Namilkey Doz No 5 by Kurdistanmedia Kurdistanmedia

‫نامیلكەیەكی گشتی‏یە‬ ‫كۆمیتەی ‪″‬راگەیاندن‪″‬ی‬ ‫ یەكیەتیی الوانی دێموكراتی ‬ ‫كوردستانی ئێران‬ ‫دەری دەكا‬

‫دۆز‬

‫‪5‬‬

‫د‬

‫ۆز نامیلكەیەكی گشتی‏یە‪ ،‬كۆمیتەی ‪″‬راگەیاندن‪″‬ی‬ ‫یەكیەتیی الوانی دێموكراتی كوردستانی ئێران دەری دەكات‬ ‫سەرنووسەر‪:‬‬

‫هێرش كەریمی‬

‫ستافی كارا‪ :‬رامان نەسری‪ ،‬هادی عارفی و داریووش رەشیدی‬ ‫ديزاين‪:‬‬

‫فەردین ئیبراهیمی‬

‫سەروتار‬

‫‪1‬‬

‫چارەنووسی مندااڵنی سەر شەقام‬

‫‪2‬‬

‫سەلەفییەت و ئاوەز‬

‫‪5‬‬

‫راپۆرتێك لە سەر خەتەنەی كچان‬

‫‪7‬‬

‫شۆرشی نەرم یان رەنگییەكان‬

‫‪12‬‬

‫كۆمپیوتەر‬

‫‪13‬‬

‫تەنز‬

‫‪14‬‬

‫چوارقوژبن‬

‫‪15‬‬

‫كورتەیەك لە ژیانی چەندكەسایەتی ‪...‬‬

‫‪16‬‬

‫باسێك لە سەر فیدرالیزم‬

‫‪20‬‬

‫ناساندنی پارێزگای سنە‬

‫‪22‬‬

‫كورتە چیرۆك‬

‫‪24‬‬

‫‪doz.lawan@yahoo.com‬‬

‫‪Beşî Kurmancî‬‬

‫* دۆز‪ :‬وشەیەكی كوردییە كە لە زاراوەی كرمانجی ژووروودا بە‬

‫واتای ئامانجە‬

‫د‬ ‫ۆز‬

‫سەروتار‬

‫هۆکاری نائه‌منی ل ‌ه ئێران کێيه؟!‌‬ ‫ب ‌ه هاتنی وه‌رزی گه‌رما و ته‌واو بوونی قوتابخانه‌کان پاش س��اڵێکی خوێندن‪ ،‬به‌شێک له‌ خه‌ڵکی ئێران بۆ به‌سه‌ر‬ ‫بردنی کاتی پش��ووی هاوینی روو له‌ سه‌یرانگا و شوێنه‌ گه‌ش��تیارییه‌کان ده‌که‌ن و هێزه‌ ئینتزامییه‌کانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی به‌ ناوی «مبارز‌ه با بد حجابی» ده‌ست ده‌که‌ن ب ‌ه ئازار و ئه‌زیه‌تی خه‌ڵک‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ک ل ‌ه هه‌موو سه‌یرانگا‬ ‫و ش��وێن ‌ه گه‌شتیارییه‌کان کۆمه‌ڵێک له‌و هێزان ‌ه مۆڵ دراون و بوونه‌ت ‌ه هۆکاری سه‌ر ئێشه‌ی خه‌ڵک و ده‌ستێوه‌ردان‬ ‫له‌ هه‌موو کارو باری ژیانی تاکه‌ که‌س��یدا ده‌که‌ن بڕیاری جۆراوجۆر ده‌رده‌که‌ن و ده‌یکه‌ن به‌ یاس��ای زۆره‌ملی و ب ‌ه‬ ‫س��ه‌ر خه‌ڵکیدا ده‌سه‌پێنن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬رۆژێک چوونی ئافره‌تان بۆ ستادیۆمی وه‌رزشگاکان قه‌ده‌غ ‌ه ده‌که‌ن‪ ،‬رۆژێک‬ ‫سینه‌ماکان داده‌خه‌ن و هتد‪...‬‬ ‫ئه‌وه‌ له‌ حاڵێکدایه‌ ک ‌ه ئه‌رکی پۆلیس ل ‌ه هه‌ر واڵتێکدا پاراستن و پارێزگاری کردن له‌ گیان و ماڵی هاوواڵتییانه‬ ‫ب��ه‌الم ل�� ‌ه واڵتی ئێران‪ ،‬ئه‌رکی پۆلیس‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌یه‌ و خه‌ڵک خۆی��ان بوونه‌ت ‌ه قوربانی به‌رنامه‌ و پالن ‌ه‬ ‫ده‌مارگرژانه‌ی ده‌سه‌اڵت و هێزی به‌ ناو ئاسایش و پۆلیس‪ .‬ئه‌وه‌ش ل ‌ه کاتێکدایه‌ ک ‌ه کاربه‌ده‌ستان و به‌رپرسانی هیزی‬ ‫ئینتزامی ئیدیعای ئه‌من بوونی کۆمه‌ڵگا به‌ بوون و حوزووری خۆیان ل ‌ه ناو شه‌قام و شوێنه‌ گشتییه‌کاندا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئایا به‌ڕاستی رێژیمێک که‌ ل ‌ه گێژاوی کێش ‌ه‌و گرفت ‌ه ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تییه‌کاندا گیری کردو‌ه و په‌له‌قاژه‌ی‬ ‫مه‌رگیه‌تی و ئه‌گه‌ری له‌ناو چوونی له‌ ئارادایه‌‪ ،‬ده‌بێ به‌و ش��ێوه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌ته‌ الوه‌کییان ‌ه هه‌ڵسووکه‌ت بکا؟!‬ ‫دیاره‌ ئه‌وانه‌ ده‌رخه‌ری ئالۆز بوونی واڵت‪ ،‬مه‌س��ه‌له‌ی هه‌اڵوسانی ئابووری‪%100‬ه‪ ،‬ته‌ریک که‌وتنه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی ‌ه‬ ‫که‌ ده‌س��ه‌اڵتدارانی نیگه‌ران کردوه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌م ش��ێوه‌یه‌ ژه‌هر و داخی خۆیا‌ن به‌ میلله‌ت ده‌ڕێژن‪ .‬ئه‌حمه‌دی‌نژاد باس ل ‌ه‬ ‫که‌رامه‌تی ئینسانی و میلله‌ت ده‌کا‌ت و به‌رپرسی «قوه‌ی دادوه‌ری» کۆماری ئیسالمی باس له‌‪ ،‬له‌به‌ر چاو گرتن‬ ‫و پاراستنی هێڵه‌ سووره‌کان ده‌کات‪.‬‬ ‫باس و لێدوانه‌کانی ئه‌و دوو به‌رپرسه‌ی کۆماری ئیسالمی ل ‌ه کاتێکدای ‌ه ک ‌ه به‌ بڕوای زۆرێک ل ‌ه کۆمه‌ڵناسان‪،‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی ل ‌ه پاش رووداوه‌کانی پاش هه‌ڵبژاردنی ‪ 1388‬شێوه‌یه‌ک له‌ سیاسه‌تی هێرشکارانه‌ی له‌ هه‌مبه‌ر‬ ‫خه‌ڵکی ئێران گرتۆت ‌ه به‌ر ک ‌ه ره‌وتی ئێعدامه‌کان‪ ،‬ئازار و ئه‌زیه‌ت و گرتنی ژنان و الوان له‌ ش��وێن ‌ه گش��تییه‌کان‬ ‫ب ‌ه بیانووی بردن ‌ه س��ه‌رێی ئاس��تی ته‌ناهی ناو کۆمه‌ڵگا‪ ،‬هه‌اڵواردنی ره‌گه‌زی ل ‌ه زانکۆ و قوتابخانه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫سه‌رقاڵی دارشتنی « طرح عفاف و حجاب»ن بۆ قوتابخانه‌ سه‌ره‌تاییه‌کان که‌ له‌و پالن ‌ه نوێیه‌دا ته‌نانه‌ت که‌ره‌ست ‌ه و‬ ‫پێداویس��تییه‌کانی خوێندن وه‌ک پێنووس و کیفن‌‪ ،‬ده‌رخه‌ری ئه‌و راستییه‌ن که‌ کۆماری ئیسالمی خۆی به‌ به‌رپرس‬ ‫و وه‌اڵمده‌ر ب ‌ه نیسبه‌ت خه‌ڵکه‌وه‌ نازانێ و ته‌نیا بوون و مانی خۆی بۆ گرینگ ‌ه و له‌و پێوه‌ندییه‌دا پابه‌ند به‌ هیچ یاسا‬ ‫و رێسایه‌کی ئینسانی نییه‌‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫وسی‬

‫ارەنو‬

‫چ‬

‫ااڵنی‬

‫مند‬

‫ەقام‬

‫ەر ش‬

‫س‬

‫ێران‬

‫لە ئ‬

‫ەرەو‬

‫ب‬

‫ێت؟‬

‫دەچ‬

‫حیسام ئەحمەدی‬

‫‪2‬‬

‫كوێ‬

‫ئەگەر ئاوڕێك ل��ە كۆمەڵگا و پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫بدەین��ەوە زۆر بە باش��ی بۆم��ان دەر دەكەوێ كە هەر‬ ‫ی��ەك لە چین و توێژەكانی كۆمەڵگا پێناس��ەی تایبەت بە‬ ‫خۆی��ان هەی��ە و بە پێی ئەو پێناس��انە لە ئەرك و مافیان‬ ‫بەهرەمەند دەبن‪ ،‬بەاڵم هەر وەك لە سەرەتاوە ئاماژە‬ ‫بە چارەنووسی مندااڵن كراوە بەپێویستی دەزانم ئەگەر‬ ‫بە كورتی��ش بێت ئاوڕێك لەو توێژی كۆمەڵگا بدەینەوە‬ ‫و گرینگییان لە كۆمەڵگا بخەینە بەر باس‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەر كۆمەڵگایەك��ی پێش��كەوتوودا‪ ،‬من��دااڵن ب��ە‬ ‫داهاتووی ئەو كۆمەڵگای��ە دێنە ئەژمار و داهاتووی ئەو‬ ‫كۆمەڵگایە گرێدراوە بە توانا و شێوازی پەروەردە بوونیان‪،‬‬ ‫وات��ا هەر كۆمەڵگایەك كە خوازی��اری هەنگاو نان بەرەو‬ ‫پێش��كەوتن و گەشەسەندن بێت پێویس��تە لە پەروەردە‬ ‫كردنی گونجاو و تەندروس��تی مندااڵن چاوپۆشی نەكات‬ ‫و لەو راس��تایەدا خۆیان بە ئەرك��دار بزانن‪ ،‬چونكە هەر‬ ‫چەند ئەم��ڕۆ خزمەت بە مندااڵن و پەروەردە كردنیان‬ ‫بكرێ��ت دەتوانی��ن ل��ە داهات��وودا بەو رادەیە پش��ت بە‬ ‫كاریگەر بوونیان لە ئاست گەشە و پیشكەوتنی كۆمەڵگادا‬ ‫ببەستین‪.‬‬

‫بەاڵم ئ��ەوەی جێگای داخ و تێڕامان��ە ئەوەیە كە هەتا‬ ‫ئێس��تاش ل��ە زۆرب��ەی واڵت��ان و بەتایب��ەت ئێرانی ژێر‬ ‫دەس��ەاڵتی كۆماری ئیس�ل�امی چارەنووسی مندااڵن بۆتە‬ ‫بەش��ێكی دابڕاو لە كۆمەڵگا و رێژەیەكی زۆر لە مندااڵن‬ ‫رۆژانە لە س��ەر ش��ەقامەكان س��ەرقاڵی فرۆشتنی گوڵ‬ ‫و دەس��ماڵ كاغ��ەزی و تەنانەت لە وێس��تگەكان بە پاك‬ ‫كردنەوە و شۆردنی ماشین و یان لە هەمووی بە ئازارتر‬ ‫سواڵكردن و هتد ‪ ...‬خەریكن و لە نێوان مردن و ژین دا‬ ‫گیریان ك��ردووە و ئاوات و خۆزگەكانیان بۆتە خەونێكی‬ ‫هەرگیز وەدی نەهاتوو‪.‬‬ ‫پێویس��تە ب��ەر ل��ە هەم��وو ش��تێك بزانی��ن مندااڵنی‬ ‫سەرش��ەقام كێ��ن و ه��ۆكاری هات��ن و پەنابردنی��ان بۆ‬ ‫شەقامەكان چییە؟‬ ‫بەپێی ئەو پێناس��انەی بۆ مندااڵنی س��ەر شەقام كراوە‬ ‫دەتوانین لەو چەند خاڵە دا روونی بكەینەوە‪:‬‬ ‫ئ��ەو مندااڵنەی كە لەبەر ه��ەژاری و نەبوونی كەس‬‫وكار و بەتایبەت سەرپەرەستی وەك (دایك وباوك)‪ ،‬بۆ‬ ‫زیندوومانیان پەنا بۆ سەر شەقامەكان دەبەن‪.‬‬ ‫ئ��ەو مندااڵنەی كە بە هۆی گرفت و كێش��ە لە گەڵ‬‫ێ دێڵن و روو‬ ‫بنەماڵە و‪....‬بۆ ماوەیەكی كاتی ماڵ ج ‌‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫دەكەنە سەر شەقام و هتد ‪. ...‬‬ ‫ئەو مندااڵنەی كە بە هۆی هەژاری بنەماڵە و رێژەی‬‫زۆری ئەندامانی خێزان وەك نان دەرهێنەرێكی كەم‬ ‫تەمەن ئەرك دار دەكرێن بۆ كاركردن و روودەكەنە‬ ‫سەر شەقام‪.‬‬ ‫ ئەومندااڵنەی كە بە هۆی نەبوونی سەرپەرەست‬‫دەكەونە داوی باند و گرووپەكانی جۆراوجۆری وەك‬ ‫كڕیار یان فرۆش��یارانی مادە هۆشبەرەكان و هتد‪...‬‬ ‫كە رەوانەی سەر شەقامەكانیان دەكەن‪.‬‬ ‫بەگشتی ئەو چەند خاڵە دەتوانێت نموونەیەك بێت‬ ‫لەو مندااڵنەی كە تووش��ی سەر شەقامەكان دەبن و‬ ‫دەكەونە بەر پەالماری ئەو مەترسییانەی كە هەڕەشە‬ ‫لە ژیانیان دەكات‪.‬‬ ‫بەپێ��ی س��ەرچاوەكانی پێوەندی��دار ب��ە رێكخراوی‬ ‫«یونیس��ف»‪ ،‬مندااڵنی س��ەر ش��ەقام لە گەڵ گەلێك‬ ‫گرفت و مەترسیی ئەساسی بەرەو روونە كە بێگوومان‬ ‫كاریگەرییەك��ی قووڵی لە س��ەر باری تەندروس��تی و‬ ‫پەروەردەی��ی ئ��ەوان هەی��ە كە برس��ییەتی و الوازی‬ ‫جەس��تەیی‪ ،‬خەمۆكی و نەخۆشییەكانی دەروونی و‪..‬لە‬ ‫نێ��و من��دااڵن بەگش��تی و بەتایبەتی ت��ووش بوون بە‬ ‫لەشفرۆش��ی و نەخۆش��ییەكانی وەك» ئی��دز» و‪....‬و‬

