Toruń Stare i Nowe Miasto

TORUŃ

Stare i Nowe Miasto

Stare i Nowe Miasto wraz z terenem dawnego zamku krzyżackiego w Toruniu uznane zostały za Pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 8 września 1994 roku. Trzy lata później, 4 grudnia 1997 roku, w Neapolu, zespół staromiejski Torunia wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Fakty te były i są świadectwem uznania krajowej i międzynarodowej rangi toruńskich zabytków. Strefa wyróżnionej w dwójnasób zabudowy miejskiej zamknięta jest aleją Jana Pawła II, Wałami Generała Władysława Sikorskiego oraz ulicami Leona Szumana, Wolą Zamkową i Bulwarem Filadelfijskim.

Zachwyt nad tym miastem trwa od średniowiecza. „Toruń – jak napisał Jan Długosz – ozdobnymi budowlami i pokryciem z ceglanych dachówek tak cudnie jaśnieje, że niewiele miast może mu dorównać pięknością i wspaniałością”. Uroda toruńskiej starówki przetrwała wieki, przeto w plebiscycie „Rzeczpospolitej” z 2007 roku została ona uznana za jeden z siedmiu cudów Polski. Sukces odniósł też toruński Rynek Staromiejski, który razem z tamtejszym ratuszem zajął trzecie miejsce w plebiscycie „National Geographic Polska” na 30 najpiękniejszych miejsc na świecie. Z kolei cały średniowieczny Toruń został zaliczony przez nowojorski portal The Huffington do dziesięciu najciekawszych miejsc w Europie, jakie warto odwiedzić.

Wszystko zaczęło się w XIII stuleciu, wraz z przybyciem w 1228 roku na pogranicze ziemi chełmińskiej i Kujaw (obie te krainy wchodziły wówczas w skład Mazowsza) dwóch pierwszych

NOWE JANKOWICE

braci rycerskiego Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanego krzyżackim – od czarnych krzyży na białych chorągwiach, tunikach i płaszczach. Do walki z dokuczliwymi najazdami plemion pruskich wezwał Krzyżaków książę mazowiecki Konrad. Pierwsi bracia osiedli w gródku o nazwie Vogelsang (Ptasi śpiew), który zbudowali na lewym, kujawskim brzegu Wisły, być może na obszarze dzisiejszych osiedli toruńskich Rudak albo Stawki. Czekali w nim na przybycie posiłków, a gdy te nadciągnęły w 1230 roku, z grodu w Nieszawie (dzisiejszej Małej Nieszawce), darowanego wtedy Krzyżakom przez księcia Konrada, przeprawili się przez Wisłę na chełmiński brzeg tej rzeki. Zbudowali tam umocnienie w typie drewniano-ziemnego grodu,

nazwane Toruniem, od słowiańskiej tarniny albo krzyżackiego zamku w Ziemi Świętej o nazwie Toron. Z tego Torunia, później i obecnie Starego Torunia, rozpoczęli skuteczny podbój opanowanej przez Prusów ziemi chełmińskiej oraz terytoriów rdzennie pruskich.

W 1233 roku wielki mistrz krzyżacki Herman von Salza założył pod toruńską warownią samorządowe miasto, które miało się rządzić prawem chełmińskim. Ośrodek ten leżał wszakże w strefie zalewowej, narażonej na częste wylewy Wisły, przeto w 1236 roku został przeniesiony w górę rzeki, około 10 kilometrów na wschód, na obecnie zajmowane miejsce. Przeniesione miasto rozplanowano między Wisłą a obecnymi ulicami Szeroką i Różaną, z placem, na którym później wzniesiono kościół parafialny

Wschodnia pierzeja Rynku Staromiejskiego

pod wezwaniem dwóch świętych Janów: Chrzciciela i Ewangelisty. Napływ osadników, w tym wielu kupców, spowodował rozszerzenie miasta o część północną, gdzie w 1251 roku wytyczono obecny Rynek Staromiejski. Wtedy też, około 1250 roku, przy wschodniej krawędzi miasta rozpoczęto budowę murowanego zamku krzyżackiego, w którym osadzono zakonny konwent z komturem na czele. Wkrótce, w 1264 roku, na wschodnim obrzeżu zamku i miasta Krzyżacy założyli rzemieślnicze Nowe Miasto Toruń, wskutek czego położone obok miasto kupieckie z 1233 roku zwać zaczęto Starym Miastem. Później na przedpolu obu miast toruńskich rozwijać się zaczęły ogrodowo-rolnicze przedmieścia: Chełmińskie i Rybaki przed Starym Miastem, a Świętej Katarzyny przed Nowym.

Kwitł handel i wszelkie rzemiosła, rósł dobrobyt, toteż był Toruń przez dziesiątki lat wielkim placem budowy. W ciągu XIII i XIV stulecia w obu miastach toruńskich pojawiły się liczne murowane obiekty sakralne i świeckie. Były to parafialne świątynie: Świętych Janów, Świętego Jakuba i filialny Świętej Katarzyny,

klasztorne: Najświętszej Marii Panny, Świętego Mikołaja i Świętego Krzyża, szpitalne: Świętego Ducha, Świętych Piotra i Pawła, Świętego Jerzego oraz Świętej Marii Magdaleny (przy szpitalu Świętego Wawrzyńca), klasztory: Franciszkanów, Dominikanów i Benedyktynek, liczne domy beginek, ratusze Starego i Nowego Miasta, okazałe kamienice, wreszcie miejskie mury obronne, wzmocnione bramami, wieżami i basztami. Niemal wszystko z cegły oraz muru pruskiego w obowiązującym wówczas stylu gotyckim. Powstało tego tyle, że mimo późniejszych ubytków i przebudów nadal stanowi niezwykle wartościowy zespół budowli z wieków średnich. Oprócz obiektów architektury uwagę przykuwają także zabytki zgromadzone w toruńskich świątyniach i muzeach w postaci średniowiecznych rzeźb, obrazów, malowideł ściennych, witraży i wyrobów rzemiosła. Nie ma nawet cienia przesady w ukutym przed laty miejskim haśle promocyjnym „Gotyk na dotyk”, zastąpionym później nawiązującym do Kopernika hasłem „Toruń porusza”.

Rynek Nowomiejski z kościołem p.w. św. Jakuba

TORUŃ

TORUŃ

Malowidła gotyckie w kościele p.w. św. Jakuba

Wiek XIV był złotym wiekiem w dziejach miasta, które wyrosło w tym czasie na czołowy ośrodek handlowy Prus krzyżackich, skutecznie rywalizujący z portowym Gdańskiem. Stare Miasto Toruń od końca XIII stulecia należało do Hanzy, związku handlowego kupców i miast niemieckich. W roku 1403 miasto to otrzymało z rąk wielkiego mistrza Konrada von Jungingena częściowe prawo składu na towary przywożone z pobliskiego Królestwa Polskiego. Po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem mieszczanie złożyli hołd wierności królowi polskiemu Władysławowi Jagielle, lecz 1 lutego 1411 roku, w wyniku krzyżacko-polsko-litewskiego I pokoju toruńskiego, Toruń wrócił pod władzę Krzyżaków.

W roku 1440 zawiązano w Kwidzynie antykrzyżacki Związek Pruski, który 14 lat później doprowadził do wybuchu powstania przeciwko władzy zakonnej, a hasło do niego dano w Toruniu, opanowując w lutym 1454 roku tutejszy zamek krzyżacki, wyburzony w następnych miesiącach. Następstwem tego sukcesu było połączenie w jeden organizm miejski dwóch oddzielnych dotąd miast toruńskich (8 marca 1454). Bunt

Pofranciszkański kościół Mariacki

krzyżackich poddanych rychło wsparło zbrojnie Królestwo Polskie, co rozpętało trzynastoletnią wojnę polsko-krzyżacką (1454–1466), zakończoną II pokojem toruńskim (19 października

Barokowy pałac Dąmbskich z 1693 r. przy ul. Żeglarskiej 8

Rynek Staromiejski z ulicami przyległymi w widoku z wieży katedry

1466). W jego wyniku Toruń wraz z całą ziemią chełmińską, Pomorzem Wschodnim, częścią Powiśla i Warmią, terytoriami tworzącymi Prusy Królewskie, znalazł się w granicach Polski.

