Stare Miasto

CHEŁMNO

Stare Miasto

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 roku Stare Miasto w Chełmnie zostało uznane za Pomnik historii, jak uzasadniono: „(…) ze względu na swoje wartości historyczne, urbanistyczno-architektoniczne, wartości materialne i niematerialne średniowiecznego miasta w pierwotnym układzie przestrzennym, którego dokument lokacyjny, jako prawo chełmińskie, stał się podstawą do założenia ponad 200 miast. Granice zespołu zabytkowego obejmują Stare Miasto i biegną wzdłuż linii murów obronnych, a na odcinkach, gdzie mury nie istnieją, granice wyznaczają ulice Podmurna i Stare Planty”.

Chełmno, ze swoją bogatą historią, unikalną architekturą i wyjątkowym układem urbanistycznym Starego Miasta, jest jednym z najpiękniejszych miast Polski, położonym malowniczo na dziewięciu nadwiślańskich wzgórzach. Symbolem miasta jest właśnie dominująca

Panorama Chełmna, rys. Ch.J. Harknocht, 1684 r.

Panorama miasta z rynkiem – widok z wieży kościoła farnego

CHEŁMNO ponad doliną Wisły przepiękna panorama, którą tworzą średniowieczne mury miejskie i wysoko wznoszące się wieże chełmińskich kościołów. Jest wyjątkowa, ponieważ można ją podziwiać ze wszystkich stron świata. Chełmno jest też jednym z nielicznych, a może jedynym miastem w Polsce, które nie tylko utrzymało dawną zabudowę i średniowieczny układ, ale również nie zostało skażone współczesną architekturą. Zachowało najcenniejszą wartość historyczną, jaką jest zupełnie unikatowy w swoim rozmachu XIII-wieczny układ urbanistyczny, oparty na siatce prostopadle przecinających się ulic, stanowiących klasyczny, szachownicowy plan średniowiecznego miasta otoczonego murami, z sześcioma gotyckimi kościołami i centralnie usytuowanym, największym w północnej Polsce rynkiem, którego ozdobą jest „perła architektury gotycko-renesansowej na Pomorzu”, chełmiński ratusz.

Chełmno nazywane jest też, z racji słynnych relikwii świętego Walentego, „miastem zakochanych” czy „miastem miłości”, a z powodu skali, urody i klasy zabytków także „małym Krakowem” lub „polskim Carcassonne”. Nie bez powodu nazywa się je również „wędrującym miastem”, bowiem zanim ostatecznie osadzono je w obecnym miejscu, mianem Chełmna określano jeszcze trzy inne, wcześniejsze

Kościół farny – relikwia św. Walentego

lokalizacje. W 2015 roku zostało zaliczone do polskiego Kanonu Miejsc Historycznych, jako jedyne poza Toruniem miasto w województwie kujawsko-pomorskim. Miłośnicy historii i gotyckiej architektury znajdą również Chełmno na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego oraz na szlaku Związku Miast Hanzeatyckich.

Chełmno odegrało ważną rolę w historii Polski i zakonu krzyżackiego, który planował tu stolicę swojego państwa, ale przede wszystkim było stolicą historycznej ziemi chełmińskiej. Historia Chełmna nie wzięła swego początku w miejscu, w którym miasto się obecnie znajduje. Z jego narodzinami związane jest wczesnośredniowieczne, piastowskie grodzisko powstałe w miejscu zwanym dzisiaj Górą Świętego Wawrzyńca, na obrzeżach niewielkiej wioski Kałdus. Chełmno (zwane wówczas Culmen) pełniło w tym czasie funkcję grodu kasztelańskiego. Do czasu translokacji stanowiło ważne centrum handlowe i religijne dla terenu całej ziemi chełmińskiej. W 1226 roku Konrad Mazowiecki zdecydował się sprowadzić na tutejsze ziemie zakon krzyżacki. Krzyżacy z mistrzem krajowym Hermanem Balkiem przybyli tu w 1230 roku i na uwolnienie ziemi chełmińskiej od Prusów potrzebowali jedynie dwóch lat. Wraz z pojawieniem się zakonu, nie po raz ostatni, zmieniono lokalizację Chełmna. Za swoją siedzibę Herman Balk obrał wzgórze, na terenie którego dziś znajduje się wieś Starogród, i tutaj pobudowano zamek, który w latach 1244–1454 służył za siedzibę komtura i krzyżackiego konwentu. Nie zamierzano odbudowywać zniszczonego piastowskiego grodu, a „przeniesiono” jedynie jego nazwę. Dokument lokacyjny dla Chełmna, który jednocześnie dotyczył Torunia (rzecz bez precedensu), wystawili 8 grudnia 1233 roku wielki mistrz Herman von Salza i mistrz krajowy pruski Herman Balk. Dokument ten nazywany jest „pierwotnym przywilejem chełmińskim”. Krzyżacy tworząc słynne prawo chełmińskie, wykorzystali elementy prawa magdeburskiego, węgierskiego i flamandzkiego.