‫ب�ڵ�او بوونەوەی لە ئاس��تی‬ ‫كۆمەڵ��گا لە نێ��و منداڵ و‬ ‫مێرمندااڵن��ی ك��چ ك��ە‬ ‫ل��ە س��ەر ش��ەقامەكان‬ ‫دەبینرێ��ن دەتوانێت چەند‬ ‫ق��ات روو لە زی��اد بوون بێت‬ ‫كە دەتوانن بەشێك لەو مەترسییانە‬ ‫بن‪.‬‬ ‫دی��ارە ه��ۆكاری زۆر هەی��ە ب��ۆ هاندەر‬ ‫بوونی مندااڵن بۆ رووكردنە سەر شەقام كە هەم‬ ‫لە ئاس��تی بنەماڵە و هەم لە ئاس��تی كۆمەڵگا بەرچاو‬ ‫دەكەون‪ ،‬لێرەدا پێویس��تە بەش��ێك لە هۆكارەكانی نێو‬ ‫بنەماڵ��ە و كۆمەڵگا بخەینە بەر باس كە كاریگەریان لە‬ ‫س��ەر هاتنی مندااڵن بۆ س��ەر ش��ەقام هەیە‪ .‬هەژاری‬ ‫ئابووری لە ئاس��تی كۆمەڵگا بەگشتی شوێن دانەرە لە‬ ‫سەر بنەماڵەكان بۆ ئەوەی نەتوانن ویست و داخوازی‬ ‫من��دااڵن ل��ە بەر چاو بگ��رن‪ ،‬هەاڵواردن��ی رەگەزی و‬ ‫بوون��ی تەبەق��ات و نەبوون��ی یەكس��انی كۆمەاڵیەت��ی‬ ‫هەم لە ئاس��تی كۆمەڵگا و بەتایبەتی لە ئاستی بنەماڵە‪،‬‬ ‫ب��ەرز بوونی رێژەی بێكاری و چوونە س��ەری رێژەی‬ ‫حەش��یمەت بەتایب��ەت ل��ە ش��ارە بچ��ووك و پەراوێز‬ ‫خراوەكان كە‬

‫‪3‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫دەبێت��ە هۆی كۆچ كردنی‬ ‫مندااڵن بۆ س��ەر ش��ەقامی‬ ‫ش��ارە گ��ەورەكان‪ ،‬زۆر‬ ‫بوون��ی رێژەی ت��ەاڵق و‬ ‫تێكدانی ژیانی منداڵ‪ ،‬گیرۆدە‬ ‫بوون��ی ئەندامان��ی بنەماڵ��ە ب��ە‬ ‫م��ادە هۆش��بەرەكان‪ ،‬مردنی یەكێك‬ ‫یان ه��ەردوو ئەندامانی سەرپەرەس��تی‬ ‫بنەماڵ��ە‪ ،‬رێزنەگرت��ن لە هەس��ت و س��ۆز و‬ ‫داخوازییەكانی منداڵ لە ئاس��تی بنەماڵە و دەیان و‬ ‫سەدانی تر ئەو هۆكارانەن كە دەبنە هۆی پەرەسەندنی‬ ‫ئەو دیاردەیە‪ .‬لە راس��تیدا هاتنی مندااڵن بۆ سەر شەقام‬ ‫و مانەوەیان بە هەر هۆیەك كاریگەری زۆری لە س��ەر‬ ‫نا تەندرووس��ت بوونی كۆمەڵگا و پەرەپێدان بە كیش��ە‬ ‫و قەیران��ە كۆمەاڵیەتییەكانی وەك باڵو بوونەوەی مادە‬ ‫هۆشبەرەكان و نەخۆشییە چارەسەر نەكراوەكانی وەك‬ ‫ئی��دز و ل��ەش فرۆش��ی و هت��د ‪ ...‬هەیە ك��ە بێگوومان‬ ‫داهات��ووی واڵت ب��ەرەو ناڕوون��ی دەب��ات‪ ،‬ب��ەاڵم ئاخۆ‬ ‫ئەركی حكوومەت و داموو دەزگاكانی دەوڵتی لە راستای‬ ‫چارەنووسی ئەو مندااڵنە چییە؟ لە واڵتی ئێران هەتا چەند‬ ‫هەوڵ بۆ چارە سەر یان كەم كردنی ئەو قەیرانە دراوە؟‬ ‫یان سیستەمی پەروەردەی واڵت تا چەند تووانیویەتی لە‬ ‫رێژەی ئەو مندااڵنەی لە شەقام كاتەكانیان تێپەر دەكەن‬ ‫و تەنانەت رۆژانە ش��اهیدی كەوتنە ژێر ماش��ێن و گیان‬ ‫لەدەس��ت دانیان بە هۆی نەبوونی باری تەندرووس��تی‬ ‫پێویست و ‪،....‬كەم بكات ؟ ئەوانە و دەیان پرسیاری تری‬ ‫ێ واڵم ماونەتەوە‪.‬‬ ‫لەو چەشنە دەمێكە ب ‌‬ ‫بە پێی یاساكانی پێوەندیدار بە مندااڵن لە واڵتی ئێران‬ ‫و بەتایبەتی مادەی ‪79‬ی یاسای كار كردن ئەو كەسانەی‬ ‫كە تەمەنیان لە ژێر ‪ 15‬ساڵە بۆیان نییە كار بكەن كەچی لە‬ ‫‪29‬ی خاكەلێوەی ساڵی ‪ 1386‬ی هەتاوی ئاماری مندااڵنی‬ ‫كار ب��ە ‪ 7‬میلی��ۆن كەس گەیش��تووە‪ ،‬هەروەه��ا بەپێی‬ ‫ئامارە نافرمییەكان باس لەوە دەكرێت كە زیاتر لە ‪10‬‬ ‫میلیۆن منداڵ لە واڵتی ئێران ژیانیان لە سەر شەقامەكان‬ ‫تێپ��ەڕ و بە كاری س��ەر ش��ەقام و‪ ...‬خەریكن‪ .‬لە ماوەی‬ ‫س��ااڵنی رابردوو لە الیەن دام و دەزگا پێوەندیدارەكانی‬ ‫كۆماری ئیسالمییەوە كۆمەڵێك پرۆژە كە «ئایین نامەی‬ ‫بەختەوەری مندااڵنی سەر شەقام» (سامان دهی كودكان‬ ‫خیابانی) وەك گرینگ ترینیان و لە ساڵی ‪ 1384‬ی هەتاوی‬ ‫ێ‬ ‫لە الیەن هەیئەتی حكوومەت پەسەند و بریاری جێبەج ‌‬ ‫كردن��ی درا‪ ،‬بەاڵم تەنیا درووش��مێكی بریقەدار كە جگە‬ ‫لە جەوهەری س��ەر الپەڕەی تۆز لێنیش��توو شتێكی تری‬ ‫لێنەكەوتۆتەوە‪ ،‬درانە دەر و لە الیەن دەوڵەت‪ ،‬سازمانی‬

‫‪4‬‬

‫بێهزیس��تی و كۆمیت��ەی ئیم��داد و ‪...‬هت��د ئەركدار‬ ‫ك��ران بۆ نەمانی ئ��ەو قەیرانە لە واڵت بەگش��تی و‬ ‫شارەگەورە و س��ەرجەم پارێزگاكانی وەك تاران و‬ ‫‪..‬هت��د بە تایبەتی‪ ،‬كەچی لە ماوەیەكی كورتدا بۆ بە‬ ‫ێ نەگەیاندنی ئەو ئەركە ه��ەركام لەو رێكخراو‬ ‫ج�� ‌‬ ‫و ئۆرگانان��ە ئەوی تری بە تاوانب��ار و كەمتەر خەم‬ ‫دەزان��ی لە راس��تای جێبەج��ێ نەكردن��ی پرۆژەكە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی جێگای تێڕامانە و س��ەرنجە ئەوەیە كە‬ ‫ل��ە واڵتێكی وەك ئێران كە ل��ە زۆربەی بوارەكانی‬ ‫پێوەندیدار ب��ە ئابوورییەوە و بەتایبەتی س��ەرچاوە‬ ‫ژێر زەوییەكانی وەك نەوت و ‪...‬پێگەیەكی بەهێز و‬ ‫وەك واڵتێكی خاوەن س��ەرمایە نێوی دەبرێت بەاڵم‬ ‫خەڵك��ی ئەو واڵتە بە رێژەیەكی ب��ەرز لە ژێر هێڵی‬ ‫هەژاریدا دەژین ك��ە بێگوومان ئەوەش دەرخەری‬ ‫ئەو راس��تیەیە كە كۆماری ئیس�ل�امی س��ەبارەت بە‬ ‫گەندەڵی ماڵی و قۆرغ كردنی س��ەرمایەی واڵت لە‬ ‫دەستی خۆیان و سەرمایە گووزاری كردن لە واڵتانی‬ ‫تر و لە س��ەرووی هەموویان��ەوە بوونی ئیدئۆلۆژییەكی‬ ‫چ��ەوت و لە هەمانكاتدا مەس��ەلەی ناردنی ش��ۆرش بۆ‬ ‫دەرەوەی س��نوورەكانی واڵت بۆت��ە هۆی ئ��ەوە كە لە‬ ‫الیەن دەسەاڵتدارانی كۆماری ئیسالمی چاو پۆشی لە هەر‬ ‫چەش��نە بۆچوونێكی مرۆڤانە و بەشەر دۆستانە بكرێت و‬ ‫بۆ بەدەست هێنانی س��ەركەوتن لە پیالنەكانی پشتیوانی‬ ‫لە گرووپە تووند ئاژۆكان و تاقمە تێرۆریستەكانی وەك‬ ‫حیزبوڵ�ڵ�ا و حەم��اس و‪ ....‬ب��كات و س��ەرمایەی واڵت لە‬ ‫جێگای س��ەرف كردن بۆ چارەس��ەر كردنی قەیرانەكانی‬ ‫واڵت و چارەنووس��ی پێكهاتەكان��ی كۆمەڵ��گا و بەتایبەت‬ ‫من��دااڵن ل��ە ئاس��ت پ��ەروەردە و پێگەیاندنی��ان ب��كات‪،‬‬ ‫كەچ��ی لە پێناو پڕ چەك ك��ردن و ناردنی تەقەمەنی بۆ‬ ‫بەهێزكردن��ی ئ��ەو تاقمانە س��ەرف دەكرێ��ت و رۆژانە‬ ‫بەدەی��ان و س��ەدان منداڵ لە واڵت��دا كاتەكانی تەمەنیان‬ ‫لە س��ەر ش��ەقامەكان تێپەڕ دەك��ەن و زۆر جار خولیا و‬ ‫ئاواتەكانیان دەبێتە تراژیدیای وەك چوونی ژێر ماش��ین‬ ‫و گی��ان لەدەس��تدانیان ب��ە هۆی نەخۆش��ی جۆراوجۆر‬ ‫ك��ە دەگەرێتەوە ب��ۆ نەبوونی تەندرووس��تی و هتد ‪،...‬‬ ‫ئەوەش دەرخەری ئەو راس��تیەیە كە كۆماری ئیس�ل�امی‬ ‫ن��ە خۆی ب��ە خاوەنی كۆمەڵ��گای ئێران و چارەنووس��ی‬ ‫تاكەكان��ی ئەو واڵتە دەزانێ‌ و نە لە راس��تای چارەس��ەر‬ ‫كردن��ی قەیرانەكانی واڵتدا هەن��گاو دەنێت‪ ،‬چوونكە لەو‬ ‫بۆچوونە دایە كە هەژاری و بوونی قەیران لە كۆمەڵگادا‬ ‫كاریگ��ەری لە س��ەر نەبوونی ئاگایی ت��اك و كۆی واڵت‬ ‫بە مافەكانیان هەیە و ئەوەش كاریگەری هەیە لە س��ەر‬ ‫درێژ بوونی تەمەنی دیكتاتۆرییەت لەو واڵتەدا‪.‬‬

‫د‬ ‫ۆز‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ف‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ئ‬ ‫اوەز‬

‫هادى عارفى‬ ‫س��ەلەفی ل��ە مان��ای وش��ەدا وات��ای الس��ایی‬ ‫کردنەوەی کوێرکوێرانە لە رابردوو یان مردوەکانە‪،‬‬ ‫ک��ە کەس��انی باوەڕمەند ب��ەم بۆچوون��ە خۆیان بە‬ ‫پێ��رەوی راس��تەقینەی پێغەمبەری ئێس�ل�ام دەزانن‬ ‫و ل��ە س��ەر ئەو بڕوایەش��ن ک��ە تەواوی یاس��اکانی‬ ‫کۆمەڵ دەبێ لە سەر ئەو رێچکەیە بێت کە لە کاتی‬ ‫موحەمەد و کەس��انی دەور و بەری(ئەس��حاب) دا‬ ‫پێڕەوی لێکراوە‪.‬‬ ‫کەواب��وو لێ��رەدا تەنیا ئ��ەو ئیدیۆلۆژییەی ئەوان‬ ‫دەبێ بۆ هەموو نەس��لەکانی پاش ئ��ەوان ببێت بە‬ ‫هێ��ڵ و رێ��ڕەوی ژیان و هیچ زانای��ەک یان خاوەن‬ ‫نەزەرێ��ک ئیزنی ئەوەی نییە ک��ە جیا لەوەی کە لە‬ ‫کتێب��ی موس��وڵمانان دا هەیە هی��چ بیرێکی نوێ بۆ‬ ‫بەرەو پێش چونی مرۆڤایەتی بخاتە بەر دەس��ت و‬ ‫لە روانگەی ئەوانەوە هەر فکرییەتێکی جیا دژایەتی‬ ‫راس��تەوخۆی ئ��ەوان ب��ە ئەژم��ار دێ��ت‪ ،‬ک��ە واتە‬ ‫داخراوەیی و توندئاژۆیی ئیس�ل�امی سەلەفی لێرەدا‬ ‫سیمای راستەقینەی خۆی دەر دەخات و دژایەتی لە‬ ‫گەڵ ئاوەز و مەنتق ساز دەکات‪.‬‬ ‫ئ��ەم ش��ێوە بیر کردن��ەوە یان ئ��ەم دیاردەیە‬ ‫بە زۆرێک لە شێوەکان قوژبنەكانی ماڵی کوردیشی‬

‫تەنیوە کە ئاس��ەواری زۆر خراپی لە سەر کۆمەڵگای‬ ‫ک��وردەواری دان��اوە و ب��ە ش��ێوەی جی��دی‪ ،‬جڤاک‬ ‫ب��ەرەو پاش دەبات و ل��ە کۆمەڵگایەک کە ش��یاوی‬ ‫مرۆڤایەت��ی بێت دوور دەخاتەوە و زۆر کارەس��اتی‬ ‫قێزەون��ی لێدەکەوێت��ەوە کە بۆ نموون��ە دەتوانین‬ ‫ئام��اژە بە یاس��اکانی دژی ژنان‪ ،‬ه��ان دانی الوان بۆ‬ ‫خ��ۆ تەقاندن��ەوە ک��ە نموونەک��ەی لەم م��اوەدا خۆ‬ ‫تەقاندنەوەی نزیک بە ‪ ١٠‬الوی ش��ارەکانی سەقز و‬ ‫جوانرۆ لە واڵتانی وەک ئەفغانستان و پاکستان‪ ،‬بەرد‬ ‫ب��اران کردن��ی پیاوان و ژنان بەب��ێ رەچاو کردنی و‬ ‫پاراس��تنی هیچ بنەمایەکی ئینسانی و مرۆیی و هتد‪...‬‬ ‫کەئەمانە نموونەیەکی زۆر بچووکن لە سەدان کاری‬ ‫دژە ئینسانی ئەو مەکتەبە فکرییە‪.‬‬ ‫هەنووک��ە ئەو گ��رووپ و تاقمانە ل��ە زۆرێک لە‬ ‫شارەکانی کوردس��تانی ئێران بنکە و بارەگایان هەیە‬ ‫و جی��ا ل��ە کاری تەبلیغات��ی‪ ،‬ل��ە مزگەوتەکانی��ش بۆ‬ ‫ناس��اندن و راکێش��انی الوان کەل��ک وەر دەگرن کە‬ ‫پاش ناس��ین و هەڵس��ەنگاندنیان و بە دەست هێنانی‬ ‫متمانەی پێویس��ت‪ ،‬ب��ە بەرنامەیەکی زۆر ورد بینانە‬ ‫مێش��کیان دەش��ۆنەوە و بۆ ب��ارەگا ئاش��کراکانیان لە‬ ‫ناوچەکان��ی مەریوان بەڕێ دەکەن‪ ،‬ک��ە پاش تەواو‬ ‫کردنی خولێکی‬