Jest faktem, że odtąd przestał się rozwijać, przegrywając rywalizację o miano głównej metropolii pruskiej najpierw z Gdańskiem, a później (w XVI wieku) także z książęcym Królewcem. W strefie staromiejskiej nie wznoszono

już monumentalnych obiektów, lecz stawiano pomniejsze bądź przebudowywano istniejące w modnych kolejno stylach: renesansowym, manierystycznym i barokowym. Z kolei wiek XIX i początek XX, kiedy Toruń przynależał (od 1793 do 1920 roku, z przerwą na czasy Księstwa Warszawskiego w latach 1807–1815) kolejno do Królestwa Prus i Cesarstwa Niemieckiego, przyniósł budowę gmachów publicznych w stylach

TORUŃ historycznych (neoromanizm, neogotyk, neoklasycyzm) oraz przebudowę wielu kamienic średniowiecznych w nurcie historyzmu inspirowanego renesansem, manieryzmem, barokiem albo klasycyzmem. Ważne dla rozwoju miasta były lata 1920–1939, gdy Toruń był stolicą międzywojennego województwa pomorskiego.

Sercem Torunia był i jest Rynek Staromiejski. Wyznaczony został w latach 1252–1259 w kształcie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 105 × 109 metrów. Pełnił rolę placu targowego, był miejscem organizowania wszelkich uroczystości i imprez okolicznościowych, a także miejscem straceń oraz wymierzania kar przy stojącym na nim pręgierzu.

Pośrodku rynku wznosi się gotycki ratusz staromiejski o charakterystycznej sylwetce rozpoznawalnej w panoramie miasta. Jest to główna budowla toruńskiego Starego Miasta, powstająca etapami od XIII stulecia, kiedy to wzniesiono dwa równoległe, wydłużone budynki. W zachodnim, piętrowym, mieściły się sukiennice, a we wschodnim – kramy i ławy chlebowe. Do wschodniego przylegała od południa wieża, nadbudowana o dwie kondygnacje w 1385 roku i zachowana w tej formie do dziś. Ściany szczytowe obu budynków były połączone murami kurtynowymi, co tworzyło razem czworobok zabudowy. W latach 1391–1399 mistrz Andrzej dokonał rozbudowy obiektu na podstawie przywileju wielkiego mistrza Konrada von Wallenrode. Powstała piętrowa, czteroskrzydłowa budowla gotycka o wymiarach 44 × 52 metry, z wewnętrznym dziedzińcem, wywołująca skojarzenie z krzyżackim zamkiem konwentualnym. W budowli tej połączono funkcje administracyjne, handlowe i sądownicze, co było wyjątkowym rozwiązaniem w ówczesnej Europie.

W latach 1602–1605 dokonano manierystycznej przebudowy ratusza, podwyższając go o jedno piętro i nie zacierając przy tym gotyckiego charakteru budowli. Na narożach osadzono dwukondygnacyjne wieżyczki, a na poddaszu

Ratusz staromiejski

– pośrodku każdego ze skrzydeł – wymurowano ozdobne szczyty. Oblężenie Torunia przez wojska szwedzkie w 1703 roku skutkowało pożarem ratusza, lecz dopiero w latach 1722–1737 dokonano jego odbudowy. Dodatkowo pośrodku zachodniego skrzydła dobudowano późnobarokowy ryzalit, przebudowany w 1869 roku na neogotycki.

W ratuszu mieści się obecnie główny oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu, z galerią sztuki gotyckiej (rzeźba, malarstwo, witraże), wystawą rzemiosła artystycznego z XIII–XVIII wieku, bogatym działem numizmatycznym, galerią portretu mieszczańskiego, pocztem królów polskich, galerią malarstwa polskiego z XVIII–XX wieku oraz wystawą sztuki złotniczej wraz ze słynnym skarbem ze Skrwilna.

Przed ratuszem, na wyniosłym cokole, wznosi się pomnik najsłynniejszego torunianina, Mikołaja Kopernika, odlany z brązu według projektu berlińskiego rzeźbiarza Fryderyka Abrahama Tiecka i odsłonięty w 1853 roku. Na rynku i na jego obrzeżu znajduje się kilka innych, kameralnych rzeźb: kamienna fontanna z brązowym

TORUŃ

TORUŃ

Pomnik Mikołaja Kopernika

pomnikiem grającego na skrzypcach flisaka, odsłonięta w 1914 roku (autor: Georg Wolf); granitowy pomnik zasłużonego burmistrza Henryka Strobanda (1548–1609), odsłonięty w 2011 roku (autor: Marek Moderau); brązowy pomnik Filusia, pieska profesora Filutka (bohaterów popularnego komiksu publikowanego onegdaj w „Przekroju”), odsłonięty w 2005 roku (autor: Zbigniew Mikielewicz); brązowy pomnik osiołka, odsłonięty w 2007 roku na pamiątkę drewnianego pręgierza w kształcie osła, na którym sadzano niesfornych żołnierzy miejskich z czasów staropolskich.

W południowej pierzei Rynku Staromiejskiego znajduje się kamienica „Pod Turkiem” (nr 5), pierwotnie gotycka. W 1578 roku została własnością patrycjuszowskiej rodziny Schotdorffów, która przebudowała ją w stylu renesansu niderlandzkiego.

Rzeźba pieska Filusia

Rzeźba przyrynkowego osiołka

Wówczas to na fasadzie budynku umieszczono kartusz herbowy nowych właścicieli, który przetrwał następną przebudowę z 1885 roku i do dziś zdobi fasadę na wysokości drugiego piętra. W XIX wieku na parterze kamienicy mieściła się gospoda wiślanych flisaków, stąd na trzecim piętrze fasady znalazła się płaskorzeźba

Dwór Artusa (po lewej stronie kamienica „Pod Turkiem”)

TORUŃ

TORUŃ siedzącego na beczce piwa Bachusa, po bokach którego umieszczono wizerunki Hermesa i Sprawiedliwości.

Obok, pod nr. 6, piętrzy się czerwony Dwór Artusa, zajmujący trzy parcele średniowieczne. Kamienica na jednej z nich, nazwana w XIV stuleciu „Domem Towarzyskim”, stanowiła miejsce zebrań elitarnego Bractwa Świętego Jerzego, kultywującego tradycje rycerskie. Dopiero na początku XVII wieku budynek ów zaczęto zwać Dworem Artusa. Obecny i największy Dwór Artusa, trzeci na miejscu wcześniejszych, postawiono w latach 1889–1891 w stylu neorenesansu niderlandzkiego według projektu miejskiego radcy budowlanego Rudolfa Schmidta. Dwór Artusa ma monumentalną, trójkondygnacyjną fasadę, licowaną cegłą z użyciem czerwonego piaskowca.

W zachodniej pierzei Rynku Staromiejskiego, obok okazałej, neogotyckiej poczty z lat 1881–1884, wznosi się barokowy kościół pod wezwaniem Świętego Ducha. Powstał w latach 1755–1756 według projektu Efraima Schroegera i służył miejscowym ewangelikom. Aby nie drażnić toruńskich katolików, nie miał wieży

Kościół p.w. Świętego Ducha

Wnętrze kościoła p.w. Świętego Ducha

i bardziej przypominał kamienicę niż świątynię. Dopiero w latach 1897–1899 postawiono neobarokową wieżę o wysokości 64 metrów, zaprojektowaną przez Hugona Hartunga. W 1945 roku kościół przejęli jezuici, którzy od tego czasu prowadzą przy nim duszpasterstwo akademickie. Pożar z 1989 roku zniszczył część pierwotnego wyposażenia barokowo-rokokowego. Na szczęście przetrwało kilka elementów, takich jak baldachimowy ołtarz główny autorstwa Efraima Schroegera, dwa intarsjowane portale dębowe, ambona z bogato dekorowanym baldachimem. Spalone organy rokokowe z lat 1756–1759, dzieło gdańskiego warsztatu Fryderyka Rudolfa Dalitza, zostały po pożarze zrekonstruowane.

