Szlakiem miejsc pamięci. Przełomowe lata 1918–1920 by Kujawsko-Pomorskie

Szlakiem miejsc pamięci

Przełomowe lata 1918–1920

Szlakiem miejsc pamięci

Przełomowe lata 1918–1920

KIERUNEK KUJAWSKO-POMORSKIE EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA – 2018

Szlakiem miejsc pamięci

Przełomowe lata 1918–1920

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy

Bydgoszcz 2018

Autor koncepcji i koordynator wydawnictwa: Ewa Krupa Autorzy tekstów: Lech Łbik, Krystian Strauss Autorzy fotografii: Krzysztof Bartowski – str. 45 Zdzisława Bywalska – str. 140 Eugeniusz Gołembiewski – str. 25 Bogna Derkowska-Kostkowska – str. 16, 48, 50, 65, 68–70, 75, 81–83, 89, 90, 92, 101 Robert Drzewiecki – str. 21 Anna Duda-Nowacka – str. 60–62, 99 Piotr Gadaliński – str. 86 Zbigniew Lorkowski – str. 125 Daria Klimczuk – str. 53–56, 151, 152–153 Krzysztof Kończalski – str. 154 Jarosław Koprowski – str. 30 Wojciech Kruczykowski – str. 51 Łukasz Kubacki – str. 146 Anna Marcinkowska – str. 15, 22 Szymon Mrówczyński – str. 108 Maciej Nadolski – str. 127, 166 g., 166 d. Tomasz Pasieka (Muzeum Ziemi Krajeńskiej) – str. 78–79, 84, 124 Sylwia Rejent – str. 95 Jacek Sech – str. 97–98 Anna Soborska-Zielińska – str. 118, 144, 160 Krystian Strauss – str. 11, 28, 42–44, 46, 59, 63, 66, 71, 76 d., 87, 94, 102–104, 117, 121–123 lub 124 g., 143, 162, 164, 168, 170–171 Krzysztof Tyburski – str. 29 Agnieszka Wysocka – str. 17, 26, 38, 39, 58, 72–73, 76 g., 105–107, 119, 126, 129, 131–132, 148, 156, 161 g., 161 d., 165, 172–173 Zdjęcia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego – str. 18, 33 g., 33 d., 110, 112 (H. Spychalski), 114 (T. Piechocki), 134 (K. Szałwiński), 136 (K. Szałwiński), 137 Zdjęcia ze zbiorów archiwum Urzędu Miasta Brodnicy – str. 12, 142 Zdjęcia ze zbiorów archiwum Urzędu Gminy Nowa Wieś Wielka – str. 40 Prace koordynacyjne: Krystian Strauss Korekta: Hanna Borawska, Barbara Laskowska, Lech Łbik Wydawca: Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy Koordynator Europejskich Dni Dziedzictwa w województwie kujawsko-pomorskim www.edd-kpck.pl, www.kpck.pl Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy jest Instytucją Kultury Samorządu Wojewówdztwa Kujawsko-Pomorskiego Publikacja zrealizowana jako projekt Europejskich Dni Dziedzictwa 2018 Projekt graficzny: Iwona Dombrowska Realizacja poligraficzna: Dom Wydawniczy Margrafsen www.margrafsen.pl Wydanie I, nakład 750 egz. ISBN 978-83-65533-54-8

Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, nie powstałaby, gdyby nie bezinteresowna pomoc i zaangażowanie instytucji oraz osób prywatnych, które udostępniły nam fotografie oraz informacje na temat miejsc pamięci.

Bardzo serdecznie dziękujemy: Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią, Narodowemu Archiwum Cyfrowemu w Warszawie, Parafii pw. Św. Prokopa w Kłóbce, Urzędowi Miejskiemu w Barcinie, Urzędowi Gminy Boniewo, Urzędowi Miasta Brodnicy, Urzędowi Gminy Brzuze, Urzędowi Miasta Chełmży, Urzędowi Miasta i Gminy Chodecz, Urzędowi Gminy Czernikowo, Urzędowi Gminy Dąbrowa Biskupia, Urzędowi Gminy Dębowa Łąka, Urzędowi Gminy Dragacz, Urzędowi Miejskiemu w Gniewkowie, Urzędowi Gminy Inowrocław, Urzędowi Miasta Inowrocławia, Urzędowi Miejskiemu w Kcyni, Urzędowi Gminy Kikół, Urzędowi Miasta Kowala, Urzędowi Miejskiemu w Kruszwicy, Urzędowi Gminy Lubanie, Urzędowi Miasta i Gminy Nakło nad Notecią, Urzędowi Gminy Nowa Wieś Wielka, Urzędowi Miasta i Gminy Nowe, Urzędowi Gminy Radomin, Urzędowi Gminy Rogowo, Urzędowi Miasta i Gminy Solec Kujawski, Urzędowi Gminy Świedziebnia, Urzędowi Gminy Złotniki Kujawskie, Urzędowi Miejskiemu w Żninie oraz Dariuszowi Chrobakowi, Annie Marcinkowskiej, Maciejowi Nadolskiemu, Jackowi Sechowi, Annie Soborskiej-Zielińskiej.

Spis treści 

Słowo wstępne

Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 9 

Wprowadzenie 11

Listopad 1918 roku 18  Miejsca pamięci listopada 1918 roku 20 

Chełmno 20  Chodecz 20  Grabkowo 23  Kłóbka 23  Kowal 24 

Nieszawa 24 Sępólno Krajeńskie 27  Świedziebnia 28  Trąbin-Wieś 30  

Powstanie wielkopolskie 31 Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego 37 



Barcin 37 Brzoza 39  Bydgoszcz 41  Chełmce 45  Dębowo 47  Drążno 48  Gąsawa 48  Gębice 49  Gniewkowo 51  Inowrocław 52  Jabłowo Pałuckie 57  Janikowo 57  Janowiec Wielkopolski 59  Juncewo 60  Kcynia 61  Kołdrąb 63  Koronowo 64

Kruszwica 64 Kwieciszewo 67  Lisewo Kościelne 67  Liszkowo 70  Lubcz 70  Łabiszyn 72  Mamlicz 74  Mogilno 74  Mrocza 75  Murowaniec 77  Nakło nad Notecią 77  Ostrowo 80  Pakość 80  Paterek 85  Pęchowo 85  Pieranie 86  Rogowo 88  Rojewo 88



Rynarzewo 90 Rzywno 91  Samoklęski Duże 93  Sławsk Wielki 93  Solec Kujawski 95  Strzelno 96

Studzienki 98 Szubin 100  Wylatowo 102  Zamość 103  Złotniki Kujawskie 104  Żnin 105



Styczeń 1920 roku 109 Miejsca pamięci stycznia 1920 roku 115 



Brzozie 115  Bydgoszcz 115  Chełmno 118  Chełmża 119  Dębowa Łąka 120  Gniewkowo 120  Grudziądz 120 



Nakło nad Notecią 124 Nowe 125  Ostromecko 125  Sarnowo 127  Świecie 128  Toruń 130  

 Wojna polsko-bolszewicka 133 Miejsca pamięci wojny polsko-bolszewickiej 139

Boniewo 139  Brodnica 139  Bydgoszcz 143  Chełmno 145  Czernikowo 145  Dulsk 146  Gębice 146  Golub-Dobrzyń 147  Grudziądz 149  Grupa 149  Inowrocław 150  Kikół 151 



Kołdrąb 155  Lipno 157  Liszkowo 158  Łęg-Witoszyn 158  Mikorzyn 158  Nawra 159  Ostrowite 160  Sadłowo 162  Świecie 163  Toruń 167  Wąbrzeźno 167  Włocławek 169 

Bibliografia 174

Europejskie Dni Dziedzictwa to największy i najważniejszy społeczny projekt edukacyjny o ogólnoeuropejskim zasięgu. Jego istotą jest promowanie regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz wiedzy i świadomości historycznej, a także budowanie regionalnej dumy – w oparciu o szeroko otwarte drzwi instytucji kultury i przygotowywane specjalnie na ten czas wydarzenia. Dni Dziedzictwa to także szansa na odkrywanie lokalnych wątków wielkiej historii. Tegoroczne Europejskie Dni Dziedzictwa mają szczególny charakter, bo wpisują się w obchody 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości. Ich hasło przewodnie brzmi: „Niepodległa dla wszystkich”. Pragniemy przypomnieć, jaką wartością jest własna państwowość, jakie były jej koleje, jak o nią w przeszłości walczyliśmy na różnych polach i frontach. Nie tylko tam, gdzie trzeba było stawać z bronią w ręku. Także w wymiarze symbolicznym, definiowanym poczuciem przynależności, związkiem z polską historią, językiem, tradycją. Także tam, gdzie afirmacją polskości była działalność ekonomiczna. Chcemy przypomnieć również tych, którym przyszło za to zapłacić najwyższą cenę. Obchody Europejskich Dni Dziedzictwa w województwie kujawsko-pomorskim rozpoczynamy 7 września 2018 roku niezwykłym koncertem w Teatrze im. Wilama Horzycy w Toruniu, podczas

WSTĘP

Szanowni Państwo,

WSTĘP

którego Lora Szafran i Bogdan Hołownia zaprezentują polskie piosenki z lat 1918–2018 w jazzowej interpretacji. Tego dnia wręczymy też po raz siódmy Medale Hereditas Saeculorum, czyli nagrody samorządu województwa za najważniejsze, najlepiej przeprowadzone przedsięwzięcia konserwatorskie i restauratorskie, którymi wyróżniamy opiekunów zabytkowych obiektów oraz wykonawców prac. Oficjalna inauguracja wojewódzkich obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa odbędzie się 9 września w Kujawskim Centrum Kultury w Inowrocławiu o godzinie 11.00. Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Wprowadzenie Obchodzona hucznie w roku 2018 setna rocznica odzyskania przez Polskę utraconej w XVIII stuleciu państwowości odnosi się właściwie tylko do części województwa kujawsko-pomorskiego. Mowa o ziemi dobrzyńskiej i wschodnich Kujawach, które wraz z terytorium całego zaboru rosyjskiego (w latach 1914–1915 zajętego przez Niemcy) odzyskały formalnie wolność już 11 listopada 1918 roku. Przyszłość pozostałych ziem dzisiejszego województwa, wchodzących w skład pokonanego w I wojnie światowej Cesarstwa Niemieckiego, miała rozstrzygnąć powojenna konferencja pokojowa w Paryżu, która rozpoczęła obrady 18 stycznia 1919 roku. Główny układ pokojowy, czyli traktat wersalski, państwa zwycięskiej Ententy podpisały z Niemcami 28 czerwca 1919 roku. Dokumenty ratyfikacyjne złożono w Paryżu dopiero 10 stycznia 1920 roku i z tą datą traktat wszedł w życie. Przywracał on odrodzonej Polsce większość obszarów dwóch niemieckich prowincji: poznańskiej i zachodniopruskiej, obejmujących Wielkopolskę, zachodnie Kujawy, ziemię chełmińską i Pomorze Gdańskie.

Orzeł z pomnika w Pakości (ul. Inowrocławska)

WPROWADZENIE

Tak się jednak złożyło, że Wielkopolanie i zachodni Kujawiacy, nie czekając na rozstrzygnięcia konferencji paryskiej, już 27 grudnia 1918 roku chwycili za broń i do lutego 1919 roku sami wybili się na niepodległość. Terytoria, których powstańcy wielkopolscy nie opanowali, wróciły do Polski dopiero w drugiej połowie stycznia 1920 roku w wyniku realizacji postanowień traktatu wersalskiego. Powrót ów postępował za pochodem wojsk polskich, zajmujących dzień po dniu kolejne okręgi i ośrodki byłego zaboru pruskiego. Chwile grozy przyniosło kilka letnich dni roku 1920 (od nocy z 13 na 14 do 20 sierpnia), kiedy to na ziemię dobrzyńską, południowe obrzeża ziemi chełmińskiej i epizodycznie na wschodnie Kujawy wdarły się oddziały Armii Czerwonej. Usiłowały one bezskutecznie sforsować Wisłę w celu okrążenia od zachodu szturmowanej przez Rosjan Warszawy. Świeżo odzyskana niepodległość Polski wisiała w tamtych dniach na przysłowiowym włosku. Ostateczna klęska najezdniczej armii ocaliła nasze państwo, niemniej podczas okupacji wymienionych terenów doszło na nich do mordów, zniszczeń i grabieży. W toku walk z czerwonoarmistami poległo też wielu polskich żołnierzy. O zasygnalizowanych w tym miejscu wydarzeniach, które interesują nas o tyle, o ile dotyczą ziem naszego województwa, poszerzone informacje zamieszczono na dalszych stronach tego wydawnictwa.

Lew z kaplicy na cmentarzu wojskowym w Brodnicy

WPROWADZENIE

Dzieje tamtych lat przez swoje stuletnie lub prawie stuletnie oddalenie nie są już przedmiotem pamięci indywidualnej, ale historycznej pamięci zbiorowej. Łączy ona w sobie kilka warstw tradycji, od rodzinnej poprzez lokalną i regionalną do ogólnonarodowej. Pamięć ta podtrzymywana jest na różne sposoby. I tak ustna tradycja rodzinna, tam, gdzie przetrwała, karmi się dawnymi listami, zdjęciami, dokumentami, odznaczeniami i przekazywanymi z pokolenia na pokolenie opowieściami. Charakter publiczny mają tematyczne lekcje, wykłady, okolicznościowe spotkania, konferencje, wystawy, różnorakie imprezy i uroczystości, odbywające się najczęściej z okazji obchodów kolejnych rocznic tych wydarzeń. Wiedza o nich podtrzymywana i upowszechniana jest również przez media, głównie lokalne i regionalne, a także filmy, spektakle i publikacje – od ściśle naukowych po popularne. Ważnym instrumentem pamiętania i przypominania o wydarzeniach z tamtych lat są nazwy ulic i placów, patronaty szkół i innych placówek, groby uczestników rzeczonych wydarzeń oraz różnego rodzaju pomniki, głazy i tablice pamiątkowe, wyznaczające w przestrzeni województwa konkretne miejsca pamięci. Miejsca te stanowią ważne dla wielu pokoleń punkty krystalizacji pamięci zbiorowej, ta zaś kształtuje grupową tożsamość społeczną, podtrzymuje jej odrębność kulturową, wprowadza podział na swoich i obcych. W naszym województwie znaleźliśmy łącznie 129 takich miejsc. Dziewięć spośród nich upamiętnia dwa wydarzenia z lat 1918–1920. Miejsca te odnotowaliśmy zatem w dwóch różnych rozdziałach. W jednym znajduje się ich pełny opis, natomiast w drugim odnośnik. Niepodległościowe miejsca pamięci występują w 80 miastach i wsiach, z których sporo ma ich wiecej niż jedno. I tak dziewięć miejsc (w tyluż miejscowościach) wiąże się z listopadem 1918 roku, aż 82 (w 47 miejscowościach) – z powstaniem wielkopolskim, 19 (w 13 miejscowościach) – z przejęciem pozostałych ziem byłego zaboru pruskiego w 1920 roku, wreszcie 28 (w 24 miejscowościach) – z późniejszą wojną polsko-bolszewicką. Już dziś

WPROWADZENIE

jest pewne, że ich liczba z czasem wzrośnie. Miejsca te tworzą swoisty szlak turystyczny, który można przemierzyć w całości lub w części, w zależności od czasu i upodobań. Tak pojmowany przewodnik po owym szlaku opisuje jedynie ogólnodostępne pomniki, głazy i tablice pamiątkowe, groby powstańcze i wojenne, a także fundowane z myślą o wydarzeniach i bohaterach z tamtych lat obiekty sakralne (kaplice, pomniki, pomniki nagrobne, figury), w których przejawiła się ugruntowana w dobie zaborów ścisła więź polskiej świadomości narodowej z katolicką świadomością religijną. Co więcej, przewodnik nasz obejmuje mogiły wyłącznie tych uczestników przywołanych wydarzeń, którzy polegli albo zginęli w czasie ich trwania bądź zmarli z ran lub chorób w ich następstwie. Ujęto ponadto tylko te groby, w których pogrzebano co najmniej dwie osoby, pomijając na przykład pojedyncze mogiły powstańców wielkopolskich, obecne w Barcinie, Dąbrowie Wielkiej, Janowcu Wielkopolskim, Kościelcu, Kościeszkach, Ludzisku, Markowicach, Palędziu Kościelnym, Paterku, Polanowicach, Sadkach, Siedlimowie, Szaradowie, Świątkowie, Toruniu, Wenecji i Wójcinie. Wyjątek czynimy dla mogiły młodocianego Cezariusza Myszkiewicza z kujawskiego Chodcza, który zginął od kuli 12 listopada 1918 roku podczas rozbrajania żołnierzy niemieckich w pobliskich Cettach. Myszkiewicz był najprawdopodobniej jedyną ofiarą odrodzenia państwowości polskiej na wschodnich Kujawach. Niewiele miejsc pamięci odnosi się do listopada roku 1918, najpewniej dlatego, że w porosyjskiej części Kujaw i w ziemi dobrzyńskiej przejęcie władzy z rąk okupacyjnej administracji niemieckiej przez administrację polską odbyło się w sposób zasadniczo pokojowy. Symptomatyczna jest przykościelna figura z Grabkowa pod Kowalem o niemal wyłącznie dewocyjnej treści. Religijno-polityczny charakter ma okazały pomnik Wdzięczności ku czci Chrystusa Króla w Sępólnie Krajeńskim, pozbawiony – co osobliwe – okolicznościowej inskrypcji. Wysokimi walorami estetycznymi odznacza się nowo wzniesiony

monument w Kowalu, a polsko-niemiecką historią może się poszczycić obelisk z Nieszawy. Poświęcone powstaniu wielkopolskiemu pomniki, nagrobki, głazy i tablice pamiątkowe zwracają uwagę charakterystycznym zdobnictwem. Na nowszych obiektach (w Brzozie – tablica, Bydgoszczy, Inowrocławiu, Janowcu Wielkopolskim, Kcyni, Koronowie, Kruszwicy, Mroczy, Nakle, Samoklęskach Dużych, Zamościu i Złotnikach Kujawskich) występuje wizerunek równoramiennego Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego (ustanowionego w 1957 roku), opatrzonego datami 1918 i 1919. Czerwoną, okrągłą tarczę tego odznaczenia, okoloną wieńcem z dębowych liści, wypełnia biały książęcy orzeł piastowski (bez korony). Za tarczą, na pionowych ramionach krzyża, widnieje skierowany ostrzem do dołu miecz. Z kolei niektóre obiekty starsze (w Chełmcach, Kcyni, Nakle i Rynarzewie) zdobi wizerunek krzyża orderu Virtuti Militari. Pozostaje ustanowione w roku 1919 odznaczenie „Wielkopolska Matkom Poległych”, które odwzorowano na jednej ze żnińskich tablic pamiątkowych. Na grobie-pomniku z Bydgoszczy oraz głazie z Janowca Wielkopolskiego umieszczono treflową pętelkę mocowaną do powstańczej rogatywki, która

WPROWADZENIE

Tablica figury maryjnej w Grabkowie

WPROWADZENIE

Fragment powstańczego pomnika nagrobnego w Kruszwicy

określała szarżę żołnierza w zależności od koloru użytego na nią sznurka. Samą czapkę-rogatywkę zobaczyć można w Bydgoszczy, Kcyni, Kołdrąbiu, Pakości i Strzelnie, hełm z dwoma skrzyżowanymi granatami – w Rynarzewie, szable – w Bydgoszczy, Kcyni, Kołdrąbiu, Kruszwicy, Lubczu, Pakości, Rogowie i Strzelnie, sztandary – w Kołdrąbiu, Kruszwicy, Lubczu i Rogowie, karabin – w Strzelnie, łuskę wystrzelonego w 1919 roku pocisku moździerzowego – w Inowrocławiu, gdzie ponadto uwagę przykuwa witraż kościelny poświęcony bohaterom powstania w tym mieście. Pozostałe terytorium naszego województwa Wojsko Polskie zajęło w styczniu 1920 roku. Wyzwolicielski marsz polskich żołnierzy upamiętnia dziesięć tablic, siedem pomników oraz figura Chrystusa w Bydgoszczy, z których szczególną wymową i artyzmem odznaczają się trzy pomniki: Wolności w Bydgoszczy, Niepodległości w Grudziądzu oraz generała Józefa Hallera w Toruniu. Podkreślić trzeba, że własnych monumentów, i to już w la-

Krzyż Walecznych z 1920 r. z pomnika w Lipnie

WPROWADZENIE

tach międzywojennych, doczekały się dwie wioski w ziemi chełmińskiej: Dębowa Łąka i Ostromecko. Szereg miejsc pamięci i żołnierskich mogił przywołuje także wojnę polsko-bolszewicką, która interesuje nas o tyle, o ile dotyczy ziem naszego województwa. Wyróżniają się obiekty sakralno-patriotyczne, czyli kaplice w Brodnicy i Ostrowitem koło Rypina, pomnik w Świeciu z rzeźbą Jezusa trzymającego krzyż oraz figury w Bydgoszczy (maryjna) i Nawrze (chrystusowa). Stosunkowo liczne groby polskich żołnierzy tamtej wojny, obecne w Brodnicy, Bydgoszczy, Chełmnie, Grudziądzu, Grupie, Inowrocławiu, Łęgu-Witoszynie, Świeciu, Toruniu i Włocławku, ograniczają się często do prostych tumb z krzyżami lub płytami ze sztucznego kamienia (lastryko), na których podane są imiona, nazwiska, daty życia oraz stopnie wojskowe poległych. Wizerunki orderu Virtuti Militari występują na tablicy w Sadłowie oraz na pomniku w Lipnie, gdzie zobaczymy także Krzyż Walecznych. Warto wybrać się do Wąbrzeźna, aby nacieszyć oczy bogato zdobionym epitafium, poświęconym tamtejszym parafianom poległym podczas I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej, na którym wespół z herbami Polski i Wąbrzeźna przedstawiono dwie skrzyżowane szable. Z kolei na pomniku nagrobnym w Boniewie występuje ryt proporca skrzyżowanego z armatą i karabinem. Ciekawe pomniki dotyczące omawianej wojny wznoszą się we Włocławku oraz w Golubiu-Dobrzyniu i Lipnie.

Listopad 1918 roku W listopadzie 1918 roku, w następstwie klęski Niemiec w I wojnie światowej, na wciąż okupowanych terenach Królestwa Polskiego rozpoczęto rozbrajanie żołnierzy niemieckich. Uczestniczyli w tym między innymi członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej oraz młodzież szkolna. Wraz z rozbrajaniem Niemców strona polska przejmowała również władzę cywilną nad poszczególnymi terenami. Na ziemi dobrzyńskiej proces ten miał na ogół spokojny charakter. W Rypinie przejmowanie władzy rozpoczęło się 11 listopada. Po opanowaniu starostwa, więzienia oraz komendantury miasta przeprowadzono rozmowy z miejscową niemiecką Radą Żołnierską. W ich wyniku żołnierze opuścili koszary oraz oddali broń. Z Lipna Niemcy

Pomnik ku czci Józefa Piłsudskiego oraz członków POW w Nieszawie

LISTOPAD 1918 ROKU

wycofali się koleją, zostawiając miejscowej milicji powiatowej kilka karabinów. Władzę bez walki przejęto również w przygranicznym Dobrzyniu nad Drwęcą. Do potyczek z Niemcami doszło jedynie w Dobrzejewicach, Czernikowie oraz w okolicach Krobi pod Lubiczem. Pod Krobią zginął członek Polskiej Organizacji Wojskowej podporucznik Kazimierz Trzaskalski. Na wschodnich Kujawach głównym garnizonem niemieckim był Włocławek. Pod koniec I wojny światowej stacjonowało tu około 600 żołnierzy. Rozmowy na temat wycofania się Niemców rozpoczęto już 10 listopada. Początkowo nie przyniosły one rezultatu. Ostatecznie żołnierze niemieccy zostali rozbrojeni przez członków Polskiej Organizacji Wojskowej oraz Straży Obywatelskiej. Opuścili oni miasto w nocy z 12 na 13 listopada. Nieco dłużej żołnierze niemieccy pozostali w przygranicznym Aleksandrowie Kujawskim. Wyjechali stamtąd 15 listopada. Na wschodnich Kujawach potyczki z żołnierzami niemieckimi należały do rzadkości. Do incydentu takiego doszło 12 listopada we wsi Cetty nieopodal Chodcza. Przy rozbrajaniu żołnierzy niemieckich zginął tam wówczas 19-letni Cezariusz Myszkiewicz. Na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się stosunkowo niewiele miejsc upamiętniających wydarzenia z listopada 1918 roku. Mimo to spotkamy je zarówno na ziemi dobrzyńskiej, jak i na wschodnich Kujawach. Co więcej, odnajdziemy je także w tej części naszego regionu, która należała do Niemiec i powróciła do macierzy dopiero w 1920 roku. Ich obecność na tym terenie wiąże się przede wszystkim z chęcią podkreślenia wspólnoty losów ziem dawnego zaboru pruskiego z resztą Polski.

