza się z Chełmna.

Chełmno boasts the most beautiful view of the Vistula valley. Long time

W dawnych czasach, gdy gród ten należał do Ligi Hanzeatyckiej, przy-

ago when the gord belonged to the Hanseatic League, representatives of

bywali tu przedstawiciele różnych narodów i wielu z nich postanawia-

various nations would come here, and many of them would settle down

ło związać życie z zamożnym i dostatnim Chełmnem. Takoż pewien

in wealthy and prosperous Chełmno. And so there was one Englishman

Anglik, który z powodu nietolerancji musiał opuścić swoją ojczyznę.

who had to leave his homeland because of intolerance. That brave man,

Ów odważny i zawsze wierny ideałom człowiek osiadł w mieście i spo-

always faithful to his ideals, settled down in the town, where he met

tkał tu dziewczę o wielkiej urodzie i nietuzinkowej mądrości. Biało-

a girl of outstanding beauty and extraordinary wisdom. The lady was

głowa była córką jednego z kupców, który na cudzoziemca bez mająt-

a daughter of one merchant who looked reluctantly at the foreigner

ku i z wątpliwą przeszłością spoglądał z niechęcią. Cóż jednak znaczą

who had no fortune and whose past was dubious. But what are father's

wątpliwości ojca wobec potężnej siły miłosnego uczucia. Para obiecała

doubts worth against the enormous power of love? The couple secretly

sobie w skrytości, że nawet śmierć nie zdoła jej rozdzielić. Zaplanowali

vowed that even death wouldn't part them. So they decided to elope

więc uciec z Chełmna i w tajemnicy wziąć ślub. Dziewczyna zdradziła

and get married in secret. The girl told her lover about an underground

swemu miłemu, że z miasta biegnie podziemny korytarz, który swój

corridor under the town leading to Grubno.

koniec ma aż pod Grubnem. Młodzi uradzili więc plan ucieczki i postanowili, że w najbliższej

The young couple prepared their escape plan and decided that they would beg a priest in the nearest town to marry them for the sake of

miejscowości spróbują ubłagać księdza, aby udzielił im ślubu – przez

their love. One night they entered the dark tunnel holding candles

wzgląd na ich szczerą miłość. Którejś nocy ze świecami w dłoniach we-

in their hands. They didn't know, however, that some unfriendly eye

szli do ciemnego tunelu. Nie wiedzieli jednak, że czyjeś nieżyczliwe oko

spotted them in the darkness and reported their escape. And so their

dostrzegło ich w mroku i powiadomiło o ucieczce. Ruszył więc pościg.

pursuit began. At some point the young couple realized that they

Po pewnym czasie młodzi pojęli już, że nie umkną, więc ujęli się za

wouldn't be able to escape, so they held their hands and looked each

ręce i po raz ostatni spojrzeli sobie w oczy. Postanowili razem odebrać

other in the eyes for the last time. They decided to commit a suicide.

sobie życie. Gdy pościg ich doścignął, w świetle pochodni błyskały już tylko

When the pursuit was over, two white faces of the dead lovers flashed in the torchlight. Their bodies were left in the tunnel, buried

dwie wybladłe twarze umarłych kochanków. Ich ciała pozostawiono

in one grave, because suicides were denied the right to burial in the

w tunelu, zasypując je we wspólnym grobie, gdyż jako samobójcom

blessed soil. The entrance to the corridor was bricked up for many years.

nie należał im się pochówek w poświęconej ziemi. Wejście do korytarza zamurowano na długie lata. Niejednokrotnie śmiałkowie próbowali zapuszczać się do tego tajemniczego korytarza. Zawsze jednak dziwny podmuch gasił świece, a z oddali dochodziły tajemnicze głosy.

There were daredevils who tried to enter the mysterious corridor. But every time a strange blast would put the candles out and some mysterious voices were heard from afar.

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

193

Chełmno skąpane w porannej mgle Chełmno bathed in the morning fog

194

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Kaplica grobowa rodziny von Schwanenfeld w Sartowicach Tomb chapel of the Schwanenfelds in Sartowice

Ścieżka edukacyjna w rezerwacie Grabowiec Educational trail in Grabowiec Nature Reserve

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

195

W Chrystkowie poznać można bliżej kulturę nadwiślańskich mennonitów In Chrystkowo, one can learn more about the culture of the Vistula Mennonites

196

DRZWI DO KR AJOBR AZU

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

197

Góra Kałdus – miejsce ćwiczeń Chorągwi Husarskiej Zakończenie sezonu wypasania owiec – redyk w Grucznie End of sheep grazing season – trailing of the sheep in Gruczno

Województwa Kujawsko-Pomorskiego Kałdus Mountain – the place of drills of the hussar banner Chorągiew Husarska Województwa Kujawsko-Pomorskiego

198

DRZWI DO KR AJOBR AZU

Zima w zagrodzie mennonitów w okolicach Chrystkowa Winter in a Mennonite homestead near Chrystkowo

ZESPÓŁ PARKÓW KR AJOBR AZOW YCH NAD DOLNĄ WISŁ Ą

199

Tradycyjne wycinanie bloków lodowych Traditional ice block cutting

ZDJĘCIA / PHOTOGR APHS

Pachphoto – Daniel Pach TEKST I REDAKCJA / WRITTEN AND EDITED BY

Maria Falińska TŁUMACZENIE / ENGLISH TR ANSL ATION

Agnieszka Szewczuk ROK W YDANIA / YEAR OF PUBLICATION

2020 NAKŁ AD / PRINT RUN

1000 sztuk / 1000 copies W YDAWCA / PUBLISHER

Agencja Reklamowa GALL sc ul. Szosa Chełmińska 50, 87-100 Toruń gall@gall.torun.pl ISBN 978-83-959853-1-7 NA ZLECENIE / COMMISSIONED BY

Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego The Kujawsko-Pomorskie Region

KONTAKT / CONTACT: Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Kontakt: Office of the Marshal of the Kujawsko-Pomorskie Region in Toruń Urząd Marszałkowski Województwa w Toruniu Plac Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel.Kujawsko-Pomorskiego / phone: 56 62-18-600, 56 62-18-610 Plac Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel. 56 62-18-600, 56 62-18-610 e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl facebook.com/WojewodztwoKujawskoPomorskie twitter.com/lubietubyc instagram.com/kujawskopomorskie youtube.com/user/umwkp issuu.com/kujawsko-pomorskie ﬂickr.com/photos/kujawskopomorskie

ISBN 978-83-959853-1-7

DRZWI DO KRAJOBRAZU

Lubię tu być