Pośród zabudowań północnej pierzei Rynku Staromiejskiego uwagę zwraca kamienica nr 21, w której mieści się stary hotel „Pod Trzema Koronami” o neoklasycystycznej fasadzie, przywróconej w 1960 roku. Jego nazwa wywodzi się z faktu pobytu w nim koronowanych głów: królowej Marysieńki Sobieskiej (w 1697 roku), króla Augusta II Mocnego i cara Rosji Piotra Wielkiego (w 1709 roku). W hotelu tym zatrzymały się także takie osobistości, jak Zygmunt Krasiński, Jan Matejko i Helena Modrzejewska.

Perłą wschodniej pierzei rynkowej jest kamienica „Pod Gwiazdą” (nr 35), w zrębie gotycka, ale przebudowana generalnie w stylu

TORUŃ

TORUŃ

TORUŃ

TORUŃ barokowym przez bogatego kupca i rajcę toruńskiego Jana Jerzego Zöbnera. Fasadę zdobi stiukowa dekoracja z motywami kwiatów i owoców. Na szczycie kamienicy umieszczono datę przebudowy „1697”, a w zwieńczeniu osadzono ośmioramienną gwiazdę, co dało jej nazwę. Do budynku prowadzi ozdobny portal. Znajduje się w nim Dział Kultur Pozaeuropejskich, będący częścią Muzeum Okręgowego w Toruniu, w którym wyeksponowano zabytki z Azji dalekowschodniej. Atrakcją dla zwiedzających jest urządzony na podwórzu kamienicy ogród japoński.

Na sporym placu między ulicami Żeglarską i Łazienną wznosi się bazylika katedralna pod wezwaniem Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Pierwotny budynek kościelny, niewielki i salowy, wzniesiono z cegły niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce, w 1236 roku. W XIV wieku dwukrotnie ów budynek rozbudowywano, a trzecia – ostatnia – rozbudowa miała miejsce od roku 1475 do końca lat 80. XV stulecia. Powstał w ten sposób okazały halowy

Katedra w widoku z ul. Żeglarskiej

kościół, jeden z największych w historycznej ziemi chełmińskiej. Ma trójnawowy korpus o wewnętrznej wysokości 27,30 metra, rzędy kaplic przy nawach północnej i południowej, niższe od korpusu, prostokątne prezbiterium i potężną wieżę o wysokości 52 metrów. Na wieży wisi największy dzwon średniowieczny na ziemiach polskich o wadze 7,5 tony i nazwie „Tuba Dei” (Trąba Boża), odlany w 1500 roku przez toruńskiego ludwisarza Marcina Schmidta.

Sklepienia w kościelnych nawach są gwiaździste, a w prezbiterium – krzyżowo-żebrowe. Uwagę zwraca duża liczba zabytków gotyckich, w tym malowideł ściennych, ukazujących w trzech wizerunkach ukrzyżowanie Chrystusa, a ponadto Sąd Ostateczny, postacie obu świętych Janów, Koronację Marii, chustę świętej Weroniki, Chrystusa Bolesnego i świętego króla-rycerza (może Zygmunta albo Ludwika). Jako ołtarz główny służy drewniany tryptyk z 1506 roku, z rzeźbami świętych: Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba. Malowane skrzydła boczne tryptyku przedstawiają po zamknięciu święte Dziewice (Małgorzatę, Dorotę, Apolonię i Agnieszkę), a po otwarciu postaci Ojców Kościoła (świętych: Grzegorza, Ambrożego, Hieronima i Augustyna). Poniżej, w predelli, ustawiono siedem małych figurek świętych z Pietą pośrodku. Powyżej tryptyku umieszczono gotycki krucyfiks z końca XIV wieku, który pierwotnie znajdował się na belce tęczowej. W świątyni obecne są także inne rzeźby gotyckie z XIV i XV stulecia, w tym kopia zaginionej Pięknej Madonny, ustawiona na konsoli z popiersiem Mojżesza, płaskorzeźba świętej Marii Magdaleny unoszonej przez anioły, płaskorzeźba Zaśnięcia Matki Bożej, rzeźby Chrystusa Bolesnego, Chrystusa Zmartwychwstałego i świętego Jana Ewangelisty. Prócz tego liczne barokowe i rokokowe ołtarze. W kaplicy Zaśnięcia Marii Panny upamiętniono ochrzczonego w tym kościele Mikołaja Kopernika, umieszczając tam epitafium astronoma z około 1580 roku, jego popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego

TORUŃ

TORUŃ

Epitafium Mikołaja Kopernika w katedrze

z 1766 roku oraz gotycką chrzcielnicę z 1. połowy XIV wieku.

Najruchliwszą ulicą Starego Miasta jest ulica Szeroka (obecnie deptak), wychodząca z południowo-wschodniego narożnika Rynku Staromiejskiego i wiodąca w kierunku Nowego Miasta. Kończy się przy ulicy Przedzamcze, w miejscu, gdzie przez wieki, na granicy między Starym a Nowym Miastem, stała brama miejska, zwana Wielką lub Kotlarską (rozebrana w XIX wieku). W XIX i na początku XX wieku na ulicy pojawiły się nowe domy, a niektóre stare obiekty otrzymały nowe elewacje. Mimo to dwie kamienice (nr 32 i 38) zachowały gotycki charakter. W miejscu zbiegu z ulicą Przedzamcze ulicę Szeroką przecina pod ziemią Struga Toruńska. Fragment koryta Strugi odsłonięto w 2007 roku, a nad jej brzegiem umieszczono ceramicznego smoka toruńskiego, mającego przypominać prawdziwego, widzianego ponoć w mieście w roku 1746. Uwagę zwraca ponadto

umieszczony pośrodku nawierzchni ulicy Szerokiej i kontynuowany na ulicy Królowej Jadwigi zestaw płyt przedstawiających herby miast hanzeatyckich, z którymi Toruń utrzymywał niegdyś związki handlowe.

Wiele kamienic gotyckich przetrwało w różnym stanie przy różnych ulicach Starego Miasta, niektóre z gotyckimi malowidłami ściennymi we wnętrzach. Mowa chociażby o domach przy ulicy Żeglarskiej (nr 5, 7, 9, 13). Najlepiej wszak zachowała się para przyległych do siebie kamienic przy ulicy Kopernika 15 i 17. Większa kamienica (pod nr. 15) stanowiła własność zamożnego kupca, mniejsza (pod nr. 17) – bogatego rzemieślnika. Ta pierwsza należała do rodziców astronoma: kupca miedziowego Mikołaja Kopernika i jego żony Barbary z domu Watzenrode, i to w niej przyszły uczony mógł przyjść na świat. W obu tych kamienicach od 1960 roku funkcjonuje muzealny Dom Mikołaja Kopernika, stanowiący oddział toruńskiego Muzeum Okręgowego. Najciekawszym eksponatem tej placówki jest makieta przedstawiająca miasto w czasach średniowiecza.

Wiemy wszak, że nie tylko gotykiem Toruń stoi. Przy ulicy Żeglarskiej 8 na miejscu dwóch gotyckich kamienic wzniesiono w 1693 roku barokowy pałac możnej kujawskiej rodziny Dąmbskich herbu Godziemba. W 1590 roku przy ulicy Łaziennej 16 toruńscy Eskenowie przebudowali okazałą kamienicę gotycką na renesansową rezydencję, przekształconą później w spichlerz, następnie zaś zaadaptowaną na Muzeum Historii Torunia, będące oddziałem miejscowego Muzeum Okręgowego.