CHEŁMNO

CHEŁMNO Jego mocą Chełmno było przewidziane jako miasto stołeczne (civitas metropolitana) dla całej prowincji, a w przyszłości całego państwa zakonnego. Translokacja miasta na obecne miejsce nastąpiła w połowie XIII wieku. Usytuowanie Chełmna na krawędzi doliny Wisły dawało mu w średniowieczu bardzo korzystne warunki obronne. Stare Miasto, zajmujące pokaźną powierzchnię 33,5 hektara, zawarte w obrębie murów obronnych, to przykład średniowiecznego układu urbanistycznego, powstałego na tzw. surowym korzeniu, to jest „na nowym miejscu według z góry wytyczonego w szczegółach planu”. Dla nowo wytyczonego miasta przyjęto szachownicowy układ ulic, przecinających się pod kątem prostym i dzielących miasto na cztery kwartały: Wielki, Mały, Franciszkański i Dominikański. Granice przestrzennego układu średniowiecznego miasta zamknięte zostały murami obronnymi, których przebieg dostosowano do topografii terenu, prowadząc je wzdłuż krawędzi wysoczyzn. Wewnątrz murów zaplanowany został regularny układ przestrzenny, oparty na krzyżujących się przy rynku dwóch podstawowych ciągach komunikacyjnych – obecnych ulicach Grudziądzkiej i Szkolnej oraz prostopadłych do nich ulicach Rybackiej i Toruńskiej, uzupełniony równoległymi do głównych kierunków ciągami ulic. Obowiązującą miarą przy wytyczaniu miasta stał się pręt chełmiński liczący 4,325 metra, który dzielił się na 7,5 łokcia po 58 centymetrów i 15 stóp po 29 centymetrów, 10 prętów stanowiło sznur. Wyznaczone ulice miały szerokość 2,5 pręta chełmińskiego, czyli około 11 metrów. W centrum miasta zaplanowano prostokątny rynek o wymiarach 111 × 156 metrów, z ratuszem. Niezwykle nowoczesny przywilej chełmiński, stanowiący swego rodzaju konstytucję, regulował wszystkie sfery życia społeczno-gospodarczego i politycznego miasta. Był fundamentem jego rozwoju, rozkwitu rzemiosła, handlu, architektury i sztuki, a także niezależności gospodarczej i sądowniczej. Dokument ów spłonął około 1244

Chełmno – ratusz, pręt chełmiński

roku, po czym 1 października 1251 roku zakon wydał nowy, tzw. odnowiony, przywilej chełmiński. Tym razem sporządzono dwa dokumenty, osobno dla Chełmna i Torunia. Odnowiony przywilej nazywał Chełmno „miastem głównym i godniejszym od pozostałych”. Na jego podstawie aż do XVIII wieku Chełmno było wzorcem prawnym do lokowania 225 polskich miast (między innymi Warszawy, Gdańska, Torunia czy Wadowic) oraz ponad 1364 wsi i osad.

Ostateczna lokalizacja Chełmna na obecnym miejscu oraz fakt, że w pierwotnych planach zakonu krzyżackiego miasto to było przeznaczone na stolicę państwa krzyżackiego, miały decydujący wpływ na skalę i rozmach, z jakim Chełmno zaplanowano. Na tak niewielkim obszarze powstały trzy duże świątynie: kościół parafialny, kościoły klasztorów żebraczych (franciszkanów i dominikanów), kościół Cysterek oraz mniejsze: Ducha Świętego i nieistniejący już kościół Świętego Jerzego. Budowę wymienionych kościołów rozpoczęto mniej więcej w tym samym czasie, pod koniec XIII wieku, i pomimo upływu 700 lat i trudnego losu niektórych z nich, świątynie te możemy dziś podziwiać w ich niezmienionym kształcie.

Od końca XIII wieku Chełmno zaczęło się szybko rozwijać jako ośrodek międzynarodowego handlu i rzemieślniczy, od około 1300 do

CHEŁMNO

CHEŁMNO 1433 roku było także członkiem Związku Hanzeatyckiego. Nie zdołało jednak zyskać tak dużego znaczenia jak Toruń. Już w 2. połowie XIV wieku Chełmno straciło swą rangę gospodarczą i okres największego rozwoju mijał. Pozostało w granicach polskich Prus Królewskich aż do I rozbioru, początkowo jako własność królewska, od 1505 roku przekazana biskupstwu chełmińskiemu. W okresie nowożytnym Chełmno nie odzyskało już swojego znaczenia gospodarczego, a w 1. połowie XVII wieku stan miasta określany był wręcz jako „żałosny”. Po I rozbiorze Polski Chełmno zostało włączone do zaboru pruskiego, co spowodowało między innymi nową organizację władz w mieście i stacjonowanie stałego garnizonu wojskowego. Początkowo król pruski Fryderyk II postanowił podnieść rangę miasta, aby konkurowało z pozostającym jeszcze w rękach polskich Toruniem. Zbudowano wówczas manufakturę, do której sprowadzono kolonistów, założono także szkołę kadetów dla synów szlachty z dawnych Prus Królewskich. W ciągu następnych 100 lat miasto stopniowo odradzało się gospodarczo, korzystając głównie z obsługi swego rolniczego zaplecza. Korzystnie na rozwój Chełmna wpłynęło umieszczenie w nim władz powiatowych, ciągłe rozbudowywanie garnizonu oraz rola ośrodka szkolnego. Klęska Niemiec w I wojnie światowej i ustalenia traktatu wersalskiego przyznały Chełmno Polsce. Czasy II Rzeczypospolitej nie zmieniły zasadniczo obrazu miasta, industrializacja nastąpiła dopiero w latach 60. XX wieku, co przyczyniło się do rozbudowy układu przestrzennego, nie wpływając jednak na stopień zachowania jego historycznej przestrzeni urbanistycznej, ograniczonej linią murów miejskich. Zdecydowana część nowej zabudowy zlokalizowana została poza wydzielonym zespołem staromiejskim.