‫‪5‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫ئیدیولۆژیکی و نیزامی بۆ‬ ‫واڵتانی وەک ئەفغانس��تان‬ ‫و پاکس��تان ی��ان عێ��راق‬ ‫بە ن��اوی جیهاد لە رێگای‬ ‫خودا دا رەوانەیان دەکەن و‬ ‫تووشی خۆ تەقاندنەوە و تیرۆر‬ ‫و کوش��تاری خەڵک��ی بێ‬ ‫تاوانیان‬

‫دەکەن‪.‬‬ ‫رۆڵی کۆماری ئیسالمی لە پەرە گرتن‬ ‫و یارمەتیدانی ئەم دەس��تە و تاقمانە ش��تێکی ش��اراوە‬ ‫نییە و زۆر جاریش لە الیەن کەس��انی س��ەرەوەی ئەم‬ ‫گروپانە دانی پێدانراوە‪ .‬بۆیە ش��تێکی جیگای س��ەرنجە‬ ‫ک��ە دەبینی ل��ە زۆر گوتاریاندا بە ئاش��کرا دژایەتی لە‬ ‫گەڵ شیعە دەکەن و راشکاوانە بە «مرتد» و رافضی»‬ ‫ناویان دەبن بەاڵم لە هەمان کاتدا تەنانەت بۆ جارێکش‬ ‫هیچ ش��تێک بە دژی کۆماری ئیس�ل�امی ناڵێن ئەوەش‬ ‫ل��ە حاڵێکدای��ە کە کۆماری ئیس�ل�امی لە س��ەر بنەمای‬ ‫«شیعە»ی «ئەسنا و عەشەری» دامەزراوە‪.‬‬ ‫لە راس��تیدا ئەم دەس��تە و تاقمە توندئاژویانە و‬ ‫لە س��ەروو هەموویانەوە گروپی ئەلقاعیدە‪ ،‬نە تەنیا لە‬ ‫راس��تای بەرژەوەندی خۆیان��دا نەجواڵونەتەوە بەڵکوو‬ ‫پرس��تیژ و خودی ئیسالمیش��ی بردۆتە ژێر پرسیارەوە‬

‫‪6‬‬

‫و رێخۆش��کەر ب��ووە ب��ۆ ئ��ەوەی ک��ە واڵتان��ی‬ ‫رۆژئاوای بە بیانووی ش��ەڕ بە دژی ئەم گرووپە‬ ‫توندئاژۆیان��ە بێنە ناوچەک��ە و بەرگی بەرندە بۆ‬ ‫خۆیان بقۆزنەوە کە نموونەکەی دەتوانین ئاماژە‬ ‫بە عێراق و ئەفغانستان بکەین‪.‬‬ ‫کەوابو بۆ راکێش��ان یان بەرەو نەمان بردنی‬ ‫ئ��ەم تاقم��ە توندئاژۆیان��ە‪ ،‬بنکۆل��ی تێک��رای کار‬ ‫وکردەوەکانیان لە س��ەد ساڵی رابردوودا بکەین‬ ‫کە چ��ۆن پەرەیان گرت؟ بۆچ��ی الیەنگریان‬ ‫بۆ خۆیان دروست کرد؟ بە‬ ‫شێوەیەک‬

‫زۆرێ��ک ل��ە‬ ‫کۆمەڵگاکانی��ان تەنیوە‪ ،‬لێرەدا بە‬ ‫ناس��ین و لە گەڵ سازانێکی ئاوەزمەندانە لە گەڵ‬ ‫ئە تاقمانە‪ ،‬دەتوانێ مەس��ەلەکە ئاوژوو بکاتەوە و‬ ‫خەس��ارەکانی ئەم رەوتە بە النیکەمی خۆی بگات‪.‬‬ ‫و ب��ە نیس��بەت ئەم بابەت��ەوە کەڵ��ک وەرگرتن‬ ‫ل��ە ئەزموونەکان��ی راب��ردوو و لێکدان��ەوەی‬ ‫ئاڵوگۆڕەکان��ی داهاتوو دەتوانین پێش��اوبڕی ئەو‬ ‫رێگا دوور و درێژە بدەینەوە کە لە بەرماندایە‪.‬‬

‫د‬ ‫ۆز‬

‫ر‬ ‫ا‬ ‫پ‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫‏‬ ‫ە‬ ‫ی كچان‬ ‫ئا‪ :‬دۆز‬

‫خەتەن��ە یەكێ��ك ل��ەو دی��اردە كۆمەاڵیەتییانەیە‬ ‫كە ل��ە زۆربەی واڵتان پ��ەرەی پێدەدرێ��ت‪ ،‬دیارە‬ ‫هۆكاری باڵوبوون��ی ئەو دیاردەیە لە نێو كۆمەڵگادا‬ ‫ب��ە ش��ێوەی جیا جی��ا دەخرێتە بەر باس و ش��رۆڤە‬ ‫دەكرێت كە لە بەشێكی زۆر لە واڵتان ئەو دیاردەیە‬ ‫بە كردەوەیەكی باش و لە هێندێكی‏تر بە تایبەت لە‬ ‫ماوەی چەند دەیەی رابردوو تا ئێستا باس لە دزێو‬ ‫بوون و هەوڵ بۆ دانانی یاس��ایەك بۆ بەرگری لەو‬ ‫كردەوەیە دەكرێت‪.‬‬ ‫ل��ە نێ��وان س��ااڵنی ‪ 1980‬تاك��وو ‪1990‬ی زایینی‬

‫خەتەن��ەی من��دااڵن و‬ ‫بەتایبەت ل��ە نێو كچاندا ب��ە زەروورەتێكی‬ ‫پزش��كی دەهات��ە ئەژمار‪ ،‬بەاڵم لە س��اڵی ‪ 1990‬بەم‬ ‫الوە ئەو كردەوەیە بە دیاردەیەكی دزێو بە تاوانێك‬ ‫بە دژی مندااڵن وەسف كرا‪.‬‬ ‫بۆی��ە ب��ۆ زانیاری زیات��ر لەمەڕ كاردان��ەوەی ئەو‬ ‫دیاردەیە بە پێویس��تمان زان��ی رای چەند كەس لەو‬ ‫بارەوە وەربگرین ‪:‬‬ ‫ـ بەڵگە مێژوویییەكان س��ەلماندوویانە خەتەنە‬ ‫دیاردەیەك��ە پێش هاتن��ی ئاینی ئیس�ل�ام لەناو‬ ‫دوورگەی عەرەبی‪ ،‬سەریهەڵداوە و باڵو بووەتەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت سەرچاوە مێژووییەكان دیرۆكی خەتەنە‬ ‫دەگەڕێن��ەوە ب��ۆ رابردوویەك��ی زۆر دوورت��ر و‬ ‫هەندێكیان پێیانوایە بە هەزاران س��اڵ پێش زائین‬ ‫ئەو كردارە لە میسردا ئەنجامدراوە بەاڵم ئێستاش‬

‫‪7‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫ش��ێوەیەكی‬ ‫ب��ە‬ ‫سیس��تماتیك واڵتان��ی‬ ‫كامیرۆن‪ ،‬عەرەبستانی‬ ‫س��عوودی‪ ،‬میس��ر‪،‬‬ ‫س��وودان‪ ،‬مالی��زی و ‪...‬‬ ‫ئەو دیاردەی��ە بەڕێوە دەبەن‪،‬‬ ‫پرس��یارەكە لێرەدای��ە ب��ۆ چ��ی‬ ‫خەتەن��ەی كچان لە ئایینی ئیس�ل�امدا‬ ‫ێ كەس��یش‬ ‫هەر ماوە و تەنانەت ئەگەر هێند ‌‬ ‫نەیكەن سزا دەدرێن؟‬ ‫مامۆستا مستەفا رووحانی‪:‬‬ ‫خەتەنەكردن��ی ئافرەتان یا كچ��ان دەكەوێتە باری‬ ‫استجاب یەعنی (سونەت) یەعنی واباشە خەتەنەبكرێن‬ ‫لەبەر بۆچوونی گش��تی فەرم��وودەی پیغەمبەر (ص)‪:‬‬ ‫(عن أبی هریره‪‎‬ته‪ ‎‬رضی‪‎‬الله عنه‪ ،‬عنی‪ ‎‬رس��ول‪‎‬الله (ص)‬ ‫الفق��ره‪ ‎‬خمس األ‪‎‬ختان و األس��تحداد و قصی ش��ارب و‬ ‫تقیح األ ونشف و األبط رواه مسلم ره‪‎‬قه) ‪257‬‬ ‫یانی ‪ 5‬س��ونەت لەگەاڵ بوونی مرۆڤ��ن‪ -1 :‬خەتەنە‬ ‫كردن ‪ -2‬بەرتاشین ‪ -3‬سمێڵ كورت كردن ‪ -3‬نینوك‬ ‫كردن ‪ -5‬موی ژێر باڵ دەرهێنان‪ ،‬كەواتە هەر‬ ‫دوو الیەن (كور و كچ) دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫بۆچوونی ئیمام شافعی و زۆری‬ ‫زانای��ان خەتەنە‪‎‬ك��ردن واجب��ە‬ ‫لەس��ەر ك��ور و ك��چ‪ ،‬پیاو و‬ ‫ئافرەت‪ :‬لە بۆچوونی ئیمام‬ ‫مالی��ك و زۆری زانایان‪‎‬دا‬ ‫س��ونەت بۆ پیاوان واجبە‬ ‫و بۆ ئافرەت سوننەتە‪.‬‬ ‫هەموو الیەك بەڵگەی‬ ‫خۆیان هەی��ە‪ ،‬لەبەرچی‬ ‫بۆچوون��ی ئ��ەو زانایان��ە‬ ‫زیاتر پەسەند دەكرێت بۆ‬ ‫ك��ور یان پیاو واجبە و بۆ كچ‬ ‫سونەتە‪.‬‬ ‫خ��ودای گ��ەورە زانات��رە جلە و‬ ‫عك‬ ‫بەاڵم ئەگەر باسی مێژووی خەتەنە بكەین ئەو‬ ‫دەگەرێت��ەوە ب��ۆ زەمانی حەزرەت��ی ئیبراهیم چونكە‬ ‫لە قورئان‪‎‬دا باس��ی نەكرد بەاڵم باس��ی ئ��ەوە دەكات‬ ‫دەفەرموێ‌ ئەی موحەمەد تو لەسەر رێبازی ئیبراهیم‬

‫‪8‬‬

‫ێ هیچ ئەمرم��ان نەكردووە و‬ ‫وەك��و دەفەرم��و ‌‬ ‫ل��ە قورئ��ان بەغیر بەیان��ی بەیانی دین��ی حەنیف‬ ‫مەن��زور لە خوای حەنیف یش��ارەی بۆ حەزرەتی‬ ‫ئیبراهیم (ع) بە راس��تە لە ئۆروپا لە ئامریكا و لە‬ ‫زۆربەی واڵتانی دیكە پیاو س��ونەت دەكرێن ئەو‬ ‫نەخوشیانەی لە شكەی ژنی پیاو درووست دەبن‬ ‫بە هۆی نەبوونی خەتەنەی پیاوەكان و خەتەنەی‬ ‫ژن ئەوەی��ە ئ��ەو ژن��ە خەتەنە دەكرێ��ت الیەنی‬ ‫عەقالنی تێدا زیاد دەكەت الیەنی ش��ەهوانی كەم‬ ‫دەبێت چونكە شەهوەتی ژن ‪ 9‬بەرابەر پیاوە‪.‬‬ ‫ـ لەگ��ەڵ ئەوەی خەباتی بزووتنەوەی ژنانی‬ ‫جیهان چەندان وێس��تگەی گرینگیی بۆ پرس��ی‬ ‫خەتەنە پێكهێناوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا چەندان جۆر لە‬ ‫توندوتیژیی دژی ژنان و یەك لەوان خەتەنەی‬ ‫كچان لە كۆمەڵگادا بەڕێوە دەچێت‪ ،‬بۆ چی ئەو‬ ‫خەباتە نەیتوانیوە پێش بەو دیاردەیە بگرێ؟‬ ‫ئێهام چایچی‪:‬‬ ‫بزوتن��ەوەی ژنان لەگەڵ مێژووی درووس��ت‬ ‫بوون��ی ش��تێك ب��ە نێ��وی «پرس��ی‬ ‫ژن» ب��ەردەوام خەریك��ی‬ ‫دۆزین��ەوەی رێ��گا چ��ارە‬ ‫ب��ۆ چارەس��ەركردنی‬ ‫ئ��ەم پرس��ەوە بووە‬ ‫كە یەكێ��ك لەوان‬ ‫بەرەنگاربوونەوە‬ ‫ڵ‬ ‫گ��ە‬ ‫لە‬ ‫توندوتیژی دژ بە‬ ‫ژنانە‪ .‬كارەساتی‬ ‫خە تە ن��ە ی‬ ‫ژن��ان یەكێ��ك‬ ‫ل��ە ناحەزتری��ن‬ ‫ش��ێو ە كا نی‬ ‫بە ڕ ێو ە بر د ن��ی‬ ‫توندوتی��ژی دژ ب��ە ژنان��ە‬ ‫ك��ە ب��ە داخ��ەوە زۆر ج��ار ل��ە‬ ‫الیەن خودی ژناندا (دایك‪ ،‬دایە گەورە‪،‬‬ ‫خوشك‪ )... ،‬بەڕێوە دەچێت‪.‬‬ ‫ێ رۆڵی رێكخراوەكان‬ ‫پێش لە هەموو شتێك دەب ‌‬ ‫لە بەرەنگاری لەگەاڵ ئەم توندوتیژیە دیاری‬