Wyjątkowy charakter ma Żywe Muzeum Piernika w zabytkowym spichlerzu przy ulicy Rabiańskiej 9, gdzie zrekonstruowano XVI-wieczną piekarnię, w której wypieka się pierniki według starych receptur i przy użyciu tradycyjnych narzędzi. Odwiedzający mogą nie tylko oglądać sposób wypieku, ale także wziąć w nim czynny udział.

TORUŃ

TORUŃ

Na ulicy Żeglarskiej w 2007 roku utworzono aleję gmerków poprzez wmontowanie w nawierzchnię chodnika 25 płyt z gmerkami, czyli znakami handlowymi najznakomitszych rodzin kupieckich i zarazem patrycjuszowskich średniowiecznego miasta. Znaki te miały charakter heraldyczny i były umieszczane nie tylko na towarach, ale także na sygnetach, epitafiach i portretach.

Na północny zachód od Rynku Staromiejskiego, przy ulicy Panny Marii, wznosi się gotycki kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zwany inaczej Mariackim. Był kościołem franciszkanów, osiadłych w Toruniu w 1239 roku. Pierwszy, niewielki kościół powstał około połowy XIII wieku, po czym był przebudowywany i rozbudowywany. Obecną postać otrzymał w 2. połowie XIV wieku jako budowla trójnawowa, halowa i bezwieżowa, albowiem reguła zakonu wykluczała budowę okazałej wieży. Szczyt wydłużonego prezbiterium wieńczą za to trzy ośmioboczne wieżyczki, ze środkową wyższą od pozostałych. Do 1798 roku każda z naw miała osobny dach i własne szczyty. Wtedy jednak, wobec zagrożenia katastrofą budowlaną, gotyckie szczyty i dachy rozebrano, wznosząc obecny, pojedynczy dach dwuspadowy nad całym korpusem nawowym oraz dwa nowe szczyty. Świątynia jest strzelista, co podkreślają smukłe okna oraz duża wysokość (26,75 metra). Osobliwością są skarpy południowej nawy, wciągnięte do kościelnego wnętrza. Obok kościoła w ciągu XIII i XIV wieku zbudowano nieistniejący dziś klasztor, który opustoszał w czasach reformacji, toteż w 1557 roku władze miejskie przekazały jego zabudowania wraz z kościołem protestanckim luteranom. W klasztorze utworzono w 1565 roku szkołę ewangelicką, przekształconą po trzech latach w Gimnazjum Akademickie o bardzo wysokim poziomie nauczania. W 1636 roku do kościoła dobudowano mauzoleum, w którym pochowano szwedzką królewnę Annę Wazównę,

siostrę króla Zygmunta III Wazy, luterankę. W 1724 roku kościół i klasztor odebrano luteranom i przekazano bernardynom, którzy przy tych obiektach utrzymali się do kasaty zakonu w roku 1821. Od 1830 roku kościół Mariacki pełni funkcję parafialnego.

W świątyni znajdują się wysokiej klasy malowidła ścienne, powstałe w XIV i XV wieku, przedstawiające Chrystusa, archaniołów Michała i Gabriela, Matkę Bożą, Pokłon Trzech Króli, świętych: Jana Chrzciciela, Szczepana, Andrzeja, Krzysztofa, Wawrzyńca, Marię Magdalenę, Elżbietę, Franciszka, klęczącego franciszkanina, trwogę na statku kupieckim, a na sklepieniach w nawach i prezbiterium zobaczyć można stylizowane trójliście, rozety i popiersia świętych. Zachowała się ponadto część gotyckiego wyposażenia wnętrza, w tym zwłaszcza dębowe stalle z początku XV wieku, bogato dekorowane motywami maswerkowymi, dalej rzeźba Chrystusa w grobie z lat 1380–1400 oraz krucyfiks z lat około 1510–1520. Z czasów, gdy kościół był w rękach protestantów, pochodzą cenne epitafia o wysokim artystycznie wykonaniu, ufundowane przez rodziny z ówczesnej toruńskiej elity: Neisserów (sprzed 1588 roku, z najstarszą panoramą Torunia), Mochingerów (z około 1590 roku), von den Linde (z około 1584 roku), Strobandów (z około 1590 roku), Stadtlanderów (1638) oraz inne. Z przełomu XVI i XVII wieku pochodzi część prospektu organowego i manierystyczna ambona (1605). Z czasów bernardyńskich, kiedy przy filarach ustawiono ołtarze boczne, pochodzi też okazały, późnobarokowy ołtarz główny o symbolice maryjnej (ufundowany w latach 1731–1733), stanowiący dzieło Jana Guhra i Christiana Kynasta.

W strefie pofranciszkańskiego klasztoru przy ulicy Franciszkańskiej 15 wzniesiono w 1860 roku zbiornik gazowy, który w latach 1989–1994 został wyremontowany, przebudowany i zaadaptowany na Planetarium im. Władysława Dziewulskiego (z kopułą o średnicy 15 metrów).

TORUŃ

TORUŃ Collegium Maximum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Na obrzeżu dawnego Starego Miasta Torunia znajdują się trzy nowożytne budowle o wyjątkowej skali i urodzie. Pierwsza z nich, przy placu Rapackiego 1, to niegdysiejszy budynek bankowy, obecnie Collegium Maximum – Muzeum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Obiekt ów wzniesiono w latach 1905–1906 według projektu berlińskiego architekta Juliusa Habichta w stylu nawiązującym do renesansu niderlandzkiego. W pobliżu, przy Fosie Staromiejskiej 3, czerwienią ceglanych murów cieszy oczy neogotyckie Collegium Maius rzeczonego

Collegium Maius Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Teatr im. Wilama Horzycy

Uniwersytetu, zbudowane w latach 1905–1907 z przeznaczeniem na Szkołę Przemysłową według projektu miejskiego radcy budowlanego G. Colleya. Dalej, przy placu Teatralnym 1, bielą tynków oraz stylem eklektycznym z elementami secesji uwagę zwraca Teatr im. Wilama Horzycy, uroczyście otwarty w 1904 roku jako nowy budynek Teatru Miejskiego, dzieło wiedeńskiego biura projektowego Fellner & Helmer.

Stare i Nowe Miasto otaczały mury obronne, które wznoszono od połowy XIII wieku. Większość tych fortyfikacji rozebrano w XIX stuleciu, toteż z ośmiu bram Starego Miasta zachowały się tylko trzy na południowym odcinku od strony Wisły, a z około 33 baszt i wież pozostało osiem. Natomiast z czterech bram i około 21 baszt Nowego Miasta nie pozostało nic. Zachowany od strony Wisły fragment obwarowań jest charakterystycznym elementem panoramy miasta.

I tak na zachodnim odcinku zachowały się relikty barbakanu Bramy Starotoruńskiej. Stąd mur dochodzi do słynnej Krzywej Wieży (odchylonej od pionu o 1,40 metra) i dalej do masywnej Bramy Klasztornej (inaczej Świętego Ducha), prowadzącej niegdyś do położonego nad Wisłą klasztoru Benedyktynek. Idąc dalej na wschód,

TORUŃ

Ruiny krzyżackiego zamku

mijamy basztę zwaną Gołębnikiem, po czym dochodzimy do wielokrotnie przebudowywanej Bramy Żeglarskiej, posadowionej u wylotu ulicy Żeglarskiej. Dalej droga prowadzi obok baszty z dźwigowym żurawiem do Bramy Mostowej, wzniesionej w 1432 roku w miejscu poprzedniej. Dalsze umocnienia wiążą się już z toruńskim zamkiem. Kolejne relikty staromiejskich murów obronnych ciągną się wzdłuż ulicy Podmurnej, gdzie na szczególną uwagę zasługuje wieża Monstrancja i baszta Koci Łeb.

Krzyżacy zajmując ziemię chełmińską i podbijając pogańskie Prusy, opierali swe panowanie na sieci warownych zamków, które pełniły także rolę klasztorów. W Toruniu na miejsce zamku wybrano pozostałości wczesnośredniowiecznego grodu drewniano-ziemnego o nazwie Postolsko, zniszczonego najprawdopodobniej przez

TORUŃ

Krzywa Wieża

TORUŃ Baszta Koci Łeb

najeżdżających ziemię chełmińską Prusów. Budowa murowanego zamku zakonnego, który był siedzibą komtura i podległego mu konwentu, ruszyła w połowie XIII wieku i trwała etapami do początku następnego stulecia.