Stare Miasto ujęte jest, ocalałym niemal w całości, unikalnym pod tym względem w skali europejskiej, średniowiecznym systemem obronnym, co niewątpliwie jest dla Chełmna powodem do

szczególnej dumy. Obwód murów obronnych założono na nieregularnym planie, dostosowanym do kształtu wzgórza, na którym usytuowano miasto. Pierścień obwarowań poprowadzono wzdłuż krawędzi wysoczyzny i nadwiślańskiej skarpy, wykorzystując doskonałe naturalne warunki obronne. W miejscach łatwiej dostępnych, od strony wschodniej i zachodniej, przekopano fosę. Mury zaczęto wznosić w 2. połowie XIII wieku, a w 1563 roku podwyższono je, zamurowując blanki. Okalają one chełmińską starówkę. Obecnie ich łączna długość wynosi 2270 metrów, co stanowi prawie 90 proc. ich pierwotnej długości. Mury umacniały kryte dachem baszty, było ich 25 lub 27, do dziś zachowały się 23. Chełmno posiadało także siedem bram wjazdowych, dla których los niestety nie był łaskawy. Już w XVIII stuleciu zdecydowano o ich rozebraniu, ocalały tylko dwie z nich: Grudziądzka i częściowo Merseburska, znajdująca się dziś w obrębie zespołu klasztornego, od której niegdyś rozpoczęto wytyczać następne elementy miasta, wyznaczać parcele pod budowę domów i kościołów. Brama Grudziądzka, znajdująca się u wylotu ulicy Grudziądzkiej (popularnie zwana Bramką, dawniej

Brama Grudziądzka

CHEŁMNO

CHEŁMNO Grubieńską), była główną bramą wjazdową do miasta, dziś jest jedyną zachowaną bramą miejską. Pierwotnie brama ta istniała jako wieża, do której po obu stronach przylegały mury obronne, w jej bocznych ścianach widać jeszcze ślady przejść na ganki strażnicze. Przed bramą znajdował się głęboki rów, a wjazd umożliwiał zwodzony most. Niegdyś mieściło się tutaj więzienie miejskie. W 1649 roku w miejscu przybudówki i zwodzonego mostu powstała renesansowa kaplica. Wieńczy ją manierystyczny, niderlandyzujący w formie szczyt. Na fasadzie w niszy znajduje się otoczona kultem rzeźba Matki Bożej Chełmińskiej (rekonstrukcja oryginału z XVII–XVIII wieku, zniszczonego w 1945 roku). Pierwotnie w kaplicy bramnej znajdował się też cudowny obraz Matki Bożej Chełmińskiej (Pietà Chełmińska), przeniesiony do kościoła farnego w 1649 roku. Z zachowanych baszt Prochowa, usytuowana w południowo-zachodnim fragmencie murów, początkowo była basztą odkrytą i pełniła rolę arsenału. W 2. połowie XV wieku zamurowano ją, podwyższono i pokryto dachem. Dziś znajduje się tam część zbiorów Muzeum Ziemi Chełmińskiej (głównie zbiory związane z najdawniejszymi dziejami Chełmna i okolic). Wieża (baszta) Dominikańska, wpięta w północno-wschodni odcinek obwarowań, wybudowana na koszt zakonu dominikańskiego, wykupiona została przez

Brama Panieńska

Dawny klasztor Cysterek, Wieża Mestwina – najstarszy budynek Chełmna i północne skrzydło klasztorne

miasto w 1307 roku. Obecnie jest siedzibą bractwa kurkowego. Usytuowana w południowej partii murów Baszta Panieńska, do końca XIX wieku była jedyną z „otwartych” miejskich baszt, przebudowano ją dopiero w XX wieku. W tej chwili swoją siedzibę mają tu rycerze z Zastępu Rycerskiego z Chełmna. W północno-zachodniej części miasta, w obrębie klasztoru benedyktyńskiego, usytuowana jest tzw. Wieża Mestwina (lub Mściwoja), jeszcze w średniowieczu włączona do kompleksu klasztornego, wtedy cysterek, później benedyktynek, obecnie sióstr miłosierdzia. Pochodzi ona z 2. połowy XIII wieku (nadbudowana została na przełomie XIII i XIV wieku) i jest najprawdopodobniej częścią dawnej rezydencji komtura z okresu panowania krzyżackiego. Jak wieść niesie, to najprawdopodobniej najstarszy obiekt Chełmna i od niego zaczęła się historia miasta. W latach 1860–1870 rozebrano dwa krótkie odcinki muru wzdłuż obecnej ulicy Stare Planty i części ulicy Podmurnej oraz pięć spośród siedmiu bram, zasypano także część fosy miejskiej, z wyjątkiem odcinka, na którym utworzono Nowe Planty.