Miejsca pamięci listopada 1918 roku

CHEŁMNO

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 91. Dworzec PKS. Pomnik Niepodległości Patrz: Miejsca pamięci stycznia 1920 roku – strona 118.

CHODECZ

miasto w powiecie włocławskim  Dojazd: miasto położone przy drodze wojewódzkiej nr 269. Przystanek PKS. 12 listopada 1918 roku, w czasie rozbrajania żołnierzy niemieckich w pobliskiej wsi Cetty, zginął 19-letni członek Polskiej Organizacji Wojskowej, Cezariusz Myszkiewicz. Pochowano go na cmentarzu w rodzinnym Chodczu. W 1934 roku, w 16. rocznicę śmierci, dawni peowiacy wspólnie z miejscowym kołem Związku Rezerwistów ufundowali na grobie Cezariusza Myszkiewicza nowy pomnik nagrobny. Ma on formę kamiennego obelisku zwieńczonego krzyżem. GPS: 52.401907, 19.030116

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI LISTOPADA 1918 ROKU

GRABKOWO

 Dojazd: wieś położona na południowy zachód od Kowala, przy zjeździe z autostrady A1. Przystanek PKS. Przy skrzyżowaniu dróg, na północ od kościoła parafialnego pw. św. Marii Magdaleny, wznosi się figura Matki Bożej Niepokalanej. Ustawiono ją w 1918 roku jako wotum dziękczynne za odzyskanie niepodległości. Do postumentu figury przytwierdzono od frontu tablicę z orłem w koronie i następującą inskrypcją: „W zmartwychwstałej Polsce bądź wszystkim królową”. Oprócz napisu tablicę zdobi również umieszczony pośrodku orzeł w koronie. GPS: 52.500666, 19.113844

KŁÓBKA

powiat włocławski gmina Lubień Kujawski  Dojazd: wieś położona na zachód od drogi krajowej nr 91, nieopodal autostrady A1. Przystanek autobusowy PKS. Przy miejscowym kościele parafialnym pw. św. Prokopa Męczennika znajduje się pamiątkowy głaz ustawiony w 2008 roku. Upamiętnia on wybór Jana Pawła II na papieża oraz odzyskanie niepodległości przez Polskę. Na głazie umieszczono dwie tablice. Na pierwszej znajduje się wizerunek Jana Pawła II, a na drugiej umieszczono dwa fragmenty jego kazań oraz wymieniono oba przytoczone wydarzenia. GPS: 52.452819, 19.129467

MIEJSCA PAMIĘCI LISTOPADA 1918 ROKU

powiat włocławski, gmina Kowal

KOWAL

MIEJSCA PAMIĘCI LISTOPADA 1918 ROKU

miasto w powiecie włocławskim  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 91 oraz przy drogach wojewódzkich nr 265 i 269. Przystanek PKS. Na placu Rejtana (rynku) wystawiono w 2018 roku pomnik Niepodległości, wykonany z portugalskiego granitu. Autorem koncepcji dzieła jest miejscowy burmistrz, Eugeniusz Gołembiewski, a jego twórcą rzeźbiarz Tadeusz Biniewicz z Gostynina. Na cokole monumentu znajduje się obelisk z okolicznościową inskrypcją: „Ojczyźnie w setną rocznicę odzyskania niepodległości. A.D. 2018”. Ponad obeliskiem umieszczono postument z herbem Kowala, zwieńczony rzeźbą zrywającego się do lotu orła w koronie. GPS: 52.530523, 19.150065

NIESZAWA

miasto w powiecie aleksandrowskim  Dojazd: miasto położone na południe od Ciechocinka oraz na wschód od drogi krajowej nr 91. Przystanek PKS. W czasie I wojny światowej władze okupacyjne wzniosły w Nieszawie pomnik ku czci poległych żołnierzy niemieckich. Monument stanął nad Wisłą w pobliżu ulicy Wąskiej. Nadano mu formę kamiennego obelisku. Na froncie pomnika znajdowała się tablica z okolicznościową inskrypcją. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę tablicę zdjęto. W 1921 roku obiekt przekształcono w pomnik ku czci marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Na szczycie obelisku umieszczono wówczas rzeźbę orła w koronie. Nowa tablica zawierała następującą inskrypcję: „Na cześć ukochanego Komendanta

25 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI LISTOPADA 1918 ROKU

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI LISTOPADA 1918 ROKU

GPS: 52.832672, 18.903736

SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 25 oraz przy drodze wojewódzkiej nr 241. Dworzec PKS. W sierpniu 1938 roku przy miejscowym cmentarzu parafialnym stanął pomnik Wdzięczności ku czci Chrystusa Króla. Powstał, aby upamiętnić dwudziestolecie odzyskania niepodległości, podkreślić zjednoczenie całego narodu w pracy dla dobra ojczyzny oraz zaakcentować wspólnotę losów Krajny z resztą Polski. Z tej racji pominięto rok 1920 jako datę rzeczywistego powrotu Sępólna Krajeńskiego do macierzy. Pomnik został wykonany z żelbetonu przez Ignacego Zelka oraz Wojciecha Durka. Jego centralnym i dominującym elementem była rzeźba Chrystusa umieszczona na wysokim cokole. Po jego bokach rozpościerała się masywna ściana, na tle której wyrzeźbiono 12 postaci naturalnej wielkości. Od zachodu przedstawiono chłopca, żołnierza, harcerza, powstańca wielkopolskiego, króla Kazimierza Wielkiego oraz husarza. Od wschodu byli to z kolei matka Polka, uczeń, nauczyciel, rybak robotnik i rolnik. Pomnik flankowały umieszczone po bokach ściany rzeźby orła (od wschodu) i gryfa (od zachodu). Elementem zdobiącym monument były również rzeźbione herby Sępólna Krajeńskiego, Więcborka oraz Kamienia Krajeńskiego, miast powiatu sępoleń-

MIEJSCA PAMIĘCI LISTOPADA 1918 ROKU

Józefa Piłsudskiego i na pamiątkę rozbrajania Niemców przez pluton P.O.W. w Nieszawie dn. 11 listopada 1918 roku”. W czasie II wojny światowej orzeł i tablica zostały zniszczone przez Niemców. Na szczycie pomnika umieszczono wówczas godło III Rzeszy Niemieckiej. Po 1945 roku na obelisku ustawiono nowego orła. Obecnie pomnik zdobi również tablica z 1990 roku z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego oraz poświęconym mu napisem.

MIEJSCA PAMIĘCI LISTOPADA 1918 ROKU

skiego. Pomnik został zburzony przez Niemców we wrześniu 1939 roku. Jako wierną kopię pierwowzoru odbudowano go i odsłonięto w sierpniu 2014 roku. Inskrypcji brak. GPS: 53.4552567, 17.5344131

ŚWIEDZIEBNIA

wieś gminna w powiecie brodnickim  Dojazd: wieś położona na północny wschód od Rypina oraz na wschód od drogi wojewódzkiej nr 560. W pobliżu Urzędu Gminy oraz parku, przy skrzyżowaniu dróg, znajdziemy niewielką tablicę z 1928 roku. Umieszczona na niej inskrypcja informuje o posadzeniu przez radę gminy Dzierzno drzewka wolności z okazji 10. rocznicy odzyskania niepodległości. Tablica została częściowo zniszczona przez Niemców w 1939 roku. Odnowiona stanęła na obecnym miejscu w 1988 roku. GPS: 53.152279, 19.556749

29 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI LISTOPADA 1918 ROKU

TRĄBIN-WIEŚ

MIEJSCA PAMIĘCI LISTOPADA 1918 ROKU

powiat rypiński, gmina Brzuze  Dojazd: wieś położona pomiędzy Golubiem-Dobrzyniem i Rypinem, na północ od drogi wojewódzkiej nr 534. W zewnętrzną ścianę prezbiterium kościoła parafialnego pw. św. Antoniego wmurowano kamienną tablicę poświęconą tutejszym parafianom poległym w walce o wolność Ojczyzny. Została ona wykonana w 1928 roku, z okazji 10. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę. Ponad tablicą możemy zobaczyć niewielką wnękę z kamiennym obramowaniem oraz figurą Maryi. GPS: 53.091848, 19.270411

Powstanie wielkopolskie 11 listopada 1918 roku we francuskim Compiègne podpisano zawieszenie broni między zachodnimi aliantami a Cesarstwem Niemieckim, na mocy którego zakończono działania zbrojne I wojny światowej i nakazano Niemcom powrót do granic sprzed wybuchu wojny. Rozejm nie obejmował zrewolucjonizowanej Rosji i pokonanych wcześniej Austro-Węgier. Wskutek rozejmu oswobodzona została większość okupowanych dotąd przez Niemcy ziem rozbiorowego Królestwa Polskiego. Nastała tam wolność, którą już od 3 listopada cieszyli się rodacy z terenów zajmowanych wcześniej przez Austro-Węgry. Postanowienia rozejmowe nie były w smak Polakom z pruskiej prowincji poznańskiej, obejmującej większość Wielkopolski i zachodnie Kujawy, toteż 27 grudnia 1918 roku chwycili za broń, nie czekając na postanowienia przyszłej konferencji pokojowej. Ta obradowała w Paryżu od 18 stycznia 1919 roku, przy czym jej postanowienia, zawarte w podpisanym 28 czerwca traktacie wersalskim, weszły formalnie w życie 10 stycznia roku 1920. Rozpoczęta w Poznaniu walka zbrojna toczyła się w niezmiernie sprzyjających okolicznościach, albowiem abdykacja cesarza Wilhelma II i wybuch w Niemczech radykalnej rewolucji listopadowej pogrążyły na kilka miesięcy całe państwo w chaosie. Pokonana na froncie zachodnim i zrewoltowana armia niemiecka była zdemoralizowana i nieskora do dalszego przelewu krwi. Tworzone pospiesznie ochotnicze oddziały Heimatschutz-Ost, przemianowane 1 grudnia 1918 roku na Grenzschutz-Ost, nigdy nie osiągnęły zakładanej wartości bojowej. Powstanie wielkopolskie wybuchło spontanicznie. Nie było w nim z góry zaplanowanych kampanii. Działania zbrojne rozgrywały się jednocześnie w wielu miejscowościach i na wielu odcinkach.

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE

W krótkim czasie Wielkopolanie i Kujawiacy potrafili stworzyć własną armię, liczącą w połowie 1919 roku, łącznie z niezbędnym zapleczem, 102 tysiące ludzi. Większość żołnierzy tej armii rekrutowała się z weteranów minionej wojny, walczących do niedawna za cesarza i Rzeszę Niemiecką. Zmagania powstańcze trwały od końca grudnia 1918 roku przez ponad półtora miesiąca. Zakończył je rozejm ze stroną niemiecką, zawarty w Trewirze 16 lutego 1919 roku. Mimo rozejmu pojedyncze potyczki i starcia zdarzały się i później, choć już niczego nie zmieniły, a powstańcze zdobycze potwierdził i rozszerzył pokojowy traktat wersalski. Ziemie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego stanowiły północno-wschodni odcinek działań powstańczych. Już 1 stycznia 1919 roku powstańcy z opanowanego Gniezna wyruszyli do Trzemeszna i jeszcze tego samego dnia zajęli Mogilno. Jednocześnie same wyswobodziły się pobliskie Gębice. W Mogilnie powstańcy podzielili siły, ruszając na Barcin (zajęty 4 stycznia), Strzelno oraz podstrzeleńską leśniczówkę Młyny (zajęte 2 stycznia). W nocy z 2 na 3 stycznia opanowano Kruszwicę. Stąd 3 stycznia powstańcy zajęli posterunek graniczny w Krzywym Kolanie i stację kolejową we Wronowach. Obsadzono też groblę koło Janikowa, którą przez Jezioro Pakoskie przebiegała lokalna szosa oraz linia kolejowa Poznań – Inowrocław. Z Kruszwicy 5 stycznia nad ranem zaatakowano garnizonowy Inowrocław, który po ciężkich walkach zajęto następnego dnia. 5 stycznia wolność odzyskała też Pakość. 6 stycznia powstańcy z Inowrocławia obsadzili Jaksice, a także pobliskie Tuczno i Niszczewice. Trzy dni później, po długiej walce, udało im się zająć Złotniki Kujawskie. Zwycięstwo to otworzyło drogę do opanowania wielu miejscowości, sięgających aż do Chmielnik na południe od Bydgoszczy. 20 stycznia kilkudniowy spokój w tym rejonie przerwała odparta ofensywa niemiecka na Chmielniki. W odpowiedzi powstańcy w nocy z 21 na 22 stycznia natarli na obsadzoną przez Niemców Brzozę. Zostali jednak pobici, po czym kontratak

Odsłonięcie pomnika ku czci poległych powstańców w Brzozie

Mogiła powstańcza w Kruszwicy

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE

wroga odrzucił ich z Brzozy i Chmielnik na linię Noteci. Powstańcy utrzymali mimo wszystko most na tej rzece pod Antoniewem, a po nadejściu posiłków i artylerii zmusili Niemców do odwrotu. Utrata Chmielnik i porażka pod Brzozą wymusiły rezygnację z planów ataku na mocno zniemczoną Bydgoszcz, stanowiącą ponadto silny garnizon wojskowy, dlatego miasto nad Brdą powróciło do macierzy dopiero 20 stycznia 1920 roku. Walki trwały natomiast o Nową Wieś Wielką, którą Niemcy zajęli 30 stycznia 1919 roku. Następnie próbowali ponownie przejąć most na Noteci pod Antoniewem, atakując go bezskutecznie 8 i 17 lutego. Za drugim razem usiłowali opanować również Broniewo, co też im się nie udało. Z kolei 24 lutego, już po zawarciu rozejmu ze stroną niemiecką, powstańcy natarli na Nową Wieś Wielką, lecz ponieśli porażkę. 1 stycznia, po walce, powstańcy zajęli pałucki Żnin, skąd wycofali się 10 stycznia, a ich miejsce zajął Grenzschutz. Walka o miasto rozgorzała następnego dnia i zakończyła się sukcesem powstańców 12 stycznia. Wcześniej, bo 6 stycznia, oddział powstańczy ze Żnina wkroczył do Łabiszyna, ale dwa dni później oddał miasto bez oporu Grenzschutzowi. 11 stycznia miał miejsce ponowny atak na Łabiszyn, zakończony po kilkugodzinnym starciu zajęciem miasta. 1 stycznia wyzwolono Kcynię, a 2 stycznia Szubin, wszakże jeszcze tego samego dnia miasto nad Gąsawką odzyskali Niemcy. Zapoczątkowało to krwawe boje o Szubin, albowiem 8 stycznia, zgromadziwszy większe siły, powstańcy zaatakowali miasto ponownie, lecz ich atak został odparty. Dopiero trzy dni później udało im się wejść do Szubina. W dniach od 27 do 31 stycznia walki ze zmiennym szczęściem toczono pod Kowalewkiem, Gromadnem i Nową Wsią Notecką. W ich wyniku Niemcy zepchnęli powstańców do Kcyni, zaatakowanej bezskutecznie przez Grenzschutz 3 lutego. 30 stycznia, a następnie 1 i 2 lutego doszło też do trzech potyczek wojsk powstańczych z Niemcami pod pobliskimi Szczepicami i Studzienkami. Zmagania

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE

w tym rejonie trwały dłużej, niemniej ani Niemcom nie udało się odzyskać Kcyni, ani powstańcom zbliżyć do podnakielskiego Paterka i Noteci. 14 stycznia powstańcy z Szubina zajęli pobliskie Rynarzewo, gdzie obsadzili dwa mosty na Noteci (drogowy i kolejowy) i uchwycili przyczółek w wiosce Zamość. Jednakże 1 lutego wyparli ich stamtąd Niemcy. Pokonani, ale wzmocnieni wkrótce powstańcy, powrócili niebawem, aby od 3 do 5 lutego stoczyć krwawą, tym razem zwycięską walkę o to ówczesne miasteczko. Późniejsze próby Grenzschutzu odzyskania Rynarzewa spełzły na niczym. Ponawiano je do 18 lutego i nie przerwał ich rozejm trewirski, gdyż nadal dochodziło tu do potyczek, a nawet większych starć, takich jak niemieckie ataki na Rynarzewo (19 VI 1919) oraz wieś Brzózki (24 VI 1919). 1 stycznia samorzutnie wyzwoliło się Nakło, a następnego dnia przejęto władzę w sąsiedniej Mroczy. Niemcy zareagowali błyskawicznie. 4 stycznia zmusili powstańców do opuszczenia Mroczy. Tego też dnia stoczyli z nimi zwycięskie starcie w pobliskim Drążnie, które zajęli 5 stycznia, aczkolwiek tego samego dnia silny oddział powstańczy odzyskał Mroczę. Z kolei 6 stycznia Niemcy zajęli podnakielski Ślesin, skąd wyparto ich nocą z 7 na 8 stycznia. Przygoda powstańcza na Krajnie zakończyła się 9 stycznia, kiedy to władze powstania zawarły z dowództwem niemieckim porozumienie, na mocy którego powstańcy opuścili prawy brzeg Noteci. Oddziały bydgoskiego Grenzschutzu weszły do Nakła 20 stycznia i niezwłocznie uchwyciły przyczółek w Paterku, położonym na lewym brzegu Noteci. Z kolei 28 stycznia Grenzschutz zajął znaczne tereny między Bydgoszczą a Nakłem. Dodać należy, że powstanie skierowane było przeciwko zaborczemu państwu niemieckiemu, lecz nie przeciwko osiadłym w regionie Niemcom, którzy w zasadzie nie ucierpieli. Wyrażają to inskrypcje dawnych pomników i tablic, niezawierające w większości słów „Niemcy” lub „niemiecki” i pozbawione zwrotów o „pokonaniu przeciwnika”.

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE

Tyle o powstaniu, które zajmuje w polskiej historii miejsce ważne, aczkolwiek – chociaż zwycięskie – sławą ustępuje tragicznym zrywom niepodległościowym (listopadowemu, styczniowemu i warszawskiemu). Ma swoich bohaterów i swoje ofiary, ludzi uhonorowanych pomnikami, tablicami pamiątkowymi, patronatami szkół, nazwami ulic czy wyróżnionymi w przestrzeni cmentarzy mogiłami. Powstanie wielkopolskie odcisnęło na tożsamości miejsc, w których się rozgrywało, niezatarte piętno. Ocenia się, że do 1939 roku w Wielkopolsce i na zachodnich Kujawach powstało około 120 związanych z nim miejsc pamięci, a po II wojnie światowej liczba tychże miejsc znacznie wzrosła. Część spośród nich znajdziemy w województwie kujawsko-pomorskim, obejmującym północno-wschodnią połać Wielkopolski, z częścią Pałuk i Krajny. W liczbie 82 występują w 47 miejscowościach naszego województwa. Wytyczają one swoisty szlak turystyczny, przywołujący wydarzenia i osoby sprzed 100 lat, którym winniśmy pamięć i uznanie.

Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego

BARCIN

miasto w powiecie żnińskim  Dojazd: miasto położone u zbiegu dróg wojewódzkich nr 251 i 254. Dworzec PKS. 1. Pomnik poświęcony mieszkańcom Barcina i okolic, biorącym udział i poległym w powstaniu wielkopolskim z lat 1918–1919, odsłonięty na barcińskim Starym Rynku 11 listopada 2014 roku. Ukazuje brązowego orła w koronie zrywającego się do lotu, wyrzeźbionego przez Agnieszkę Świerzowicz-Maślaniec i Marka Maślańca z Krakowa. Pamiątkową tablicę na kamiennym cokole pomnika wykonał Zbigniew Dolski z Godaw. GPS: 52.864003, 17.944711 2. Betonowa tablica odsłonięta w styczniu 1949 roku na ścianie domu przy ulicy 4 Stycznia 27, gdzie mieścił się lokal Franciszka Orchowskiego. Lokal ów stanowił siedzibę ustanowionej 3 stycznia 1919 roku barcińskiej Straży Ludowej, która następnego dnia dokonała antyniemieckiego przewrotu, związanego z przejęciem władzy w mieście przez Polaków. GPS: 52.861600, 17.946843

powiat bydgoski gmina Nowa Wieś Wielka  Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 25 oraz drodze wojewódzkiej nr 254. Stacja kolejowa i przystanek PKS. 1. Obok kościoła pw. NMP Królowej Polski, na tak zwanym Wzgórzu Kozaka, wznosi się pomnik postawiony na mogile 12 powstańców wielkopolskich, poległych 20 stycznia 1919 roku w trakcie przegranej bitwy z niemieckim Grenzschutzem. Monument odsłonięty w styczniu 2012 roku stanowi replikę pierwotnego pomnika z roku 1923 (wykonanego przez bydgoskie firmy Władysława Gacy i Maksymiliana Rutkowskiego), zniszczonego przez hitlerowców w 1940 roku. Wyobraża ciężko rannego powstańca leżącego u stóp stojącego Chrystusa, z litością i miłosierdziem wpatrzonego w twarz konającego bohatera. Figura Chrystusa stanowi swobodną kopię słynnego dzieła duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Poprzedzony amfiladowymi schodami pomnik zawiera tablice z nazwiskami poległych. GPS: 53.027363, 18.011921

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

BRZOZA

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. Naprzeciw pomnika, na ścianie przedszkola przy ulicy Łabiszyńskiej 21, z fundacji społeczeństwa powiatu bydgoskiego wmurowano w 1957 roku tablicę ze sztucznego kamienia, ozdobioną Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i łacińskim napisem „GLORIA EIS” (Chwała im). Tablica, tak jak pomnik, upamiętnia poległych w walce o wieś w roku 1919. GPS: 53.027237, 18.012425

miasto wojewódzkie na prawach powiatu  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 5, 10, 25, 80. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. Grób-pomnik Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego, ulica Bernardyńska 6. Bezimiennego powstańca, zranionego 16 czerwca 1919 roku pod Murowańcem i zmarłego po kilku dniach w bydgoskim szpitalu wojskowym, pochowano zrazu na miejscowym cmentarzu Nowofarnym. Stąd 9 sierpnia 1925 roku jego zwłoki przewieziono na lawecie armatniej do wymurowanego grobu kamiennego na skwerze przy ulicy Bernardyńskiej. Grób nakryto marmurową płytą z wizerunkiem anioła trzymającego wieniec laurowy z datą 1918/19 oraz napisem „Nieznanemu Powstańcowi Wlkp. Rodacy”. Przed mogiłą zainstalowano znicz gazowy na blaszanej podstawie z płaskorzeźbami orłów i datą 1918–1919 (projekt: Józef Zawitaj). Grób zniszczyli Niemcy w 1939 roku, a po wojnie odtwarzano go do 25 sierpnia 1946 roku. Czterdzieści lat później grób odsunięto od poszerzonej ulicy Bernardyńskiej i wzbogacono o brązowy pomnik rannego powstańca, umieszczony na cokole wykładanym polerowanym granitem (projekt: Stanisław Horno-Popławski, wykonawstwo: Aleksander Dętkoś). Okazały monument odsłonięto 27 grudnia 1986 roku. Z kolei 27 grudnia 2003 roku obok znicza odsłonięto kamienny obelisk z czarną tablicą, ufundowaną „w hołdzie bohaterskim przodkom naszym, powstańcom wielkopolskim 1918–1919, z wyrazami czci i pamięci” przez Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego oraz społeczeństwo Kujaw i Pomorza. Tablicę ozdobiono Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i herbem województwa kujawsko-pomorskiego. Pięć lat później pomnik odnowiono, a grób rozbudowano w formie krzyża łacińskiego, przydając mu brązową czapkę-rogatywkę z orzełkiem i charakterystycznym dla wojsk powstańczych treflem, czyli dystynkcyjną pętelką ze sznurka. Działania te upamiętnia płyta

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

BYDGOSZCZ

kamienna, umieszczona 12 grudnia 2008 roku w nawierzchni chodnika przy grobie. GPS: 53.120714, 18.006630 2. Na placu Wolności piętrzy się pomnik w formie kamiennego obelisku, wzniesiony w 1945 roku ku czci poległych żołnierzy Armii Czerwonej (projekt: Jan Kossowski). W 1990 roku dotychczasowy pomnik Wdzięczności przemianowano na pomnik Wolności. Cztery lata później na cokole pomnika pojawiła się brązowa płaskorzeźba, upamiętniająca wkroczenie wojsk polskich do Bydgoszczy 20 stycznia 1920 roku, a w roku 1995 na pozostałych trzech stronach cokołu umieszczono metalowe tablice z datami ważnych wydarzeń z politycznych dziejów miasta (projekt płaskorzeźby i tablic: Aleksander Dętkoś). Na tablicy wschodniej wymieniono „Powstanie Wielkopolskie 1918–1919”. GPS: 53.126873, 18.005951 3. Tablica pamiątkowa, ulica Farna 2. W 1978 roku w wieżowej kruchcie gotyckiej fary (obecnie katedry pw. św. Marcina i św. Mikołaja) osadzono tablicę z czarnego marmuru, zaprojektowaną przez Alfonsa

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Szumińskiego, a ufundowaną przez nieokreślonych „uczestników walk”. Upamiętnia ona powstańców wielkopolskich i zajęcie Bydgoszczy przez Wojsko Polskie w dniu 20 stycznia 1920 roku. Na tablicy widnieje ponadto wizerunek Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego i łaciński napis „Requiescant in pace” (Spoczywajcie w pokoju). GPS: 53.122884, 17.999004 4. Tablica pamiątkowa, ulica Czerkaska 2. Jedną z tablic na frontowej ścianie budynku Muzeum Wojsk Lądowych, odsłoniętą 20 stycznia 2009 roku, poświęcono „bohaterskim powstańcom wielkopolskim”, którzy przywrócili Polsce Pomorze i Kujawy. Tablicę ozdobioną wizerunkiem orła, Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego i szabli zaprojektował Adam Jeziorzański. GPS: 53.141332, 18.021196 5. Tablica pamiątkowa, ulica Długa 12. W 2014 roku uhonorowano nią doktora Jana Biziela (1858–1934), lekarza, zasłużonego dla międzywojennej Bydgoszczy działacza politycznego i społecznego. On to w 1919 roku właśnie w kamienicy pod podanym adresem – ryzykując życiem – udzielał pomocy medycznej rannym powstańcom wielkopolskim, niektórych nawet operował. Podleczonych powstańców wywożono potem wozem pod snopkami siana i workami kartofli lub wyprowadzano z miasta przebranych w mundury niemieckie pożyczane od krawców. GPS: 53.121289, 17.997753

GPS: 53.101193, 18.042665 7. Groby powstańców wielkopolskich na terenie cmentarza Nowofarnego Patrz: Miejsca pamięci wojny polsko-bolszewickiej – strona 143.

CHEŁMCE

powiat inowrocławski gmina Kruszwica  Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 62. Stacja kolejowa i przystanek PKS. Na cmentarzu przy kościele parafialnym pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, na końcu głównej alejki, pochowano dwóch powstańców, z których jeden poległ w lutym 1919 roku, drugi zaś zmarł z ran w miesiącu następnym. Na ich wspólnym grobie, ogrodzonym łańcuchem na słupkach, ustawiono w latach międzywojennych betonowy pomnik

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

6. W latach 1989–1991 na wschodniej ścianie zewnętrznej kościoła pw. Świętych Polskich Braci Męczenników przy ulicy Księdza Jerzego Popiełuszki 3 (na osiedlu Wyżyny) Kazimierz Gąsiorowski wykonał siedem figuralnych płaskorzeźb ceramicznych, poświęconych męczeństwu Polaków w zmaganiach o wolną ojczyznę. Jedna z nich (trzecia od prawej) symbolizuje walkę o odzyskanie niepodległości w latach 1918–1919.

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

GPS: 52.613097, 18.449693

DĘBOWO

powiat nakielski, gmina Sadki  Dojazd: wieś położona przy drodze lokalnej, połączonej z drogą krajową nr 10. Przystanek PKS. W środkowej części cmentarza parafialnego (przy ulicy Bohaterów), przy poprzecznej alejce, znajduje się zbiorowy grób czterech powstańców wielkopolskich z 1. Kompanii Zwiadowczej, z których dwaj byli poznańskimi skautami. Pojmali i zamordowali ich niemieccy koloniści 9 lutego 1919 roku w okolicy niedalekich Anielin. Mogiłę w 1922 roku obetonowano i ogrodzono łańcuchami na betonowych słupkach. Zwieńczony krzyżem nagrobek w kształcie trapezu ze sztucznego kamienia posadowiony jest na prostopadłościennym cokole. Na nagrobku dwie tablice z 1985 roku: marmurowa i metalowa. Pierwszą ku czci pochowanych tu powstańców ufundowali mieszkańcy wsi, drugą – 4. Poznańska Drużyna Harcerska. GPS: 53.181620, 17.494611

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

nagrobny w kształcie obelisku z krzyżem i tablicą informacyjną. Pomnik ozdobiony jest wizerunkiem krzyża orderu Virtuti Militari w laurowym wieńcu.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

DRĄŻNO

powiat nakielski, gmina Mrocza  Dojazd: wieś położona przy drodze lokalnej, połączonej z drogą wojewódzką nr 241. Przystanek PKS. W latach międzywojennych w parku dworskim pojawił się głaz pamiątkowy na betonowym fundamencie schodkowym, otoczony łańcuchowym ogrodzeniem na metalowych słupkach. Tablica na głazie informuje, że w tym miejscu „walczył, krwawił i poległ ś.p. Józef Balcerzak [z Nakła] jako pierwszy za wolność Krajny i Polski dnia 5 stycznia 1919” (pochowany na cmentarzu w Nakle). Ponieważ obiekt ten stoi obecnie na gruncie prywatnym, w 2008 roku w południowej części wsi, obok skrzyżowania dróg, ustawiono nieduży kamień z czarną tablicą, powtarzającą inskrypcję pomnika z parku. GPS: 53.218144, 17.644958

GĄSAWA

wieś gminna w powiecie żnińskim  Dojazd: wieś (do 1934 roku miasto) położona przy drodze lokalnej ze Żnina do Rogowa i Janowca Wielkopolskiego, połączonej z drogą krajową nr 5. Stacja kolei wąskotorowej, przystanek PKS.

GPS: 52.766825, 17.745609

GĘBICE

powiat mogileński, gmina Mogilno  Dojazd: wieś (do 1934 roku miasto) położona przy drodze wojewódzkiej nr 262. Przystanek PKS. Na Rynku pomnik Powstańców Wielkopolskich i Poległych za Ojczyznę w latach 1914–1920, odsłonięty 28 grudnia 2013 roku. Monument jest repliką pomnika (zaprojektowanego przez poznańskiego architekta Stefana Sawickiego, wykonanego zaś przez Zakład Kamieniarsko-Rzeźbiarski Leona Drzewieckiego z Gniezna) odsłoniętego 16 września 1928 roku i zniszczonego przez Niemców we wrześniu 1939 roku. W latach 1992–2013 na jego miejscu wznosił się obelisk z Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym w zwieńczeniu, przeniesiony w związku z budową obecnego pomnika na cmentarz parafialny przy ulicy Poległych Bohaterów i dedykowany odtąd ofiarom II wojny światowej. Zrekonstruowane dzieło przedwojenne przedstawia orła zrywającego się do lotu, posadowionego na wysokim cokole i czterostopniowej podstawie. Na kwadratowym cokole umieszczono trzy tablice. Frontową, z wizerunkiem krzyża, opatrzono napisem: „Z Bogiem za Wiarę i Ojczyznę. 1928”. Dwie boczne zawierają imiona i nazwiska 47 gębiczan poległych w walkach z lat 1914–1920, w tym w powstaniu wielkopolskim i wojnie pol-

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Duży grób ziemny, obramowany niskim murkiem betonowym, na cmentarzu parafialnym przy ulicy Leszka Białego. Dostępny z dróżki, usytuowanej na prawo i biegnącej równolegle do głównej alei cmentarnej. Pogrzebano w nim szeregowych powstańców z kompanii żnińskiej, poległych kolejno w styczniu i lutym 1919 roku. Zwieńczony krzyżem półkolisty nagrobek z tablicą informacyjną pochodzi z czasów międzywojennych.

GPS: 52.599386, 18.035316 (Rynek), 52.595337, 18.039576 (cmentarz)

GNIEWKOWO

miasto w powiecie inowrocławskim  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 15 oraz drodze wojewódzkiej nr 246. Stacja kolejowa i przystanek PKS. U zbiegu ulic Cmentarnej i Powstańców Wielkopolskich wznosi się pomnik Powstańców Wielkopolskich w postaci głazu narzutowego na cokole licowanym kamiennymi kostkami. Odsłonięty 11 listopada 2003 roku, upamiętnia ogólnie rzeczonych powstańców, szczególnie zaś jednego z nich, Gerharda Pająkowskiego, późniejszego plutonowego z 4. Pułku Ułanów Nadwiślańskich (przemianowanego następnie na 18. Pułk Ułanów Pomorskich). Zginął on 17 stycznia 1920 roku w pobliskiej wsi Lipie, gdy oddział Grenzschutzu ostrzelał żołnierzy polskich zajmujących rejon Gniewkowa na mocy postanowień traktatu wersalskiego z 1919 roku.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

sko-bolszewickiej. Po bokach pomnika leżą dwa okrągłe kamienie – pomniki przyrody. Tablica z nazwiskami poległych powstańców znajduje się także w cmentarnej kostnicy-mauzoleum.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Poprzedni pomnik, ustawiony wiosną 1939 roku na Rynku, zniszczyli po kilku miesiącach Niemcy. Gerhard Pająkowski, pochowany w Toruniu, ma ponadto ulice swego imienia właśnie w Toruniu oraz Gniewkowie. GPS: 52.895090, 18.403384

INOWROCŁAW miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 15 i 25 oraz przy drodze wojewódzkiej nr 252. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. Pomnik Powstańców Wielkopolskich, ulica Orłowska 2. Czterdziestu czterech poległych w boju o Inowrocław powstańców pogrzebano na cmentarzu przy romańskim kościele pw. Imienia Najświętszej Marii Panny. Cmentarz ów przekształcono następnie w park, gdzie od strony ulicy Orłowskiej 11 stycznia 1969 roku odsłonięto pomnik według projektu Zofii Kann-Pociłowskiej. Dzieło składa się z nieregularnych, ustawionych wertykalnie brył betonowych, na których wykuto orła, daty 1918–1919, płaskorzeźbione postacie powstańców i stojącej między nimi młodej kobiety z uniesionym ramieniem oraz zaciśniętą pięścią. Na bocznej ścianie monumentu rozmieszczono nazwiska poległych bohaterów. Pomnik obiega napis: „Czyn i krew ludu zrodziły wolność ziemi kujawskiej”, a całość otacza kamienny murek, wewnątrz którego urządzono ogrodowe klomby. GPS: 52.800699, 18.263708 2. Tablica pamiątkowa, ulica Dworcowa 41. Podczas walk o miasto w tamtejszą kamienicę uderzył pocisk moździerzowy, który nie wybuchł. Wydarzenie to zostało upamiętnione w 1920 roku marmurową tablicą oraz wmurowaną powyżej niej łuską niewybuchu.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Tablica znajdowała się na budynku do II wojny światowej, podczas której została zdemontowana oraz ukryta. Zawieszono ją ponownie w 2000 roku wraz z drugą tablicą dokumentującą jej historię. Obie tablice i łuska znajdują się na ścianie frontowej kamienicy. Inskrypcja pierwotnej tablicy głosi: „Większa miłość Boga niźli przemoc wroga. W dniu 6.I.1919”. GPS: 52.801591, 18.252004 3. Tablica pamiątkowa, ulica Dworcowa 115. 5 stycznia 1919 roku powstańcy toczyli szczególnie zacięty bój o inowrocławski dworzec kolejowy. Po ostatecznym opanowaniu miasta (6 I 1919) polskim komendantem dworca został inżynier Leon Czarliński. Odpowiadał on za uruchomienie kolei oraz obronę Inowrocławia przed niemieckimi pociągami pancernymi, nadjeżdżającymi od strony Torunia i Bydgoszczy. W 1981 roku Niezależny Samorządny

GPS: 52.805599, 18.244475 4. Tablica pamiątkowa, ulica Królowej Jadwigi 29. Kamienną tablicę, dekorowaną Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, odsłonięto 6 stycznia 1959 roku na budynku neogotyckiej poczty. Ufundowało ją społeczeństwo miasta i powiatu w hołdzie powstańcom poległym 5 i 6 stycznia 1919 roku w walkach o oswobodzenie Inowrocławia spod władzy niemieckiej. GPS: 52.796939, 18.257574

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Związek Zawodowy „Solidarność” ufundował metalową tablicę z przedstawieniem głowy komendanta, którą umieszczono na frontowej ścianie dworca i opatrzono następującą inskrypcją: „Leon Czarliński. 1860–1929. W hołdzie komendantowi obrony dworca kolejowego w okresie powstania wielkopolskiego 1919. NSZZ Solidarność przy stacji Inowrocław”.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

5. Witraż pamiątkowy, ulica Księdza Bogdana Gordona 4. W prawym oknie prezbiterium staromiejskiego gotyckiego kościoła farnego pw. św. Mikołaja znajduje się witraż, wykonany w 1924 roku według projektu poznańskiego malarza i witrażysty, Henryka Nostitz-Jackowskiego. Dolna część tego witraża poświęcona jest „Pamięci oswobodzicieli Inowrocławia” z błędną datą 5 maja (zamiast stycznia) 1919 roku. Sportretowano tam trzech dowódców zdobywających miasto oddziałów powstańczych, wśród nich głównodowodzącego podporucznika Pawła Cymsa, uhonorowanego też ulicą swego imienia w wyswobodzonym przez niego mieście. GPS: 52.793734, 18.258874 6. Groby powstańców wielkopolskich w kwaterze wojennej na cmentarzu parafii pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny Patrz: Miejsca pamięci wojny polsko-bolszewickiej – strona 150. GPS: 52.806294, 18.260385

powiat żniński, gmina Łabiszyn  Dojazd: wieś położona przy drogach lokalnych, połączonych z drogą wojewódzką nr 253. Przystanek PKS. Przy skrzyżowaniu dróg we wschodniej części wsi, między domami nr 20 i 21, wznosi się za ogrodzeniem granitowy obelisk, wystawiony przez miejscowych osadników niemieckich w czasie Wiosny Ludów w 1848 roku. Ci umieścili na nim napis, zaczynający się od słów „W obronie ziem niemieckich…”. Kiedy w 1919 roku wieś opanowali powstańcy wielkopolscy, obelisk odwrócono i opatrzono napisem: „powstanie WLK.P. 1918–1919”. Z kolei w roku 1939, po podbiciu Polski przez Niemcy, obelisk obrócono pierwotnym napisem niemieckim do góry. Ostatni obrót obelisku miał miejsce w roku 1945, po wygnaniu Niemców, toteż znów upamiętnia powstanie. GPS: 52.919068, 17.820304

JANIKOWO

miasto w powiecie inowrocławskim  Dojazd: miasto położone przy drogach lokalnych, połączonych z drogami wojewódzkimi nr 251 i 255. Stacja kolejowa i przystanek PKS. W dniu Święta Niepodległości 11 listopada 2009 roku na placu obok dworca kolejowego odsłonięto głaz pamiątkowy ku czci uczestników powstania wielkopolskiego z Janikowa i okolic. GPS: 52.748254, 18.116128

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

JABŁOWO PAŁUCKIE

Jabłowo Pałuckie

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

miasto w powiecie żnińskim

 Dojazd: miasto położone przy drogach lokalnych ze Żnina, Rogowa, Kcyni i Gniezna. Przystanek PKS. 11 listopada 1989 roku z inicjatywy janowieckiego Cechu Rzemiosł Różnych odsłonięto pomnik ku czci bohaterów powstania wielkopolskiego. Monument stoi przed budynkiem poczty przy ulicy Gnieźnieńskiej 1, na osi ulicy 22 Stycznia. Ma formę głazu z dwiema tablicami i trójstopniowy cokół. Głaz wieńczy rzeźba orła w koronie zrywającego łańcuchy, a z boku, u dołu, widnieje metalowy krzyż powstańczy z charakterystycznym treflem, czyli pętelką. GPS: 52.755260, 17.490584

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

JANOWIEC WIELKOPOLSKI

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

JUNCEWO

powiat żniński gmina Janowiec Wielkopolski  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 251. Przystanek PKS. Wolno stojąca tablica betonowa, odsłonięta 22 stycznia 1984 roku pośrodku głównego skrzyżowania wsi, upamiętnia wyruszenie stąd 1 stycznia 1919 roku powstańczej kompanii juncewskiej, która pod dowództwem Stefana Kubiaka i Tadeu sza Kruszki walczyła pod Żninem, Szubinem i Rynarzewem. GPS: 52.836027, 17.528768

miasto w powiecie nakielskim  Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 241 i 247. Dworzec PKS. 1. Pomnik w postaci głazu, odsłonięty pośrodku Rynku 16 lutego 2004 roku. Ufundowało go społeczeństwo miasta i gminy w 85. rocznicę wyzwolenia Kcyni i Pałuk spod panowania pruskiego, o czym informuje wykuty na kamieniu napis. Powyżej inskrypcji widnieje metalowy wizerunek Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego. GPS: 52.991868, 17.487563 2. W 1958 roku na frontowej ścianie dworca kolejowego odsłonięto betonową tablicę, ufundowaną przez kcyńskie koło Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Upamiętnia ona zbrojne zajęcie dworca i miasta w noc sylwestrową 1918 roku siłami oddziałów powstańczych z Kcyni, Gołańczy i Czeszewa. GPS: 52.995385, 17.500183

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

KCYNIA

3. Duża mogiła zbiorowa, ogrodzona betonowym parkanem, usytuowana na nowym cmentarzu przy ulicy Nakielskiej, na lewo od głównej alejki. Wyróżnia ją pomnik nagrobny w postaci ściany z kamiennych ciosów, którą wieńczy krzyż orderu Virtuti Militari. Pomnik wzniesiono w latach 1920–1921, zniszczono podczas II wojny światowej i odtworzono w 1948 roku. Umieszczono na nim tablicę, dekorowaną wizerunkiem czapki powstańczej na skrzyżowanych szablach, z nazwiskami 34 powstańców poległych w latach 1918–1919 w rejonie miasta, aczkolwiek sześciu z nich pochowano na cmentarzach w innych miejscowościach. Do dolnej części pomnika przytwierdzono trzy inne tablice z nazwiskami osób zamordowanych w czasach okupacji hitlerowskiej. Z kolei na ogrodzeniu widoczne epitafium Franciszki Heyn (1889–1963), sanitariuszki kcyńskiej kompanii powstańczej. GPS: 53.000088, 17.503152

powiat żniński gmina Janowiec Wielkopolski  Dojazd: wieś położona przy drodze lokalnej między Rogowem a Janowcem Wielkopolskim. Przystanek PKS. Grób dwóch poległych w 1919 roku powstańców wielkopolskich, pochowanych na cmentarzu parafialnym, przy poprzecznej dróżce na prawo od centralnego krzyża. Mogiła ogrodzona łańcuchem na betonowych słupkach. Na niej wysoki nagrobek betonowy z czasów międzywojennych, zwieńczony krzyżem i ozdobiony bogatą płaskorzeźbą, na którą składają się liście laurowe, czapka powstańcza, sztandar zakończony orłem oraz wyjęta z pochwy i skrzyżowana z nią szabla. Obok płaskorzeźby wypisano nazwiska obu powstańców, a z tyłu nagrobka upamiętniono parafian poległych podczas I wojny światowej w latach 1914–1918 (47 nazwisk) oraz w czasie wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919–1920 (siedem nazwisk). GPS: 52.734369, 17.572043

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

KOŁDRĄB

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

KORONOWO

miasto w powiecie bydgoskim  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 25 i 56 oraz drodze wojewódzkiej nr 243. Dworzec PKS. Grób dwóch nieznanych powstańców wielkopolskich, zmarłych najpewniej w 1919 roku w miejscowym lazarecie, usytuowany na tak zwanym starym cmentarzu przy ulicy Paderewskiego 86, po prawej stronie głównej alejki, blisko neogotyckiej kostnicy. Nagrobek, który w 1964 roku ufundował Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, miał kształt krzyża orderu Virtuti Militari z napisem ku czci obu bohaterów. Niedawno zastąpiono go nowszym nagrobkiem z lastryko, zwieńczonym krzyżem i ozdobionym wizerunkiem Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego. GPS: 53.309679, 17.938985

KRUSZWICA

miasto w powiecie inowrocławskim  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 62. Przystanki PKS. 1. Na budynku Liceum Ogólnokształcącego imienia Juliusza Słowackiego (ulica Jana Kas prowicza 7) odsłonięto w 1969 roku marmurową tablicę z wizerunkiem Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego. Inskrypcja informuje, że właśnie w tym budynku 2 stycznia 1919 roku powstańcy wielkopolscy rozbroili oddział niemiecki. GPS: 52.675564, 18.318548

GPS: 52.679753, 18.328053

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. Na wschodnim brzegu Gopła, we wschodniej części cmentarza przy romańskiej kolegiacie pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, znajduje się wspólna mogiła czterech powstańców wielkopolskich, poległych w 1919 roku. Na mogile 17 maja 1925 roku odsłonięto piaskowcowy pomnik nagrobny (odnowiony w 1969 roku). Ma on formę schodkowego obelisku na postumencie, zwieńczonego krzyżem i ozdobionego płaskorzeźbionymi symbolami wojskowymi, ujętymi dwiema gałązkami laurowymi: sztandarem zakończonym białym orłem oraz wyjętą z pochwy i skrzyżowaną z nią szablą. Czarna tablica kamienna zawiera napis: „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”. Poniżej, pomiędzy dwiema skrzyżowanymi gałązkami laurowymi, widnieje data 1919. Miejsce grobu otoczono ogrodzeniem łańcuchowym na słupkach, za ogrodzeniem zaś ustawiono tabliczki z nazwiskami pogrzebanych bohaterów.