Zamek zajmował obszar około 2 hektarów. Zamek wysoki, inaczej główny, był wzniesiony na planie zbliżonym do trójkątnej podkowy. Na jego dziedzińcu stała ośmioboczna, wysoka wieża. Przy murach obwodowych znajdowały się zabudowania mieszkalne i pomieszczenia gospodarcze, z mieszkaniem komtura, kuchnią, refektarzem konwentu (stołówką), dormitorium (wspólną sypialnią), kaplicą Świętego Krzyża i pomniejszymi pomieszczeniami, a także wysuniętą poza obszar zamku wysokiego wieżą ustępową, połączoną z warownią arkadowym korytarzem i usytuowaną nad uchodzącą do Wisły Strugą Toruńską. Do zamku przylegały dwa przedzamcza z zabudową gospodarczą (browarem, piekarnią, kuchnią, wozownią, stajniami, spichlerzami, szpitalem, składami odzieży, drewna, oborami dla bydła i świń). Nad Strugą Toruńską funkcjonowały dwa młyny. Samowystarczalny zamek był swoistym miastem w mieście.

W lutym 1454 roku warownia została zdobyta przez mieszczan toruńskich, którzy wypowiedzieli

Brama Mostowa

posłuszeństwo zakonowi krzyżackiemu i zainicjowali w ten sposób ogólnopruskie powstanie antykrzyżackie. Niebawem po zdobyciu obiekt wyburzono w obawie, aby nie został zajęty przez załogę króla Kazimierza Jagiellończyka, którego władzę torunianie dobrowolnie uznali, ale na którym wymusili zobowiązanie, że zburzonego zamku nie odbuduje. Z cegły rozbiórkowej w końcu XV wieku wzniesiono nad dawną fosą zamkową dwór mieszczańskiego Bractwa Świętego Jerzego, a to, co z zamku przetrwało, wydobyto spod zwałów ziemi i śmieci dopiero po II wojnie światowej.

Możemy więc obejrzeć w całości wieżę ustępową, połączoną z zamkiem wysokim arkadowym korytarzem, dolne partie murów zamku wysokiego, sięgające miejscami piętra, z piwnicami, ruinami dawnych skrzydeł gospodarczych i mieszkalnych oraz przyziemiem ośmiobocznej, wolno stojącej wieży ostatniej obrony, mieszczącej pod ziemią loch więzienny. Na przyległym do zamku przedzamczu wznosi się kilka obiektów, w tym kamienna brama na to przedzamcze, dwa mocno przebudowane młyny nad Strugą Toruńską, równie mocno przebudowany budynek lecznicy dla chorych członków toruńskiego konwentu, a na zamknięciu oblicowanej murem

TORUŃ fosy, oddzielającej warownię od Starego Miasta, piętrzy się ceglana tama, która w warunkach wojennych umożliwiała spiętrzenie w tej fosie wody Strugi Toruńskiej.

Do zamku i Starego Miasta przylega od wschodu Nowe Miasto Toruń, założone przez Krzyżaków w 1264 roku na prawie chełmińskim. W centrum tego miasta rozplanowano kwadratowy rynek o wymiarach około 95 × 95 metrów. Stał na nim niegdyś gotycki ratusz, z którego po dzień dzisiejszy zachowały się piwnice, przeznaczone onegdaj na piwiarnię i więzienie. Na miejscu ratusza w 1824 roku postawiono neoromański kościół ewangelicko-unijny pod wezwaniem Trójcy Świętej. Mimo że w 1945 roku obiekt przestał pełnić funkcje sakralne, organizowane są w nim coroczne obchody Święta Reformacji (31 października).

Kamienice w czterech pierzejach rynku oraz w ulicach Nowego Miasta były pierwotnie gotyckie, lecz niemal wszystkie uległy późniejszym przebudowom, kiedy to nadano im szatę renesansową, barokową, klasycystyczną lub secesyjną (godne największej uwagi przy Rynku Nowomiejskim 5, 8, 13, 17, 22, 23; ulicy Świętej Katarzyny 4; ulicy Królowej Jadwigi 3, 9, 13; ulicy Wysokiej 16). Rynek Nowomiejski przyozdobiono przed laty dwiema kameralnymi rzeźbami. Jedna z nich, żeliwna, z 2008 roku,

Wózek upamiętniający film „Prawo i pięść”

Piernikarka toruńska

przedstawia porzucony wózek, co upamiętnia kręcony w Toruniu głośny film Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego Prawo i pięść (autorzy: Karol Furyk i Małgorzata Więcławska z Poznania). Dużą sympatię turystów wzbudza o trzy lata młodsza brązowa przekupka toruńska z wagą, gęsią i koszem pełnym jaj, usadzona na granitowej ławeczce i zwrócona w stronę gospody „Pod Modrym Fartuchem” o metryce średniowiecznej (autorzy: Aneta i Maciej Jagodzińscy-Jagenmeer). Kolekcję publicznych rzeźb nowomiejskich zamyka toruńska piernikarka z brązu, usytuowana w 2011 roku u zbiegu Małych Garbar z ulicą Królowej Jadwigi (autor: Tadeusz Porębski z Torunia).

Gospoda „Pod Modrym Fartuchem”

TORUŃ

TORUŃ

Prezbiterium kościoła p.w. św. Jakuba Starszego

W 1309 roku, w kwartale przy wschodnim narożniku rynku, biskup chełmiński Herman poświęcił kamień węgielny pod budowę murowanego, nowomiejskiego kościoła parafialnego pod wezwaniem Świętego Jakuba Starszego, o czym świadczy inskrypcja obiegająca prezbiterium tej świątyni. Najpewniej do końca XIV stulecia powstał obiekt, który ze względu na swoją bryłę, bogactwo detalu architektonicznego, finezyjny układ przestrzenny trójnawowego i bazylikowego wnętrza przynależy do najciekawszych przykładów gotyckiej, ceglanej architektury sakralnej basenu Morza Bałtyckiego. Okazała sylwetka kościoła z charakterystyczną wieżą, pokrytą podwójnym dachem, skonstruowanym po pożarze w 1455 roku, wyróżnia się

TORUŃ

Krucyfiks mistyczny z XIV w. z kościoła p.w. św. Jakuba Starszego

w panoramie miasta oglądanej spoza Wisły. Ciężar sklepień nawy głównej kościoła opiera się, wzorem kamiennych katedr zachodnioeuropejskich, na zwieńczonych sterczynami skarpach za pomocą zewnętrznych łuków odporowych. Obecnie widoczny jest tylko jeden z nich, rozpięty nad dachem niewysokiej zakrystii, pozostałe zostały złączone w XV wieku z murami podwyższonych wówczas kaplic bocznych.

W świątyni zachowały się liczne malowidła ścienne z XIV i XV stulecia, a w prezbiterium wisi wielki obraz z około 1480–1490 roku, zawierający wielosceniczną kompozycję, przedstawiającą przebieg męczeńskiej śmierci Chrystusa. Poszczególne 22 sceny ukazano pośród pejzażu i architektury średniowiecznego miasta. Z wielu

TORUŃ innych zabytków gotyckich wymienić należy krucyfiks mistyczny z końca XIV wieku, pochodzący z rozebranego kościoła dominikańskiego pod wezwaniem Świętego Mikołaja. Z tego kościoła pochodzi też tzw. czarny krucyfiks z 1. połowy XV wieku, otoczony niegdyś żarliwym kultem przez flisaków. Głęboka cześć otaczała także późnogotycką figurę Madonny z Dzieciątkiem, zwaną Różańcową. Bogaty jest też zestaw zabytków z XVII i XVIII stulecia, w tym prospekt organowy z 1611 roku, stalle z początku XVII wieku, obrazy Sąd Ostateczny z 1603 roku (z warsztatu Antona Möllera z Gdańska) i Ukrzyżowanie Bartłomieja Strobla z 1634 roku, ołtarz główny z 1731 roku oraz wiele obrazów z XVIII stulecia w kaplicach bocznych.