CHEŁMNO

Aby poznać najcenniejsze i najbardziej charakterystyczne miejsca na chełmińskiej starówce, spacer warto rozpocząć od rynku, gdzie w jego zachodniej części jaśnieje wyjątkowej urody bryła gotycko-renesansowego ratusza. To na rynku skupiało się niegdyś życie chełmnian, tutaj handlowano, spotykano się, występni mieszkańcy przykuwani byli do pręgierza, a władze miasta miały tu swoją siedzibę. W północno-wschodniej części rynku znajdowały się parterowe kramy spełniające funkcje handlowe: chlebowe, mięsne i szewskie, zaś w południowo-wschodniej części: wartownia, pręgierz, trzy studnie i wieża ciśnień. Przy rynku mieściły się również domy kupieckie zwane pakuszami – Dom Angielski i Dwór Artura. Z biegiem lat wygląd rynku zmieniał się. Zniknęły gotyckie kamienice (pozostały po nich jedynie nieliczne ślady), zastąpiły je pobudowane w końcu XIX i na początku XX wieku. Na miejscu bud kramarskich postawiono wieżę ciśnień, którą rozebrano na początku XX wieku (obecna, autorstwa bydgoskiego budowniczego Heinricha Metzgera, usytuowana przy ulicy Dominikańskiej, pochodzi z 1899 roku).

Ratusz w Chełmnie, będący najważniejszym budynkiem placu, wzniesiono pod koniec XIII wieku. Pierwotnie był to niewielki, piętrowy budynek z dostawioną obok wieżą, jego mury

Mury miejskie, południowy odcinek

wtopione są w południową część obecnego budynku. Był to najstarszy ratusz na ziemi chełmińskiej, pełniący niejako „rolę wzorcową” dla innych budowli tego typu. Mieściły się w nim: waga miejska, sala rajców i reprezentacyjna sala na piętrze. W latach 1567–1572 ratusz został gruntownie rozbudowany, po powiększeniu znalazły się w nim: więzienie, sala sądowa, sklep i waga miejska. Wieżę wybudowano w latach 1584–1596, a w roku 1721 nakryto ją barokowym hełmem. Zegar, którego cyferblaty widoczne są z każdej strony wieży, wykonany został po 1589 roku przez zegarmistrza toruńskiego Georga Wilhelma. Przepiękna, późnorenesansowa oprawa elewacji z czterema portalami, formą architektonicznych zdobień, podziałów i detali przywołuje także echa włoskiego manieryzmu. Ostatnią dużą rozbudowę przeprowadzono w latach 1884–1887, kiedy to według projektu T.W. Hermanna nadbudowano budynek o kolejne piętro, a szczególną jego ozdobą stała się niezwykła, wysoka attyka. W ścianę południową wmurowana jest tablica z 1674 roku, upamiętniająca biskupa chełmińskiego Andrzeja Olszowskiego, a na ścianie zachodniej zamontowano wyjątkowy zabytek: średniowieczny wzorzec pręta chełmińskiego, który służył do wymierzania działek w Chełmnie i był podstawową jednostką miary w miastach lokowanych na prawie chełmińskim. Zanim przeniesiono go na ratusz, do 1884 roku był on umieszczony na zewnętrznej ścianie prezbiterium kościoła farnego. Ratusz aż do 1975 roku pełnił rolę siedziby władz miejskich, zaś od 1983 roku w budynku znajduje się Muzeum Ziemi Chełmińskiej i Chełmińska Informacja Turystyczna. Wewnątrz jest kilka reprezentacyjnych, zdobionych bogato sztukateriami i freskami sal, gdzie muzeum prezentuje wystawy stałe i czasowe, głównie dotyczące historii i dziedzictwa kulturowego dawnego Chełmna, a także organizuje koncerty i obchody uroczystości państwowych. W pierzei rynkowej jedynie tzw. kamienica Cywińskich w narożu z ulicą Rycerską 2 zachowała

CHEŁMNO

CHEŁMNO Kamienica Cywińskich przy rynku, fragment renesansowego portalu z inskrypcją z 1570 r.

ślady dawnej świetności. W przebudowanej i uproszczonej fasadzie z XIX wieku widocznym śladem jej renesansowego rodowodu jest fragment zwieńczenia portalu z 1570 roku, fundacji Melchiora Cywińskiego, właściciela kamienicy, z płaskorzeźbą Zwiastowania, inskrypcją oraz dwoma gmerkami po bokach.

W ramach szeroko zakrojonych prac konserwatorsko-remontowych miasta w ostatnich latach objęto pracami szereg zabytkowych budynków; od 2007 roku rozpoczęto także prace rewitalizacyjne na rynku, gdzie wymieniono nawierzchnie placu oraz chodników i wzniesiono nowoczesną w formie fontannę. We wrześniu 2018 roku, w 100-lecie odzyskania niepodległości, odsłonięto, usytuowany przy północnym narożu rynku, konny pomnik Ułana, upamiętniający obecność w Chełmnie kawalerzystów 8. Pułku Strzelców Konnych, autorstwa rzeźbiarza Zbigniewa Mikielewicza.