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

powiat mogileński, gmina Mogilno  Dojazd: wieś (do 1873 roku miasto) położona przy drodze krajowej nr 15. Przystanek PKS. Tuż za bramą cmentarza parafialnego (przy wylocie drogi na Gniezno) znajduje się głaz pamiątkowy, posadowiony na podstawie z kostek kamiennych, zwieńczony rzeźbą orła w koronie i metalowym krucyfiksem. Odsłonięto go 1 listopada 2008 roku i dedykowano walczącym o wolność ojczyzny powstańcom wielkopolskim oraz żołnierzom Wojska Polskiego, albowiem – jak głosi stosowny napis – „póki pamięć trwa, oni żyć będą”. GPS: 52.619903, 18.035559

LISEWO KOŚCIELNE powiat inowrocławski gmina Złotniki Kujawskie

 Dojazd: wieś położona przy drodze lokalnej, połączonej z drogą wojewódzką nr 246. Przystanek PKS. 1. Pośrodku cmentarza parafialnego (usytuowanego przy drodze do Złotnik Kujawskich) piętrzy się okazały pomnik z 1926 roku, ufundowany przez parafię lisewską i pęchowską. Ukazuje on monumentalną rzeźbę Matki Bożej ze zdjętym z krzyża Chrystusem (Pieta), posadowioną na schodkowym postumencie i prostopadłościennym cokole. Na cokole rozmieszczono cztery tablice marmurowe. Frontowa zawiera dwa cytaty ze Starego Testamentu i napis ku czci poległych w niedawnych bojach żołnierzy z obu wymienionych parafii. Na dwóch kolejnych tablicach ujęto 67 nazwisk żołnierzy I wojny światowej (1914–1918), a na ostatniej (z prawej strony cokołu) wyryto nazwiska 14 bohaterów walk w obronie

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

KWIECISZEWO

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

GPS: 52.910423, 18.084701 2. Po wschodniej stronie kościoła parafialnego pw. św. Marii Magdaleny i św. Wojciecha znajduje się zbiorowy grób siedmiu parafian poległych za Polskę w latach 1918–1921, w tym pięciu powstańców wielkopolskich, walczących w 1919 roku w rejonie Inowrocławia. Wydłużoną, prostokątną mogiłę wyznacza metalowe ogrodzenie oraz murowany nagrobek z urnami po bokach i ustawioną centralnie figurą Chrystusa, stanowiącą kopię słynnego dzieła duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Na trzech owalnych tablicach kamiennych wyryto kolejno napis ku czci poległych, okolicznościowy cytat ze starotestamentowej Pierwszej Księgi Machabejskiej oraz nazwiska pochowanych bojowników. Fundatorem pomnikowego nagrobka była parafia lisewska. GPS: 52.910335, 18.078351

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Ojczyzny z lat 1919–1920. Wśród tych drugich wymieniono co najmniej jednego powstańca wielkopolskiego, Franciszka Piotrowskiego z Pęchowa, spoczywającego w Solcu Kujawskim.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

LISZKOWO

powiat inowrocławski, gmina Rojewo  Dojazd: wieś położona u zbiegu dróg wojewódzkich nr 398 i 399. Przystanek PKS. W 1926 roku w narożniku ogrodzenia przykościelnego wzniesiono pomnik, upamiętniający parafian liszkowskich poległych w latach 1914–1920, w tym w wojnie polsko-bolszewickiej. Środkowa, wyższa część monumentu ozdobiona jest płaskorzeźbą Matki Bożej z Dzieciątkiem. Na dwóch tablicach wymieniono 72 osoby, w tym dwóch szeregowych powstańców wielkopolskich, Franciszka Buraka i Michała Głogowskiego, którzy stracili życie w walkach z lutego i marca 1919 roku. GPS: 52.888798, 18.225638

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

LUBCZ

powiat żniński, gmina Rogowo  Dojazd: wieś położona przy drodze lokalnej, połączonej z drogą krajową nr 5. Przystanek PKS. W północnej części cmentarza parafialnego, na prawo od centralnego krzyża, znajduje się grób zbiorowy powstańców wielkopolskich, otoczony niskim obramowaniem i nakryty płytą z wyciętym pośrodku krzyżem. Pionową część betonowego nagrobka, zwieńczoną krzyżem, zdobi bogata płaskorzeźba w postaci gałązek laurowych, ujmujących sztandar zakończony białym orłem oraz wyjętą z pochwy i skrzyżowaną z nią szablę. Marmurowa tablica zawiera nazwiska trzech parafian, poległych 10 stycznia 1919 roku pod Żninem. Na tablicy także informacja o czwartym

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

powstańcu z miejscowej parafii, który miał zginąć 23 kwietnia 1919 roku pod Paterkiem i spocząć na cmentarzu w Nakle. GPS: 52.693033, 17.680051

ŁABISZYN

miasto w powiecie żnińskim  Dojazd: miasto położone u zbiegu dróg wojewódzkich nr 246, 253 i 254. Dworzec PKS. 1. Betonowy pomnik Powstańców Wielkopolskich, zaprojektowany przez Józefa Makowskiego, odsłonięto 10 października 1981 roku w lesie na skraju miasta, przy wylocie drogi do Bydgoszczy. Na schodkowym cokole przedstawiono z prawej strony grupę wyruszających do boju Polaków, z lewej zaś orła, poniżej którego widoczny napis: „Powstańcom Wielkopolskim – Łabiszyn”. GPS: 52.956699, 17.923020

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. W zachodniej części cmentarza parafialnego przy ulicy Cmentarnej, w pobliżu muru, usytuowano zbiorową mogiłę pięciu powstańców wielkopolskich, poległych między styczniem a kwietniem 1919 roku na froncie nadnoteckim. Na betonowym nagrobku w postaci neogotyckiego, zwieńczonego krzyżem obelisku (w obecnej postaci z 1955 roku) umieszczono tablicę z nazwiskami pochowanych bohaterów, której towarzyszy napis: „w r. 1919 pomogli zrzucić jarzmo niemieckie. Cześć ich pamięci!”. Na prawo od nagrobka leży tablica z białym orłem w koronie. GPS: 52.951572, 17.927678

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MAMLICZ

powiat żniński, gmina Barcin  Dojazd: wieś położona przy drogach lokalnych, połączonych z drogami wojewódzkimi nr 251 i 254. Przystanek PKS. Pomnik ku czci powstańców wielkopolskich i ofiar II wojny światowej, ufundowany przez mieszkańców wsi i odsłonięty w maju 1970 roku. Stoi obok szkoły, przy głównym skrzyżowaniu wsi, za metalowym płotkiem. Ma formę zestawionych z sobą, płaskich bloków betonowych. Na lewym, wyższym i ukośnie ściętym bloku widnieje orzeł wczesnopiastowski, a na bloku prawym – tablica z napisem. GPS: 52.889840, 18.002397

MOGILNO

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze wojewódzkiej nr 254. Stacja kolejowa i dworzec PKS. Zbiorowa mogiła, usytuowana wzdłuż głównej alei cmentarza parafialnego przy ulicy Tadeusza Kościuszki, jest miejscem pochówku 16 powstańców wielkopolskich. Z inicjatywy mogileńskiego Towarzystwa Powstańców i Wojaków poznański architekt Stefan Cybichowski zaprojektował przy niej okazały pomnik nagrobny w postaci długiego muru ze sztucznego kamienia, zwieńczonego pośrodku wielkim krucyfiksem, a na obu krańcach ozdobionego militarnymi panopliami. Na murze umieszczono 12 czarnych tablic z nazwiskami pogrzebanych, z których 11 poległo w 1919 roku w walkach pod Inowrocławiem i Żninem, pięciu zaś zmarło rok później w następstwie odniesionych ran i chorób. Na tablicy poniżej krucyfiksu napisano

„Cześć Poległym Powstańcom Wielkopolskim”. Pomnik poświęcono 3 maja 1926 roku. Po zniszczeniu przez Niemców w 1939 roku odbudowano go w zmienionej formie i odsłonięto w roku 1947. Grób wydzielono murkiem, na którym ogrodzenie z metalowych rurek osadzonych na kamiennych kulach. GPS: 52.648747, 17.949239

MROCZA

miasto w powiecie nakielskim  Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 241 i 243. Dworzec PKS. 1. Pośrodku placu Wolności 5 stycznia 2009 roku odsłonięto głaz pamiątkowy, ufundowany przez mroczan w hołdzie powstańcom wielkopolskim. Na głazie umocowano metalowy wizerunek Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego oraz tablicę z czarnego kamienia, opatrzoną okolicznościowym napisem i cytatem z patriotycznego wiersza powstańca, Romana T. Wilkanowicza. GPS: 53.242567, 17.603537

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. W 1989 roku na ścianie budynku stojącego na rogu ulicy Feliksa Łabędzkiego i placu Wolności odsłonięto kamienną tablicę upamiętniającą miejsce śmierci Feliksa Łabędzkiego z Siedlemina, kaprala kompanii jarocińskiej, poległego 5 stycznia 1919 roku w walkach o miasto. Oprócz niego własną ulicę w Mroczy mają wszyscy powstańcy wielkopolscy. GPS: 53.242518, 17.604199

powiat bydgoski, gmina Białe Błota  Dojazd: wieś położona w pobliżu dróg krajowych nr 5, 10 i S10. Przystanek PKS. W 2016 roku w ceglany postument figury Chrystusa, usytuowanej na skwerze Powstańców Wielkopolskich (u zbiegu ulic Staroszkolnej, Agatowej i Opalowej), wmurowano uroczyście czarną tablicę kamienną. Głosi ona, że „wdzięczni rodacy” ufundowali ją „w hołdzie bohaterom zwycięskiego powstania wielkopolskiego 1918–1919, poległym za wolność i niepodległość Rzeczpospolitej Polskiej”. GPS: 53.0934215, 17.8567883

NAKŁO NAD NOTECIĄ miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 10 oraz drodze wojewódzkiej nr 241. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. Pośrodku Rynku od 1969 roku wznosi się strzelisty pomnik Wdzięczności Wojsku Polskiemu (wcześniej Walki i Męczeństwa), wykonany w kształcie miecza według projektu Henryka Mariana Razmusa. Oznaczony jest trzema datami: 1918 (powstanie wielkopolskie), 1939 (kampania wrześniowa) i 1945 (wyzwolenie spod okupacji niemieckiej). Nad datami znajdują się płaskorzeźby figuralne, nawiązujące tematycznie do wydarzeń z owych lat, aczkolwiek umundurowanie jednego z przedstawionych powstańców (w hełmie i pelerynie) nie odpowiada realiom jego czasów. GPS: 53.136967, 17.601741 2. Po wschodniej stronie rynkowego pomnika leży odsłonięta 27 grudnia 2008 roku płyta kamienna z czarną tablicą, ufundowana przez mieszkańców

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MUROWANIEC

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

gminy nakielskiej. Ozdobiona wizerunkiem Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego, upamiętnia miejsce wyruszenia powstańców wielkopolskich „do walki z niemieckim zaborcą”, do czego doszło na początku stycznia 1919 roku. GPS: 53.136997, 17.601980 3. W czerwcu 1990 roku, staraniem harcerzy Hufca Nakło, na skraju parku 700-lecia Nakła, od strony ulicy Sądowej, odsłonięto pomnik w postaci głazu z umocowanym z boku krzyżem z metalowych prętów. Upamiętnia on tutejszego stolarza i powstańca wielkopolskiego, Antoniego Nadskakułę (1889–1919), który 2 czerwca 1919 roku został w tym rejonie bestialsko zamordowany przez nakielskich Niemców. Rozwścieczył ich okrzykiem „Niech żyje koalicja, niech żyje Polska”, którym na dworcu pożegnał dziennikarzy angielskich i amerykańskich, goszczących w mieście w celu zapoznania się z wynikami powstania wielkopolskiego. GPS: 53.136398, 17.591301 4. Tablica ku czci Antoniego Nadskakuły (patrz nr 3) z lat międzywojennych wmurowana w narożnik parkanu kościoła parafialnego pw. św. Wawrzyńca, u zbiegu ulic Sądowej i Kościelnej. GPS: 53.136377, 17.593175

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

5. Podłużny grób 32 powstańców wielkopolskich po zachodniej stronie muru bramy głównej cmentarza parafii św. Wawrzyńca przy ulicy Bohaterów. Zbiorową mogiłę, urządzoną w 1922 roku, ograniczono z przodu murkiem z dużych bloczków kamiennych. Na ścianie bramy, w murowanej wnęce, umieszczono emblematy krzyży orderu Virtuti Militari, pomiędzy którymi zawieszono kamienną tablicę pamiątkową z nazwiskami 15 znanych powstańców, poległych w styczniu 1919 roku w Nakle, pod Paterkiem, Drążnem i Studzienkami, a w lutym pod Józefkowem. Danych osobowych 17 powstańców nie zdołano ustalić. Z kolei po przeciwległej, wschodniej stronie rzeczonej bramy cmentarnej znajduje się grób powstańca-męczennika Antoniego Nadskakuły

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

(patrz nr 3 i 4), „który słowem zaświadczył i krwią przypieczętował polskość Nakła i Krajny”. Wyżej, ponad mogiłą, widnieje tablica pamiątkowa oraz duży, płaskorzeźbiony orzeł biały w koronie na czerwonym tle. GPS: 53.137895, 17.581487

OSTROWO

powiat mogileński, gmina Strzelno  Dojazd: wieś położona przy drogach lokalnych, połączonych z drogą krajową nr 15 oraz drogą wojewódzką nr 262. Przystanek PKS. Groby dwóch powstańców wielkopolskich, poległych w 1919 roku, nakryte płytami ze sztucznego kamienia, z czarnymi tablicami informacyjnymi i metalowymi krzyżami. Obie mogiły usytuowane są na cmentarzu parafialnym (przy drodze do Konina), przy pierwszej poprzecznej dróżce po lewej stronie. GPS: 52.553069, 18.112863

PAKOŚĆ

miasto w powiecie inowrocławskim  Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 251 i 255. Przystanek PKS. 1. Pomnik kamienny z 1937 roku przy ulicy Inowrocławskiej 3, usytuowany obok klasztoru Franciszkanów, zwieńczony jest rzeźbą orła zrywającego łańcuchy niewoli. Jak głosi marmurowa tablica na cokole, to właśnie tu 5 stycznia 1919 roku o godzinie 5 rano ksiądz proboszcz Józef Kurzawski pobłogosławił powstańców z Pakości,

81 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

którzy pod dowództwem Władysława Poczekaja wyruszyli „na odsiecz Inowrocławia”. Inskrypcję wzbogaca hasło „Bóg – Honor – Ojczyzna” oraz wizerunek czapki powstańczej z dwiema skrzyżowanymi szablami. Po zniszczeniu przez Niemców w 1939 roku, pomnik został odbudowany w roku 1947. GPS: 52.808029, 18.093609 2. Tablica metalowa z 1937 roku (odsłonięta powtórnie w 1945 roku), umieszczona na ścianie kamienicy przy Rynku 30, upamiętnia miejsce ślubowania wierności Polsce i posłuszeństwa dowódcy, Władysławowi Poczekajowi, przez pakoską kompanię powstańczą. Uroczystość odbyła się 9 stycznia 1919 roku o godzinie 10. GPS: 52.807014, 18.091900 3. W centrum cmentarza parafialnego przy ulicy Cmentarnej usytuowano grób powstańców wielko-

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

polskich. Wiosną 1939 roku wystawiono na nim okazały prostopadłościenny pomnik, ozdobiony czapką powstańczą i dwiema skrzyżowanymi szablami. Poniżej umocowano dwie marmurowe tablice, z których jedna zawiera nazwiska 12 pochowanych tu powstańców, poległych w boju lub zmarłych z ran i chorób od stycznia do maja 1919 roku. Na drugiej tablicy widnieje fragment podniosłego wiersza A gdy na wojenkę, napisanego przez Edwarda Słońskiego: „Nikt im iść nie kazał – poszli. / Bo tak chcieli, / bo takie dziedzictwo wziął / po dziadach wnuk. / Nikt nie pytał o nic, / a wszyscy wiedzieli, / za co idą walczyć, komu płacić, / że idą spłacić swej / Ojczyźnie dług”. W 1977 roku pomnik odnowiono i zwieńczono miedzianym krzyżem (kolejna restauracja miała miejsce w 2008 roku). GPS: 52.808471, 18.076287

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

powiat nakielski gmina Nakło nad Notecią  Dojazd: wieś położona u zbiegu dróg wojewódzkich nr 241 i 246. Przystanek PKS. Na rondzie, skąd rozchodzą się drogi do Nakła, Szubina i Kcyni, piętrzy się schodkowy, czworokątny pomnik z granitowych kostek, który w 1922 roku wzniesiono ku czci kilkudziesięciu powstańców wielkopolskich, poległych w 1919 roku w walkach pod Paterkiem, Polichnem i Studzienkami. Od tego czasu monument przeszedł duże zmiany, albowiem po zniszczeniu przez hitlerowców nie odzyskał już pierwotnego wyglądu, choć w 1946 roku został odnowiony. W roku 2010, gdy zaczęto budować rondo, zniknął nawet z powierzchni ziemi, po czym dwa lata później wzniesiono go na nowo w obecnej postaci. W zwieńczeniu pomnika widnieją odtąd trzy tarcze z wizerunkiem orła białego w koronie na czerwonym tle, a na ścianie frontowej – dwie kamienne tablice pamiątkowe. Pierwsza sławi ogólnie bohaterów powstania, poległych za wolność Ojczyzny, druga zaś zawiera przetworzony fragment wiersza nieznanego autora, w wersji oryginalnej cytowany na pomniku z 1922 roku („Wciąż w koło słyszymy i w grobie nam się śni, że to co nie zginęło wyrosło z naszej powstańczej krwi”). GPS: 53.118425, 17.604161

PĘCHOWO

powiat inowrocławski gmina Złotniki Kujawskie  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 246. Przystanek PKS. Na cmentarzu, po północnej stronie kościoła parafialnego pw. św. Trójcy, znajduje się grób

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

PATEREK

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

trzech szeregowych powstańców wielkopolskich, poległych w walkach toczonych od stycznia do marca 1919 roku. Duży, kryty w pełni nagrobek z lastryko, ufundowany przez parafię pęchowską, zawiera nazwiska owych powstańców oraz nieścisłą informację, że zginęli w latach 1918–1921. GPS: 52.928774, 18.069210

PIERANIE

powiat inowrocławski gmina Dąbrowa Biskupia  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 252. Przystanek PKS. 3 stycznia 1999 roku przed budynkiem szkoły podstawowej odsłonięto głaz pamiątkowy, ufundowany przez mieszkańców Pierania. Poświęcono go powstańcom wielkopolskim zrzeszonym w miejscowym oddziale Straży Ludowej, wyzwolicielom Pierania i okolicznych wiosek w 1919 roku. GPS: 52.747388, 18.464585

87 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

ROGOWO

wieś gminna w powiecie żnińskim  Dojazd: wieś (do 1934 roku miasto) położona przy drodze krajowej nr 5. Przystanek PKS. Na przykościelnym cmentarzu parafialnym (ulica Kościelna), obok dzwonnicy, we wspólnym grobie leżą dwaj szeregowcy z kompanii żnińskiej, polegli w styczniu 1919 roku w walce o Żnin. Ich mogiłę ziemną otacza ogrodzenie łańcuchowe na betonowych słupkach. Od czasów międzywojennych wznosi się na niej nagrobek w kształcie zwieńczonego krzyżem obelisku. Nagrobek z tablicą informacyjną zdobi płaskorzeźba z liśćmi laurowymi, ujmującymi sztandar zakończony białym orłem oraz wydobytą z pochwy i z nią skrzyżowaną szablę. GPS: 52.718673, 17.643459

ROJEWO

wieś gminna w powiecie inowrocławskim  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 246. Przystanek PKS. W centrum wsi, w rozwidleniu dróg do Rojewic i Gniewkowa, stoi wysoki krzyż metalowy. U jego stóp leżą trzy kamienie granitowe, upamiętniające bojowników o wolność i niepodległość Polski. Jeden z nich, ustawiony w 2008 roku po lewej stronie, mieszkańcy Rojewa poświęcili z „czcią i pamięcią” powstańcom wielkopolskim. GPS: 52.902632, 18.277555

89 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

RYNARZEWO

powiat nakielski, gmina Szubin  Dojazd: wieś (do 1934 roku miasto) położona przy drodze krajowej nr 5. Przystanek PKS. 1. 20 lutego 2004 roku, w 85. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego, przed Szkołą Podstawową imienia Powstańców Wielkopolskich (ulica Strażacka 20) odsłonięto głaz pamiątkowy z kamienną tablicą i okolicznościowym napisem, ufundowany przez Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 w Rynarzewie. GPS: 53.061705, 17.821812 2. W głębi cmentarza parafialnego (przy ulicy 700-lecia), w jego części wschodniej, znajduje się zbiorowy grób powstańców wielkopolskich i ofiar

GPS: 53.055462, 17.817787

RZYWNO

powiat żniński, gmina Łabiszyn  Dojazd: wieś położona przy drogach lokalnych, połączonych z drogami wojewódzkimi nr 246, 253 i 254. Przystanek PKS. Po wschodniej stronie wsi, w pobliżu łąk nadnoteckich, krzyżują się drogi leśne, gdzie 9 stycznia 2009 roku odsłonięto tablicę z materiału syntetycznego, przytwierdzoną do tablicy granitowej, ustawionej na kamiennym postumencie. Upamiętnia ona zwycięskie walki powstańcze, toczone w 1919 roku na linii Kanału Noteckiego od Dąbia przez Rzywno do Władysławowa. Z tamtych cza-

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

II wojny światowej. Wyłożoną kostką brukową mogiłę otacza ogrodzenie łańcuchowe na murowanych słupkach. Okazały pomnik nagrobny z 1969 roku nawiązuje formą do pomnika z 1926 roku, ufundowanego przez Towarzystwo Powstańców i Wojaków w Rynarzewie, zniszczonego zaś przez niemieckiego okupanta w roku 1939. Ma on kształt szerokiej ściany schodkowej, zwieńczonej krzyżem orderu Virtuti Militari oraz ozdobionej płaskorzeźbionym przedstawieniem orła w koronie. Po bokach pomnika widnieją dwie tablice z nazwiskami pogrzebanych tu osób, z których prawa wymienia 16 powstańców z 10. Pułku Strzelców Wielkopolskich, poległych w lutym i czerwcu 1919 roku. Na pomniku stoją także dwa znicze kamienne, a na zabrukowanej mogile – uszkodzona tablica kamienna z roku 1920 (przytwierdzona w 1926 roku do ówczesnego monumentu), opatrzona inskrypcją i ozdobiona wizerunkiem hełmu z dwoma skrzyżowanymi granatami. Na mogile ustawiono również nowszą replikę tejże tablicy. Wystrój grobu odnawiano i modyfikowano w 2007 i 2012 roku.

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

GPS: 52.992437, 17.960519

SAMOKLĘSKI DUŻE

powiat nakielski, gmina Szubin  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 246. Przystanek PKS. Na cmentarzu parafialnym, tuż na lewo od bramy wejściowej, znajdują się trzy położone obok siebie groby powstańców wielkopolskich, z których jeden poległ w marcu 1919 roku, a dwaj pozostali zmarli z ran i chorób w styczniu roku następnego. Wszyscy trzej otrzymali w 2011 roku nowe nagrobki z lastryko, ozdobione pokaźnymi Wielkopolskimi Krzyżami Powstańczymi. GPS: 53.074149, 17.688219

SŁAWSK WIELKI powiat inowrocławski gmina Kruszwica

 Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 62. Przystanek PKS. Pośrodku wschodniej części cmentarza parafialnego znajduje się grób zbiorowy trzech powstańców wielkopolskich, poległych w lutym 1919 roku w okolicy Inowrocławia. Mogiła ziemna obramowana jest murkiem z granitowych kostek. Obok niej w roku 1922 wzniesiono murowany, czworoboczny i otynkowany pomnik nagrobny, zwieńczony krzyżem. Na cokole pomnika znajduje się nowsza tablica granitowa (w miejscu pierwotnej) z nazwiskami bohaterów oraz pochwalnym wierszem na ich cześć. GPS: 52.681994, 18.267120

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

sów zachowały się w lesie ślady okopów, których odcinek za tablicą odtworzono.