‫د‬ ‫ۆز‬

‫بكرێت‪ .‬بە رای من گرینگترین هەنگاو لەم رێگایەدا‬ ‫ێ ژنان فێ��ر بكرێن كە‬ ‫ئامووزێش��ێكی بەرین��ە‪ ،‬دەب ‌‬ ‫ئەم كارە چ ش��وێنەوارێكی خراپی لەس��ەر جەستە و‬ ‫دەروونی ژناندا دادەنێت‪ .‬ئەگەر ژنان بە درووستی‬ ‫ێ‬ ‫لە ئاكام��ی خەتەنە ئاگادار بكرێ��ن‪ ،‬هیچ دایكێك پ ‌‬ ‫خوش نابێ‌ زوڵمێكی وەها گەورە لەحەق كچەكەی‪‎‬دا‬ ‫بكا‪ .‬ئەمە دەكەوێتە بازنەی ئامووزشی ژنان لەبواری‬ ‫ێ‬ ‫ئاكامەكانی توندوتیژی‪ .‬لە الیەكی دیكەشەوە دەب ‌‬ ‫فێركارییەك لە س��ەر الیەن��ە كۆمەاڵیەتییەكانی ئەم‬ ‫دیاردەیەش��مان هەبێ��ت‪ .‬هەمووم��ان دەزانین كە‬ ‫س��ەرەكیترین ه��ۆكاری ئەنجامی خەتەن��ەی ژنان‬ ‫گوش��اری كۆمەاڵیەتیە كە لەس��ەر ژنان��ەوە هەیە‪.‬‬ ‫هێندێك داب و نەریت لە قەولی ئایینەوە ئەنجامی‬ ‫ئەم كارە وەك ئەركی دینی و ئایینی دەزانن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ە خۆش��یەوە پووچەڵ بوون��ی ئەم ب��اوەڕەش لە‬ ‫الیەن پی��اوە ئایینیەكانەوە بۆمان دەركەوتووە‪ .‬بۆیە‬ ‫تەنی��ا بەش��ی ئاگاداركردنەوەی ژنان لەم راس��تییە‬ ‫دەمێنێ كە خەتەنەی ژنان لە هیچ بوارێكە دروست‬ ‫نی��ە و تەنانەت فەرهەنگێكی نادرووس��تە كە لە ناو‬ ‫فەرهەنگی كوردەوارییدا جێی گرتووە‪.‬‬ ‫ـ بێگۆم��ان ش��ار‪ ،‬ش��اروچكە و گوندەكان��ی‬ ‫كوردس��تانیش ( هەر چوار پارچە) لەو دیاردەیە‬ ‫بێب��ەری نەب��وون و بەپێی ئامارەكان ئێس��تاش‬ ‫لەسەدا ‪‌60‬ی كچانی كورد بە تایبەتی كوردستانی‬ ‫عێراق خەتەنە دەكرین‪ ،‬بەرای ئێوە باس نەكردنی‬ ‫ئ��ەو دیاردەیە بەمانای ئەوە نییە كە پرس��ی ژن‬

‫پش��ت گۆی خراوە؟‬ ‫ی��ان ئ��ەوە نەریتی‬ ‫كۆمەڵگای��ە كە رێگا‬ ‫نادات بێتە بەر باس؟‬ ‫هێرۆ جەڵدیانی‪:‬‬ ‫بە باوەڕی من هەر كۆمەڵگایەكدا داب و نەریتی‬ ‫تایب��ەت بە خۆیان هەی��ە كە لە هێندی��ك كۆمەڵگادا‬ ‫ئ��ەو داب و نەریتە تا ئێس��تاش ه��ەر بەردەوامە كە‬ ‫دەبێت��ە ه��ۆی ئەوەی ك��ە پێش بە پێش��كەوتنی ئەو‬ ‫كۆمەڵگایە بگرێ‌‪ ،‬كە یەكێك لەو داب و نەریتانەی كە‬ ‫لە كۆنەوە بۆ ئێمە ماوەتەوە‪ ،‬خەتەنەكردنەی كچانە‬ ‫كە بۆتە نەریتێك كە هێشتا بە تەواوی بنبڕ نەكراوە‪،‬‬ ‫ێ كاری بۆ‬ ‫بەداخ��ەوە ب��ەو جۆرەی كە پێویس��ت ب�� ‌‬ ‫نەكراوە‪ .‬هەمیشە لە راگەیاندنە گشتی‏یەكاندا باسی‬ ‫ێ و ئێمە لێرەدا دەبێ‌ كار بۆ ئەوە بكەین‬ ‫ێ دەكر ‌‬ ‫ل�� ‌‬ ‫چۆن بە تەواوی بنبڕی بكەین‪.‬‬ ‫بۆ نمونە چۆن واكسێن جێگای خۆی گرتووتەوە لە‬ ‫نێو ئێمە‏دا كە دایكان منداڵەكانیان دەبەن بۆ واكسێن‬ ‫كردن‪.‬‬ ‫‪ -1‬مامان مەحەلی‏یەكان‬ ‫‪ -2‬قوتابخانە‬ ‫‪ -3‬واڵت (شوێنی لە‏دایك‏بوونی منداڵ)‬ ‫‪ -4‬حكومەت غەرامە دابنێ‌ بۆ ئەوانەی خەتەنەی‬ ‫كچان دەكەن‬ ‫ئەوانە ئەگەر هەر یەك بە ئەركی خۆیان هەستن‬ ‫دەبێتە هۆی رۆژ لە دوای رۆژ بنبڕكردنی خەتەنەی‬ ‫كچان لە نێو كۆمەڵگای كوردەواری‏دا‪.‬‬ ‫ێ كە بە خۆش��یەوە لە نێو حیزبی‬ ‫ل��ە بیرم��ان نەچ ‌‬ ‫دێموكراتی كوردستانی ئێران زۆر دەمێكە نەماوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫‪10‬‬

‫ـ بەپێ��ی بۆچوون��ی‬ ‫پز یش��كە كا ن‬ ‫وپس��پۆرانی دەروونی‪،‬‬ ‫خەتەنەكردن��ی مێین��ە‬ ‫چەندی��ن دەرئەنجامی‬ ‫نێگەتیڤی تەندروس��تی‬ ‫و دەروون��ی بۆ س��ەر‬ ‫ێ ئەو‬ ‫مێینە هەیە‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫كاریگەریانەمان بۆ شی‬ ‫بكەنەوە؟‬ ‫هاورێ‌ ئیس��ماعیلی‪:‬‬ ‫ل��ە روانگ��ەی زانس��تی‬ ‫پزش��كییەوە ب��ە هی��چ‬ ‫ش��ێوەیەك لە بەر چەند‬ ‫ێ‬ ‫ه��ۆكاری تایب��ەت ناب�� ‌‬ ‫كچ��ان خەتەن��ە بكرێن و‬ ‫من لێ��رەدا چەن��د خاڵی‬ ‫گرینگ دەخەمە روو‪.‬‬ ‫ـ دی��ارە ئ��ەو كەس��ەی ك��ە خەتەن��ە دەكات هی��چ‬ ‫زانیارییەكی لە سەر ئەو زانستە نیە و زۆر جار ئازاری‬ ‫دەروونیشی بەو نەفەرە دەگەینێ‌‪.‬‬ ‫ـ ل��ە ب��ۆاری تەندرووس��تی و بهداش��تییەوە ئ��ەو‬ ‫كەرەس��انەی كە بە مەبەس��تی خەتەنە كردن بەكاری‬ ‫دێنێن ش��تێكی زۆر پیس و نا تەندرووستن و ئەگەری‬ ‫ئەوە هەیە هەڵگری ویرووسی زۆر بن‪.‬‬ ‫ـ الیەنێك��ی دیكە ئەوەیە زۆر حاڵ��ەت هەن كە پاش‬ ‫خەتەنە كردن تووش��ی هەو كردن و عفوونەت كردن‬ ‫ێ و ئەگەر بێت و پێستەكە لە دەوری لەشی ببرن‬ ‫دەب ‌‬ ‫مەترس��یی زیاترە چونكە مانەوەی خودی ئەو پێس��تە‬ ‫یارمەتیی بەوە دەكات كە ئەو كچە تووشی عفوونەت‬

‫نەبێ‌‪.‬‬ ‫ـ حاڵەتێك��ی دیك��ە ئەوەی��ە كە ئەو كەس��انەی‬ ‫ك��ە خەتەن��ە دەكرین ب��ە زۆری ن��ەزۆك دەبن‬ ‫و منداڵی��ان نابێ��ت و هەروەه��ا خەتەن��ە كردن‬ ‫هەس��ت و س��ۆزی ئەو كچ��ە ك��ەم دەكاتەوە و‬ ‫پاش هاوس��ەرگیری كێش��ە دەكەوێت نێوان ئەو‬ ‫و مێردەك��ەی و زۆر ج��اران دەگاتە ئاس��تی جیا‬ ‫ێ ئەو هاوس��ەرە‬ ‫بوون��ەوە و لێرەدای��ە ك��ە دەب ‌‬ ‫بەڕێزان��ە لە ژنەكانیان تێبگەن و دەركیان بكەن و‬ ‫بە محەبەت كردن ئارامیان بكەنەوە‪.‬‬ ‫دی��ارە حاڵەت��ی دیك��ەی زۆر هەی��ە و م��ن بە‬ ‫پێویس��تم زانی لە بواری زانس��تی پزشكییەوە ئەو‬ ‫چەند شتە بهێنمە بەر باس‪.‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫شنە رەزایی‪:‬‬ ‫دی��اردە‏ی خەتەنە (س��وننەت)كردنی ژنان كە بە‬ ‫كلت��ووری عەرەب زێدەتر لە جیهان‏دا ناس��راوە‪ ،‬بە‬ ‫پێ��ی هەندێك بەڵگ��ە و دێكیۆمێنت ب��ۆ یەكەم جار‬ ‫ل��ە واڵتانی میس��ر و ئیتیوپی بین��راوە و هەندێكیش‬ ‫لە س��ەر ئەو ب��اوەرەن كە ئەو دی��اردە ناحەزە‪ ,‬لە‬ ‫پێ��ش زایینەوەنەس��ل بە نەس��ل لەگ��ەاڵ كۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی‏دا هاتووە و تا ئێس��تاش لە زۆر یەك لە‬ ‫ن رەچاو دەكرێت‪.‬‬ ‫واڵتانی جیها ‏‬ ‫ئامارەكان دەریان خس��تووە ك��ە رۆژانە ‪ 6‬هەزار‬ ‫مێین��ەی تەم��ەن ‪ 4‬ت��ا ‪ 10‬س��اڵ لە جیه��ان خەتەنە‬ ‫دەكرێن كە نیس��بەتەكەی لە هەندێك واڵت دەگاتە‬ ‫‪ %89‬كۆی ئافرەتانی واڵتەكە‪.‬‬ ‫خەتەنە‏كردن��ی ژن��ان جیا ل��ەوەی كە ل��ە بواری‬ ‫دەروونناسی‏یەوە دەبێتە هۆی داڕمانی هەتاهەتایی‬ ‫كەس��ەكە و ب��ۆ هەمیش��ە بەش��ێك ل��ە هەس��تە‬ ‫سرووش��تییەكانی بە تیغی دواكەوتوویی دەبردرێ‌‪،‬‬ ‫بگ��رە هەت��ا دوایین س��اتەكانی ژیان��ی دەبێ‌ لەگەڵ‬ ‫ك��ەم ئەندام‏بوون‏دا بژێ��ت و ئەمەش لە خۆی‏دا تا‬ ‫رادەیەك راستە بە شێوەیەكی ئارام و بێدەنگ بەاڵم‬ ‫ێ لە س��ەر مرۆڤەكان لەو‬ ‫ب��ە جیدی كاریگەری دەب ‌‬ ‫كۆمەڵگایە‏دا‪ .‬زیانەكانی خەتەنەكردن ئەوەندە زۆرن‬ ‫كە دەكرێت بە كوشتنی لەسەر خۆی رۆح بشوپێنین‪،‬‬

‫ئ��ەو كچان��ەی دووچ��اری‬ ‫ئەم س��تەمە دەبن��ەوە لە‬ ‫ژیان��ی هاوس��ەرگیریدا‬ ‫رووب��ەرووی گرفت��ی‬ ‫سێكس��ی و دەروون��ی و‬ ‫كۆمەالیەت��ی دەبن��ەوە ك��ە‬ ‫كاریگەریەكی نەرینی لەسەر تەواوی‬ ‫ژیانی��ان جێدەهێلێت‪ ،‬دووچاری س��اردی‬ ‫سێكس��ی دەب��ن و ئ��ارەزووی سێكس��یان كەم‬ ‫دەبێت��ەوە‪ .‬ئەمان��ەش تێك��را كاریگ��ەری نەرێن��ی‬ ‫بۆ س��ەر پەیوەندیەكانی نێوان هاوس��ەران دروس��ت‬ ‫دەكات و ئ��ەو ژنانە بەردەوام لە دڵە راوكێدا دەژین‪.‬‬ ‫چونك��ە وا بی��ر دەكەن��ەوە ك��ە هەت��ا س��ەر ناتوان��ن‬ ‫س��ەرنجی هاوسەرەكەیان رابكێش��ن و لەوە دەترسێن‬ ‫كە هاوس��ەرەكەیان بیر ل��ە جیابوونەوە ب��كات یان لە‬ ‫دەرەوەی ژیانی هاوس��ەریدا ناپاكی هاوسەری ئەنجام‬ ‫بدات یان فشار بخاتە سەری بۆ هێنانی ژنی دووهەم‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دەكرێت خەتەنە كردن بە یەكێك لە هەڕەشە‬ ‫راستەقینەكانی س��ەر ژیانی هاوسەریی هەژمار بكەین‬ ‫و بە یەكێ��ك لە قێزەونترین فۆرمەكانی توند و تیژی‬ ‫بناسین لە بەرامبەر رەگەزی مێینە‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫شۆرشی نەرم یان رەنگییەكان‬ ‫كاتێك باس لە شۆڕش ( انقالب)‬ ‫ێ مەبەس��ت نەتەنی��ا گۆڕینی‬ ‫دەك��ر ‌‬ ‫دەوڵەت نییە بەڵكوو بۆ گۆڕینی سیس��تمی‬ ‫سیاس��یی واڵتیش دەگرێتەوە و پاش��ان هێنانە‬ ‫ێ ب��ە بەرنامە و پاڵنی‬ ‫دەوڵ��ەت و حكوومەتێكی نو ‌‬ ‫نوێوەیە‪ ،‬ئەم گۆڕانكارییانەش دەكرێ‌ هەم بە شێوەی‬ ‫ێ‬ ‫ێ بە ش��ێوەی نەرم یان ب ‌‬ ‫توندوتیژ و هەمیش دەكر ‌‬ ‫توندوتی��ژی بێت‪ ،‬ش��ێوە توندەك��ەی دەگەڕیتەوە بۆ‬ ‫س��ەردەمی شۆڕشی كالس��یك و ش��ێوە نەرمەكەشی‬ ‫دەگەڕیت��ەوە بۆ ئەو شۆڕش��ە رەنگی یان مەخمەلینای‬ ‫كە مەبەستی باسەكەمانە‪.‬‬ ‫ئ��ەو جۆرە شۆڕش��انە ل��ە واڵتانێك دێنە ئ��اراوە كە‬ ‫ێ و هەڵبژاردنی ئازاد‬ ‫سیستمی سیاسییەكی یەكدەست ب ‌‬ ‫ێ و لەو جۆرە واڵتان��ەدا ئازادی راگەیاندن‬ ‫بوون��ی نەب ‌‬ ‫بوونی نیەو ئازادییە سیاسی و مەدەنیەكان بەرتەسكن‪.‬‬ ‫ێ لێرەدا ش��ی كرن��ەوە بدەێن‬ ‫دی��ارە ئێم��ە نامانهەو ‌‬ ‫بەڵك��وو چەند نموونە لەو شۆرش��ە رەنگییانە دەخەێنە‬ ‫بەر دیدی خوێنەران و بەردەنگانی نامیلكەی دۆز‪.‬‬ ‫ـ شۆڕشی گوڵی رۆز (شۆڕشی رۆزەكان)‬ ‫پاش س��اختەكاری بەرباڵو لە هەڵبژاردنی پاڕلەمانی‬ ‫گورجس��تان لە ساڵی ‪2002‬دا ناڕەزاییەتییەكان دەستی‬ ‫پێكرد و هەر لەو س��اڵەدا ش��واردنازە دەس��تی لە كار‬ ‫كێش��اوە و كاتێ��ك كە «ش��واردنازە» ویس��تی یەكەم‬ ‫كۆبوونەوە بۆ ناڕازییانی پاڕلەمان بەڕێوە ببات‪ ،‬خەڵكی‬ ‫ن��اڕازی بە هەڵگرتنی گوڵ��ی رۆز ناڕەزایتیان دەربڕی‬ ‫و ه��ەر لەو كاتەدا لێپرس��راوی‬ ‫یەكەمی ئەو واڵتە دەس��ەاڵتی‬ ‫بە جێ‌ هێش��ت و ئەو شۆڕشە‬ ‫بە رۆزەكان ناوی دەركرد‪.‬‬ ‫ـ شۆڕشی مێخەك‬ ‫شۆڕش��ی مێخ��ەك ن��اوە‬ ‫س��ەرەكییەكەی (شۆڕش��ی‬ ‫كۆم��اری) ی��ە و ل��ە س��اڵی‬ ‫‪‌1974‬دا كۆمەڵێك ئەفس��ەر لە‬ ‫واڵت��ی پورتغ��ال ناڕەزایەتییان‬ ‫دەربڕی و الوانی ئەو واڵتەش‬ ‫بوونە پێش ئاهەنگی شۆرشەكە‬ ‫و حكوومەت��ی ئ��ەو واڵتەی��ان‬ ‫لەس��ەر كار البرد و دواتریش‬