W otoczeniu świątyni umieszczono dawne płyty i epitafia nagrobne ze startymi przeważnie inskrypcjami. Przed kościołem stoi barokowa figura świętego Jakuba Starszego. Poniżej umieszczono tablicę z symboliczną muszlą, oznaczającą, że przechodzi tu szlak tego Apostoła, prowadzący do jego grobu w hiszpańskiej Santiago de Compostela. Co ciekawe, dawny dzwon o nazwie „Thornan”, zrabowany z wieży kościelnej przez

Toruński smok

Barokowa figura św. Jakuba Starszego przed kościołem p.w. św. Jakuba Starszego

Szwedów podczas wojny północnej, w 1703 roku trafił do katedry w Uppsali, gdzie cieszy się sławą największego średniowiecznego dzwonu szwedzkiego (waży około 3574 kilogramy przy średnicy 1,66 metra).

Konwent dominikanów został sprowadzony i osadzony poza murami Torunia w roku 1263

TORUŃ

TORUŃ przez wielkiego mistrza krzyżackiego Anno von Sangerhausena. Po lokowaniu w następnym roku Nowego Miasta Torunia działka dominikańska znalazła się w północno-zachodnim narożniku tego miasta (między ulicami Most Pauliński, Zaułek Prosowy, Dominikańską i miejskimi murami obronnymi), zajmowanym przez ojców kaznodziejów do momentu kasaty ich klasztoru przez władze pruskie w 1820 roku. Kasata pociągnęła za sobą w 1834 roku rozbiórkę gotyckich zabudowań klasztornych z kościołem pod wezwaniem Świętego Mikołaja. Świątynia ta była bogato wyposażona w dzieła sztuki z XV–XVIII wieku, w tym 20 ołtarzy, liczne rzeźby i obrazy. Przeniesiono je do innych kościołów katolickich Torunia i okolicy.

Obecnie obszar dawnej zabudowy klasztornej jest otoczony murem, a zachowane pozostałości tej zabudowy odsłonięto archeologicznie i wyeksponowano w terenie. Sąsiaduje z nimi klasycystyczny Nowy Arsenał, czyli dawny magazyn prowiantowy pruskiej Twierdzy Toruń, zbudowany po 1834 roku.

Pobyt w Toruniu można zacząć albo zakończyć przy nowomiejskiej ulicy Strumykowej 4, w dawnej, XIX-wiecznej fabryce pierników rodziny Weese, gdzie w 2011 roku otwarto Muzeum Toruńskiego Piernika, będące oddziałem toruńskiego Muzeum Okręgowego. Zgromadzono tam pokaźny zbiór pamiątek związanych z tym rzemiosłem, w tym unikatowy zbiór form do wypieku pierników. Można zobaczyć tam także zabytkowe piece do wyrobu „piernych” ciast, poznać przepisy ich sporządzania i wziąć udział w ich wypieku i degustacji. Warto też odwiedzić Żywe Muzeum Piernika, które funkcjonuje w zabytkowym spichlerzu przy staromiejskiej ulicy Rabiańskiej 9. Na myśl nasuwa się w tym miejscu staropolski wierszyk o walorach czterech wybranych miast dawnej Rzeczypospolitej: „Krakowska dzieweczka, gdańska wódeczka, warszawski trzewiczek, toruński pierniczek”. Lech Łbik

WŁOCŁAWEK

Katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku

Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wyróżnia się w krajobrazie Włocławka ceglaną bryłą ze strzelistymi wieżami. Wzniesiona jako świadectwo zwycięstwa chrześcijaństwa oraz władzy Piastów i potęgi średniowiecznego państwa polskiego, rozbudowywana i ozdabiana dzięki hojności kolejnych biskupów, pod koniec XIX wieku stała się polem działania dla zwolenników ówczesnej myśli konserwatorskiej,

Widoki katedry przed 1886 r.

Wnętrze katedry przed 1900 r., rys. Adolf Kozarski

1882–1883 r., rys. Alojzy Misierowicz, Napoleon Orda

WŁOCŁAWEK w której poczesną rolę odgrywały poszukiwania polskiego stylu narodowego. Ale po kolei…

Biskupstwo włocławskie zostało ustanowione w 1123 roku jako jedno z pierwszych na ziemiach polskich, obok krakowskiego i gnieźnieńskiego. Początkowo biskup włocławski rezydował w Kruszwicy, po czym przeniósł się do Włocławka. Niewiele wiadomo o pierwszej katedrze, za to druga, wzniesiona w XIII wieku, była prawdopodobnie kamienną budowlą romańską i uległa zniszczeniu podczas najazdu krzyżackiego w 1329 roku. Budowę obecnej zainicjował biskup Maciej z Gołańczy herbu Pałuka, podejmując jednocześnie decyzję o nowym jej umiejscowieniu – z dala od często wylewającej Wisły. Znana jest data wmurowania kamienia węgielnego, które miało miejsce 25 marca 1340 roku. Budowę rozpoczęto od prezbiterium, a ściany korpusu nawowego zaczęto wznosić w 1358 roku. Jak w przypadku innych katedr gotyckich, proces budowy włocławskiej świątyni był długotrwały. Najważniejsze prace ukończono na początku XV wieku. Powstała gotycka, trójnawowa budowla bazylikowa o konstrukcji filarowo-przyporowej, z dwuwieżowym masywem zachodnim, skromna jak na katedrę, bowiem pozbawiona transeptu i ambitu. W 1411 roku kościół został konsekrowany przez biskupa Jana Kropidłę. Nie oznaczało to jednak końca budowy. Na lata 1432–1449 datowane są prace przy wznoszeniu ceglanych, żebrowych sklepień gwiaździstych. Na początku XVI wieku ukończono fasadę wraz z wieżami: północną (1511) i południową (1526), a przed 1503 rokiem, z fundacji biskupa Krzesława z Kurozwęk, rozpoczęto budowę kaplicy Mariackiej, usytuowanej przy wschodnim przęśle południowej nawy bocznej. Następnie przy tejże nawie powstały: kaplica Świętego Marcina (1521), sąsiadująca od zachodu z kaplicą Mariacką, oraz dwuizbowy kapitularz (1527), przylegający do wieży i pierwszego od zachodu przęsła nawy. Na początku XVI wieku w sztuce polskiej zaczęło się

WŁOCŁAWEK

zarysowywać zainteresowanie ideami renesansu o włoskim rodowodzie. Wpłynęło to na toczące się wówczas prace nad wystrojem katedry. Drzwi kapitularza ujęte zostały w prostokątny kamienny portal o cechach renesansowych, w takimż duchu powstawała też dekoracja malarska ścian prezbiterium, ufundowana w 1586 roku przez biskupa Hieronima Rozdrażewskiego. Z kolei przy wznoszeniu kaplicy ufundowanej w roku 1541 przez biskupa Łukasza Górkę, pierwotnie pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie, później Najświętszego Sakramentu (znanej także jako „Cibavit”), która stanęła między kapitularzem a kaplicą Świętego Marcina, pracował Włoch Leonardo z warsztatu Florentczyka, Bernarda de Gianotis. Pod koniec XVI stulecia zaczęła popadać w ruinę najstarsza kaplica Mariacka. Na jej miejscu w latach 1604–1610 zbudowano, istniejącą do dzisiaj, manierystyczną kaplicę kopułową, wzorowaną

WŁOCŁAWEK

na Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Jej fundatorem był biskup Jan Tarnowski, a budowniczymi pińczowscy kamieniarze: Tomasz Nykiel, Mistrz Malcher i Samuel Świątkowicz. Podobna, także manierystyczna, kaplica kopułowa powstała w latach 1617–1619 po przeciwnej stronie katedry. Ufundowali ją biskupi sufragani Franciszek Łącki i Baltazar Miaskowski. Początkowo miała ona inne wezwanie, lecz gdy w 1676 roku stanął w niej ołtarz Świętego Kazimierza, ufundowany przez biskupa Kazimierza Czartoryskiego, ten właśnie święty został ustanowiony jej patronem. W połowie XVI wieku rozpoczęto budowę obszernych zakrystii z obu stron prezbiterium. Prace trwały do 1612 roku.