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

miasto w powiecie bydgoskim  Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 249 i 394, połączonych z drogą krajową nr 10. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. Na przykościelnym cmentarzu parafii św. Stanisława (przy ulicy 23 Stycznia 5), na lewo od wejścia, we wspólnym grobie leżą dwaj powstańcy wielkopolscy, polegli w 1919 roku w starciu pod pobliską Chrośną. Okazały pomnik nagrobny z 1921 roku, zwieńczony krzyżem, powstał z połączenia kamieni naturalnych i sztucznych. Zawiera cztery czarne, granitowe tablice informacyjne oraz płaskorzeźbę Chrystusa, podtrzymującego rannego powstańca. Grób otacza wyniosłe ogrodzenie z kamiennymi zniczami w dwóch narożnikach. Pomnik po zniszczeniu przez niemieckiego okupanta odtworzono w 1945 roku. GPS: 53.081413, 18.227035

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

SOLEC KUJAWSKI

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. Poza miastem, przy leśnej drodze do Chrośnej, około 150 metrów na południe od skrzyżowania z drogą krajową nr 10, wznosi się drewniany krzyż „powstańców wielkopolskich”, który upamiętnia powstańcze boje w podsoleckich lasach. Ustawiono go w roku 1925 z inicjatywy miejscowego nadleśnictwa. Krzyż ścięli hitlerowcy we wrześniu 1939 roku, atoli ukryty został przez tutejszego leśniczego i postawiony na powrót w 1946 roku. Obecny krzyż z roku 1997 stoi na miejscu wcześniejszego. GPS: 53.057763, 18.228116

STRZELNO

miasto w powiecie mogileńskim  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 15 i 25. Dworzec PKS. 1. 2 stycznia 2009 roku pod drewnianym krzyżem przed budynkiem szpitala przy ulicy Powstania Wielkopolskiego 8 odsłonięto pomnikowy głaz, upamiętniający zwycięską walkę powstańczą o Strzelno w dniu 2 stycznia 1919 roku. Na tablicy wymieniono także dwóch poległych wtedy powstańców z kompanii gnieźnieńsko-wrzesińskiej (jeden zmarł z ran następnego dnia), których pochowano w Gnieźnie. GPS: 52.627358, 18.173799 2. Na cmentarzu parafialnym przy ulicy Kolejowej, za kostnicą, po prawej stronie głównej alejki, znajduje się zbiorowa mogiła powstańców wielkopolskich, otoczona murkiem ze sztucznego kamienia. W 1923 roku wzniesiono na niej pomnik nagrobny z dwiema kolumienkami i trójkątnym naczółkiem zakończonym krzyżem. Wmurowana między kolumienkami tablica zawiera nazwiska 19 powstańców, poległych w styczniu, lutym i kwiet-

97 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

niu 1919 roku w rejonie Inowrocławia i Szubina. Powyżej i poniżej tablicy obecne płaskorzeźbione dekoracje: orzeł w koronie, czapka powstańcza oraz szabla skrzyżowana z karabinem. GPS: 52.627897, 18.167011

STUDZIENKI

powiat nakielski, gmina Kcynia  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 241. Przystanek PKS. Pomnik ku czci poległych powstańców wielkopolskich, którzy w 1919 roku walczyli w rejonie Studzienek o utrzymanie linii Noteci, wystawiono w czasach międzywojennych na wale wydmowym, usytuowanym po wschodniej stronie zakrętu drogi z Kcyni do Nakła. Zniszczony przez hitlerowców monument odbudowano po II wojnie światowej. Na

99 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

wysokim cokole schodkowym z kamiennych kostek osadzono nieduży ostrosłup z czerwonego granitu, na powierzchni którego, wespół z wykutym napisem informacyjnym, zamieszczono wizerunek białego krzyża. Dzieło wieńczy metalowy orzeł w koronie, a u stóp pomnika widnieje krzyż z małych kostek granitowych wkomponowany w bruk jego podstawy. GPS: 53.066255, 17.571058

SZUBIN

miasto w powiecie nakielskim  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 5 oraz drogach wojewódzkich nr 246 i 247. Dworzec PKS. 1. Na frontowej ścianie dawnego Domu Polskiego przy ulicy Szkolnej 2, postawionego w 1912 roku ze składek miejscowych Polaków (zajmowanego obecnie przez Muzeum Ziemi Szubińskiej imienia Zenona Erdmanna), odsłonięto w 1980 roku kamienną tablicę pamiątkową z wizerunkiem orła. Informuje ona, że w 1918 roku mieściła się tu siedziba Rady Robotniczo-Żołnierskiej, a w roku następnym – szubińska komenda powstańców wielkopolskich. Tablicę ufundowało społeczeństwo miasta Szubina. GPS: 53.007819, 17.743724 2. Na cmentarzu parafialnym przy ulicy Nakielskiej, zaraz na prawo od bramy wejściowej, znajduje się zbiorowa mogiła 37 powstańców wielkopolskich, pokryta chodnikową kostką i otoczona betonowym murkiem. Pierwszy pomnik nagrobny na tej mogile wzniesiono w 1924 roku według projektu Jakuba Joba z Bydgoszczy. Pomnik ów rozebrano w 1938 roku i zastąpiono nowym i okazalszym,

100

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

odsłoniętym na początku następnego roku. Autorem nowego monumentu był dawny powstaniec, Stanisław Śledzikowski z Szubina. Niebawem obiekt ten zniszczyli hitlerowcy, a przewrócony przez nich element kamienny pozostawiono na grobie podczas budowy trzeciego z kolei pomnika w 1969 roku. Na grobie ustawiono wtedy trzy prostopadłościenne bloki betonowe z napisem ku czci spoczywających w nim bohaterów oraz dwiema tablicami kamiennymi (zastąpionymi w 2006 roku nowymi) z nazwiskami 22 powstańców. Razem z 15 szeregowcami o nieznanych personaliach polegli oni między styczniem a kwietniem 1919 roku w rejonie Szubina, Rynarzewa i Kcyni. W 2018 roku zawiązał się w Szubinie społeczny komitet odbudowy monumentu z roku 1939. GPS: 53.012922, 17.735829

101

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

WYLATOWO

powiat mogileński, gmina Mogilno  Dojazd: wieś (do 1871 roku miasto) położona przy drodze krajowej nr 15. Przystanek PKS. W roku 2002 odsłonięto na Rynku pamiątkowy głaz ku czci powstańców wielkopolskich z lat 1918–1919, który ufundowało społeczeństwo Wylatowa i okolic. Na kamieniu osadzono rzeźbę białego orła w koronie, a na czarnej tablicy kamiennej z okolicznościową inskrypcją wymieniono z nazwiska trzech poległych powstańców z oddziału wylatowskiego. GPS: 52.609553, 17.938169

102

powiat nakielski, gmina Szubin  Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 5. Przystanek PKS. Przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 5 z Poznania do Bydgoszczy (ulica Poznańska) z lokalną drogą do Łochowa (ulica Polna), około 300 m od mostu na Noteci, wznosi się pomnik poświęcony pamięci powstańców wielkopolskich, który odsłonięto w 1969 roku i dwukrotnie odnawiano w późniejszych latach. Bryła pomnika autorstwa Rudolfa Rogattego składa się z trzech wypiętrzonych ku górze i przesuniętych względem siebie bloków betonowych, ustawionych na cokole z kamiennych kostek. Na dolnym, poziomo ułożonym bloku, dźwigającym dwa górne w układzie pionowym, widnieją daty 1919 i 1969, a także napis: „Miejsce walki i zwycięstwa powstańców wielkopolskich”. Bloki wyższe ozdobiono brązowymi wizerunkami dwóch orłów w koronie oraz

103

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

ZAMOŚĆ

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego. W 1989 roku do cokołu pod dolnym blokiem przytwierdzono marmurową tablicę pamiątkową, sławiącą zwycięską bitwę o niemiecki pociąg pancerny z 18 lutego 1919 roku, podczas której życie straciło 29 powstańców. Teren wokół pomnika otoczono wówczas metalowym ogrodzeniem i wyłożono płytami chodnikowymi. GPS: 53.072649, 17.823330

ZŁOTNIKI KUJAWSKIE

wieś gminna w powiecie inowrocławskim  Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 25. Stacja kolejowa i przystanek PKS. 1. W sąsiedztwie stacji kolejowej, u zbiegu ulic Dworcowej i Kościelnej, na kamiennym postumencie spoczywa głaz pamiątkowy, ozdobiony metalowym krzyżem i wizerunkiem orła w koronie. Odsłonięto go w styczniu 2009 roku z fundacji mieszkańców tutejszej gminy w hołdzie „bohaterskim powstańcom wielkopolskim walczącym o niepodległą Polskę” w latach 1918–1919. GPS: 52.904088, 18.145810

104

GPS: 52.899599, 18.147571

ŻNIN

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 5. Stacja kolei wąskotorowej i dworzec PKS. 1. W 1969 roku na skwerze przy ulicy Tadeusza Kościuszki odsłonięto pomnik Walki i Męczeństwa dłuta Józefa Kopczyńskiego. Dzieło powstało z obrobionych brył czerwonego piaskowca szydłowieckiego, w które wpasowano odlew żeliwny w formie ramy z czterema symbolicznymi postaciami. Nad ramą wykute w kamieniu daty 1918–1919 oraz 1939–1945, pod nią zaś napis: „Pamiętamy”. GPS: 52.849182, 17.720250

105

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. W styczniu 2006 roku na ścianie frontowej Urzędu Gminy przy ulicy Powstańców Wielkopolskich 6 odsłonięto kamienną tablicę z wizerunkiem Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego, ufundowaną przez mieszkańców gminy złotnickiej. Upamiętnia ona powstańców, „walczących 11 i 12 stycznia 1919 roku o polskość tej ziemi”.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

2. Przed Szkołą Podstawową nr 1 przy ulicy Szkolnej 4 odsłonięto w 1999 roku głaz pamiątkowy ku czci powstańców wielkopolskich, ufundowany przez „młodzież i społeczeństwo”. Głaz spoczywa na cokole z płytek kamiennych. Obok niego stoi maszt flagowy. GPS: 52.845812, 17.726720 3. Tablica marmurowa z około 1930 roku na ścianie domu usytuowanego u zbiegu ulic 700-lecia i Władysława Lewandowskiego. Upamiętnia ona śmierć patrona ulicy, Władysława Lewandowskiego (1891–1919), szeregowca powstańczej kompanii żnińskiej. Był on pierwszą ofiarą walk o miasto, toczonych 1 stycznia 1919 roku. Poległ przy mostku na lewym brzegu rzeki Gąsawki. GPS: 52.847042, 17.725362 4. W roku 1982 w ścianę narożnego domu u zbiegu ulicy Kazimierza Rychlewskiego z placem Wolności wmurowano nieregularnego kształtu tablicę ku czci patrona ulicy, Kazimierza Rychlewskiego (1885–1942). Był on organizatorem powstania wielkopolskiego w Żninie i komendantem miasta od 1 stycznia 1919 roku. Dowodził też oddziałem powstańczym podczas walk o Szubin

106

GPS: 52.847219, 17.724272 5. W 2009 roku na budynku przy ulicy Klemensa Janickiego 2 odsłonięto tablicę z czerwonego kamienia, poświęconą pamięci „matek i ich synów, bohaterów powstania wielkopolskiego, którzy sercem i bronią przywrócili Żnin do Macierzy”. Tablicę tę, z okolicznościową sentencją patriotyczną oraz wizerunkiem odznaczenia „Wielkopolska Matkom Poległych”, ufundowali „spadkobiercy tradycji powstańczej 1918–1919”. GPS: 52.848314, 17.738142

107

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

i Rynarzewo. Stracony został w obozie koncentracyjnym w Mauthausen-Gusen.

MIEJSCA PAMIĘCI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO

6. Na cmentarzu parafialnym przy ulicy Gnieźnieńskiej, na końcu głównej alejki, znajduje się zbiorowy grób 16 powstańców wielkopolskich, którzy stracili życie w styczniu 1919 roku w Żninie i okolicach. Mogiłę pokryto płytkami kamiennymi i ogrodzono po bokach łańcuchami na kamiennych kulach. Nagrobek z 1929 roku ma kształt ażurowej ściany zaokrąglonej na brzegach, zwieńczonej krzyżem przysłoniętym tkaniną (sztandarem?) oraz dwoma kamiennymi zniczami. Poniżej krzyża widnieje wizerunek orła w koronie, pod orłem zaś – czarna płyta kamienna z nazwiskami poległych. GPS: 52.847372, 17.736212

108

Styczeń 1920 roku W listopadzie 1918 roku Polska po wielu latach zaborów odzyskała niepodległość. W skład odradzającego się państwa weszła wówczas większość dawnego Królestwa Polskiego (zwanego potocznie Kongresowym), Galicja Zachodnia, część Galicji Wschodniej oraz Śląsk Cieszyński. Los ziem polskich stanowiących część państwa niemieckiego nie był przesądzony. Przyszłość tych terenów miała zostać rozstrzygnięta podczas planowanej konferencji pokojowej. Niecały miesiąc przed rozpoczęciem obrad pokojowych w Paryżu, 27 grudnia 1918 roku, wybuchło w Poznaniu powstanie wielkopolskie. W styczniu i lutym 1919 roku powstańcy operowali między innymi niedaleko Bydgoszczy oraz Torunia, miast tych jednak nie opanowali. Ostatecznie linia demarkacyjna kończąca poważniejsze walki, ustalona 16 lutego 1919 roku na mocy rozejmu w Trewirze, dzieliła znaczny obszar dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego na dwie części: południową i północną. Na południową, zajętą przez powstańców, składały się okolice wielkopolskiego Mogilna, Pałuki i prawie całe zachodnie Kujawy (bez okolic Gniewkowa). Część północna, pozostająca pod władzą niemiecką, obejmowała ziemię chełmińską, południową połać Pomorza Gdańskiego, Krajnę oraz północne Kujawy. Polacy mieszkający po stronie administrowanej przez Niemcy musieli zaczekać na decyzje paryskiej konferencji pokojowej. Przyszłość północnych terenów obecnego województwa kujawsko-pomorskiego została wówczas związana z kwestią przynależności państwowej całego Pomorza Gdańskiego. W zapowiedziach mocarstw sprzymierzonych, formułowanych jeszcze w czasie wojny, Polska miała być krajem z wolnym dostępem do morza.

109

STYCZEŃ 1920 ROKU

Zapowiadał to zarówno prezydent USA Woodrow Wilson, jak i premierzy Wielkiej Brytanii, Francji oraz Włoch. Obietnice te sprawiały, że kwestia przyłączenia Pomorza oraz ziem łączących je z resztą kraju wydawała się całkiem realna.

Pomnik Niepodległości w Grudziądzu

Konferencja pokojowa w Paryżu rozpoczęła się 18 stycznia 1919 roku. Polskiej delegacji przewodzili premier Ignacy Jan Paderewski oraz Roman Dmowski. Obradami kierowała Rada Najwyższa konferencji złożona z przedstawicieli zwycięskich mocarstw. W lutym zdecydowali oni o utworzeniu komisji do spraw polskich. Jej zadaniem było opracowanie projektu przyszłej granicy polsko-niemieckiej. Komisja przesłała swój projekt do Rady Najwyższej 12 marca. Zgodnie z przedstawionymi założeniami, Polska miała otrzymać między innymi prawie całe Pomorze Gdańskie wraz z samym Gdańskiem. Tydzień później projekt granicy

110

111

STYCZEŃ 1920 ROKU

polsko-niemieckiej został rozpatrzony przez Radę Najwyższą. Spotkał się on ze sprzeciwem premiera Wielkiej Brytanii Lloyda Georga, który kwestionował między innymi przyznanie Polsce Gdańska i Powiśla. W związku z jego stanowiskiem projekt został przesłany komisji do ponownego rozważenia. Ta podtrzymała jednak swoje wcześniejsze zdanie. Wobec impasu zaczęło przeważać stanowisko, zgodnie z którym Gdańsk powinien stać się wolnym miastem pod protektoratem międzynarodowym, a o przyszłości Powiśla miał zadecydować plebiscyt. Zmodyfikowany projekt ostro skrytykowała delegacja niemiecka. Jej głównym postulatem odnośnie do Pomorza było pozostawienie Gdańska w granicach Niemiec oraz stworzenie specjalnie wytyczonego korytarza łączącego Prusy Wschodnie z resztą kraju. Krytyka sformułowana przez delegację niemiecką nie doprowadziła do zmiany decyzji. Przedstawiciele Niemiec podpisali traktat wersalski 28 czerwca 1919 roku. Na mocy umowy pokojowej Polska otrzymała większość prowincji poznańskiej oraz Prus Zachodnich. Sam Gdańsk z okręgiem stał się natomiast wolnym miastem. Obradom paryskim towarzyszyła bardzo napięta atmosfera. Na ziemiach spornych, będących ciągle pod kontrolą Niemiec, dochodziło wówczas do licznych działań Grenzschutzu skierowanych przeciwko polskiej społeczności. Po podpisaniu traktatu wersalskiego polski sejm uchwalił 1 sierpnia 1919 roku ustawę o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej. Zgodnie z jej regulacjami ziemie przyznane Polsce miały zostać podzielone na dwa województwa: poznańskie, obejmujące większość terytorium prowincji poznańskiej, oraz pomorskie, utworzone z części obszaru Prus Zachodnich. W tym czasie polska administracja mogła być zorganizowana tylko na terenach zajętych wcześniej przez powstańców wielkopolskich. Urząd wojewody pomorskiego obsadzono dopiero 17 października 1919 roku. Został nim Stefan Łaszewski. Wtedy też zaczęto organizować urząd wojewódzki. Pod koniec miesiąca na pierwszego starostę krajowego mianowano z kolei Józefa Wybickiego.

STYCZEŃ 1920 ROKU

Przygotowania do zajęcia Pomorza Gdańskiego oraz pozostałych ziem przyznanych Polsce odbywały się dwutorowo. Oprócz organizowania administracji prowadzono również przygotowania do przejęcia wspomnianych terenów przez Wojsko Polskie. Pierwsze działania w tej sprawie podjęto już latem. Rezultatem rokowań prowadzonych ze stroną niemiecką była umowa z 25 listopada 1919 roku, regulująca proces przejęcia większości Prus Zachodnich i części prowincji poznańskiej przez Wojsko Polskie. Zgodnie z podjętymi ustaleniami, żołnierze niemieccy mieli zacząć wycofywać się z terenów przyznanych Polsce siódmego dnia po ratyfikacji traktatu pokojowego. Przejmowany obszar podzielono na osiem stref. W ramach umowy strona polska zobowiązała się obsadzać poszczególne obszary jedynie w dzień. Ponadto uznano również za konieczne stworzenie straży obywatelskiej i policji pomocniczej, które miały utrzymać porządek na przejmowanym terenie w okresie przejściowym. Zgodnie z założeniem Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich tereny przyznane Polsce miały zająć jednostki Frontu Pomorskiego generała Józefa Hallera oraz Frontu Wielkopolskiego generała Józefa Dowbor-Muśnickiego.

Wkroczenie wojsk polskich do Torunia

112

113

STYCZEŃ 1920 ROKU

Niemcy ostatecznie ratyfikowały traktat wersalski 10 stycznia 1920 roku. Zgodnie z wcześniejszą umową, akcję przejęcia Pomorza rozpoczęto po tygodniu. 17 stycznia, na prawym brzegu Wisły, grupa generała Stanisława Ursyn-Pruszyńskiego, wchodząca w skład Frontu Pomorskiego, zajęła Działdowo oraz Golub. Następnie, 18 stycznia, jej jednostki wkroczyły do Brodnicy i Lidzbarka Welskiego. W tym samym czasie swoje działania rozpoczęła również przybywająca z Inowrocławia Dywizja Pomorska. Pierwszego dnia operacji opanowała ona Gniewkowo. Zajęcie miejscowości poprzedziły krótkotrwałe walki z niemieckim batalionem. W ich wyniku śmierć poniósł polski żołnierz Gerhard Pająkowski, a kilku innych zostało rannych. Starcie to nie odbiło się jednak na dalszym przebiegu operacji. 18 stycznia Dywizja Pomorska wkroczyła do Torunia. Następnie jednostki dowodzone przez generała Józefa Hallera zajmowały kolejno pozostałe miejscowości ziemi chełmińskiej. 20 stycznia wkroczyły do Wąbrzeźna, dzień później – do Łasina, Radzynia Chełmińskiego i Chełmży. 22 stycznia przejęto Chełmno, nazajutrz zaś Grudziądz. Po odpoczynku, 25 stycznia odziały Frontu Pomorskiego generała Hallera zajęły Laskowice Pomorskie, a następnie skierowały się na obszar obecnego województwa pomorskiego, zajmując tereny przyznane Polsce do 10 lutego. Równocześnie swoje działania w ramach operacji zajęcia Pomorza i ziem przyległych prowadził Front Wielkopolski. 20 stycznia jego jednostki zajęły Bydgoszcz oraz Fordon. Dzień później weszły do Nakła, a 22 stycznia obsadziły Koronowo. Następnego dnia opanowano Sępólno Krajeńskie oraz Więcbork. Po przerwie, 25 stycznia zajęto Świecie. Następnie oddziały dowodzone przez generała Józefa Dowbor-Muśnickiego skierowały się do Tucholi. Do miasta wkroczyły 29 stycznia, skąd dwa dni później dotarły do Chojnic leżących w obecnym województwie pomorskim. Tam też zakończyły swój udział w operacji.

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

Wkroczenie wojsk polskich do Bydgoszczy

Żołnierze zajmujący poszczególne miejscowości naszego regionu byli entuzjastycznie witani przez miejscowych Polaków. Przybyciu oddziałów wojskowych towarzyszyły uroczystości religijno-patriotyczne, które trwały nierzadko kilka dni. Dziś wkroczenie wojsk polskich w 1920 roku jest upamiętnione tablicami i pomnikami, obecnymi w 13 miastach i wsiach województwa kujawsko-pomorskiego.