‫‪12‬‬

‫هێرش كەریمی‬ ‫خەڵكی بە گوڵی مێخەك پێشوازییان لە سەربازان‬ ‫و ئەفس��ەرەكان كرد و ئەو شۆرش��ە بە مێخەك‬ ‫ناودێڕ كرا‪.‬‬ ‫ـ شۆڕشی نارنجی‬ ‫ئەم شۆڕشە كۆمەلێك كێشەی پەنگ خواردووی‬ ‫ناڕەزایەتی��ی و رووداوی سیاس��یی ب��وو و دوای‬ ‫هەڵبژاردن��ی س��ەركۆماری ل��ە واڵت��ی ئوكڕاین‬ ‫ل��ە س��اڵی ‪ 2004‬پێك ه��ات و دوای ناڕەزایەتیی‬ ‫لێكەوتنە و خولی تازەی هەڵبژاردن بەڕێوە چوو و‬ ‫لەوێدا «ویكتور» وەك سەرۆكی خۆپیشاندەران‬ ‫بە سەركۆمار هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫دیارە چەندین شۆرشی دیكە وەكوو گۆاڵڵەكان‬ ‫لە واڵتی قێرقیزس��تان و شۆرشی چێكۆسڵواكی‪...‬‬ ‫روویان داوە ‪.‬‬ ‫هەڵس��ەنگاندنی چۆنیەتی��ی و روودان��ی ئ��ەم‬ ‫شۆڕشانە هەموو بەرەو یەك ئاقاردا دەڕۆن‪ ،‬بە‬ ‫ش��ێوەیەكی گش��تیی ئەو واڵتانەی كە دیكتاتورن‬ ‫و تەنانەت یاس��ای واڵتەكەش ب��ە جوانی بەڕێوە‬ ‫نابەن و پابەندی هیچ پرەنس��یپێكی نێودەوڵەتیی‬ ‫ێ وەدەنگ دێ‌ و لە چوارچێوەی‬ ‫نین‪ ،‬خەڵكیان ل�� ‌‬ ‫بزووتنەوەی ئاشتیخوازانەدا دێنە ناو گۆڕەپانەكە‬ ‫و زۆر ج��ار ئ��ەو بزوتنەوان��ە خۆڕس��كن و زۆر‬ ‫جاریش بەرنامە رێژی پێشوویان بۆ كراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ویكی پیدیا و ئەندیشە‬

‫كو‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ردن‬ ‫ی‬ ‫ژ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫رە‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫وۆرددا‬ ‫ب��ۆ تای��پ كردنی‬

‫د‬

‫ئەگەر تا ئێس��تا‬ ‫نو س��ر ا و ە كا نتا ن‬ ‫كردبێ��ت بینی��وە كە لە‬ ‫س��ەردانی ‪Microsoft Word‬‬ ‫شێوەی ئینگلیزی دەنوسرێن‬ ‫كاتی تایپی كوردی لە ‪ Word‬دا ژمارەكان بە‬ ‫ێ یەك‏دەست‏بوون و جوانی كارەكەی ئێوە لەناو بەرێ‌‪ .‬بە‬ ‫كە ئەو مەسەلەیە دەتوان ‌‬ ‫كەڵك‏وەرگرت��ن لەو رێكارە دەتوانین كارێك بكەین ك��ە لە كاتی تایپی كوردی‪ ،‬ژمارەكاە‬ ‫كوردی و لە كاتی تایپی ئینگلیزی ژمارەكان بە شێوەی ئینگلیزی بنوسرێن‪.‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە‪:‬‬ ‫سەرەتا پرۆگرامی ‪ Microsoft Word‬دەكەینەوە‪.‬‬ ‫دەچینە مێنوی ‪ Tools‬لەوێش كلیك لە سەر ‪ Options‬دەكەین دواتر دەچینە بەشی‬ ‫‪Complex Scripts‬‬ ‫لە رووبەرووی ‪ Numeral‬لە نێوان هەلبژێرەكان‏دا ‪ Context‬هەڵدەبژێرین‪.‬‬ ‫دواتر بە كلیك‏كردن لە سەر ‪ OK‬كارەكەمان پاشكەوت دەكەین‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە ژمارەكان لە كاتی تایپی كوردی بە شێوەی كوردی و لە كاتی تایپی ئینگلیزی بە شێوەی‬ ‫ئینگلیزی دەنوسرێن‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم س��ەرنج بدەن ئەگەر لە جیاتی ‪ ،Context‬هەڵب��ژارەی ‪ Hindi‬هەڵبژێن ژمارەكان لە هەموو‬ ‫كاتێكدا بە شێوەی كوردی دەنوسرێن یانی ئەگەر ئینگلیزیش تایپ بكەی ژمارەكان بە شێوەی كوردی‬ ‫دەنوسرێن‪.‬‬

‫ۆز‬

‫دانانی كۆد لە سەر فایلی وۆرد‬ ‫بە كەڵك وەرگرت��ن لەو رێكارە دەتوانین‬ ‫لە سەر فایلە تایبەتی یان نهێنییەكانی خۆمان‬ ‫لە ‪ Microsoft Word‬دا كۆد دابنێین‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫بەم ش��ێوەیە ك��ە ئەگەر كەس��ێك بیهە ‌‬ ‫ێ كۆدەك��ە بزانێ��ت و‬ ‫چ��اوی لێب��كات دەب�� ‌‬ ‫ێ فایلەكە بكاتەوە‪.‬‬ ‫بینوسێت دەنا ناتوان ‌‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە‪:‬‬ ‫س��ەرەتا پرۆگرام��ی ‪Microsoft Word‬‬ ‫دەكەینەوە‪.‬‬ ‫پاش��ان لە مێن��وی ‪ Tools‬كلیك لە س��ەر‬ ‫‪ Options‬دەكەین‪.‬‬ ‫دواتر لە بەش��ی ‪ Security‬دەچینە سەر‬ ‫ێ ك��ۆدی‬ ‫‪ Password to open‬و ل��ە ‌‬ ‫مەبەست دەنوسین‪.‬‬ ‫دوات��ر ب��ە كلیك‏ك��ردن ل��ە س��ەر ‪OK‬‬ ‫كارەكەمان زخیرە دەكەین‪.‬‬ ‫ێ لە هەڵبژاردنی ك��ۆد زۆر وردبین‬ ‫دەب�� ‌‬ ‫بی��ن‪ ،‬چونكە ل��ە كاتی لەبیرچون��ەوەی كۆد‬ ‫فایلەكە بە‏هیچ شێوەیەك ناكرێتەوە‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫كەرنامەی بۆ‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫پشتگیری لە‬ ‫قانعی فەرد‬ ‫وكەرەكەی‬ ‫زیرەك میرە‬

‫لەم ماوەیەدا‬ ‫دوو كەمپەین��ی‬ ‫جی��اواز ل��ە دوو‬ ‫بەش��ی باش��وور‬ ‫رۆژهەاڵت��ی‬ ‫و‬ ‫كوردستان دەركەوتن كە كۆمەڵێك تایبەتمەندیی هاوبەشیان‬ ‫تێدا بوو‪ .‬خامە بەدەس��تەكانی دەروەس��ت ب��ە واژۆكردنی‬ ‫«كەرنامە» پارێزگارییان لە كەرامەتی هەوسار كرد‪.‬‬ ‫كەمپەینی یەكەم لە باشوری كوردستان لە الیەن كۆمەڵێك‬ ‫ل��ە نووس��ەران و هونەرمەندان��ی ش��اری س��لێمانییەوە بۆ‬ ‫ئیدانە‏كردنی بێ‌‏رێزی بە پەیكەرەی كەرە رۆش��نبیرەكە‏ی!‬ ‫زی��رەك میرە لە پارك��ی نالی بوو‪ .‬كەمپەین��ی دووهەم بۆ‬ ‫ئیدانە‏كردن��ی بێ‌‏رێ��زی! بە عیرف��ان قانعی ف��ەرد بوو كە‬ ‫الیەن كۆمەڵێك خامەبەدەستی كوردستانی ئێرانەوە بەڕێوە‬ ‫چوو‪.‬‬ ‫ئ��ەم دوو رووداوە هاوكاتە هێندێ��ك وێكچووونی تێدایە‬ ‫و هێندێك جیاوازی كە نیش��ان دەدات رێكخەرانی ئەم دوو‬ ‫بەرنامەی��ە زۆریان حەز لە «كەرنامە»یە و پاراس��تنی بەها‬ ‫پیرۆزەكانی هەوسار و لە غاو و كورتان بە ئەركی سەرشانی‬ ‫كۆمەڵگای كوردەواری دەزانن‪.‬‬ ‫ه��ەر بۆیە بە پەرۆش��ێكی كەم وێنەوە كە پێش��تر تێیاندا‬ ‫نەبین��را ب��وو‪ ،‬كەوتن��ە واژۆ و واژۆكاری و هات و هاوار كە‬ ‫بۆ دەبێ‌ كورد مافی ئەوەی بە خۆی بدات رەخنە لە قانعی‬ ‫فەرد یان «پەی‏‪-‬كەرە»كەی سلێمانی بگرێت‪ .‬ئێمە هیندێك‬ ‫ل��ە هاوش��ێوەییەكانتان دەخەین��ە پێ��ش چاو كە ب��ۆ خۆتان‬ ‫قەزاوەت لەسەر ئەو دوو كەرنامەیە بكەن‪:‬‬ ‫چ زیرەك میرە‏ی «پەی‏‪-‬كەرتاش» و چ الیەنگرانی‬ ‫ ‬‫ێ‬ ‫قانعی فەرد پێیان وایە كورد قەرزداری ئەو دوانەیە و دەب ‌‬ ‫لە ژێر باری ئەو قەرزە بێتە دەرەوە (هە‏ی دۆشاو)‬ ‫چ قانع��ی ف��ەرد و چ پە‏ی‪-‬كەرەكەی پاركی نالی بە‬ ‫ ‬‫ق��ات و (كۆت و ك��راوات)‏ی جوانەوە لە رۆش��نبیر دەچن‪،‬‬ ‫بەاڵم لە نێوەڕۆك بەتاڵن‪.‬‬ ‫كەرەكەی زیرەك میرە و رۆشنبیرە‏كەی دیوەخانی‬ ‫ ‬‫موحسین رەزایی لە خزمەتكردن بە گەلی كورددا پێشینەیان‬ ‫وەك یەكە‪ .‬ئەگەر ئەو كەرە بەرەكەتێكی بۆ كورد بووبێت‪،‬‬

‫‪14‬‬

‫جاشەكەشی هەیبووە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫الیەنگرانی هەر دوو ال پێیان وایە كورد دەب ‌‬ ‫ ‬‫ش��وكرانە‏بژێری جاش و ك��ەر بێت و ئەوانەی رەخنە‬ ‫ی��ان پالرێ��ك لە ك��ەرە بەردین��ەكان بگ��رن دەبێ‌ بە‬ ‫توندترین شێوە سزا بدرێن‪.‬‬ ‫هەم زیرەك میرە و هەم موحس��ین رەزایی‬ ‫ ‬‫ێ كەر‬ ‫پێی��ان وای��ە كەرەكانی ئ��ەوان زۆر كەس��یان پ ‌‬ ‫دەبێت (كە لەوانەیە زۆریش هەڵە نەبن)‬ ‫رۆش��نبیرانی س��ەر بە زیرەك می��رە دەڵێن‪،‬‬ ‫ ‬‫كەرەك��ە ب��ە حەزرەت��ی نال��ی گووتویە‪« :‬ه��ەر دوو‬ ‫ێ درێژ»‪ .‬كەواتە‬ ‫ێ كورت ئەمن گو ‌‬ ‫حەیوانین‪ ،‬ئەتۆ گو ‌‬ ‫ێ رێز‬ ‫جیاوازییەكی دیكە لە نێوانماندا نییە و ئێمە دەب ‌‬ ‫لە كەر بگرین و بە رۆش��نبیر بیناس��ین‪ ،‬بێ‌‏ئاگا لەوەی‬ ‫ك��ە یەك��ەم درێژبوونی گوێ‌‪ ،‬ه��ەزار جیاوازیی دیكە‬ ‫لەگ��ەاڵ خۆی دێنێ‌‪ ،‬دووەم‪ ،‬ئ��ەوە ئیدیعای كەرەكەی‬ ‫نالی بووە‪ ،‬نەك قسەی حەزرەتی نالی‪ .‬كەواتە ئەمانە‬ ‫كەوتوونەت��ە ش��وێن زەڕەزەڕی كەرێ��ك ل��ە دەیان‬ ‫س��اڵ پێش ئێستادا و فەلسەفەی لە سەر دادەرێژن و‬ ‫ێ هەڵدەهێنجن‪.‬‬ ‫مەعریفە و زانستی ل ‌‬ ‫الیەنگران��ی قانع��ی فەردی��ش دەڵێن‪ ،‬ئ��ەو كابرایە‬ ‫توێ��ژەری مێژووی��ە و دەب��ێ‌ رێ��ز ل��ە بەرهەم��ە‬ ‫زانس��تییەكانی!! بگیردرێت‪ .‬بێ‌‏ئاگا لەوەی كە ئەوەش‬ ‫بانگەشەی خودی كەرەكەیە‪ ،‬نەك دانپێدانانی پسپۆرانی‬ ‫ئ��ەو بوارە‪ .‬كەواتە مێژووی چی و فەلس��ەفەی چی و‬ ‫هونەری چی؟ بابە لە خۆتان گەڕێن و سواری ئەسپی‬ ‫ئ��اوەز بن با كەرەكان بەرەو هەڵدێ��ر نەتانبەن‪ .‬كەر‬ ‫وەكوو خۆی جێگای رێزە‪ ،‬بەاڵم با سم لە نێو كەوشی‬ ‫زانس��ت و تیۆری و فەلس��ەفە نەكات ك��ە جێگای ئەو‬ ‫نییە‪ .‬قات و ریباتەكەشی لە مل بكەنەوە با بە هەوسار‬ ‫و كورت��ان و ئاڵف و جۆی ماڵی خاوەنەكەی قەناعەت‬ ‫بكات‪ ،‬دەنا دەشت و دەر زۆرە بۆ بەرەاڵیەتی‪.‬‬