Od początku swojego istnienia katedra była miejscem pochówków. W jej wnętrzu można

zobaczyć liczne nagrobki i epitafia. Większość z nich upamiętnia kolejnych biskupów włocławskich, ale zdarzają się także poświęcone osobom świeckim. W posadzce prezbiterium znajduje się, zabezpieczona szklaną taflą, kamienna płyta nagrobna biskupa Zbyluta z Gołańczy (1364–1383), następcy inicjatora budowy katedry, Macieja z Gołańczy (1323–1364), którego płytę nagrobną wmurowano w posadzkę południowej zakrystii. Szczególnie cenna jest czerwona marmurowa tumba nagrobna biskupa Piotra z Bnina, wykonana w 1494 roku na zlecenie zaprzyjaźnionego z nim Filipa Kallimacha w krakowskim warsztacie Wita Stosza. Początkowo usytuowana w nawie głównej, od 1891 roku znajduje się w kaplicy Świętego Józefa (przy północnej nawie bocznej, drugiej od strony prezbiterium). Z kolei w południowej nawie bocznej, na ścianie kaplicy „Cibavit”, znaleźć można manierystyczny nagrobek Marcina Tolibowskiego, chorążego z Brześcia Kujawskiego, wykonany w 1603 roku w warsztacie Hieronima Canavesiego, nadwornego rzeźbiarza króla Zygmunta II Augusta.

W XVII stuleciu rozpoczęła się barokizacja świątyni. Wieże katedralne zostały w latach 1636–1639 podwyższone i nakryte baniastymi hełmami z miedzianej blachy. Podobnym hełmem zwieńczono także sygnaturkę nad nawą główną. Do połowy XVIII wieku trwały prace związane z pokryciem, również miedzianą blachą, dachu nawy głównej. W wyposażeniu wnętrza pojawiły się elementy zgodne z wytycznymi Soboru Trydenckiego (1545–1563). Dotychczasowy drewniany, gotycki ołtarz główny zastąpiony został barokowym (1636), wykonanym z chęcińskiego czarnego marmuru. Ozdobiły go obrazy o tematyce maryjnej pędzla Bartłomieja Strobla. Przy ścianach bocznych prezbiterium ustawiono barokowe stalle kanonickie, wykonane w latach 80. XVII wieku w Warszawie. Przy ścianie wspierającej łuk tęczowy, po stronie północnej, umieszczono w 1695 roku barokową

WŁOCŁAWEK

WŁOCŁAWEK

podwieszoną ambonę koszową z baldachimem. Można się było na nią wspiąć schodkami od strony nawy bocznej. We wnętrzu katedry znalazły się także liczne ołtarze boczne, usytuowane w kaplicach i przy filarach korpusu nawowego. Od końca XVII wieku oprawę nabożeństw sprawowanych we włocławskiej świątyni biskupiej stanowiła muzyka organowa, pochodząca z 32-głosowego instrumentu umieszczonego na emporze pomiędzy wieżami, a skonstruowanego przez toruńskiego rzemieślnika Mateusza Brandtnera. W czasach nowożytnych katedra włocławska kilkakrotnie ucierpiała w wyniku burzliwych wydarzeń historycznych. Podczas potopu szwedzkiego, w 1657 roku, doszło do grabieży i dewastacji świątyni, dokonanej przez nieprzyjacielskie wojska. Po mozolnej odbudowie i kolejnym remoncie z połowy XVIII wieku,

WŁOCŁAWEK

w 1794 roku kościół splądrowały oddziały armii pruskiej.

Na to, jak katedra wygląda obecnie, zasadniczy wpływ miały prace konserwatorskie i budowlane przeprowadzone na przełomie XIX i XX wieku. Ksiądz Wincenty Popiel, przyjmując w 1875 roku sakrę biskupią kujawsko-kaliską, dostrzegł potrzebę gruntownego remontu katedry, tak by nadać jej bardziej dostojny i reprezentacyjny charakter. Zapewne za sprawą swego starszego brata, Pawła Popiela, krakowskiego archeologa i konserwatora zabytków, patrzył jednak na świątynię okiem znawcy modnej wówczas teorii architektonicznej i konserwatorskiej. Po latach naukowych analiz średniowiecznej architektury badaczom wydawało się, że odkryli istotę gotyku, co pozwala im na dokonywanie wiernych (w ich mniemaniu) rekonstrukcji

budowli historycznych, jak i na tworzenie nowych w stylu dojrzałego neogotyku. Takie podejście było bardzo popularne w Europie, zastosowano je w restauracji wielu zabytków, takich jak choćby katedra Notre-Dame w Paryżu czy zamek krzyżacki w Malborku. Zapadła więc decyzja o regotycyzacji świątyni biskupiej we Włocławku, czyli przywróceniu jej jedności stylowej w duchu gotyku, a właściwie to już neogotyku. Całościowy projekt przedsięwzięcia powierzono Tadeuszowi Stryjeńskiemu z Krakowa. Znany architekt stwierdził, że konieczne jest przeprowadzenie następujących prac: podwyższenie wież (zrazu proste, czworoboczne, z czasem miały być zmienione na ośmioboczne, na wzór wieży hejnałowej kościoła Mariackiego w Krakowie), remont więźby dachowej ze zmianą pokrycia dachu na blachę miedzianą, usunięcie tynkowanych, barokowych gzymsów i wstawienie w ich miejsce ceglanych, przebudowa szczytów nawy głównej, dopracowanie fasady z nadaniem godnej oprawy portalowi, dodanie pinakli na szkarpach i maswerków w oknach nawy głównej. W 1885 roku kolejny biskup, Aleksander Bereśniewicz, zwolnił Stryjeńskiego, gdy prace przy podwyższeniu wież zagroziły katastrofą budowlaną.

WŁOCŁAWEK Kontynuację restauracji katedry powierzono Konstantemu Wojciechowskiemu. Specjalnością tego warszawskiego architekta było budownictwo sakralne. Uczestniczył w dyskusjach, odbywających się w jego ówczesnym środowisku zawodowym, na temat polskiego stylu narodowego w architekturze, opowiadając się za koncepcją tzw. stylu wiślano-bałtyckiego i jego założenia odcisnęły swoje piętno na ostatecznym ukształtowaniu włocławskiej katedry. Prace rozpoczęto od podwyższenia wież, które pozostały czworokątne i które zwieńczono wysokimi, ostrosłupowymi hełmami ujętymi trójkątnymi szczytami z pinaklami. Od strony zachodniej dobudowano kruchty, a fasadę przelicowano, stosując współczesną cegłę. Podobnemu zabiegowi poddano także zewnętrzne ściany zakrystii i kaplic. Od strony

północno-zachodniej dobudowano dwie kolejne kaplice, dostosowane wielkością do przęseł nawy bocznej. Przyjęły one wezwania Świętej Teresy i Świętej Barbary. Z wnętrza świątyni usunięto elementy barokowego wystroju, pozostawiając jedynie stalle kanonickie w prezbiterium. Ściany we wnętrzu pokryto grubą warstwą tynku, by zniwelować wszelkie nierówności i przygotować podłoże dla polichromii wykonanej w latach 1900–1901 przez warszawskich malarzy, braci Stanisława i Zdzisława Jasińskich. W oknach prezbiterium pozostawały XIV-wieczne witraże, ale ich stan zachowania nie był dobry. Podjęto więc decyzję połączenia zachowanych kwater w jedną całość i wypełnienie nią okna w kaplicy Świętej Barbary. Natomiast dla prezbiterium, w latach 1938–1939, wykonano w krakowskim Zakładzie Witrażów S.G. Żeleński nowe, według projektu Józefa Mehoffera. Witraż w środkowym oknie przedstawia ekspresyjną scenę Wniebowzięcia i Koronacji Matki Bożej przez Chrystusa Pantokratora. Uzupełniają go, usytuowane

WŁOCŁAWEK

WŁOCŁAWEK w bocznych oknach, przedstawienia Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie (po lewej stronie) i Ofiarowania w świątyni (po prawej).