114

Miejsca pamięci stycznia 1920 roku

BRZOZIE

powiat tucholski, gmina Cekcyn  Dojazd: wieś położona na wschód od Cekcyna oraz na północ od drogi wojewódzkiej nr 240. Przystanek PKS. Na ścianie miejscowej Świetlicy Wiejskiej znajduje się tablica poświęcona urodzonemu w Brzoziu Gerhardowi Pająkowskiemu. Był on powstańcem wielkopolskim oraz żołnierzem, który zginął 17 stycznia 1920 roku pod Gniewkowem w pierwszym dniu przejmowania ziem przyznanych Polsce na mocy traktatu wersalskiego. Tablica została odsłonięta w 2009 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Światło, Towarzystwa Miłośników Ziemi Cekcyńskiej oraz mieszkańców Brzozia. GPS: 53.571697, 18.098147

BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 5, 10, 25, 80. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. Pomnik Wolności Patrz: Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – strona 42. 2. W 1932 roku na placu Poznańskim stanęła figura Jezusa Chrystusa, stanowiąca wotum dziękczynne mieszkańców miasta za powrót Bydgoszczy w granice

115

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

Polski. Rzeźbę zaprojektował Piotr Triebler i wykonał ją wspólnie z Teodorem Gajewskim. Figura stała na wysokim cokole, na którym umieszczono napis: „N. Sercu P. Jezusa. Bydgoszcz Wyzwolona”. Całość została wykonana z piaskowca szydłowieckiego. Monument zniszczyli Niemcy w 1939 roku. Po II wojnie światowej w miejscu, w którym znajdowała się figura, ustawiono drewniany krzyż. W trakcie przebudowy placu Poznańskiego przeniesiono go na placyk pomiędzy ulicami Szubińską i Piękną. Tam też w 2010 roku ustawiono replikę przedwojennej figury. Została ona wykonana przez bydgoskiego rzeźbiarza Marka Ronę. GPS: 53.121390, 17.985239 3. Na ścianie budynku Muzeum Okręgowego im. Leo na Wyczółkowskiego przy ulicy Gdańskiej 4 znajduje się przedwojenna tablica upamiętniająca wkroczenie wojsk polskich do Bydgoszczy. Została zaprojektowana w 1930 roku przez Piotra Trieblera. Pierwotnie umieszczono ją na ścianie ratusza (od strony ulicy Farnej). W czasie II wojny światowej została uratowana przez Feliksa Kowalskiego i Jana Berkowskiego. Tablicę zdobi stylizowany herb Bydgoszczy oraz inskrypcja o następującej treści: „Po półtora wiekowej niewoli miasto Bydgoszcz dzięki wyrokom bożym dnia 20. stycznia 1920 wróciło na łono polskiej macierzy. Wmurowano na pamiątkę dziesiątej rocznicy objęcia miasta przez Wojsko Polskie”. GPS: 53.124532, 18.003218 4. Spacerując po bydgoskiej starówce, warto zwrócić uwagę na granitową tablicę wmurowaną w płytę Starego Rynku. Upamiętnia ona zajęcie Bydgoszczy przez Wojsko Polskie w 1920 roku. Tablica powstała z inicjatywy Miejskiego Komitetu Ochrony Walki i Męczeństwa. Odsłonięto ją w 1997 roku. GPS: 53.121974, 18.000452

116

117 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

5. Tablica w bydgoskiej katedrze pw. św. Marcina i św. Mikołaja upamiętniająca powstańców wielkopolskich oraz zajęcie miasta przez Wojsko Polskie w styczniu 1920 roku Patrz: Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – strona 42. GPS: 53.122884, 17.999004

CHEŁMNO

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 91. Dworzec PKS. W pobliżu wjazdu do miasta, pomiędzy drogą krajową nr 91 i ulicą Zakole znajduje się pomnik Niepodległości. Historia monumentu sięga 1988 roku. Wtedy to z inicjatywy dyrektora miejscowego muzeum, Jerzego Kałdowskiego, rozpoczęto społeczną zbiórkę pieniędzy na budowę pomnika. Zebrane fundusze wystarczyły na wykonanie brązowej tablicy okolicznościowej autorstwa Henryka i Eweliny Siwickich. Temat budowy pomnika powrócił po dziesięciu latach. Ostatecznie odsłonięto go w 1998 roku. Monument został wystawiony z okazji 70. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę oraz 68. rocznicy zajęcia Chełmna. Stanął w pobliżu miejsca, gdzie w latach międzywojennych wznosił się nieukończony Kopiec Wolności. Ceglany pomnik otrzymał formę pięcioczęściowej, nieco zaokrąglonej ściany. Początkowo w jej centrum umieszczono tablicę z 1988 roku. Od góry zdobił ją wizerunek orła w koronie. Poniżej znajdowała

118

GPS: 53.345881, 18.453890

CHEŁMŻA

powiat toruński, gmina Chełmża  Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 551 i 589. Stacja kolejowa i przystanek PKS. Na narożnej kamienicy przy Rynku 16 znajduje się wieloboczna tablica z 1990 roku. Wieńczy ją znak 63. Toruńskiego Pułku Piechoty, który w 1920 roku wkroczył do miasta jako pierwszy. Na tablicy możemy odczytać inskrypcję, zgodnie z którą: „Po latach pruskiego zaboru 21 stycznia 1920 Wojsko Polskie pod wodzą ks. kpt. J. Wryczy i kpt. W. Swoińskiego wkroczyło na ten rynek”. U dołu umieszczono herb Chełmży ozdobiony motywem roślinnym. Całość zamyka napis: „W 70 rocznicę społeczeństwo Chełmży”. GPS: 53.186109, 18.610612

119

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

się okolicznościowa inskrypcja oraz zamykająca całość półkolista banderola z fragmentem pieśni autorstwa Jerzego Kałdowskiego. Tablica została skradziona w 2012 roku. Wkrótce zastąpiono ją prostszą w formie – kamienną.

DĘBOWA ŁĄKA

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

wieś gminna w powiecie wąbrzeskim  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 548. Przystanek PKS. Na skwerze przy kościele filialnym pw. Matki Bożej Bolesnej znajduje się pomnik Niepodległości. Pierwszy monument o tej nazwie stanął w Dębowej Łące w 1929 roku. Przetrwał do II wojny światowej, kiedy został zniszczony przez Niemców. Pomnik odbudowano w 1988 roku. Zyskał on wówczas zupełnie nową formę. Posadowiono go na masywnej podstawie. Ponad nią znajduje się nastawa z płyciną, w której umieszczono inskrypcję opisującą historię pomnika. Całość wieńczy niewielki obelisk osadzony na małej bazie z inskrypcją: „Nie damy ziemi skąd nasz ród, ku chwale Ojczyzno”. W górnej części obelisku znajduje się godło z orłem w koronie. GPS: 53.259901, 19.090907

GNIEWKOWO

miasto w powiecie inowrocławskim  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 15 oraz drodze wojewódzkiej nr 246. Stacja kolejowa i przystanek PKS. Pomnik pamięci Gerharda Pająkowskiego oraz powstańców wielkopolskich Patrz: Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – strona 51.

GRUDZIĄDZ

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 16 i 55, nieopodal autostrady A1. Stacja kolejowa i dworzec PKS.

120

121 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

122

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

GPS: 53.492351, 18.748878 2. Pomiędzy aleją 23 Stycznia a ulicą Małomłyńską, na brukowanym podwyższeniu znajduje się głaz z tablicą ustawiony w 75. rocznicę powrotu Grudziądza do Polski. Tablicę zdobi od góry wizerunek orła w koronie oraz inskrypcja ku czci generała Józefa Hallera oraz jego żołnierzy. Od tyłu pomnik jest otoczony niskim ceglanym murkiem. GPS: 53.488138, 18.755236

123

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

1. W listopadzie 1930 roku na grudziądzkim Rynku stanął pomnik Niepodległości. Został odsłonięty, aby upamiętnić powrót miasta w granice Polski w 1920 roku. Monument zaprojektował znany warszawski rzeźbiarz Stanisław Jackowski. Dzieło przedstawiało stojącego na dziale żołnierza polskiego, który prawą ręką wznosił powiewający na wietrze sztandar, natomiast w lewej trzymał karabin. Rzeźba stanęła na cokole po pomniku Wilhelma I. W czasie II wojny światowej rzeźba oraz cokół zostały zniszczone przez Niemców. Po 1945 roku odbudowa monumentu przez długie lata była niemożliwa. Pierwsza inicjatywa zmierzająca do rekonstrukcji pomnika pojawiła się w 1979 roku. Ostatecznie odbudowano go w drugiej połowie lat osiemdziesiątych i odsłonięto w październiku 1986 roku jako pomnik Żołnierza Polskiego. Replikę rzeźby Stanisława Jackowskiego wykonali Henryk i Ewelina Siwiccy z Torunia. Posadowiono ją na nowym cokole, na którym od frontu umieszczono kartusz z napisem: „Nie zginęła i nigdy nie zginie”. W 1990 roku do pomnika dodano okolicznościową brązową tablicę informującą o jego historii. Znajduje się ona na ścianie kamienicy przy Rynku 6. Dwadzieścia lat później rzeźba żołnierza stanęła na nowym cokole, który swoim wyglądem przypomina pierwowzór z 1930 roku.

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

NAKŁO NAD NOTECIĄ miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 10 oraz drodze wojewódzkiej nr 241. Stacja kolejowa i dworzec PKS. Na ścianie narożnej kamienicy przy ulicy Hallera 3 znajdziemy niewielką prostokątną tablicę. Upamiętnia ona przemarsz wojsk generała Józefa Hallera przez Nakło w dniu 20 stycznia 1920 roku (w rzeczywistości do miasta wkroczyły wówczas oddziały Frontu Wielkopolskiego generała Józefa Dowbor-Muśnickiego). Tablicę odsłonięto z okazji Święta Morza w 1998 roku. GPS: 53.136257, 17.599802

124

miasto w powiecie świeckim  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 91 oraz drodze wojewódzkiej nr 377. Przystanek PKS. Oddziały Wojska Polskiego wkroczyły do Nowego 25 stycznia. W mieście odprawiono wówczas dziękczynną mszę świętą. Wydarzenie to zostało upamiętnione tablicą, która znajduje się na ścianie kamienicy przy Rynku 13. Tablicę tę odsłonięto w 2010 roku. Oprócz okolicznościowej inskrypcji zdobi ją również wizerunek orła stojącego na herbie, w polu którego umieszczono gryfa na tle statku. GPS: 53.646049, 18.729694

OSTROMECKO

powiat bydgoski gmina Dąbrowa Chełmińska  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 561, nieopodal drogi krajowej nr 80. Przystanek PKS. W sąsiedztwie tutejszego pałacu, na niewielkim skwerze przy ulicy Bydgoskiej odnajdziemy pomnik Wolności. Został on odsłonięty 26 stycznia 1930 roku, aby upamiętnić 10 rocznicę powrotu

125

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

NOWE

126

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

GPS: 53.146348, 18.209510

SARNOWO

powiat chełmiński, gmina Stolno  Dojazd: wieś położona nieopodal autostrady A1, na południe od Wałdowa Szlacheckiego. Przystanek PKS.

127

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

Ostromecka do Polski. Monument wykonano z inicjatywy Towarzystwa Powstańców i Wojaków, przy wsparciu właściciela miejscowego majątku, hrabiego Joachima von Alvenslebena. Dzieło uzyskało formę niewysokiego, piramidalnego obelisku stojącego na kamiennym postumencie. W czasach II Rzeczypospolitej monument wieńczyła rzeźba orła w koronie. Po zajęciu Ostromecka przez wojska niemieckie została ona rozbita. Na jej miejscu ustawiono kulę z dwiema błyskawicami – będącymi symbolem SS. W tym czasie usunięto również polską inskrypcję. Po II wojnie światowej pomnik przez wiele lat wieńczyła metalowa kula, na której po pewnym czasie ustawiono orła bez korony. W 1997 roku na kuli umieszczono nową rzeźbę. Tym razem był to niewielki orzeł z koroną. Pod koniec 2012 roku pomnik przeszedł gruntowną renowację oraz rekonstrukcję. Kula została usunięta, a na szczycie obelisku stanęła duża, wapienna rzeźba orła, nawiązująca do przedwojennego pierwowzoru.

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

W kruchcie kościoła parafialnego pw. św. Marcina Biskupa z Tours znajdziemy tablicę poświęconą generałowi Józefowi Hallerowi. Została ona odsłonięta w 1990 roku, w 70. rocznicę powrotu Pomorza do Polski oraz w 30. rocznicę śmierci dowódcy Błękitnej Armii. W okresie międzywojennym generał Józef Haller mieszkał w pobliskim Gorzuchowie i był tutejszym parafianinem. Miejscowy kościół odwiedzał wielokrotnie. W świątyni oprócz tablicy możemy zobaczyć jeszcze jedną związaną z nim pamiątkę. Jest to ufundowana przez generała srebrna lampa ozdobiona trzema orłami. Wisi w prezbiterium. GPS: 53.370523, 18.708221

ŚWIECIE

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze ekspresowej S5 oraz drodze krajowej nr 91. Dworzec PKS. Na Dużym Rynku w 1996 roku stanął symboliczny pomnik w kształcie drzewa z herbem miasta. Rzeźba znajduje się na niewielkim, dwustopniowym podwyższeniu. Na pomniku umieszczone są daty trzech ważnych dla Świecia wydarzeń historycznych. Jedną ze wskazanych dat jest rok 1920, kiedy to na mocy postanowień traktatu wersalskiego miasto powróciło do Polski. GPS: 53.408821, 18.451809

128

129 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

TORUŃ

MIEJSCA PAMIĘCI STYCZNIA 1920 ROKU

miasto wojewódzkie na prawach powiatu  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 15, 80 i 91, nieopodal autostrady A1. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. W 2012 roku u zbiegu ulicy Piastowskiej oraz placu św. Katarzyny stanął pomnik generała Józefa Hallera. Jego autorem jest toruński artysta Andrzej Borcza. Rzeźba przedstawia generała w mundurze oraz długim rozpiętym płaszczu. Stoi on z pochyloną głową, wspierając się na lasce. Rzeźba wznosi się na wysokim cokole, na którym znajdują się dwie inskrypcje. Od frontu zobaczymy napis: „Generał Józef Haller. 1873–1960”. Druga inskrypcja, umieszczona z boku cokołu, brzmi następująco: „Dowódcy Frontu Pomorskiego wyzwolicielowi Torunia w styczniu 1920 roku, honorowemu obywatelowi naszego miasta. Mieszkańcy Torunia 13 VII 2012”. Współczesny pomnik generała Hallera jest drugim z kolei poświęconym mu monumentem. Pierwszy, przedwojenny, wznosił się na Górze św. Jakuba. GPS: 53.013102, 18.615203 2. Na ścianie toruńskiego ratusza, od strony wewnętrznego dziedzińca, znajduje się od 1990 roku dwuczęściowa tablica upamiętniająca powrót Pomorza w granice Polski oraz wkroczenie do Torunia wojsk generała Hallera. Górna część tablicy jest stylizowana na powiewającą na wietrze chorągiew z orłem w koronie oraz napisem: „1920 • 18 stycznia • 1990”. Dolna część, w kształcie kartusza herbowego, zawiera następującą inskrypcję: „W 70 rocznicę powrotu Pomorza do Polski oraz powitania w Toruniu wojsk polskich generała Józefa Hallera. Wdzięczni mieszkańcy Torunia”. GPS: 53.010606, 18.604207

130

131 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

132

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI STYCZNIA 1920 ROKU

Wojna polsko-bolszewicka 11 listopada 1918 roku w Compiègne Niemcy podpisały rozejm kończący I wojnę światową. Zgodnie z jego postanowieniami strona niemiecka godziła się na wycofanie swoich wojsk z zajętych terenów dawnego Imperium Rosyjskiego. Ewakuacja dużej liczby żołnierzy była procesem złożonym. W momencie odradzania się państwa polskiego na wschód od jego granicy znajdowały się jeszcze oddziały Ober-Ostu, czyli niemieckiego dowództwa na dawnym froncie rosyjskim. Ewakuacja tych oddziałów odbywała się w porozumieniu ze stroną bolszewicką, która zajmowała tereny opuszczane przez Niemców. Polskę dopuszczono do obszaru Ober-Ostu dopiero 5 lutego 1919 roku, po podpisaniu tak zwanej umowy białostockiej. W porozumieniu tym Niemcy zgodzili się na przepuszczenie wojsk polskich w kierunku zajętego przez bolszewików Wilna. W zamian Polska zobowiązywała się ułatwić jednostkom Ober-Ostu podróż na zachód. Wkraczając na obszary zajęte dotychczas przez oddziały niemieckie, Wojsko Polskie zbliżało się do podążających ze wschodu bolszewików. 14 lutego 1919 roku obie strony starły się w miejscowości Mosty na północ od Wołkowyska. Potyczka ta rozpoczęła wojnę polsko-bolszewicką. Początkowo walki toczyły się na wschód od Bugu. Wiosną 1920 roku Wojsko Polskie, współdziałając z oddziałami ukraińskimi atamana Petlury, podjęło słynną wyprawę kijowską. Rozpoczęto ją 25 kwietnia. W wyniku podjętych działań zajęto między innymi Żytomierz, Winnicę, a 3 maja sam Kijów. Sukces ten okazał się jednak krótkotrwały. Już 26 maja wojska bolszewickie podjęły kontrofensywę, w wyniku której walki w sierpniu przeniosły się nad Wisłę, docierając także na tereny obecnego województwa kujawsko-pomorskiego. Wtedy to na

133

Pałac biskupi spalony podczas walk o Włocławek

granicy Mazowsza z ziemią dobrzyńską operowała 4. Armia Radziecka dowodzona przez byłego generała armii carskiej, Aleksandra Dmitriewicza Szuwajewa. Składała się ona z czterech dywizji strzelców oraz 3. Korpusu Kawalerii komkora (dowódcy korpusu) Gaja Dmitriewicza Gaja. Już 10 sierpnia dowódca 4. Armii otrzymał rozkaz, zgodnie z którym miał przeprowadzić atak w kierunku Torunia, Grudziądza oraz Jabłonowa Pomorskiego. Wojska bolszewickie rozpoczęły działania w nocy z 13 na 14 sierpnia. Atak przeprowadził tu 3. Korpus Kawalerii. Zadaniem tej jednostki było szybkie osiągnięcie przepraw na Wiśle w rejonie Włocławka oraz wysłanie oddziałów zwiadowczych na drugi brzeg rzeki. Wobec braku odpowiedniej obrony bolszewicy czynili w tym rejonie szybkie postępy. W ciągu kilku pierwszych godzin natarcia jednostki 3. Korpusu Kawalerii zajęły Skępe i Lipno. Następnie, 14 sierpnia, oddziały bolszewickie opanowały Dobrzyń nad Wisłą. Tego samego dnia żołnierze 10. Dywizji Strzelców osiągnęli Bobrowniki, gdzie starli się z załogami polskich statków rzecznych. Jednocześnie Rosjanie zaczęli się przeprawiać na drugą stronę Wisły. Po opanowaniu Nieszawy mały oddział bolszewicki skierował się w stronę Ciecho-

134

135

WOJNA POLSKO-BOLSZEWICK A

cinka. Grupa ta dotarła do wsi Odolion. Rosjanie zniszczyli tam fragment linii kolejowej z Ciechocinka do Aleksandrowa Kujawskiego, myląc ją z linią Bydgoszcz – Warszawa. Oddział ten został pokonany przez polskich żołnierzy przybyłych z Torunia. Po potyczce bolszewicy przeprawili się z powrotem na prawy brzeg Wisły. Nie podejmowali już prób przekroczenia rzeki w rejonie Bobrownik. Wobec braku możliwości szybkiej przeprawy przez Wisłę bolszewicy przesunęli główny ciężar walk w okolice Włocławka. Na prawym brzegu owej rzeki zabezpieczały miasto umocnienia rozciągające się wokół Szpetala Dolnego na linii 12 kilometrów. Teren ten był połączony z lewobrzeżnym Włocławkiem drewnianym mostem łyżwowym. Pierwsze patrole bolszewików pojawiły się w rejonie linii obronnych rankiem 14 sierpnia. Byli to żołnierze 15. Dywizji Kawalerii. Starcia polsko-rosyjskie trwały cały dzień. Siły bolszewickie zostały wówczas powstrzymane. W tym samym czasie operująca na północnym Mazowszu 8. Brygada Jazdy dowodzona przez Aleksandra Karnickiego wdarła się w lukę pomiędzy 4. i 15. Armią, wychodząc na tyły sił bolszewickich. Rankiem 15 sierpnia Polacy opanowali Ciechanów. Zmusili wówczas do ucieczki dowódcę 4. Armii, generała Szuwajewa. Podczas ataku Rosjanie zniszczyli jedyną posiadaną przez siebie radiostację. Wydarzenia te doprowadziły do czasowej dezorganizacji części bolszewickiej 4. Armii. W nocy z 15 na 16 sierpnia generał Szuwajew spotkał się w Lipnie z komkorem Gajem. Podczas spotkania ustalono, że siły 3. Korpusu mają o świcie zaatakować i zdobyć Włocławek. Walki rozpoczęły się z opóźnieniem o godzinie 11.00. Początkowo polskim obrońcom udawało się odeprzeć ataki Rosjan. Po godzinie 12.00 oddziały bolszewickie przełamały jednak linię obrony. Wkrótce polscy żołnierze zostali zmuszeni do wycofania się na drugi brzeg Wisły. Udało się to jednak tylko niektórym jednostkom. Wkrótce włocławski most usiłowała przejechać mała grupa Kozaków. Wobec groźby wdarcia się Rosjan do miasta podjęto decyzję o spaleniu

Pomnik Obrońców Wisły we Włocławku

przeprawy. Po zniszczeniu mostu walki czasowo ustały. 17 sierpnia miasto było ostrzeliwane przez sowiecką artylerię. Jednocześnie działania wojenne toczyły się także w innych rejonach obecnego województwa kujawsko-pomorskiego. Już 15 sierpnia 12. Dywizja Strzelecka, operująca w pobliżu granicy polsko-niemieckiej, zajęła Brodnicę. Następnego dnia bolszewicy wkroczyli do Rypina oraz Golubia. W tym czasie zajęli także Lubicz Dolny. Zostali stąd jednak odrzuceni przez żołnierzy polskich z Torunia. 17 sierpnia patrole bolszewickie operowały również w pobliżu Kowalewa Pomorskiego. Od 18 sierpnia, w związku z sukcesem ofensywy znad Wieprza, sytuacja wojsk polskich działających na obszarze dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego uległa znacznej poprawie. Tego dnia o świcie, z uwagi na trudną sytuację strategiczną oddziałów bolszewickich, komkor Gaj otrzymał rozkaz wycofania 3. Korpusu Kawalerii w rejon Płocka. Jednocześnie w tym samym dniu z rąk bolszewickich odbito Golub oraz Brodnicę. Ostatni żołnierze rosyjscy wycofali się spod Włocławka 19 sierpnia. Dzień później polscy żołnierze wkroczyli do leżącej na prawym brzegu

136

Kaplica na cmentarzu wojskowym w Brodnicy

137

WOJNA POLSKO-BOLSZEWICK A

Wisły wsi Chełmica i tego samego dnia wyzwolili również Lipno, które wcześniej opuściły jednostki 3. Korpusu Kawalerii komkora Gaja. Pomiędzy Lipnem a wsią Brzeźno polscy żołnierze stoczyli zwycięską potyczkę z tylnymi oddziałami bolszewickimi wycofującymi się znad Wisły. 20 sierpnia Polacy odparli również atak rosyjskiego oddziału na Golub oraz opanowali Rypin. Wojska bolszewickie, którym udało się powrócić na Mazowsze, dostawały się do niewoli lub przekraczały granicę Prus Wschodnich. Krótka okupacja części obszaru obecnego województwa kujawsko-pomorskiego spowodowała bardzo duże straty materialne. Żołnierze bolszewiccy dopuszczali się na tym terenie licznych rabunków oraz morderstw. Okres ten stał się szczególnie tragiczny między innymi dla lokalnych ziemian, urzędników państwowych oraz urzędników dworskich. Po opuszczeniu przez bolszewików terenu obecnego województwa kujawsko-pomorskiego wojna trwała dalej. We wrześniu podążające za siłami rosyjskimi Wojsko Polskie wygrało tak zwaną bitwę nad Niemnem. 18 października walczące strony zawarły zawieszenie broni. Ostatecznie wojna polsko-bolszewicka zakończyła się 18 marca 1921 roku na mocy traktatu ryskiego. Miejsca pamięci związane z walkami pojawiały się na terenie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego już w okresie międzywojennym. Należące do tej grupy pomniki wraz z tablicami zostały na ogół zniszczone w czasach II wojny światowej. W czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej o wydarzeniach związanych z wojną polsko-bolszewicką przypominały przede wszystkim mogiły żołnierskie. Po zmianach ustrojowych pamięć o wydarzeniach z 1920 roku mogła być ponownie swobodnie kultywowana. Od tego czasu niektóre ze starych pomników i tablic odtworzono, innym starano się przywrócić ich pierwotny kształt. Oprócz tego o wydarzeniach sprzed niemal 100 lat zaczęły również przypominać zupełnie nowe miejsca.