‫د‬ ‫ۆز‬ ‫ئازاد‬ ‫‪1‬ـ ناوی یەكەمی نقاشێكی ئیتالیاییە؟‬ ‫‪2‬ـ باڵندەیەكی راوكەرە ـ خۆشەویست‬ ‫‪3‬ـ توان��ای بەڕێكردن��ی ئیش��ە ـ رەگ��ی كاری‬ ‫نوسین‬ ‫‪4‬ـ ل��ە زمان��ی عەرەبی��دا ب��ە مانای «ن��ا» یە ـ‬ ‫شانۆ‬ ‫‪5‬ـ ئەو كەسەی ددان درووست دەكات‬ ‫‪6‬ـ گولی دەغاڵ یان وشی میوە ـ ناوی گوندێكە‬ ‫لە شاری مەریوان‬ ‫‪7‬ـ پێتێكی دەنگدارە ـ ئەگەرنە ـ پیتی دەنگداری‬ ‫گواڵ‬ ‫ێ ئابڕوو‬ ‫‪8‬ـ پارەی ئێران ـ ب ‌‬

‫مس‬ ‫تةفاث‬

‫وور‬

‫ستوونی‪:‬‬ ‫‪1‬ـ پێچ پێچ ـ بەرێوەیە‬ ‫‪2‬ـ ئینس��ان بێجگە لە خواردن پێویستی بە چی هەیە؟‬ ‫ـ بیست‌وپێنجەمین پیتی كوردییە‬ ‫‪3‬ـ واژە ـ خنجێر‬ ‫‪4‬ـ نابێت ـ سوچ‬ ‫‪5‬ـ پێش ‪ 2‬ـ لە دەست و پێ‌ دەردێت‬ ‫ێ لە وەرزی بەهارـ‬ ‫‪6‬ـ بااڵی بەرزە وەك چنار دەرد ‌‬ ‫نادیار‬ ‫‪7‬ـ بەش��ێكی گرینگە ل��ە ئەدەبیات هەر نەتەوەیەك ـ‬ ‫پێتێكی بێ‌ دەنگە‬ ‫‪8‬ـ ئاژەڵیك��ی ماڵ��ی ك��ە زۆری خواردبێ��ت ـ ژەنگی‬ ‫هێناوە‬

‫تێبین��ی‪ :‬پیتەكان��ی ( وـ ی ـ ر) بزوێ��ن وەر ناگرن و لە دەربڕیندا‬ ‫بە دیاردەكەون‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫كورتەیەك لە ژیانی چەند كەسایەتی ناوداری جیهان‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫عارف‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫زی‬

‫ نلسۆن ماندێال‬

‫یەكێك لە شۆڕشگێرانی ناوداری جیهان كە بەشی‬ ‫ه��ەرە زۆری ژیانی ل��ە زیندان��ە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫ئەفریقادا گوزەراندوە و شیڵگێرانە خەباتی دەكرد‬ ‫بۆ ئامانجە پیرۆزەكانی نلسۆن ماندێالیە‪.‬‬ ‫نلس��ۆن ماندال لە ‪18‬ی جوالی ‪ 1918‬لە ترانسكی‬ ‫ئافریقا چاوی بە دونیا هەڵێنا‪ ،‬ماندێال لە ساڵی ‪1942‬‬ ‫رشتەی یاسای لە زانكۆ تەواو كرد و هاوكات لەگەڵ‬ ‫خوێندن��ی زانك��ۆ دەچێتە ناو كۆنگ��رەی نەتەوەیی‬ ‫ئەفریق��ا وات��ە و لە دژی جی��اوازی رەگەزی و لە‬ ‫رێگای ئازادیدا دەست بە خەبات و تێكۆشان دەكات‪.‬‬ ‫لە ‪ 12‬ژوئەنی ساڵی ‪ 1964‬نلسۆن ماندال بە تاوانی‬ ‫هەوڵدان بۆ رووخاندنی حكوومەتی كاتی ئافریقا و‬ ‫هەروەه��ا رێبەری كۆنگرەی نەتەوەی ئافریقا گیرا‬ ‫و زیندانی كرا‪.‬‬ ‫لە س��اڵی ‪ 1964‬هەتاكوو ساڵی ‪ 1992‬لە زیندان‬ ‫مای��ەوە و لەو ماوەیەدا ب��وو بە رێبەرێكی ناوداری‬ ‫رەش‏پێس��تانی ئەفریقای جنوبی‪ .‬سەرئەنجام دوای‬ ‫ناڕەزایەت��ی دەربڕین��ی زۆر لەالی��ەن ملیونەه��ا‬ ‫رەش‏پێس��تی خەڵكی ئەم واڵتەوە ل��ە ‪1‬ی فوریەی‬

‫‪16‬‬

‫س��اڵی ‪ 1992‬ماندێال ئ��ازاد كرا‪ .‬لە ماوەی ‪28‬‬ ‫س��ال زیندان��ی ك��ردن دا‪ ،‬ماندێال ب��ەردەوام‬ ‫بەدەركردن��ی راگەیان��دراو خەڵك��ی خۆی بۆ‬ ‫خەب��ات لە دژی جی��اوازی رەگ��ەزی و نەژاد‬ ‫پەرەستی هان دەدا‪.‬‬ ‫ماندێ�ل�ا دوای چەندی��ن س��ال خەب��ات و‬ ‫تەرخ��ان ك��ردن تەمەن��ی خ��ۆی ل��ە پێن��اوی‬ ‫رزگاریی گەلەكەی‪ ،‬س��ەرئەنجام توانی خەون‬ ‫و ئاواتەكان��ی خۆی ب��ەدی بێنی و ئاپارتاید كە‬ ‫ماوەیەك��ی زۆر ب��وو ژیانی لە رەش‏پێس��تانی‬ ‫ئافریق��ا ت��اڵ كردبوو بۆ هەمیش��ە لەناو ببات‪.‬‬ ‫ماندێال هەروەها دوایی ئازاد بوونی لە زیندان‬ ‫ل��ە س��الەكانی ‪ 1991‬ت��ا ‪ 1998‬وەك یەك��ەم‬ ‫رەش‏پێست پۆستی سەركۆماری ئافریقای وە‬ ‫ئەستۆی گرت‪ ،‬ماندێال لە ساڵی ‪ 1993‬خەاڵتی‬ ‫ئاش��تی نوبێل��ی وەرگ��رت و لە س��اڵی ‪1994‬‬ ‫خەاڵت��ی ئاش��تی ئەدەبیاتی نۆبیل��ی وەرگرت‬ ‫و ناوب��راو هەروەه��ا س��ندوقی ه��اوكاری بە‬ ‫مندااڵن��ی رەش‏پێس��تی فەقی��ری دامەزراندو‬ ‫مەداڵیان وەرگرت‪.‬‬

‫مارتین لووتركینگ‬

‫د‬ ‫ۆز‬

‫مای��كل كە دواتر لەس��ەر داوای خۆی ناوی بۆ‬ ‫مارتین گۆری لە ‪ 15‬ژانویەی ساڵی ‪ 1929‬زائینی‬ ‫لە ئاتالنتا س��ەر بە ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئامریكا‬ ‫چ��اوی ب��ە دونی��ا هەلهێن��ا‪ ،‬مارتی��ن قۆناغەكانی‬ ‫خوێندن��ی ی��ەك ل��ە دوای ی��ەك لەن��او فەزای‬ ‫ناس��الم و پڕ لە جیاوازی پێس��تی و رەگەزی بە‬ ‫سەركەوتووی بری و لە ساڵی ‪ 1955‬دوكتۆرایی‬ ‫دین ناسی لە دانشگای بۆستۆن وەرگرت‪ .‬مارتین‬ ‫یەكێك لە كەس��ایەتیە بەناوبانگە رەش‏پێستەكانی‬ ‫ئامریكای��ە ك��ە داوای گۆڕانكاري��ی بنەڕەت��ی لە‬ ‫سیستەمی سیاسی ئامریكایدا گرد و ناوبراو قەشە‬ ‫بووە بۆ لەناوبردنی جیاوازی پێس��تی و رەگەزی‬ ‫و هەروەه��ا وەرگرتن��ی ماف��ی ش��ارۆمەندی و‬ ‫مەدەن��ی‪ ،‬مافی دەنگ��دان و وەرگرتنی موچەی‬ ‫بەرامب��ەر و زۆر چەوس��انەوەی‏تر ل��ە ویالیەت��ە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئامریكا شۆڕش��ێكی رێكخس��ت كە‬ ‫ئیلهامی گرتبوو لە مەسیح و شۆڕشەكەی گاندی‬ ‫و دوور لە هەر چەش��نە توند و تیژییەك كە لە‬ ‫قالبی نافەرمانی مەدەنی دا بوو‪.‬‬ ‫مارتی��ن لە س��اڵی ‪ 1957‬لەگ��ەڵ ‪ 60‬كەس لە‬ ‫رەش‏پێستەكانی هاوتای خۆی سازمانی كۆنفرانس‬ ‫رێبەران��ی مەس��یحی جنوب دامەزران��د و دواتر‬ ‫وەك قەش��ەیەکی رێبەر لە سەرتاسەری ئامریكا‬ ‫ناوبانگی دەركرد‪.‬‬ ‫شۆڕش��ەكەی مارتین زیاتر لە ‪ 11‬ساڵی خایاند‬ ‫و لەو ماوەیەدا توانی بە ملیونها كەس بێنێتە سەر‬ ‫شەقامەكان و بە هەموو ش��ێوەیەك ناڕەزایەتی‬ ‫خۆی��ان دەربب��ڕن‪ .‬س��ەرئەنجام شۆڕش��ەكەی‬ ‫مارتین حكوومەتی كاتیی ئامریكای بە چۆكداهێنا‬ ‫و الیەن��ی مافی ش��ارۆمەندی لە س��اڵی ‪ 1964‬و‬ ‫گەاڵل��ەی مافی دەنگدان لە س��اڵی ‪ 1965‬لە ناو‬ ‫یاسای بنەڕەتی ئامریكا پەسەند كرا‪.‬‬ ‫س��ەرئەنجام لە رۆژی ‪ 4‬ئاوڕیلی ‪ 1998‬لە بەر‬ ‫بالكۆنی شوێنی ژیانی خۆی كەوتە بەر دەسترێژی‬ ‫س��پی پێس��تێكی رەگەز پەرەس��ت و تیرۆر كرا ‪.‬‬ ‫مارتی��ن لوتركینگ وەك شۆرش��گێریكی جیهانی‬ ‫ناوی دەركرد و ‪ 5‬دوكتۆرای ئیفتخاری وەرگرت‬ ‫و هەروەه��ا وەك پیاوی س��اڵ لەالیەن گۆڤاری‬ ‫تایمی��ز هەڵبژی��رداو و خەاڵت��ی ئاش��تی نوبێل��ی‬ ‫وەرگرت‪.‬‬

‫ئیرنستۆ چكوارا‬

‫ئیرنس��تۆ یەكێكی‏ت��ر لە شۆرش��گێرانی جیهان كە‬ ‫ل��ە ش��ۆرش و بەرخ��ۆدان ب��ە دژی ئیس��تعمار و‬ ‫سەرمایەداری و ئەمپریالیزمی جیهانی خەباتی كرد‬ ‫و تا دواین س��اتەكانی ژیان��ی خزمەتی بە مرۆڤ و‬ ‫كۆمەڵگای مرۆڤایەتی كرد‪.‬‬ ‫ئیرنستتۆ لە ‪14‬ی ژوئەنی ساڵی ‪ 1921‬لە شاری‬ ‫رۆزك��رۆس ئاڕژانتی��ن چاوی بە دونی��ا هەڵ هێنا‪،‬‬ ‫ئیرنس��تتۆ قۆناغەكانی خوێندنی ه��ەر لە ئاڕژانتین‬ ‫بری��وە و س��ەرئەنجام ل��ە دانش��كەدەی پزش��كی‬ ‫خوێندنی تەواو كرد‪ ،‬چێگ��وارا خاوەنی بیری چەپی‬ ‫ب��وو كە ل��ە س��اڵی ‪ 1954‬لە واڵت��ی گواتماال وەك‬ ‫یەكەم هەنگاوی ژیانی سیاس��ی خۆی پش��تیوانی لە‬ ‫حكوومەتی هەڵبژێردراوی خەڵك واتە جاكۆب ئارنیز‬ ‫دەربڕی‪ ،‬دوای ماوەیەك حكوومەتەكەی ئارنیز لە‬ ‫ئەنجام��ی پیالنێكی دارێژراو و دەس��تێوەردانەكانی‬ ‫س��ازمانی سیاس��ی ئامریكا رووخاو چێگوارا بەرەو‬ ‫مەكزیك هەاڵت‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەك هەس��تی شۆڕشگێرێتی و ئازادی‬ ‫خ��وازی چێگوارای ب��ەرەو فیدل كاس��ترۆ لە كووبا‬ ‫برد‬

‫‪17‬‬

‫مهاتما گاندی‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫و لە ‪ 26‬ژوئەن دا هەولی رووخاندنی دیكتاتۆری‬ ‫فۆلژنسیۆ باتیستایان دا‪.‬‬ ‫دوای رووخانی دیكتاتۆری ناوبراو لە دیس��امبری‬ ‫‪ 1956‬چێگوارا بوو بە یەكێك لە رێبەرانی حكوومەتی‬ ‫ت��ازەی جووتیار و كرێكار لەو واڵتە و بەرپس��ایەتی‬ ‫حكوومەتی و ئەس��تۆ گ��رت و هەروەها یەكێك لە‬ ‫دامەزرێنەرانی حیزبی كۆمینستی كوبا بوو‪ .‬چێگوارا‬ ‫لە ساڵی ‪ 1965‬وازی لە تەواوی بەرپرسایەتی‏یەكانی‬ ‫ل��ە كوب��ا هێن��ا و ل��ە حكووم��ەت كش��ایەوە و ب��ۆ‬ ‫پەرەپێدان بە بیری خ��ۆی و هەروەها لەناوبردنی‬ ‫س��ەرمایەداری و خەب��ات لە دژی ئەمپریالیس��تی‬ ‫لە واڵتانی‏تری داگیركراو واڵتی كوبای بەجێهێش��ت‬ ‫و ب��ەرەو واڵت��ی كۆنگۆ چوو و ل��ە تەڤگەری دژی‬ ‫ئەمپریالیس��تی شان‏بەش��انی رێبەری بزوتنەوەكە‬ ‫وات��ە پاتریس لۆمۆمبا خەباتی ك��رد‪ ،‬چێگوارا دواتر‬ ‫لە نوامبری س��اڵی ‪ 1966‬تا ئۆكتۆبری ساڵی ‪1967‬‬ ‫بزوتنەوەی چەك��داری بۆلیۆی بە دژی دیكتاتۆری‬ ‫ئەو واڵتەی رێبەری كرد‪.‬‬ ‫س��ەرئەنجام ل��ە ‪7‬ی ئۆكتۆبری س��اڵی ‪ 1967‬لە‬ ‫پیالنێكی دارێژراو لەالیەن سازمانی «سیا»ی ئامریكا‬ ‫بە دەس��تی نیزامیانی بۆلیوی دوای ش��ەرێكی زۆر‬ ‫بریندار و دەستبەسەر و دواتر لە سێدارە درا‪.‬‬ ‫وتەی بە نرخی گیڤارا ‪ /‬هەركەس��ێ بۆ رزگاری‬ ‫لە زولم ئیستبداد‪ ،‬دەبێ بۆ ئازادی بدات و ئیمەی‬ ‫نرخی ئازادی یەكە بە خوێن و فیداكاری دەدەین‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫خەباتكارێكی‏ت��ر ك��ە ل��ە پێن��او ئ��ازادی و‬ ‫رزگاری��دا زۆر تێكش��كاوە و وەك رێبەرێك��ی‬ ‫سیاسی و معنەوی لە واڵتی هێندوستان چاوی‬ ‫ێ ماهاتم��ا گاندیە‪ ،‬گان��دی لە ‪2‬ی‬ ‫ل��ێ دەك��ر ‌‬ ‫ئاكتۆبری ‪ 1869‬لە گجراتی واڵتی هیند چاوی‬ ‫بە دونیا هەڵهێناوە‪ ،‬گاندی بە درێژایی تەمەنی‬ ‫ب��ە هەموو ش��ێوەیەك توند و تی��ژی‪ ،‬تیرۆر‬ ‫ل��ە ناوبردن��ی فیزیكی بۆ هەر مەبەس��تێك بە‬ ‫تەواوی رەد دەكاتەوە‪ ،‬ئەو باوەڕێكی قوڵی بە‬ ‫نافەرمانی مەدەنی هەبوو كە بە فەلس��ەفەی‬ ‫بێ توند و تیژی گاندی ناسراوە‪ ،‬ئەم بیرۆكەیە‬ ‫رۆڵێكی زۆر پۆزەتیڤی لە رزگاری واڵتانی‏تری‬ ‫موستەعمەر بوو و خەڵكی بۆ سەربەخۆی هان‬ ‫دەدا‪.‬‬ ‫گان��دی س��ەرتا ب��ۆ بەدیهێنان��ی مافەكان��ی‬ ‫مەدەنی خەڵكی ئەفریقا بیرۆكەی س��ەرپێچی‬ ‫لە یاس��ای داهێنا و دواتر گەڕاوە بۆ واڵتەكەی‬ ‫خۆی و وەك س��ەرۆكی كۆنگ��رەی نەتەوەیی‬ ‫هێند ب��ۆ لەناوبردن��ی هەژاری‪ ،‬بۆ یەكس��انی‬ ‫لەن��او كۆمەڵگا‪ ،‬دەس��تەبەركردنی مافی ژن و‬ ‫كۆتایی هێنان بە بیرۆكەی نەجاسەت (گاڵوی)‬ ‫و لەناوبردنی جیاوازی و باش كردنی رەوشی‬ ‫ئاب��ووری هیند هەول��ی دا‪ .‬هەروەها رێبەری‬ ‫جوتیاران و كرێكارانی فەقیر و هەژارانی كرد‬