Teraz warto przyjrzeć się bliżej innym budowlom, które uczyniły Chełmno tak wyjątkowym miejscem. Stojąc na płycie rynku, nie sposób pominąć widocznego na południu, u zbiegu ulic Toruńskiej i Szkolnej, masywu wieży i bryły kościoła farnego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Wcześniej na jego miejscu stał kościół drewniany, który rozebrano w chwili wzniesienia murowanego prezbiterium.

CHEŁMNO

Kościół farny p.w. Wniebowzięcia NMP, wieża kościoła

Budowa kościoła przebiegała w dwóch fazach w latach 1280–1320. Fara to jedna z największych budowli sakralnych państwa krzyżackiego, jak również wzór dla innych nowo budowanych kościołów na ziemi chełmińskiej. Kościół jest jedyną ściśle orientowaną budowlą sakralną w mieście. Składa się z prosto zamkniętego prezbiterium i trójnawowego, halowego korpusu. Charakterystyczną cechą świątyni jest asymetryczna, dwuwieżowa fasada, prawa wieża jest znacznie niższa. Najprawdopodobniej wieży nie ukończono z powodu pożaru, zawalenia się i braku pieniędzy na kontynuowanie budowy. W XIV wieku dobudowano do kościoła kaplicę Bożego Ciała, a w 1560 roku kaplicę Matki Bożej Bolesnej Chełmińskiej. Wystrój kościoła jest niezwykły. Filary w nawie głównej ozdobione są

Kościół farny p.w. Wniebowzięcia NMP, widok od wschodu

wykonanymi w XIV wieku rzeźbami apostołów, wyjątkowe są też dekoracyjne zworniki sklepieniowe. Na ścianie nawy północnej zachowały się fragmenty polichromii z XV wieku z przedstawieniem świętego Krzysztofa. Jest tam też wmurowana płyta nagrobna z 1319 roku, przedstawiająca jednego z mieszczan chełmińskich, Lamberta Longusa, a zdobi ją sentencja: „Wy co się teraz obawiacie, pamiętajcie proszę, czym jestem, czym wy będziecie, byłem kiedyś tym, czym wy jesteście”. W nawie południowej znajdziemy gotlandzką kropielnicę z XIV wieku, a przy

Wnętrze kościoła farnego, widok na nawę główną od kruchty

Kościół farny p.w. Wniebowzięcia NMP, meluzyna w kształcie głowy jelenia

jednym z filarów ołtarz, który ostatnio rozsławia Chełmno, z relikwiarzem ze szczątkami świętego Walentego. Ołtarz główny pochodzi z 1710 roku, zachowały się też epitafia z XVI i XVII wieku, w jednym z nich, z 1707 roku, widzimy portret trumienny Marcina Koseckiego. W pobliżu wejścia zawieszona jest meluzyna, świecznik w kształcie głowy jelenia. Jego ciekawą cechą jest to, że zawieszony na konopnej linie, reaguje na wilgotność powietrza, przez co wykorzystywany jest jako barometr, zwracając się ku ołtarzowi, wskazuje dobrą pogodę, odwracając głowę w kierunku portalu, zapowiada deszcze.

Następna z trzech największych świątyń w Chełmnie znajduje się na zachód od rynku, w bloku między ulicami Biskupią, Klasztorną, Dominikańską i Franciszkańską. To pofranciszkański kościół pod wezwaniem Świętego Jakuba Starszego i Świętego Mikołaja, obecnie filialny. Zakon franciszkanów sprowadzono do miasta w roku 1255, zaś w 1326 roku rozpoczęto budowę obecnego kościoła (na miejscu poprzedniego). Budowa prowadzona była wieloetapowo i trwała niemal 100 lat. Kościół wraz z przylegającym do niego klasztorem działał do 1806 roku, tzn. aż do kasaty zakonu przez władze pruskie. Zabudowania klasztorne rozebrano, a od roku 1859 świątynia pełniła rolę kościoła

CHEŁMNO

Kościół pofranciszkański p.w. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja

gimnazjalnego dla gimnazjum, które wybudowano w miejscu dawnego klasztoru. Kościół jest budowlą o układzie halowym z prosto zakończonym prezbiterium. Charakterystycznym elementem budowy jest smukła, ośmioboczna dzwonnica o wysokości prawie 55 metrów. Do dziś w jego wnętrzu nie zachowało się wiele z jego dawnego, bogatego wyposażenia, które po kasacie zakonu przeniesiono do kościołów Chełmna, Chełmży, Kwidzyna i innych. W pobliskim kościele klasztornym Świętych Janów znajdują się między innymi relikwie świętych czy niezwykła figura Chrystusa w Grobie z XIV wieku (rzeźba ma ruchome ramiona!). Obecne wyposażenie kościoła oraz dekoracja ścian i sklepień pochodzi z lat 1908–1910, w oknie prezbiterium zachowany jest neogotycki witraż fundacji dyrektora gimnazjum Wojciecha Łożyńskiego z 1867 roku. Najciekawszym zaś zachowanym elementem gotyckiego wystroju architektonicznego kościoła są niezwykłe zworniki sklepienne.