138

Miejsca pamięci wojny polsko-bolszewickiej

BONIEWO

wieś gminna w powiecie włocławskim  Dojazd: miejscowość położona na południowy wschód od Lubrańca oraz na wschód od drogi wojewódzkiej nr 270. Przystanek PKS. Na miejscowym cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła powstańca styczniowego Kazimierza Tułodzieckiego. W 1929 roku ponad jego płytą nagrobną ustawiono kamienny pomnik nagrobny w formie obelisku zwieńczonego krzyżem. Jest on poświęcony żołnierzom poległym w latach 1918–1920. Na obelisku znajduje się okolicznościowa tablica. Zdobi ją motyw orła w koronie oraz proporca skrzyżowanego z karabinem i armatą. Na tablicy zamieszczono nazwiska ośmiu żołnierzy. Trzech spośród nich poległo w czasie obrony Włocławka w 1920 roku. Obelisk żołnierzy ma najprawdopodobniej charakter symboliczny. GPS: 52.469835, 18.876790

BRODNICA

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 15. Stacja kolejowa i dworzec PKS. Przy ulicy Świerkowej w tak zwanym Lasku Miejskim w Brodnicy znajduje się cmentarz wojskowy. Powstał

139

140

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

141

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

w 1914 roku. Początkowo było to miejsce spoczynku żołnierzy niemieckich, którzy zginęli w trakcie I wojny światowej. Polską kwaterę założono w sierpniu 1920 roku. Pochowano tu wówczas 31 spośród 35 żołnierzy poległych w trakcie wyzwalania Brodnicy spod krótkotrwałej okupacji bolszewickiej. W latach dwudziestych z inicjatywy ówczesnego burmistrza Mieczysława Jerzykiewicza podjęto decyzję o budowie w polskiej części cmentarza kaplicy-pomnika. Prace rozpoczęto 22 czerwca 1924 roku. Dokonano wówczas uroczystego wmurowania kamienia węgielnego, które odbyło się w obecności prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Kaplicę zaprojektował Kazimierz Ulatowski. Jej budową kierował Władysław Kasprzewski. Oficjalne odsłonięcie oraz poświęcenie kaplicy odbyło się 18 sierpnia 1927 roku. W uroczystości tej uczestniczyli miedzy innymi wojewoda pomorski generał Kazimierz Młodzianowski oraz dowódcy oddziałów polskich walczących pod Brodnicą, pułkownik Witold Aleksandrowicz oraz podpułkownik Ignacy Mielżyski. W 1939 roku kaplica została zdewastowana przez żołnierzy niemieckich. Polska część cmentarza ma kształt wydłużonego prostokąta. Znajduje się tu siedem ziemnych grobów zbiorowych, w których pochowano żołnierzy poległych w 1920 roku. Mogiły te są ograniczone prostymi ściankami. Na grobach umieszczono 13 granitowych krzyży z wyrytym wizerunkiem orła w koronie. Przed mogiłami postawiono dużą współczesną tablicę zawierającą informacje o pochowanych. Kaplica dopełniająca polską część cmentarza jest budynkiem murowanym i otynkowanym. Ma kształt półkola. Prowadzą do niej schody umieszczone pomiędzy dwoma postumentami, na których znajdują się rzeźby leżących lwów wykonane przez Bronisława Kłobuckiego. Wejście do kaplicy zdobią cztery kolumny wspierające architraw, ponad którym znajduje się trójkątny, mocno spłaszczony tympanon. Całość wieńczy esowaty szczyt z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej, wykonanym w formie mozaiki z porcelanowych płytek. Wewnątrz kaplicy znajdują się dwie współczesne tablice. Na pierwszej z nich zostały podane nazwiska wszystkich

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

znanych z imienia żołnierzy poległych w bitwie o Brodnicę oraz informacja o ofiarach bezimiennych. Druga tablica zawiera następującą inskrypcję: „Ku czci spoczywających na tym cmentarzu obrońców zagrożonej ojczyzny i oswobodzicieli naszego miasta poległych podczas inwazji bolszewickiej w dniu 18 sierpnia 1920 r. Wdzięczna Brodnica”. Kaplica była restaurowana po raz ostatni w 2015 roku. W polskiej części cmentarza występuje również kilka późniejszych pochówków. Pomiędzy mogiłami żołnierskimi z 1920 roku znajdują się też dwie niezwiązane z nimi tablice. Pierwsza jest poświęcona obywatelom powiatu brodnickiego zamordowanym w 1939 roku. Druga upamiętnia z kolei ofiary niemieckiego obozu pracy położonego niegdyś nad jeziorem Niskie Brodno. GPS: 53.262226, 19.412048

142

miasto wojewódzkie na prawach powiatu  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 5, 10, 25, 80. Stacja kolejowa i dworzec PKS. Na cmentarzu Nowofarnym przy ulicy Artyleryjskiej 10 znajduje się kwatera 220 polskich żołnierzy poległych i zmarłych w wojnie polsko-bolszewickiej. Leży ona po południowej stronie kościoła pw. Świętego Krzyża. Ponad grobami wznoszą się rzędy lastrykowych krzyży, na których podane są imiona, nazwiska, daty życia oraz stopnie wojskowe pochowanych. Informację o zmarłych żołnierzach przekazuje też trapezowata tablica stojąca w pobliżu kościoła. W 1930 roku, z okazji 10. rocznicy zwycięstwa nad bolszewikami, w południowo-wschodnim narożniku kwatery stanęła rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, ufundowana przez Jakuba Joba z okazji 25-lecia istnienia jego zakładu kamieniarskiego. Na cokole rzeźby znajdują się cztery tablice. Dwie odnoszące się bezpośrednio do wojny polsko-bolszewickiej zostały umieszczone na froncie. Na pierwszej z nich widnieje inskrypcja: „15. VIII. 1920 – 15. VIII. 1930. Cześć i hołd poległym i zmarłym żołnierzom Polski w dziesiątą rocznicę Cudu Wisły”. Napis na drugiej tablicy brzmi: „Królowo Polski obdarz koroną wiecznej Chwały Tych, którzy obronili Polskę i Europę przed nawałą bolszewicką”. Na cmentarzu oprócz żołnierzy walczących w 1920 roku pochowano również ośmiu powstańców wielkopolskich. GPS: 53.140406, 18.005096

143

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

BYDGOSZCZ

144

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze krajowej nr 91. Dworzec PKS. Na dolnej terasie cmentarza parafialnego przy ulicy Toruńskiej znajduje się nieduży teren otoczony niskim metalowym ogrodzeniem. Jest to kwatera uczestników wojny polsko-bolszewickiej. W prostych grobach o formie tumb zostało tam pochowanych 30 żołnierzy (15 zmarło już po zawarciu zawieszenia broni, trzech po zakończeniu wojny). Nad ich mogiłami wznoszą się lastrykowe płyty z czarnymi krzyżami oraz tabliczkami zawierającymi imię, nazwisko, stopień oraz datę śmierci pochowanego. GPS: 53.346409, 18.420498

CZERNIKOWO

wieś gminna w powiecie toruńskim  Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 10. Stacja kolejowa i przystanek PKS. W sierpniu 1920 roku obszar gminy Czernikowo został zajęty przez oddziały bolszewickie. Ich okupacja nie trwała długo. Rosjanie wycofali się stąd na skutek niekorzystnej dla nich sytuacji na froncie. W 2010 roku, 90 lat po tamtych wydarzeniach, na cmentarzu parafialnym przy ulicy Akacjowej w Czernikowie stanął głaz z tablicą upamiętniającą żołnierzy walczących w wojnie polsko-bolszewickiej oraz II wojnie światowej. GPS: 52.946959, 18.947242

145

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

CHEŁMNO

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

DULSK

powiat golubski, gmina Radomin  Dojazd: wieś położona nieopodal Golubia-Dobrzynia oraz na północ od drogi wojewódzkiej nr 554. Na skrzyżowaniu dróg, w północnej części wsi, w pobliżu cmentarza parafialnego odnajdziemy symboliczny grób poległych w obronie ojczyzny w latach 1918–1920 z parafii Dulsk. Pomnik wykonano z lastryko. Na tablicy wymienione są nazwiska ośmiu osób. Powyżej tablicy umieszczono wizerunek orła w koronie. Całość wieńczy prosty krzyż. GPS: 53.065392, 19.111122

GĘBICE

powiat mogileński, gmina Mogilno  Dojazd: wieś (do 1934 roku miasto) położona przy drodze wojewódzkiej nr 262. Przystanek PKS. Pomnik Powstańców Wielkopolskich i Poległych za Ojczyznę w latach 1914–1920 Patrz: Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – strona 49.

146

miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 534, 554 i 569. Dworzec PKS. W 1930 roku w ówczesnym Dobrzyniu nad Drwęcą stanął pomnik poświęcony marszałkowi Piłsudskiemu i dobrzyńskim ochotnikom walczącym w wojnie polsko-bolszewickiej. Monument znajdował się przed budynkiem dawnej rosyjskiej komory celnej. Miał kształt ściętego ostrosłupa zwieńczonego betonową kulą. Pomnik ten zdobił brązowy medalion z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego. Poniżej umieszczono dwie tablice. Pierwsza z nich zawierała następującą inskrypcję: „Pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu, budowniczemu Polski odrodzonej w X rocznicę wyzwolenia Ojczyzny od napadu bolszewickiego”. Na drugiej tablicy wymieniono imiona i nazwiska siedmiu żołnierzy, którzy zginęli w 1920 roku. W czasie II wojny światowej monument został zniszczony przez Niemców. Odbudowano go w 1991 roku. Stanął w parku Tysiąclecia. Pomnik jest w swojej formie bardzo zbliżony do przedwojennego pierwowzoru. Ma kształt ściętego ostrosłupa. Nie wieńczy go jednak kula, a krzyż. Monument zdobi płaskorzeźba przedstawiająca popiersie Józefa Piłsudskiego. Na pomniku znajdują się również dwie tablice. W 2014 roku dzieło przeszło gruntowny remont. W ramach prac skuto między innymi dotychczasowy tynk oraz obłożono pomnik nowymi marmurowymi płytami. GPS: 53.109223, 19.052735

147

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

GOLUB-DOBRZYŃ

148

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 16 i 55, nieopodal autostrady A1. Stacja kolejowa i dworzec PKS. W czasie wojny polsko-bolszewickiej Grudziądz, tak jak kilka innych miast obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, stanowił zaplecze frontu. W miejscowych lazaretach przebywało wówczas wielu polskich żołnierzy. Zabitych i zmarłych pochowano na terenie XIX-wiecznego cmentarza garnizonowego (górnego) przy ulicy 18. Pułku Ułanów Pomorskich. Mogiły żołnierzy zostały mocno zniszczone w 1945 roku. Po wojnie nagrobki usunięto. W 1996 roku na terenie cmentarza usypano niewielki kopiec. Na jego froncie umieszczono tablicę z następującą inskrypcją: „Pamięci oficerów i żołnierzy uczestników wojny polsko-bolszewickiej 1920–1921 zmarłych w grudziądzkich szpitalach. Grudziądzanie A.D. 1996”. W 2010 roku obok kopca ustawiono tablicę z nazwiskami 158 spoczywających w tym miejscu wojskowych. Na północ od cmentarza garnizonowego znajduje się tak zwany cmentarz wojenny, założony w okresie międzywojennym. Zostało tam pochowanych sześciu żołnierzy zmarłych już po zawieszeniu broni w grudniu 1920 roku. GPS: 53.5066122, 18.7632591

GRUPA

powiat świecki, gmina Dragacz  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 272, nieopodal autostrady A1. Stacja kolejowa i przystanek PKS. W 1920 roku wojska polskie obsadziły dawne koszary niemieckie w Grupie. Wkrótce zaczęto w nich kwaterować zdemobilizowanych żołnierzy armii ge-

149

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

GRUDZIĄDZ

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

nerała Józefa Hallera. Od 1920 roku funkcjonował tu również lazaret dla uczestników wojny polsko-bolszewickiej. Zmarli z ran polscy żołnierze byli w tym czasie chowani na miejscowym cmentarzu ewangelickim. Spoczęli tam również Hallerczycy oraz członkowie ich rodzin zmarli w wyniku epidemii cholery. Wspólna kwatera z lat 1920–1922 jest usytuowana po lewej stronie głównej alejki. Składa się z dwóch mogił zbiorowych otoczonych niskimi betonowymi ściankami. Pośrodku pierwszego z grobów znajduje się pomnik z tablicą o następującej treści: „Pamięci 31 żołnierzy Wojska Polskiego zmarłych z ran w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku oraz żołnierzy »Błękitnej Armii« gen. Józefa Hallera zmarłych na cholerę w Grupie w latach 1921–1922”. Poniżej zamontowane są tablice z danymi zmarłych. Na drugiej z mogił stoją trzy krzyże. Dwa z nich są betonowe, a jeden drewniany. Na tym ostatnim znajduje się tabliczka z napisem: „Hallerczycy. 1921–1922. PAX”. GPS: 53.510591, 18.622278

INOWROCŁAW miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 15 i 25 oraz przy drodze wojewódzkiej nr 252. Stacja kolejowa i dworzec PKS. Na cmentarzu parafii Zwiastowania NMP przy ulicy Karola Marcinkowskiego, od strony północnej znajduje się kwatera żołnierzy zmarłych i poległych w I wojnie światowej oraz wojnie polsko-bolszewickiej. Żołnierze ci spoczęli w zbiorowych mogiłach. Ponad ich grobami znajdują się rzędy prostych krzyży. W 1930 roku na terenie kwatery wystawiono okazały pomnik ku czci pochowanych. Dominującym elementem monumentu jest wysoki obelisk. U jego podstawy umieszczono krzyż, po bokach zaś znajdują się tablice z datami 1914–1918

150

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

i 1919–1921. Całość flankują dwie rzeźby orłów. W kwaterze spoczęła również grupa powstańców wielkopolskich. GPS: 52.806294, 18.260385

KIKÓŁ

wieś gminna w powiecie lipnowskim Dojazd: wieś położona przy drodze krajowej nr 10 oraz przy drodze wojewódzkiej nr 551. Przystanek PKS. 1. Pomnik upamiętniający żołnierzy walczących w wojnie polsko-bolszewickiej ustawiono w sierpniu 2010 roku przy placu Kościuszki. Został odsłonięty w przeddzień 90. rocznicy bitwy warszawskiej. Monument powstał z inicjatywy Kurkowego Bractwa Strzeleckiego Ziemi Dobrzyńskiej. Głównym elementem pomnika jest brązowa rzeźba orła w koronie, osadzona na trzymetrowym

151

Inowrocław

152

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

153 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

154

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

GPS: 52.912378, 19.120304 2. W 2015 roku w miejscowym kościele parafialnym pw. św. Wojciecha odsłonięto tablicę poświęconą żołnierzom bitwy warszawskiej. Została ona ufundowana przez potomka rodu Zboińskich h. Ogończyk, podpułkownika Bernarda Zboińskiego. GPS: 52.909426, 19.121349

KOŁDRĄB

powiat żniński gmina Janowiec Wielkopolski  Dojazd: wieś położona przy drodze lokalnej między Rogowem a Janowcem Wielkopolskim. Przystanek PKS. Grób powstańców wielkopolskich z tablicami upamiętniającymi parafian poległych w latach 1914-1920 Patrz: Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – strona 63.

155

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

postumencie. Od frontu monument zdobi tablica z inskrypcją wyrażającą hołd dla obrońców Ojczyzny. Wokół pomnika stoją cztery słupki zwieńczone mniejszymi tabliczkami. Na jednej z nich widnieje następująca inskrypcja: „W 90. rocznicę »Cudu nad Wisłą« naszym rodakom, którzy bezprzykładnym męstwem obronili wolność Najjaśniejszej Rzeczpospolitej i Europy przed bolszewickim zalewem. Pomnik wzniesiony przez Kurkowe Bractwo Strzeleckie Ziemi Dobrzyńskiej”. Na trzech pozostałych tabliczkach odnajdziemy fragment Marszu Pierwszej Brygady, wyjątek z przemówienia Józefa Piłsudskiego oraz listę darczyńców, którzy przyczynili się do powstania pomnika.

156

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

miasto powiatowe  Dojazd: miasto leży przy drogach krajowych nr 10 i 67. Stacja kolejowa i dworzec PKS. W 1930 roku w parku Miejskim w Lipnie stanął pomnik Niepodległości. Powstał ku czci 14 żołnierzy, którzy polegli w wojnie polsko-bolszewickiej. Monument wykonano z piaskowca szydłowieckiego. Jego cokół zdobiła płaskorzeźba orła legionowego oraz inicjały wojskowe. Na szczycie znajdowała się natomiast rzeźba orła zrywającego się do lotu. Pomnik przetrwał do 1939 roku, kiedy to został zburzony przez Niemców. Odbudowano go na początku lat dziewięćdziesiątych. Oficjalne odsłonięcie monumentu nastąpiło 14 czerwca 1992 roku. Pomnik w swojej formie nawiązuje do przedwojennego pierwowzoru. Znajduje się na parkowym wzniesieniu. Prowadzą do niego kaskadowe schody. Obiekt składa się z czterech ułożonych na sobie różnoformatowych bloków, tworzących rodzaj obelisku, na szczycie którego umieszczono brązową rzeźbę orła z rozpostartymi skrzydłami. Blok znajdujący się najniżej jest oflankowany dwiema ścianami, na których umieszczono wykonane z brązu wizerunki orderu Virtuti Militari oraz Krzyża Walecznych. Od góry na blokach znajdziemy płaskorzeźbę profilu Józefa Piłsudskiego oraz inskrypcję: „Polegli na polu chwały odpierając od granic Państwa Polskiego pod wodzą Józefa Piłsudskiego nawałę bolszewicką w 1920 r.”. Pod napisem umieszczono informacje o 14 poległych żołnierzach. Całość kończy inskrypcja: „Roku 1930 miasto Lipno bohaterom walki o wolność Ojczyzny w dziesiątą rocznicę odparcia najazdu bolszewickiego”. Przed pomnikiem znajduje się kilkumetrowy drewniany krzyż. GPS: 52.842742, 19.185384

157

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

LIPNO

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

LISZKOWO

powiat inowrocławski, gmina Rojewo  Dojazd: wieś położona u zbiegu dróg wojewódzkich nr 398 i 399. Przystanek PKS. Grób parafian poległych w latach 1914–1920 Patrz: Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – strona 70.

ŁĘG-WITOSZYN

powiat włocławski, gmina Fabianki  Dojazd: wieś położona w sąsiedztwie Włocławka. Dojazd do granic wsi linią autobusową nr 1. W pobliżu Wisły, na cmentarzu ewangelickim w Łęgu-Witoszynie znajduje się ziemna mogiła ośmiu polskich żołnierzy walczących w obronie Włocławka w sierpniu 1920 roku. Zdobi ją prosty metalowy krzyż. GPS: 52.6998864, 19.0207005

MIKORZYN

powiat włocławski, gmina Lubanie  Dojazd: wieś położona pomiędzy Włocławkiem a Nieszawą, na zachód od drogi krajowej nr 91. Przystanek PKS. W lesie za miejscową oczyszczalnią ścieków odnajdziemy symboliczną mogiłę, a jednocześnie pomnik ku czci porucznika marynarki Jerzego Pieszkańskiego. Był on dowódcą statku uzbrojonego „Moniuszko”, wchodzącego w skład III Dywizjonu Flotylli Wiślanej. 14 sierpnia 1920 roku dowodzona przez niego jednostka płynęła z Torunia do Modlina. Oprócz marynarzy podróżowała nią

158

GPS: 52.771063, 18.941880

NAWRA

powiat toruński, gmina Chełmża  Dojazd: wieś położona przy drodze wojewódzkiej nr 551. Przystanek PKS. Przy skwerze, w pobliżu kościoła parafialnego pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, na kilkustopniowym podeście wznosi się kolumna z figurą Jezusa. Została ona ustawiona w 1920 roku jako wotum dziękczynne za odparcie wojsk bolszewickich. Kolumna ma od frontu dwie tablice. Na pierwszej z nich znajduje się napis: „Najsłodsze serce Jezusa módl się za nami!”. Druga, znajdująca się u podstawy monumentu, zawiera następującą inskrypcję:

159

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

również siostra innego oficera, panna Drozdowska. Na wysokości ruin zamku w Bobrownikach statek został ostrzelany przez bolszewików. Zginął wtedy cywilny kapitan jednostki, Jan Mizera. Po przejęciu sterów Jerzy Pieszkański skierował uszkodzony statek w stronę lewego brzegu Wisły, osadzając go na mieliźnie. Następnie wspólnie z marynarzami ostrzeliwał Rosjan przebywających po drugiej stronie rzeki. Wkrótce żołnierze bolszewiccy zaczęli przeprawiać się przez Wisłę. W obliczu braku amunicji Jerzy Pieszkański rozpuścił marynarzy i sam z panną Drozdowską zaczął wspinać się na skarpę wiślaną. Został wówczas raniony w nogi. W ciągu kilku następnych minut Rosjanie znaleźli się na lewym brzegu rzeki. Niemający szans na ucieczkę, ranny Jerzy Pieszkański został przez nich zastrzelony. Młodego oficera pochowano początkowo w miejscu śmierci. Wkrótce jego ciało przeniesiono na cmentarz komunalny we Włocławku. Jerzy Pieszkański został pośmiertnie awansowany do stopnia porucznika oraz odznaczony orderem Virtuti Militari. Kamienny pomnik w miejscu jego śmierci, z metalowym krzyżem i okolicznościową inskrypcją, pełni rolę symbolicznego grobu.

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

„Najświętszemu sercu Jezusa z wdzięczności za odzyskaną wolność Ojczyzny i zwycięskie wyparcie wroga parafjanie nawrzyńscy w pamiętnym roku wojny i wyzwolenia 1920”. Trzecia tablica, z tyłu kolumny, wymienia miejscowych parafian poległych podczas I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej. GPS: 53.191193, 18.500282

OSTROWITE

powiat rypiński, gmina Brzuze  Dojazd: wieś położona przy drogach wojewódzkich nr 534 i 556. Przystanek PKS. W latach 1923–1930 z fundacji pracowników oraz akcjonariuszy cukrowni w Ostrowitem powstała kaplica pw. Najświętszego Serca Jezusowego. Ten niewielki budynek został zaprojektowany przez znanego warszawskiego architekta Antoniego Dygata. Kaplicę wzniesiono ku pamięci Antoniego Borzewskiego. Był on właścicielem dóbr w Ugoszczu oraz jednym z założycieli cukrowni w Ostrowitem. Latem 1920 roku zdecydował się pozostać w swoim majątku. Bolszewicy dotarli tam 16 sierpnia. Antoni Borzewski widząc wrogich żołnierzy, podjął walkę, ostrzeliwując ich z wieży swojego pałacu. Starcie trwało kilka godzin.