Zwiedzając katedrę, warto zwrócić uwagę na wyposażenie prezbiterium. W jego głębi, pośrodku, na skromnej mensie ołtarzowej umieszczony został cenny późnogotycki obraz pochodzący z ołtarza kościoła w Warcie, stąd nazywany „Wniebowzięciem Marii z Warty”, datowany na około 1480 rok. Jego autorstwo przypisywane jest krakowskiemu malarzowi Janowi Wielkiemu. Tak ukształtowany ołtarz główny dopełnia usytuowany, także pośrodku prezbiterium, lecz bliżej nawy głównej, wielki krucyfiks, zwany Krzyżem Tumskim. Został on ufundowany w 1615 roku przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego. Drewniana, ekspresyjna figura Chrystusa jest prawdopodobnie starsza

od krzyża, który podczas XIX-wiecznych prac konserwatorskich został obity miedzianą blachą. Krzyż Tumski zasłynął licznymi cudami, za co obdarowywany był wieloma wotami. Jedno z nich – gemma w kształcie glorii, zostało umieszczone ponad raną Ukrzyżowanego.

Włocławska katedra przepełniona jest cennymi pamiątkami historycznymi i dziełami sztuki, których nie sposób wyliczyć. Jej wyjątkowe walory, w tym ducha prawie 700-letniej historii, najlepiej można odkryć podczas osobistej wizyty. O wyjątkowej wartości katedry Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Włocławku świadczy fakt uznania jej za Pomnik historii, na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 10 grudnia 2018 roku.

Iwona Jastrzębska-Puzowska

WŁOCŁAWEK

BIBLIOGRAFIA

Bibliografia – wybór

Affelt Waldemar J., Salina Ciechocińska – zabytek przemysłu rangi światowej, [w:] Dziedzictwo kultury przemysłowej jako szansa rozwoju turystyki europejskiej, Katowice 2007. Architektura gotycka w Polsce, red. Teresa Mroczko i Marian Arszyński, Warszawa 1995. Błażejewska Anna, Kluczwajd Katarzyna, Mansfeld Bogusław, Pilecka Elżbieta, Tylicki Jacek, Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2009. Chrzanowski Tadeusz, Grudziądz, Warszawa 1970. Chrzanowski Tadeusz, Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1993. Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991. Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, red. Stanisław Kardasz, t. 4: Dekanat chełmiński, Toruń 1996. Domasłowski Jerzy, Kościół i dawny klasztor cysterek w Chełmnie, Warszawa – Poznań – Toruń 1983. Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, red. Marian Biskup, Toruń 1968. Dzieje i skarby dominikańskiego kościoła pw. św. Mikołaja w Toruniu, red. Anna Błażejewska, Katarzyna Kluczwajd, Elżbieta Pilecka, Toruń 2017. Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2005. Dzieje i skarby kościoła Świętojakubskiego w Toruniu, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2010. Dzieje i skarby kościoła Świętojańskiego w Toruniu, red. Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak, Toruń 2002. Gąsiorowski Eugeniusz, Rynek i ratusz chełmiński, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1965, t. 10, z. 1. Gąsiorowski Paweł B., Spacerem po… Toruniu, Skrzeszew – Warszawa 2017. Głosik Jerzy, Zapiski biskupińskie, Warszawa 1983. Grossman Anna, Badacze Biskupina, Wrocław 2006. Grossman Anna, Piotrowski Wojciech, Rezerwat archeologiczny w Biskupinie. Czas transformacji, [w:] Współczesne oblicza przeszłości, red. Arkadiusz Marciniak, Danuta Minta-Tworzowska, Michał Pawleta, Poznań 2011.

Grzeszna-Kozikowska Anna, Chełmno – przewodnik, Toruń 2002. Historia Torunia, red. Marian Biskup, t. I–III, Toruń 1992–2006. Izys Polska czyli Dziennik Umiejętności, Wynalazków, Kunsztów i Rękodzieł, Poświęcony Kraiowemu Przemysłowi, Tudzież Potrzebie Wieyskiego i Mieyskiego Gospodarstwa, 1820, t. 2, część 2. Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984. Kania Agnieszka, Obiekty życia kulturalnego w Ciechocinku w XIX wieku. Teatr, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej”, 2015, t. XIV. Kościół Świętojański w Toruniu. Nowe rozpoznanie, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2015. Krantz-Domasłowska Liliana, Domasłowski Jerzy, Kościół farny w Chełmnie, Toruń 1991. Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984. Lebiedziewicz Wojciech, Ciechocinek, Arkadia 2016. Lewandowski Dariusz, Regotycyzacja katedry we Włocławku w końcu XIX wieku, „Studia Włocławskie”, 2002, t. V. Łbik Lech, Kolekcja relikwii z kujawskiego Strzelna, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2000, z. 5. Łoziński Jerzy Z., Pomniki sztuki w Polsce, t. II, cz. 1: Pomorze, Warszawa 1992. Malarstwo gotyckie w Polsce, red. Adam S. Labuda, Krystyna Secomska, Warszawa 2004. Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983. Mroczko Teresa, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980. Mroczko Teresa, Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1988. Pilecka Elżbieta, Rzeźba „Chrystusa w Grobie” z dawnego kościoła cystersek w Chełmnie, [w:] Argumenta, articuli, quaestiones. Studia z historii sztuki średniowiecznej, Toruń 1999. Piskozub Andrzej, Rozwój miast uzdrowiskowych w XIX w. na obszarze przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, „Ekonomiczne Problemy Usług”, 2010, nr 60. Przewodnik po Ciechocinku, jego historja i zasoby lecznicze, red. Stanisław Jan Łapiński, Włocławek 1891. Raczyński Marian, Materjały do historii Ciechocinka od zapoczątkowania budowy warzelniów soli do wybuchu wielkiej wojny, z. 1, Warszawa 1935.

BIBLIOGRAFIA

BIBLIOGRAFIA Sieradzan Wiesław, Kozieł Zenon, Atlas historyczny miast polskich, t. I: Prusy Królewskie i Warmia, z. 4: Grudziądz, Toruń 1997. Skibiński Szczęsny, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996. Sroka Zbigniew, Romańskie kolumny figuralne w Strzelnie (Ikonografia), Gniezno 2000. Sulkowska-Tuszyńska Krystyna, Klasztor Norbertanek w Strzelnie (XII–XVI wiek). Sacrum i profanum, Toruń 2006. Szwajcer Walenty, Zajączkowski Wiesław, Biskupin i jego odkrywca, Wrocław 2012. Świechowski Zygmunt, Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990. Utzig Joanna, Pajor Piotr, „Godny miana katedry”. O genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku, „Folia Historiae Artium”, Seria Nowa, vol. 14, Kraków 2016. Wilkoń-Michalska Jadwiga, Rezerwat halofitów w Ciechocinku i jego znaczenie, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, 1962, nr 1. Wysocka Agnieszka, Ołtarz relikwiarzowy p.w. Św. Krzyża w kościele p.w. Św. Trójcy w Strzelnie, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, 2000, z. 5. Zajączkowski Wiesław, Biskupin. Przewodnik po rezerwacie archeologicznym, Wrocław 2017. Zajączkowski Wiesław, Graniak Andrzej, Biskupin – polskie Pompeje, Biskupin 2017. Zieliński Marek G., Soborska-Zielińska Anna, Kościół świętych Piotra i Pawła w Chełmnie, Pelplin 2005. Zobolewicz Jan, Układ przestrzenny średniowiecznego Chełmna: stan badań, wprowadzenie historyczne, Toruń 1968.