‫شۆرش��گێریكی‏تر كە ئەمجارە ل��ە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست و لە واڵتی پارچە پارچە كراوی كوردان‬ ‫هەڵ كەوت‪ ،‬دكتۆر عبدالرحمان قاسملوو بوو‪.‬‬ ‫دكت��ۆر عبدالرحم��ان قاس��ملوو ل��ە ش��ەوی‬ ‫یەڵدای ساڵی ‪1309‬ی هەتاوی بەرامبەر بە ‪22‬ی‬ ‫دس��امبری س��اڵی ‪ 1930‬لە ش��اری ورمێ چاوی‬ ‫ب��ە دونی��ا هەڵێنا‪ .‬دكت��ۆر قاس��ملوو قۆناغەكانی‬ ‫ێ و ت��اران تەواوكرد‪،‬‬ ‫س��ەرتای خوێندنی لە ورم ‌‬ ‫دكت��ۆر قاس��ملوو وەك یەكەم هەن��گاوی ژیانی‬ ‫سیاس��ی خۆی لە س��اڵی ‪ 1324‬هەتاوی لە شاری‬ ‫مەهاباد یەكیەتیی الوانی دیموكراتی كوردستانی‬ ‫دامەزراند‪ ،‬دوای تێكشكانی كۆماری كوردستان و‬ ‫لە سێدارەدانی رێبەرانی كۆمار‪ ،‬دكتۆر قاسملوو‬ ‫ب��ۆ درێژەدان��ی خوێندن لە س��اڵی ‪ 1327‬بەرەو‬ ‫پاریس پێتەختی فەرانسە دەروات و دوایی بەرەو‬ ‫پراگی پێتەختی چكوسلواكی دەچێت‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1331‬دا لە كاتی حكوومەتی موسەدیق‬ ‫كە تا رادەیەك ئازادی سیاس��ی و كۆمەاڵیەتی لە‬

‫د‬

‫دوكتۆر عبدالرحمان قاسملوو‬

‫ئێ��ران گوڵ��ی كردبوو‬ ‫دكتۆر قاسملوو دوای‬ ‫وەرگرتن��ی لیسانس��ی‬ ‫زانس��تی كۆمەاڵیەت��ی و‬ ‫سیاسی لە زانكۆی پراگ‪ ،‬بەرەو‬ ‫ئێران گەرایەوە‪.‬‬ ‫دوای ‪ 6‬مانگ كار لە تاران بەرەو مهاباد‬ ‫هاتەوە و شانی دایە بەركاری حیزبی‪ ،‬زۆری‬ ‫نەخایەند كە كودەت��ای ‪28‬ی گەالوێژ رووی دا‬ ‫و هەموو ئازادی و سیاسی و مەدەنیەكان خنكان و‬ ‫لەس��اڵی ‪ 1332‬تێكۆشانی حیزبی بە شێوەی شاراوە‬ ‫درێژە پێدا‪ ،‬دوای ‪ 5‬س��ال خەب��ات و بەرخۆدان لە‬ ‫ئێ��ران و بەتایبەت كوردس��تان‪ ،‬دوكتۆر قاس��ملوو‬ ‫ل��ە س��اڵی ‪ 1336‬دووبارە گەراوە چكوس��لواكی‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪ 1337‬دوای س��ەركەوتنی شۆرشی عێراق و‬ ‫هەاڵتنی هیوای كورد لە كوردستانی ژێر دەسەاڵتی‬ ‫عێراق‪ ،‬دوكتۆر قاس��ملوو س��اڵی ‪ 1341‬لە زانكۆی‬ ‫پ��راگ بروانامەی دكت��ۆرای لە زانس��تی ئابووری‬ ‫وەرگرت و تا س��اڵی ‪ 1349‬هەر لەو زانكۆیە وەك‬ ‫مامۆستای وانەی ئابووری سەرمایەداری و ئابوری‬ ‫سوسیالیس��تی و تیۆری گەش��ەی ئاب��ووری وانەی‬ ‫وتەوە ‪.‬‬ ‫لە س��اڵی ‪ 1349‬دوای ئەوەی بەس��تێنی سیاسی‬ ‫ل��ە كوردس��تانی عێ��راق كرای��ەوە گەرای��ەوە و‬ ‫لەگەل چەند كەس ل��ە هەڤااڵنی جارێكی‏تر حیزبی‬ ‫دێموكراتی كوردس��تانیان س��ازماندەهی كردەوە‬ ‫لە كۆنفرانسی س��ێهەمی حیزب كە لە ساڵی ‪1350‬‬ ‫گی��را‪ ،‬وەك ئەندامی كۆمیت��ەی ناوەندی و دواتر‬ ‫وەك س��كرتێری حیزب��ی دێموكراتی كوردس��تان‬ ‫ئێران هەلبژێردرا‪.‬‬ ‫م��اوەی ‪ 18‬س��ال وەك س��كرتێری حیزب��ی‬ ‫دێموكرات��ی كوردس��تان ئێران لێبراوانە ش��ۆرش‬ ‫بەرەو وەدیهێنانی ئامانجەكانی گەلەكەی هیدایەت‬ ‫و رێنوێنی كرد تاكو س��ەرئەنجام رێبەری ناوداری‬ ‫گەلی كورد‪ ،‬س��كرتێری و حدكا لە ‪22‬ی پوشپەری‬ ‫س��اڵی ‪1368‬ی هەت��اوی ل��ە كات��ی وتوێ��ژ لەگەل‬ ‫بەكرێگیراوانی كۆماری ئیسالمی لەمەر پەیداكردنی‬ ‫رێ��گا چارەیەكی گونجاو بۆ پرس��ی كورد لە ئێران‬ ‫دەس��ترێژی لێك��را و بەداخ��ەوە لەگ��ەل چەن��د‬ ‫هاورێیەكی شەهید كراو كۆتايی بە تەمەنی هات‪.‬‬

‫ۆز‬

‫و خەڵكەك��ەی ب��ە نارەزایەت��ی دەربری��ن ل��ە‬ ‫هەمب��ەر زۆرداری حكووم��ەت و جیاوازی دانان‬ ‫رێكخست‪.‬‬ ‫گاندی بە كەڵك وەرگرتن لەو بیرۆكەیەی خۆی‬ ‫یانی نافەرمانی مەدەن��ی و دوور لە توندوتیژی‬ ‫بە پشتیوانی ملیونها خەڵكی وەزاڵە هاتووی هیند‪،‬‬ ‫توانی هیند لە چنگ بەریتانیا رزگار بكات‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫باسێك لە سەر فیدراڵیزم‬

‫عادل‬ ‫ح‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ەڕە‬

‫ش‬

‫‪20‬‬

‫چەمك��ی فیدراڵیزم پێناس��ەی جۆراوجۆری بۆ كراوە‬ ‫ێ بۆ نەتەوەكانی واڵتێك كە كێشەی‬ ‫ئەو پێناسانە دەتوان ‌‬ ‫ێ بە‬ ‫نەتەوەیی یان ئایینی‪ ،‬ئابوورییان و ‪ ...‬هەیە دەتوان ‌‬ ‫شێوەیەك چارەسەر بێت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ بۆی بە كەڵك ب ‌‬ ‫بەاڵم ئەو پێناسە گشتییە كە دەتوان ‌‬ ‫ئەوەیە‪ .‬چەمكی فیدرالیزم لە وش��ەی التینی ‪Foedos‬‬ ‫ب��ە مان��ای «بەلێن» ی��ان «پەیمان» وەرگی��راوە‪ ،‬ئەم‬ ‫زاراوەیە لە رۆمی كۆندا بۆ رێككەوتنە دەرەكیەەكان بە‬ ‫كار دەهات ئەو وشەیە كە دواتر لە روانگەی هێندێك‬ ‫لە زانایانی زانس��تە سیاس��ییەكانەوە گۆڕانكاری بەسەر‬ ‫ێ قۆناغدا تێپەر بووە ‪.‬‬ ‫داهاتووە بە س ‌‬ ‫قۆناغی یەكەم‪ :‬لە س��ەرهەڵدانی گەشەی شارەكانی‬ ‫یۆن��ان ل��ە قۆناغ��ی دەرەبەگایەتیەوە هەتا شۆڕش��ی‬ ‫ئەمری��كا‪ ،‬قۆناغی دووهەم‪ :‬واتە لە شۆڕش��ی ئەمریكا‬ ‫تا شۆڕش��ی یوگوس�ل�اوییەكان دژی ستالیزم و قۆناغی‬ ‫س��ێهەم بە بزووتنەوەی فەرانسە لە سالی ‪ 1920‬هەتا‬

‫ئێستا‪.‬‬ ‫بەاڵم سیستمی فیدرالیزم لە سادەترین پێناسەدا‬ ‫بریتی��ە لە‪ :‬سیس��تمێكی هاوبەش��ی حوكمڕانی لە‬ ‫نێوان دەوڵەتی ناوەندی و هەرێمەكان هەر دوو‬ ‫الیەن ل��ە چوارچێوەی ئەو سیس��تمەدا كاروباری‬ ‫واڵت بەڕێ��وە دەب��ەن ی��ان بە ش��ێوەیەكی دیكە‬ ‫دەتوانین بلێین كە فیدرالیزم سیس��تمێكی سیاسی‬ ‫تایبەتە كە تێیدا‪:‬‬ ‫ لە پاڵ دەسەاڵتی ناوەنددا چەند حكوومەت‬‫و دەسەاڵتێكی خۆجێیی هەن‪.‬‬ ‫ دەسەاڵت لە نێوان حكوومەتی ناوەندی و‬‫حكوومەتە خۆجێییەكان دابەش دەكرێ‌‪.‬‬ ‫ یاسای تایبەت بۆ چارەسەری ناكۆكییەكان‬‫ل��ە نێ��وان حكوومەت��ی ناوەن��د و دەس��ەاڵتە‬ ‫خۆجێییەكان‬

‫د‬ ‫ۆز‬

‫دادەندرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم ش��ێوە حكوومەت‪ ‎‬دارییە ئێس��تا لە زۆر‬ ‫واڵتی جیهاندا پێڕەو دەكرێت وەك‪ :‬روسیە‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫بریتانی��ا‪ ،‬ئاڵم��ان‪ ،‬بلژیك‪ ،‬س��وئیس و ‪ ...‬كە هەر كام‬ ‫لەو واڵتانە خاوەنی فاكت��ەر و هەلوومەرجی تایبەت‬ ‫ب��ە خۆیانن‪ .‬ب��ەاڵم لە بارەی ئێرانی ژێر دەس��ەاڵتی‬ ‫حكوومەت��ی ئاخوندی ك��ە دەتوانین بلێی��ن هەموو‬ ‫فاكتەرەكان��ی بوونی ب��ە واڵتێكی فیدراڵ��ی هەیە بۆ‬ ‫نموونە‪:‬‬ ‫ بەرینی و بەرباڵوی واڵت‪.‬‬‫ بوونی نەتەوەی جیاواز‪.‬‬‫ مێژووی جیاواز‪.‬‬‫ ئایینی جیاواز‪.‬‬‫ ئابووری جیاواز‪.‬‬‫ێ كە‬ ‫ب��ە پێی ئ��ەو فاكتەران��ە بۆم��ان دەردەكەو ‌‬ ‫ئێران بۆ سەقامگیری سیستمی فیدراڵی هەموو ئەو‬ ‫فاكتەرە گرینگیانەی هەیە‪.‬‬ ‫ێ بلێین كۆماری‬ ‫بەاڵم ئەوەی جێگای ئاماژەیە دەب ‌‬ ‫ئیسالمی نە تەنیا هیچ مافێكی بە دانیشتوانی ئێران بە‬ ‫تایبەت نەتەوەكانی ژێر دەسەاڵتی خۆی نەداوە بەڵكو‬ ‫بە سیس��تمی ی��ەك واڵت‪ ،‬یەك ئ��ااڵ و یەك نەتەوە‬ ‫هەوڵ دەدا هەموو نەت��ەوەكان لە نەتەوەی فارس‬ ‫و فەرهەنگەكانیان لە فەرهەنگی فارس‪‎‬دا بتوێنێتەوە‬ ‫و نەتەوەكان��ی ئێران بە قەوم و زمان‪ ،‬فەرهەنگ و‬ ‫كەلتووری��ان بە ناوچەیی دادەنێت و بە بەش��ێك لە‬ ‫نەتەوەی بااڵدەستیان لەقەلەم دەدا‪.‬‬ ‫بەداخەوە ئەو جۆرە بیركردنەوە هەنووكە لە ناو‬ ‫هێندێك ل��ە گرووپ‪ ،‬حیزب و رێكخراوە ئێرانیەكان‬ ‫وەك چەمكێكی نەگونجاو سەیر دەكەن و هەر جۆرە‬ ‫باسێك لەم سیس��تمە بە جوداخوازی ناو دەبەن‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەو ج��ۆرە بیركردنەوانە یەكپارچ��ەی خاكی ئێران‬ ‫زۆرت��ر دەخاتە مەترس��یەوە‪ .‬بەاڵم ئ��ەوەی جێگای‬ ‫ئاماژە پێدانە ئەوەیە كە نەتەنیا بوونی سیس��تەمێكی‬ ‫دێمۆكراتی��ك و فی��دراڵ نابێت��ە هۆی پارچ��ە پارچە‬ ‫بوونی واڵت و بەڵكوو بە یەكێك لە خاڵە گرینگەكانی‬ ‫بوونی دێموكراس��ی و لە الیەكی تریش دەرفەتێكی‬ ‫لەب��ارە بۆ پەرەپێ��دان بە فەرهەنگ��ی نەتەوەكان و‬ ‫ل��ە هەمانكات��دا مەیدانێكی ك��راوە و لەباریش��ە بۆ‬ ‫پ��ەروەردە كردن��ی بەرێوەب��ەری واڵت ‪ ،‬هەروەها‬ ‫بوون��ی هەرێم��ەكان و كەم كردنەوەی دەس��ەاڵت‬ ‫لە ناوەند دەتوانێت خاڵێكی ئەرێنی بۆ پێش��كەوتن و‬