160

161 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

Ostatecznie bolszewicy wdarli się do budynku i podłożyli w nim ogień, a Borzewski został zastrzelony lub popełnił samobójstwo. O jego postawie informuje nas jedna z tablic umieszczonych na kaplicy w Ostrowitem. Przeczytamy tam między innymi, że „osamotniony mężny w obronie ziemi ojczystej poległ śmiercią bohaterską w Ugoszczu 16 sierpnia 1920 r.”. Antoni Borzewski został pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu przy klasztorze Ojców Karmelitów w Oborach. GPS: 53.066091, 19.286736

SADŁOWO

powiat rypiński, gmina Rypin  Dojazd: wieś położona na północny zachód od Rypina oraz na północ od drogi wojewódzkiej nr 563. Przystanek PKS. Na zewnętrznej ścianie miejscowego kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela, w pobliżu głównego wejścia, znajduje się przedwojenna ta-

162

GPS: 53.087587, 19.513180

ŚWIECIE

miasto powiatowe  Dojazd: miasto położone przy drodze ekspresowej S5 oraz drodze krajowej nr 91. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. W 1925 roku przed kościołem pobernardyńskim pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny ustawiono pomnik Najświętszego Serca Jezusa. Monument ten powstał ku pamięci miejscowych parafian oraz członków Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, którzy zginęli w wojnie polsko-bolszewickiej. Ufundował go miejscowy przemysłowiec Jan Mączkowski. Za podstawę monumentu posłużył cokół po pomniku cesarza Wilhelma I, przeniesiony ze świeckiego rynku. Powyżej ustawiono czworoboczny, kamienny postument ozdobiony płaskorzeźbami oraz okolicznościowymi inskrypcjami. Całość wieńczyła rzeźba Jezusa trzymającego krzyż. Po rozpoczęciu II wojny światowej postument ukryto, zakopując go obok kościelnej dzwonnicy. Sama figura Jezusa została ustawiona w krużgankach dawnego zespołu klasztornego. Rzeźba powróciła na swoje miejsce w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. Z kolei postument odkopano i ustawiono na cokole po 1989 roku. GPS: 53.409005, 18.455223

163

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

blica poświęcona pamięci parafian sadłowskich poległych w wojnie polsko-bolszewickiej. W jej górnej części umieszczono następującą inskrypcję: „Padli na polu chwały odpierając pod wodzą Józefa Piłsudskiego najazd Rosji Sowieckiej w latach 1918 – 1920”. Napis ten, zatynkowany w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, został ponownie odsłonięty w latach dziewięćdziesiątych. Pod inskrypcją widnieje wizerunek orderu Virtuti Militari, poniżej którego wyryto imiona, nazwiska oraz miejsce pochodzenia 14 poległych.

164

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

GPS: 53.407552, 18.446670

165

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

2. W okresie międzywojennym na starym cmentarzu katolickim przy ulicy Mickiewicza, obok kościoła pw. św. Andrzeja Boboli, chowano żołnierzy poległych lub zmarłych podczas wojny polsko-bolszewickiej lub bezpośrednio po niej. Ich pierwotne groby zastąpiła z czasem wspólna mogiła. Otaczają ją metalowe słupki połączone łańcuchami. Pośrodku, na podwyższeniu znajduje się pomnik w formie głazu z metalowym krzyżem oraz tablicą. Umieszczona na niej inskrypcja informuje, że pochowano tu 38 żołnierzy zmarłych w latach 1920–1923. Poniżej wymieniono z nazwiska 31 zmarłych. Po drugiej stronie kościoła, bezpośrednio przy głównym wejściu, obok wysokiego krzyża drewnianego i Piety, znajduje się niewielka ceglana ściana, na której umieszczono emaliowane tabliczki pochodzące z pierwotnych grobów żołnierzy pochowanych na cmentarzu.

166

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 15, 80 i 91, nieopodal autostrady A1. Stacja kolejowa i dworzec PKS. W latach 1920–1921 na cmentarzu garnizonowym (obecnie cmentarz komunalny nr 1) przy ulicy Grudziądzkiej pochowano licznych żołnierzy wojny polsko-bolszewickiej. Ich groby są zgrupowane w trzech różnych kwaterach. Pierwsza z nich, oznaczona numerem R4, znajduje się w południowo-zachodniej części cmentarza. Dwie następne usytuowane są po stronie wschodniej nekropolii, w rejonie ulic Przy Wełnianym Rynku oraz Przy Kaszowniku. Kwatery te są oznaczone numerami D1 oraz K. Przy ostatniej z nich znajduje się głaz z tablicą, na której przedstawiono orła w koronie oraz daty 1918–1921. Groby żołnierzy wojny polsko-bolszewickiej z toruńskiego cmentarza to w zdecydowanej większości mogiły ziemne, wyróżnione krzyżami z tabliczkami zawierającymi dane zmarłych. GPS: 53.017643, 18.607393

WĄBRZEŹNO miasto powiatowe

 Dojazd: miasto położone przy drogach wojewódzkich nr 534, 548 i 551. Stacja kolejowa i dworzec PKS. W 1928 roku, w 10. rocznicę odzyskania niepodległości, miejscowy oddział Towarzystwa Gimnastycznego Sokół ufundował symboliczne epitafium poświęcone wąbrzeskim parafianom, którzy zginęli w I wojnie światowej oraz wojnie polsko-bolszewickiej. Znajduje się ono na wschodniej ścianie

167

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

TORUŃ

168

MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

GPS: 53.280174, 18.945506

WŁOCŁAWEK

miasto na prawach powiatu  Dojazd: miasto położone przy drogach krajowych nr 62 i 91, nieopodal autostrady A1. Stacja kolejowa i dworzec PKS. 1. Kierując się na wzgórze szpetalskie, na szczycie niewielkiego kopca dostrzeżemy górujący nad okolicą pomnik Obrońców Wisły. Upamiętnia on żołnierzy, którzy zginęli w obronie Włocławka i okolic w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Historia tego miejsca pamięci rozpoczyna się w sierpniu 1920 roku. Wkrótce po zakończeniu obrony miasta pochowano tu poległych polskich żołnierzy. Nieco ponad dwa lata później z inicjatywy mieszkańców Włocławka obok mogiły stanął okazały granitowy pomnik w formie obelisku ze spiżowym orłem na szczycie. Monument został odsłonięty 1 października 1922 roku. Stał do 1939 roku, kiedy Niemcy wysadzili go w powietrze. Przetrwała jedynie płyta z piaskowca, oznaczająca żołnierską mogiłę.

169

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

kościoła parafialnego pw. św. Judy Tadeusza. Od dołu epitafium składa się z wysuniętego cokołu, po bokach którego możemy zobaczyć płaskorzeźby stylizowanych zniczy. Na cokole spoczywa nastawa ujęta w wąskie półkolumny z motywem roślinnej girlandy. Powyżej znajduje się wieloboczny naczółek, w polu którego umieszczono wizerunek dwóch skrzyżowanych szabli. Naczółek flankują rzeźbione herby Polski oraz Wąbrzeźna. Całość wieńczy krzyż. W polach nastawy oraz cokołu znajduje się lista poległych lub zmarłych z ran i chorób w latach 1914–1920. Listę przedziela napis: „Z trudu waszego i znoju Polska powstała by żyć!”. Pod nazwiskami możemy z kolei przeczytać: „Któraż kraina jest tak oddaloną – Żeby krwią naszą nie była zroszoną?”. Epitafium zostało odnowione w 2014 roku.

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

W latach osiemdziesiątych XX wieku dostawiono do niej tablicę (obecnie wmurowaną w murek okalający wierzchołek kopca) z inskrypcją o następującej treści: „W hołdzie obrońcom Wisły 1920 r. W tym miejscu stał pomnik wybudowany przez społeczeństwo bohaterom obrony Wisły z 1920 r. zburzony przez agresorów”. Pomysł odbudowy pomnika zaczęto realizować na przełomie lat 1988/1989. Jego oficjalne odsłonięcie nastąpiło 18 sierpnia 1990 roku, w 70. rocznicę zakończenia walk pod Włocławkiem. Monument został odbudowany w pierwotnym miejscu na szczycie kopca. Prowadzi do niego brukowana ścieżka. Dzieło stanowi wierną replikę przedwojennego pierwowzoru. Ma formę zwężającego się ku górze obelisku złożonego z granitowych bloków. Na jego szczycie znajduje się wykonany z brązu orzeł w koronie. Od południa na obelisku umieszczono napis: „Poległym Obrońcom Wisły. 1920”. Od północy u stóp pomnika znajduje się tablica z inskrypcją informującą o okolicznościach odbudowy monumentu. Dodatkowo obok przedwojennej płyty, oznaczającej zbiorowy grób żołnierski, umieszczono tablicę z napisem: „W mogile tej spoczywa ponad 40-tu żołnierzy ochotników uczestników bitwy nad Wisłą w wojnie 1920 roku poległych w obronie ojczyzny i Włocławka przed bolszewicką Rosją. Mieszkańcy Włocławka 2002 rok”. GPS: 52.671324, 19.083186

170

171 MIEJSCA PAMIÄ&#x2DC;CI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

2. W 1930 roku na skwerze przy włocławskich bulwarach stanął pomnik z piaskowca poświęcony marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu oraz żołnierzom poległym w 1920 roku. Składał się z kolumny stojącej na tle tylnej ściany oraz rodzaju daszka wieńczącego całość. Pomnik ozdobiono medalionem z płaskorzeźbą profilu Józefa Piłsudskiego. Na kolumnie umieszczono również inskrypcję o następującej treści: „Wodzowi narodu marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu oraz poległym w walkach o niepodległość mieszkańcom m. Włocławka w dziesiątą rocznicę zwycięskiego odparcia najazdu Rosji Sowieckiej. 1920 –1930”. Pomnik zniszczyli Niemcy w trakcie II wojny światowej. W 2005 roku na budynku Muzeum Etnograficznego we Włocławku umieszczono tablicę, która swoją treścią nawiązuje do przedwojennego pomnika. Zawiera ona zarówno podobny medalion, jak i taką samą inskrypcję. GPS: 52.660018, 19.075014

172

GPS: 52.638055, 19.071726

173

MIEJSCA PAMIĘCI WOJN Y POLSKO-BOLSZEWICKIEJ

3. W południowo-zachodniej części cmentarza komunalnego przy ulicy Chopina, na terenie kwatery oznaczonej numerem 84a znajduje się wydzielony obszar kwatery wojskowej, w której pochowano między innymi polskich żołnierzy walczących z bolszewikami. Jej dominującym elementem jest pomnik w formie wysokiej brukowanej ściany z dziesięcioma pulpitowymi wystawkami. Na monumencie umieszczono krzyż i tablicę z następującym napisem: „Bezimiennym żołnierzom poległym w bojach o niepodległość Polski w latach 1914–1921. Cześć ich pamięci”. Przed pomnikiem usytuowane są dwie kamienne płyty osadzone na lastrykowym fundamencie oraz cztery zbiorowe mogiły ziemne, otoczone prostymi betonowymi obramowaniami. Granice kwatery uwypuklają ozdobne nasadzania, które oddzielają ją od reszty cmentarza. Z tyłu pomnika znajduje się kilka grobów żołnierzy, którzy zginęli w latach 1919–1920. Odnajdziemy tam między innymi mogiły Józefa Mizery oraz porucznika Jerzego Pieszkańskiego (patrz Mikorzyn).

Literatura Anders Paweł, Śladami Powstania Wielkopolskiego, Poznań 2008. Anders Paweł, Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego, wyd. 3, Poznań 2010. Bakalarczyk Tadeusz, Aleksandrów Kujawski, [b.m.w.] 1994. Bizan Sylwester, Powiat i miasto Brodnica w walkach o niepodległość 1914–1920, t. II, Wąbrzeźno 1939. Borucki Kazimierz, Tablice pamiątkowe Bydgoszczy, Bydgoszcz 1963. Brzostowski Edwin, Rauchfleiszn Tadeusz, Wykaz tablic pamiątkowych w Grudziądzu, „Kalendarz Grudziądzki 1999”, Grudziądz, s. 151–160. Budkiewicz Mariusz, Grubecka Iwona, Kostecka Dorota, Miejsca historyczne, zabytkowe, refleksji, wspomnień i zadumy w Lipnie, Lipno 2016. Chojnacka Barbara, Najświętszemu Sercu Jezusa – Bydgoszcz Wyzwolona. Pomnik Piotra Trieblera i Teodora Gajewskiego, „Kronika Bydgoska”, t. 31, 2009, s. 205–250. Chojnicki Tadeusz, Goźdź Zenon, Pomnik niepodległości. Lipno 14 czerwca 1992 r., Lipno 1992. Chwiałkowski Marian, Bitwa polsko-sowiecka pod Brodnicą, Brodnica 2000. Czubiński Antoni, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Geneza – charakter – znaczenie, Poznań 2002. Czubiński Antoni, Grot Zdzisław, Miśkiewicz Benon, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Zarys dziejów, Poznań 1978. Gliwiński Eugeniusz, Kwatery żołnierskie na bydgoskich cmentarzach, „Kalendarz Bydgoski”, 2000, s. 289–295. Grot Zdzisław, Czubiński Antoni, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919, Poznań 1958. Grudziądz po dziesięciu latach wolności. Ilustrowana jednodniówka na pamiątkę odsłonięcia Pomnika Niepodległości w Grudziądzu dnia 30 listopada 1930 r., Grudziądz 1930. Hein-Kircher Heidi, Kult Piłsudskiego i jego znaczenie dla państwa polskiego 1926–1939, Warszawa 2009.

174

175

BIBLIOGR AFIA

Hauser Przemysław, Przejęcie obszarów byłego zaboru pruskiego przyznanych Polsce Traktatem Wersalskim, „Dzieje Najnowsze”, 1973, z. 3, s. 3–20. Jakubowski Filip, Wojna 1920 roku na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 2003. Kowalewska Agnieszka, Pomnik poległych Obrońców Wisły 1920 r., Włocławek 1990. Kowalewska Agnieszka, Ulice i Pomniki Starego Włocławka, Włocławek 2004. Kowalski Andrzej, Miejsca pamięci związane z Bitwą Warszawską 1920 r., „Niepodległość i Pamięć”, 1995, nr 2 (3), s. 119–186. Krajewski Mirosław, Stulecie Cukrowni Ostrowite 1900– 2000, Rypin 2000. Krajewski Mirosław, Ziemia dobrzyńska w cieniu Czerwonej Gwiazdy. Rok 1920, Rypin 2010. Księga pamiątkowa Związku Towarzystw Powstańców i Wojaków, red. Kazimierz Ulatowski, Bydgoszcz 1925. Mietz Andrzej, Pakulski Jan, Świadectwa przeszłości Nieszawy. Rzeźby, pomniki, nagrobki, tablice, Włocławek 1990. Mogilno w powstaniu wielkopolskim, red. Danuta Konieczna-Śliwińska, Poznań 2008. Odrobiński Jarosław, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919 w Mroczy i okolicy. 90. rocznica wydarzeń, Mrocza 2008. Opis pomnika Wdzięczności, „Gazeta Sępoleńska”, 1938, nr 69, s. 1–2. Pomnik Wdzięczności – Chrystusa Króla w Sępólnie Krajeńskim. Szkice historyczne, red. Leszek Skaza, Sępólno Krajeńskie 2014. Rezler Marek, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Spojrzenie po 90 latach, Poznań 2008. Rezler Marek, Wielkopolanie pod bronią 1768–1921. Udział mieszkańców regionu w powstaniach narodowych, Poznań 2011. Skowrońska Karola, Rekonstrukcja Pomnika Niepodległości, „Kalendarz Grudziądzki 2008”, Grudziądz 2007, s. 151–157. Soborska-Zielińska Anna, Chełmińskie pomniki i tablice pamiątkowe, Chełmno 2001. Strachanowski Piotr, Samorząd Miasta Inowrocławia 1918– 1939. Wybory i ludzie, Inowrocław 2000. Szczechowicz Hanna, Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w II Rzeczypospolitej. Administracja, gospodarka, życie społeczno-polityczne, szkolnictwo 1918–1928, Włocławek 2013. Szczepański Janusz, Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa–Pułtusk 2000. Szczepański Janusz, Wojna 1920 roku na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa–Pułtusk 1995.

BIBLIOGR AFIA

Szulczewski Adam, Zalewski Bogdan, Pomorze w granicach Polski odrodzonej, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej”, 2009, nr 1 (176), s. 115–136. Szydłowski Józef, Przewodnik po pomnikach Świecia, „Gazeta Lokalna”, 2005, nr 6, s. 10–11. Udział mieszkańców Barcina i okolic w Powstaniu Wielkopolskim w latach 1918–1919, red. Stefania Szadłowska, Teresa Kaczmarek, Barbara Chojnowska, Barcin 2011. W 75-lecie Bitwy Warszawskiej. Materiały z konferencji nau kowej 30 XI–1 XII 1995 r. i uroczystości w dniu 20 sierpnia 1995 r. pod Pomnikiem Poległych Obrońców Wisły 1920 r., red. Danuta Kuźnicka, Włocławek 1997. Walkusz Jan, Kapliczki i krzyże przydrożne jako zapis dziejów Pomorza Nadwiślańskiego i losów jego mieszkańców, [w:] Mała architektura sakralna Kaszub. Perspektywa antropologiczna, red. Katarzyna Marciniak, Gdańsk 2016. Wultański Jerzy, Brodnickie pomniki i tablice pamiątkowe, Brodnica 2008. Wysocka Agnieszka, Kościół w podbydgoskiej Brzozie – pamięć powstania wielkopolskiego, [w:] Architektura sakralna XIX i pierwszej połowy XX wieku (Architektura Miast IV. Materiały po konferencji), Bydgoszcz 2017, s. 129–138. Zarys historji wojennej flotyll rzecznych, oprac. Karol Taube, Olgierd Żukowski, Warszawa 1931. Żebrowski Marian, Żołnierskie groby na grudziądzkich cmentarzach, „Kurier Grudziądzki”, 2007, nr 11 (69), s. 16. Żeżyński Mikołaj, Cmentarze wojskowe w Grudziądzu, „Biuletyn Koła Miłośników Grudziądza”, 2011, nr 11 (280).

Strony internetowe: Nasze kujawsko-pomorskie: www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp: 16.07.2018] Olsztyńska Strona Rowerowa: www.rowery.olsztyn.pl/wiki [dostęp: 16.07.2018] Toruński Serwis Turystyczny: www.turystyka.torun.pl [dostęp: 16.07.2018]

Bardzo serdecznie dziękujemy osobom i firmom, które finansowo wsparły wydanie tego przewodnika. Nasi Mecenasi to: Dorota Jakuta bydgoska radna Sejmiku Samorządowego Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Mariusz Romanowski właściciel Grupy Novar i Hotelu Ambasada w Krobi

Zdzisław Kopczyński i Andrzej Lauer właściciele firmy Plastpur w Bydgoszczy

Tadeusz Chęsy prezes „Solanki” Uzdrowisko Inowrocław

Znany i uznany producent i dystrybutor nowoczesnego, wysokiej jakości wyposażenia sklepów i magazynów, stojaków ekspozycyjnych i reklamowych. Dostawca dla największych europejskich sieci handlowych działających w Polsce i za granicą. 87-162 Krobia ul. Dolina Drwęcy 40 tel. +48 (56) 678 26 20, fax +48 (56) 674 24 31 e-mail: novar@novar. com.pl www.novar.com.pl www.stojaki.pl

Hotel AMBASADA położony w Krobi w zacisznej okolicy opodal malowniczej Drwęcy. 12 km od zabytkowego centrum Torunia, blisko zjazdu z autostrady A-1 oraz drogi krajowej nr 10. 60 miejsc noclegowych w 22 znakomicie wyposażonych, komfortowych pokojach. Specjalny apartament dla nowożeńców. Restauracja, bar, sale konferencyjne z pełnym wyposażeniem, sala mieszcząca 200 osób z możliwością jej podziału na mniejsze pomieszczenia. Dla gości bezpłatny parking (także stanowiska dla autobusów), wi-fi. Znakomite miejsce nie tylko na noclegi, ale także rozmaitego typu uroczystości rodzinne, okolicznościowe, wesela i konferencje. W bezpośrednim otoczeniu hotelu boiska sportowe do siatkówki, badmingtona, tereny rekreacyjne oraz agroturystyka – Jazda konna Krobia Hotel Ambasada 87-162 Krobia, ul. Dolina Drwęcy 62 tel. + 48 505 041 716 www.hotelambasada.pl e-mail: recepcja@hotelambasada.pl, biuro@hotelambasada.pl

Firma działa w Bydgoszczy od 1985 roku. To znany nie tylko w Polsce przetwórca tworzyw poliuretanowych (pianki integralne, elastyczne i wiskoelastyczne), wykonujący produkty dla przemysłu meblarskiego, motoryzacyjnego, dla stoczni, kolejnictwa, dla potrzeb medycyny i rehabilitacji. Swe wysokiej jakości, nowoczesne i nowatorskie wyroby Plastpur eksportuje do kilkudziesięciu krajów Europy, Afryki i Azji. 85-758 Bydgoszcz, Osiedle Rzemieślnicze 48 tel. + 48 (52) 342 23 13, fax +48 (52) 342 21 74 e-mail: ergowork@plastpur.pl, info@plastpur.pl www.plastpur.pl, www.ergowork.pl

Usytuowane w dużym mieście, gwarantujące jednocześnie spokój i dobry wypoczynek. Uzdrowisko „Solanki” to swego rodzaju kompleks medyczny, gdzie leczy się choroby układu ruchu, układu krążenia, schorzenia reumatologiczne. Kuracjusze mogą korzystać z sanatorium „Kujawiak”, sanatorium „Kujawianka”, z Solanek „Medical Spa”, willi „As” oraz willi „Ostoja”. Nowoczesny sprzęt oraz znakomita opieka medyczna znakomicie zwiększają skuteczność zabiegów i rehabilitacji. W uzdrowisku działa też pijalnia wód „Inowrocławianka”. Sanatoryjne obiekty otaczają bardzo atrakcyjne tereny rekreacyjne: Park Solankowy, Ogrody Zapachowe i Ogrody Papieskie, piaszczysta plaża nad stawem. Ważnym elementem uzdrowiska są niezwykle atrakcyjne, mające 300 metrów długości solankowe tężnie. „Solanki” Uzdrowisko Inowrocław 88-100 Inowrocław ul. Solankowa 77 www. solanki.pl tel. +48 519 517 650, e-mail: recepcja@solanki.pl tel. +48 519 338 591, e-mail: medicalspa@solanki.pl

WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE legen d a m apy 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Barcin Boniewo Brodnica Brzoza Brzozie Bydgoszcz Chełmce Chełmno Chełmża Chodecz Czernikowo Dębowa Łąka Dębowo Drążno Dulsk

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Gąsawa Gębice Gniewkowo Golub-Dobrzyń Grabkowo Grudziądz Grupa Inowrocław Jabłowo Pałuckie Janikowo Janowiec Wielkopolski

BYDGOSZCZ TORUŃ

INOWROCŁAW

– Miejsca pamięci listopada 1918 roku – Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego – Miejsca pamięci stycznia 1920 roku – Miejsca pamięci wojny polsko-bolszewickiej

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49.

Juncewo Kcynia Kikół Kłóbka Kołdrąb Koronowo Kowal Kruszwica Kwieciszewo Lipno Lisewo Kościelne Liszkowo Lubcz Łabiszyn Łęg-Witoszyn Mamlicz Mikorzyn Mogilno Mrocza Murowaniec Nakło nad Notecią Nawra Nieszawa

GRUDZIĄDZ

WŁOCŁAWEK

50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80.

Nowe Ostromecko Ostrowite Ostrowo Pakość Paterek Pęchowo Pieranie Rogowo Rojewo Rynarzewo Rzywno Sadłowo Samoklęski Duże Sarnowo Sępólno Krajeńskie Sławsk Wielki Solec Kujawski Strzelno Studzienki Szubin Świecie Świedziebnia Toruń Trąbin-Wieś Wąbrzeźno Włocławek Wylatowo Zamość Złotniki Kujawskie Żnin

Kierunek Kujawsko-Pomorskie