Avrasya’da Ölüm ve Türklerde Mezar Kültürü
PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAĞANI 267
Prof. Dr. Hasan BAHAR SÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Her nefis ölümü tadacaktır, sonra döndürülüp bize getirileceksiniz. Kuran-Kerim, Ankebut Suresi, Ayet 57 Zamanı Tanrı yaşar. İnsanoğlu hep ölmek için türemiş. Bilge Kağan, Kül Tigin Abidesi
Özet Ölüm, insanın geçirdiği en önemli evrelerden biri; hayatın sona erdiği kimi inançlara göre yeni bir hayata ebedi geçtiği an. Bu geçiş anı, insanlar tarafından zamana ve coğrafyaya göre farklı inanç sistemleri içinde değişik şekillerde yorumlanmıştır. Genellikle, insanlık tarihi boyunca ölümle hayatın sona erdiğine inanılmamış ve bu dünyanın devamı olan başka bir dünyada sonsuz bir hayatın olduğuna inanılmıştır. Bu yüzden ortaya çıkan ölümle ilgili gelenekler, öteki dünyaya bir hazırlama törenlerine dönüşmüştür. Ancak, ölü bedenin yani cesedin öteki dünyada diriliş şekli konusunda farklı inanmalar ortaya çıkmış; kimileri mevcut bedeni korumak için mumyalar yapmış, kimileri de yakmışlardır. Kimileri, ölülerini toprak içine doğrudan gömüp, toprağa sunarken; kimileri taş ya da mermer gibi dayanıklı maddelerden yapılmış mezarlarda saklamışlardır, ya da ölülerini yakanlar küllerini nehirlere, dağlara savurmuşlar, bu kültür içindeki kimileri de çanak çömlek taş saklama kapları içinde tutmuşlardır. Kuşkusuz, gelenekler başlangıçtan günümüze insanlık tarihi süresince etkilerini sürdürürken, çağdaş olan gelenekler de birbirlerini etkilemiştir. Bu yazıda tarih öncesinden itibaren özellikle Avrasya coğrafyasında yaşayan ölümle ilgili gelenekleri ele alırken bu geleneklerin Türklerdeki mezar ve mezar taşları kültürlerine yansıması ele alınmıştır. Zira uzunca bir geçmişe sahip olan Türkler, çok farklı coğrafyalarda yaşadığı için zengin ve çeşitli bir ölüm, mezar ve mezar taşları kültürlerine sahiptir. Özünde, kurgan, balbal ve kümbet gibi mezar yapıları ile dikkati çeken bu kültürde ataların rolü büyüktür. Bu yüzden, Türk kültüründe, yaşayanların dünyasında, kimi zaman ölüler daha etkin bir rol oynarlar. Mezar taşları ölenlerin geçmişten geleceğe mesajlarını ileten en önemli iletişim araçları içinde yer almışlardır. Birçok kültürel özellikleri üzerinde barındıran mezar taşlarının Türk toplum hayatına etkisi, ne kadar araştırılsa yeridir. Anahtar Kelimeler: Ölüm, Mezar, Mezar Taşları, Kurgan, Balbal.