Kolejnym wyjątkowym zabytkiem chełmińskiej architektury jest dawny cystersko-benedyktyński zespół klasztorny z kościołem Świętego Jana Ewangelisty i Świętego Jana Chrzciciela, położony w północno-zachodniej części Starego

Miasta przy ulicach: Dominikańskiej, Klasztornej i Biskupiej. Klasztor, dzięki swemu położeniu, jest jednym z ważniejszych elementów malowniczej panoramy Chełmna, a bryła kościoła od strony Wisły wręcz oczarowuje. Powstanie klasztoru należy wiązać ze sprowadzeniem w roku 1261 do Chełmna zakonu cysterek, które budowały tutaj od połowy XIII do początku XIV wieku klasztor, włączając weń pozostałość po nieukończonym zamku krzyżackim, tzw. Wieżę Mestwina. W XV wieku klasztor zmienił regułę na benedyktyńską. Pod wpływem reformacji konwent przeszedł głęboki kryzys, zażegnany dzięki działalności (od 1579 roku) przełożonej klasztoru, ksieni Magdaleny Mortęskiej. Dzięki niej klasztor stał się centrum tzw. reformy chełmińskiej, promieniującej na konwenty w całej Polsce, a sam został gruntownie przebudowany. Przed 1598 rokiem powstała przy prezbiterium kościoła klasztornego kaplica Świętej Marii Magdaleny, do niej dobudowano w 1603 roku kolejne kaplice: Świętego Benedykta i Świętej Anny wraz z kryptami

Kościół pofranciszkański, nawa główna

CHEŁMNO

CHEŁMNO

Dawny zespół klasztorny cystersko-benedyktyński – kościół Świętych Janów. Widok od zachodu

CHEŁMNO

CHEŁMNO grobowymi oraz podwyższono wieżę. W 1619 roku Mortęska ufundowała niezwykły w formie, manierystyczny, piaskowcowy portal przy wejściu południowym, wykonany przez warsztat gdański. W 1822 roku klasztor przejęły siostry miłosierdzia, które prowadziły tu szkołę i przekształciły klasztor w duchu neogotyckim. Obok przebudowy wielu partii na potrzeby nowego zgromadzenia, na miejscu starszego wzniesiono w latach 1897–1899, wzdłuż ulicy, neogotyckie skrzydło południowe z charakterystyczną, wysoką wieżą. Kościół klasztorny budowano zaś w wielu etapach od 1280 do 1330 roku. Jest to budowla jednonawowa z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium i wysokim szczytem od zachodu zwieńczonym XVII-wieczną wieżyczką. Wnętrze tego kościoła posiada ciekawą strukturę, składa się z dwu kondygnacji – dolna, nakryta sklepieniem krzyżowym wspartym na dwóch filarach, przeznaczona jest dla osób świeckich, górna (empora), przykryta sklepieniem gwiaździstym, dostępna jest dla mniszek. Nieduże wnętrze jest bogato zdobione i posiada wiele ciekawych elementów wyposażenia. Przed połową XIV wieku powstały zworniki sklepienne, a w połowie wieku malowidła ścienne na emporze zakonnej – z cyklem starotestamentowej Pieśni nad pieśniami. Ołtarz główny i dwa boczne w prezbiterium świadczą

Dawny zespół klasztorny – kościół pocysterski p.w. śś. Janów, rzeźba „Chrystus w Grobie”

Kościół podominikański p.w. śś. Piotra i Pawła

o bujnym rozwoju snycerki chełmińskiej w początkach XVIII wieku, dwa dalsze ołtarze wykonano w połowie XVIII wieku. Na ołtarzu Świętego Wincentego spoczęły relikwie błogosławionego Jana Łobdowczyka, przeniesione z kościoła Franciszkanów. Stamtąd pochodzi też, niegdyś otaczany kultem, obraz świętego Antoniego. Płyta nagrobna mieszczanina Arnolda Lischorena, zmarłego w 1275 roku, przywieziona z Flandrii, jest jednym z najstarszych zabytków rzeźby na Pomorzu. Zachowały się ponadto manierystyczne stalle z 1595 roku, intarsjowana ambona (z lat 1596–1597) i kamienne epitafium zakonne (z 1599 roku). Na terenie zespołu klasztornego, obok najstarszej budowli Chełmna, Wieży Mestwina, możemy obejrzeć drugą z ocalałych w mieście bram – Merseburską. Swoją funkcję przestała jednak pełnić już dawno temu i została zamurowana. Zwiedzając klasztor, należy koniecznie odwiedzić park, niezwykle zadbany i wzorcowo urządzony, znajdujący się na skraju

CHEŁMNO

CHEŁMNO

Kościół podominikański p.w. śś. Piotra i Pawła, prezbiterium

wysoczyzny, co sprawia, że można stąd podziwiać rozległą, niezwykłą panoramę doliny Wisły. Podominikański kościół pod wezwaniem Świętego Piotra i Świętego Pawła z charakterystycznym szczytem, który najlepiej oglądać od ulicy Dominikańskiej, a jego bryłę wracając ze spaceru nad Wisłą, położony jest w północno-wschodniej części starówki, przy ulicach Wodnej i Kościelnej. Dominikanie przybyli do Chełmna w 1233 roku, więc w roku lokacji, a kościół zaczęli wznosić w 4. ćwierci XIII wieku od prezbiterium. Tutejszy klasztor zorganizował pierwszy polski dominikanin, święty Jacek Odrowąż. Budowa ciągnęła się jednak przez niemal 100 lat, niesymetryczny korpus o pierwotnie dwunawowej hali wzniesiono w połowie XIV wieku. W 3. ćwierci XIV wieku dobudowano kolejną nawę i z tego okresu pochodzi ów dekoracyjny zachodni szczyt kościoła, dzielony gęsto ustawionymi pod kątem lizenami. W XVII wieku podwyższono ściany nawy głównej, przekształcając świątynię na układ bazylikowy. W roku 1829 dokonano

kasacji klasztoru, a kościół przekazany został gminie ewangelickiej, która zaadaptowała go dla swoich celów w 1841 roku. Z zewnątrz kościół zachował cechy gotyckie, wnętrze jest mocno „zbarokizowane”. Zachowane w pierwotnej postaci prezbiterium jest trójprzęsłowe, zamknięte pięciobocznie, nakryte krzyżowo-żebrowym sklepieniem, w przęśle środkowym z czteroramienną gwiazdą w zworniku. Jego wnętrza kryją piękny późnobarokowy ołtarz główny z XVIII wieku, drewniane, rokokowe stalle w prezbiterium i rokokową ambonę przy filarze w nawie głównej z czterema puttami – personifikacjami kontynentów – na baldachimie. W podłodze prezbiterium znajduje się płyta nagrobna, jeden z najstarszych tego typu zabytków na ziemi

CHEŁMNO

chełmińskiej, przedstawiająca pierwszego biskupa chełmińskiego, wybitnego dominikanina Heidenryka, zmarłego w 1263 roku.

Następny z listy gotyckich budowli miasta kościół, pod wezwaniem Ducha Świętego, usytuowany jest w południowej części starówki, przy obecnej ulicy Toruńskiej. Wzniesiony został

DULSK

Kościół p.w. Ducha Świętego

nieopodal murów i bramy wjazdowej do miasta w latach 1280–1290. Na początku XIV wieku dobudowano do niego wieżę. Od początku swego istnienia do XIX wieku pełnił rolę kościoła przyszpitalnego, bowiem wraz z leżącym obok szpitalem tworzył swoisty, integralny kompleks. W 1828 roku, wraz z rozebraniem starych zabudowań szpitalnych, również kościół Ducha Świętego przestał służyć celom liturgicznym. Był zamieniony między innymi na skład wojskowy. Kościół jest budowlą salową, poprzedzoną od zachodu wieżą z korpusem przykrytym dachem dwuspadowym, wewnątrz sklepiony drewnianą kolebką. We wnętrzu zachowane są gotyckie polichromie, te starsze, z XIV wieku, przedstawiają niezidentyfikowaną postać męską, prawdopodobnie świętego Krzysztofa, nieco późniejsze, z XV wieku, ukazują sceny Nawiedzenia oraz Ostatniej Wieczerzy, a także świętą Marię Magdalenę unoszoną przez anioły. Do niedawna można było obejrzeć pod sklepieniem kościoła chełmińskie sztandary, ostatnio przeniesione do Muzeum Ziemi Chełmińskiej.

Próby przywrócenia świątyni do życia podjęła się chełmińska Chorągiew Ziemi Chełmińskiej.

Między kościołem Ducha Świętego a Basztą Prochową, tuż przy południowo-zachodnim odcinku średniowiecznych murów, znajduje się kościół pod wezwaniem Świętego Marcina, przez niektórych nazywany kaplicą, będący najmniejszym i najmłodszym gotyckim obiektem tego typu w mieście. Został wybudowany zapewne około połowy XIV wieku, zaś wnętrze przekształcono w XVII i XIX wieku. Pełnił funkcje pomocnicze dla kościoła farnego. Od XIX wieku kaplica używana była przez pewien czas przez uczniów pobliskiego gimnazjum, potem spotykali się tu członkowie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Jest to kościół salowy nakryty drewnianym, płaskim stropem. Elewację frontową zdobią ostrołukowy, okazały portal i efektowny szczyt, zaś w nadstawie widzimy chorągiew z herbem Wieniawa i nieczytelną datą (16…) z literą „L”. We wnętrzu zachowane są ślady malatury gotyckiej o motywach roślinnych, zapewne z XV lub XVI wieku. Po pracach konserwatorskich i kompleksowym remoncie kościół-kaplica został przeznaczony na bibliotekę i multitekę.

Dawna kaplica p.w. św. Marcina, obecnie biblioteka

CHEŁMNO

CHEŁMNO

Baszta Prochowa

Najmłodszym kościołem na chełmińskim Starym Mieście jest kościół garnizonowy pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej położony przy ulicy Świętego Ducha, między kasynem wojskowym a biblioteką publiczną. Wzniesiony został w neoromańskiej, charakterystycznej dla swych czasów stylistyce, w latach 1874–1875, i przeznaczony był dla garnizonu pruskiego. Po odzyskaniu niepodległości aż do dziś zachował związek ze swoim pierwotnym przeznaczeniem. Mimo różnych czasów powstawania, jego ceglana, jednowieżowa, harmonijna architektura w zadziwiający sposób koresponduje ze znacznie starszymi, budowanymi przed setkami lat obiektami sakralnymi, które tak zaważyły na charakterze chełmińskiej starówki.

Wśród innych ciekawych budynków największe zainteresowanie budzi najefektowniejszy dom mieszkalny Chełmna przy ulicy Grudziądzkiej 36, o czytelnych jeszcze cechach barokowych, ale wzniesiony na murach kamienicy gotyckiej

z przełomu XV i XVI wieku. Do kamienic, które zawierają w sobie ślady gotyckie, należą także domy przy Rynku 5/6 i 21 oraz przy ulicy Grudziądzkiej 8. Interesującą historię ma dawna Akademia Chełmińska przy ulicy Szkolnej 6, powołana jeszcze w 1386 roku staraniem Krzyżaków, na podstawie przywileju papieża Urbana VI jako filia Akademii Bolońskiej. Działalność rozpoczęła jednak dopiero w 1473 roku i to nie jako uniwersytet, lecz schola particularis (szkoła średnia), prowadzona przez Braci Wspólnego Życia, sprowadzonych do Chełmna z Niderlandów. Akademia została zamknięta w 1539 roku. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu niektórzy historycy uważali, że w tej szkole nauki pobierał Mikołaj Kopernik. Zachowany budynek pochodzi z okresu baroku, ale nie ma widocznych cech stylowych. Był wielokrotnie przebudowywany, a w 1. połowie XIX wieku nawet obniżony o jedną kondygnację. Warte odwiedzin i wytchnienia po zwiedzeniu zabytków Chełmna są z pewnością chełmińskie planty. „Stare Planty” to najstarszy park chełmiński, założony w 1825 roku z inicjatywy ówczesnego burmistrza miasta, Ludwika Halmhubera.

Kościół garnizonowy

CHEŁMNO

Nowe Planty

Ławeczka zakochanych na plantach

Zajmuje powierzchnię 3,64 hektara, a położony jest tuż za północnym fragmentem murów miejskich. W 1835 roku, w miejscu fosy przed wschodnim odcinkiem murów, utworzono „Nowe Planty”. Jest to bardzo urozmaicony teren, rozciągający się na różnych poziomach terasowych i ozdobiony dywanami kwiatowymi. Tutaj również znajduje się kapliczka „przy studzience”, zbudowana na miejscu źródełka, z którego woda, według legendy, miała uzdrowić niewidome dziecko. Należy przy okazji wspomnieć o rzeźbach w przestrzeni miejskiej Chełmna. Obok wspomnianego ułana na rynku, w 1984 roku, tuż przy Bramie Grudziądzkiej, w parku Pamięci i Tolerancji wystawiono pomnik słynnego chirurga, doktora Ludwika Rydygiera, syna ziemi chełmińskiej, który uczył się w miejscowym gimnazjum i zdawał tu maturę, zasłynął też wykonaniem właśnie w Chełmnie pierwszej na świecie, niezwykle skomplikowanej operacji żołądka. Z kolei przy Baszcie Panieńskiej, pod murami miejskimi w 2019 roku odsłonięto pomnik – obelisk poświęcony stacjonującemu w Chełmnie w latach 1923–1939 66. Kaszubskiemu Pułkowi Piechoty. Zwiedzając chełmińskie kościoły, warto wejść krętymi schodami na 60-metrową wieżę kościoła farnego, z której rozciąga się widok na całe miasto i okolicę, na terenie zespołu klasztornego zobaczyć kryptę ksieni benedyktynek Magdaleny Mortęskiej, skarbiec czy też podziemia klasztorne, a w kościele Ducha Świętego obejrzeć kopie zbroi rycerskich. Godne zobaczenia są bogate zasoby Muzeum Ziemi Chełmińskiej w ratuszu czy zbiory archeologiczno-etnograficzne w Baszcie Prochowej oraz efektowny Park Miniatur Zamków Krzyżackich nad Jeziorem Starogrodzkim. Warto także odwiedzić cykliczny, tworzący niepowtarzalną atmosferę „Jarmark Jaszczurczy”, gdzie można podziwiać różne dziedziny twórczości ludowej wraz z prezentacjami rzemiosła średniowiecznego, zabaw plebejskich i występami zespołów folklorystycznych, oraz Osadę Rycerską, gdzie grupy rekonstrukcyjne, nawiązujące

CHEŁMNO

CHEŁMNO do średniowiecznych tradycji miasta, organizują pokazy i turnieje rycerskie. Spacerując po chełmińskiej starówce, warto zatrzymać się na chwilę, przysiąść na ławeczkach dla zakochanych, posmakować bułeczek z lubczykiem czy też innych specjałów walentynkowych i poczuć magiczny urok tego średniowiecznego miasta. I trudno nie zgodzić się z tym, co mówią i piszą jego dumni mieszkańcy: „Takiego gotyku jak w Chełmnie nie ma nikt” i dlatego „Zobacz, Zapamiętaj i Zakochaj się!”. Bo nie bez powodu od 2002 roku obchodzony jest hucznie właśnie tutaj, 14 lutego, Dzień Świętego Walentego, czyli „Walentynki Chełmińskie”, przyciągające tłumnie gości i turystów z całej Polski. Piotr Winter

Pomnik Ułana na rynku chełmińskim

Chełmno, Miasto Miłości... Widok ul. Grudziądzkiej