‫گەشەسەندنی واڵت بێتە ئەژمار بەتایبەت‬ ‫بۆ كەم��ە نەتەوەكان‪ ،‬چونكە كاتێك باس لە‬ ‫ف��رە نەتەوە بوونی واڵت و بوونی جووغرافیا و‬ ‫مێ��ژوو و زمان و فەرهەنگ��ی جیا لە واڵت دەكرێت‬ ‫پێویستە بیر لەوەش بكرێتەوە كە هەموو ئەو پێكهاتانە‬ ‫حەش��یمەتی واڵت پێ��ك دێنن و وەك ی��ەك خاوەنی‬ ‫واڵتن و لەو راستایەش��دا هەركام لە نەتەوەكان بۆیان‬ ‫نیی��ە خۆیان ل��ە نەتەوەیەكی تری ئەو واڵت��ە زیاتر بە‬ ‫خاوەنی واڵت بزانێت و بیر لە قەبزە كردنی دەسەاڵت‬ ‫و دابین كردنی مافەكانی لە س��ەر بنەمای پێشێلكردنی‬ ‫ماف��ی نەتەوەكانی ت��ر بكاتەوە و هەر وەك ئیس��تا لە‬ ‫ئێران��ی ژێر دەس��ەاڵتی كۆماری ئیس�ل�امی بۆ ماوەی‬ ‫زیاتر لە ‪3‬دەیەیە سیاسەتی هەاڵواردن و تەك رەویانە‬ ‫بۆ هاواڵتی و ئێرانی بوون بەرێوە دەچێت‪ .‬بۆیە بوونی‬ ‫وەها سیستەمێك لە ماوەی تەمەنی كۆماری ئیسالمی و‬ ‫باقی دەسەاڵتدارانی داسەپاو بە سەر ئێراندا نەیتوانیوە‬ ‫واڵم دەر و وەدیهێنەری ویس��ت و خواس��تی سەرجەم‬ ‫پێكهات��ەی واڵت ب��ە هەم��وو نەتەوەكانیی��ەوە بێ��ت و‬ ‫تەنیا سیس��تەمێك كە دەتوانێت هەم زامنی پاراس��تنی‬ ‫دێموكراس��ی بەمان��ای خەڵ��ك و نەت��ەوەكان خاوەنی‬ ‫ماف��ی دیاری كردنی چارەنووس و بەش��داریكردن لە‬ ‫كار و باری سیاس��ی و ئیدارەكردن��ی واڵتی ئیراندا بە‬ ‫ب��ێ‌ جی��اوازی بن دەكات و هەمیش ی��ەك پارچەیی و‬ ‫یەكسانی لە نێو تاك و كۆی كۆمەڵگا دەپارێزێت‪.‬‬ ‫چونكە كاتێك باس لە بوونی سیس��تمێكی دێموكرات‬ ‫و فیدراڵ دەكەین دەرخەری ئەوەیە كە دێموكراس��ی‬ ‫ت��ەواو ك��ەری یەكس��انی و وەك یەك ل��ە واڵت دایە‪،‬‬ ‫بۆیەش وشەی دێموكرات پێویستە لە بەرچاو بگیرێت‬ ‫ێ بوونی دێمۆكرات‬ ‫چوونكە سیس��تمی فیدراڵیش بە ب ‌‬ ‫ب��وون دەبێتە ه��ۆی پێك هاتن��ی چەند دەس��ەاڵتێكی‬ ‫دیكتاتۆر بەاڵم لە چوارچێوەیەكی بچووكتر و جیاجیادا‪.‬‬ ‫بۆیە باش��ترین رێگا بۆ چارەس��ەر كردنی كێش��ەی‬ ‫نەتەوەكان لە ئێران و میكانیزمی گونجاو بۆ بەڕێوەبردن‬ ‫و ئێدارەكردنی ئێرانێك كە هەموو نەتەوەكان خاوەنی‬ ‫بن بوونی» سیستمیكی دێمۆكراتیك و فیدراڵ»ە‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫ناساندنی پارێزگای سنە‬

‫ئا‬ ‫‪ :‬دۆز‬

‫‪22‬‬

‫پارێزگای سنە بە رووبەری ‪ ٢٩‬هەزار كیلۆمیتری‬ ‫چوارگۆشە‪ %٨.١ ،‬رووبەری ئێرانە و لە باكوورەوە‬ ‫لەگ��ەڵ پارێزگاكان��ی ورمێ و زەن��گان ( زەنجان)‪،‬‬ ‫ل��ە باش��وورەوە لەگ��ەڵ پارێ��زگای كرماش��ان‪ ،‬لە‬ ‫رۆژهەاڵت��ەوە لەگ��ەڵ پارێ��زگای هەم��ەدان و‬ ‫زەنجان و لە رۆژئاواوە لەگەڵ پارێزگای سلێمانیی‪،‬‬ ‫دراوسێیە‪.‬‬ ‫بەپێ��ی دوایی��ن ئام��اری ئی��دارەی نف��ووس و‬ ‫سەرژمێری حەشیمەتی ئەو پارێزگایە یەك میليۆن‬ ‫و ‪ 900‬بیست و دوو هەزار كەس راگەیندراوە‪.‬‬ ‫پارێزگای سنە ‪ ١٠‬شارستان‪ ٢٥ ،‬شار‪ ٢٧ ،‬بەخش و‬ ‫‪ ٨٤‬دەهستانی لە خۆ گرتووە‪ .‬سنە‪ ،‬سەقز‪ ،‬مەریوان‪،‬‬ ‫قوروە‪ ،‬كامیاران‪ ،‬بیجار‪ ،‬بانە‪ ،‬دێگوالن‪ ،‬دیواندەرە و‬ ‫سەواڵوا لە گرینگترین شارەكانی پارێزگان سنەن‪.‬‬ ‫پارێ��زگای س��نە ل��ە رۆژهەاڵت��ی كوردس��تانی‬

‫گ��ەورە و لە نێو دڵی زنجیرە چیای زاگرۆس‪،‬‬ ‫هەڵكەوت��ووە و زاراوەی كرمانج��ی خ��واروو‪،‬‬ ‫هەورام��ی و كەڵه��وڕی و‪ ...‬ل��ەو پارێزگایەدا‬ ‫بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫زۆرب��ەی خەڵك��ی پارێزگای س��نە‪ ،‬خەڵكێكی‬ ‫سروش��تین و هەبوون��ی ‪ ١٩٠٠‬گوند و الدێ‬ ‫لەو پارێزگایەدا ئەو ئیدیعایە دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫پارێزگای سنە بە هۆی رابردووی مێژوویی‬ ‫خۆی��ەوە و ب��ە ه��ۆی بەرب�ڵ�او بوون��ی باری‬ ‫جوغرافیای��ی لە ب��واری گەش��تیارییەوە جێگای‬ ‫گرینگییەكی تایبەتە‪.‬‬ ‫ل��ە ئاس��ەوارە مێژوویەكانی ئ��ەو پارێزگایە‬ ‫تەپەی كەونارایی زێویە‪ ،‬ئەشكەوتی كەرەفتوو‪،‬‬ ‫بەردەنووس��ی تەنگی��وەر و ‪ ...‬هت��د دەتوانین‬ ‫ن��او بەرین‪ .‬جێژن��ی پیرش��الیاریش یەكێك لە‬ ‫گرینگترین رێوڕەس��مەكانی نەتەوەی كوردە‬ ‫كەلە پارێزگای سنە و لە هەورامان هەموو‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫س��اڵێك لە رۆژی زەماوەندی ئەو پیرە بەڕێوە‬ ‫دەچێ��ت‪ .‬تەریقەت��ی قادری و نەقش��بەندی دوو‬ ‫مەكتەبی گەورەی تەس��ەوفن ك��ە لەو پارێزگایە‬ ‫خاوەن پێگەیەكی گەورەی جەمارییە‪.‬‬ ‫دەریاچەی سروش��تیی زرێبار‪ ،‬بەنداوی قشالق‪،‬‬ ‫چل چەمە‪ ،‬رۆخانەی تەتەهوو‪ ،‬رۆخانەی سیروان‪،‬‬ ‫باباگوڕگوڕ‪ ،‬چەمەی گواز و ‪ ...‬هتد لە گرینگترین‬ ‫شوێنە سروشتیەكانی پارێزگای سنەن كە هەركام‬ ‫لە بواری ژینگەیی خاوەن گرینگییەكی تایبەتن‪.‬‬ ‫پیش��ە دەس��تییەكانی پارێ��زگای س��نە‪ ،‬خاوەن‬ ‫مێژوویەك��ی دوور و درێژن كە لەوانە دەتوانین‬ ‫كاڵش‪ ،‬فەرش‏چنی��ن‪ ،‬گڵێ��م چنی��ن‪ ،‬زێ��ڕ و زیوی‬ ‫ناوچەیی ‪ ...‬هتد ناو بەرین‪.‬‬ ‫ل��ە ب��واری ئاب��ووری و بازرگانیی��ەوە بە هۆی‬ ‫جی��ران بوون��ی ئ��ەو پارێزگایە لەگ��ەڵ هەرێمی‬ ‫كوردس��تانی عێراق و ترانزیتی بوون��ی رێگاكانی‬

‫ناوچە سنوورییەكان‪ ،‬بۆتە‬ ‫جەمس��ەرێكی بەهێزی‪،‬‬ ‫هەن��اردە و ه��اوردە‬ ‫كردن��ی ش��تومەك لە‬ ‫ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫س��ەرچاوە‬ ‫هەبوون��ی‬ ‫ئاوییەكان��ی پارێ��زگا‪ ،‬هەبوون��ی‬ ‫س��ەرچاوەی خاك��ی‪ ،‬بارین��ی لەب��ار‪،‬‬ ‫لێڕەواری دەوڵەمەند و فراوان‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫ژنێتیكی گیایی و ئاژەاڵن وەكوو ئەسبی كوردی‪،‬‬ ‫حەش��یمەتی بەرب�ڵ�ای گوندنش��ین و ‪ ...‬هت��د لەو‬ ‫پارێزگای��ەدا الیەن��ی بەهێ��زی بەش��ی وەرزێ��ری‬ ‫ئ��ەو پارێزگای��ەی پاراس��تووە و وەك��وو یەكێك لە‬ ‫س��ەرەكی‌ترین پارێزگاكانی ئێران لەو پێوەندییەدا‬ ‫دێتە ئەژمار‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫د‬

‫ۆز‬

‫ب‬ ‫ە‬ ‫ها‬

‫ی‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ستە‬

‫قینە‬

‫ل��ە ئوزاكانی‬ ‫ژاپۆن‪ ،‬شیرینی‏خانەیەكی‬ ‫زۆر ناودار هەبوو‪ ،‬كە ناوبانگەكەی‬ ‫ب��ە ه��ۆی ئ��ەو ش��یرینییە بەتامانە ب��وون كە‬ ‫درووستی دەكردن‪.‬‬ ‫كڕیارگەلێك��ی زۆر دەوڵەمەن��د دەهاتن��ە ئ��ەو‬ ‫دووكانە‪ .‬چونكە نرخی شیرینییەكان زۆر گران بوون‪.‬‬ ‫خاوەنی فروشگاكە هەمیشە لە سەرەوەی دووكانەكە‬ ‫دادەنیش��ت و هی��چ كاتێكی��ش ب��ۆ بەخێرهاتنكردنی‬ ‫كڕیارەكانی نەدەهاتە پێشەوە و بۆیشی گڕینگ نەبوو‬ ‫كە كڕیارەكە چەندە دەوڵەمەندە‪.‬‬ ‫رۆژێ��ك پیاوێك��ی ه��ەژار ب��ە جلی ك��ۆن و موی‬ ‫ئاڵۆزەوە هاتە نێو فرۆش��گاكە و بە ئەنقەست چووە‬ ‫بۆ نزیك خوانەكە‪.‬‬ ‫پێش‏ لەوەی ئەو پیاوە هەژارە بگاتە پێش��خوانەكە‬ ‫خاوەن فرووش��گاكە لە پش��ت دووكانەكە دەرپەری‬ ‫و بە خاكەڕاییەك��ی زۆرەوە بەخێرهاتنی ئەو پیاوەی‬ ‫ك��ردو زۆر ب��ە هێمن��ی چاوەڕێ��ی كرد تاك��وو ئەو‬ ‫پی��اوە پووڵێك لە نێو گیرفانی بۆ ئەو لەتە ش��یرینییە‬ ‫بدۆزیتەوە‪.‬‬ ‫خاوەن فروش��گاكە زۆر بە رێزەوە ش��یرینییەكەی‬ ‫دا ب��ە دەس��ت پیاوە فەقیرەكە و كاتێ��ك پیاوەكە لە‬ ‫فروش��گاكە دەچووە دەرێ‌‪ ،‬خاوەن فروش��گاكە هەر‬ ‫كڕنۆشی بۆ دەكرد‪.‬‬ ‫كاتێك كڕیارەكە رۆیشت‪ ،‬فرۆشیارەكان نەیانتوانی‬ ‫خۆ رابگرن و پرسیاریان‏كرد كە لە حالێكدا بۆ كڕیارە‬ ‫دەولەمەندەكان لە جێگای خۆت هەڵناستیەوە‪ ،‬بۆچی‬ ‫خۆت پێشوازیت لەو پیاوە فەقیرە كرد؟‬ ‫خاوەن فرشگاكە لە واڵمدا وتی‪ :‬ئەو پیاوە هەژارە‬ ‫هەموو ئەو پووڵەی كە هەیبوو بە لەتێك پیش��رینیدا‬ ‫و بەراستی شانازی بە ئێمە بەخشی‪.‬‬ ‫ئەو شیرینییە بۆ ئەو زۆر خۆش بوو‪.‬‬ ‫ئەو شیرینیانەی ئێمە لە الی دەوڵەمەندەكان باشە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ن��ە ئەوەندە كە بۆ ئەو پی��اوە هەژارە باش و‬ ‫بەنرخە‪.‬‬

‫م‬ ‫ە‬ ‫ال‬ ‫و‬

‫م‬ ‫ە‬ ‫‏‬ ‫ی‬ ‫دەوڵەمەندێك‬ ‫مزگەوتێ��ك فرۆش‬ ‫ل��ە نزی��ك‬

‫رێس��تورانێكی درووس��ت ك��رد‬ ‫ك��ە موس��یقا و سەماش��ی تێ��دا ب��وو و ب��ۆ‬ ‫موشتەرییەكانی مەشرووبی دادەنا‪.‬‬ ‫ێ ل��ە كۆتایی‬ ‫م��ەالی مزگەوتەك��ە هەموو رۆژ ‌‬ ‫خوتبەكەی��دا دۆع��ای دەكرد تا خ��ودا خاوەن ئەو‬ ‫رێس��توورانە تووش��ی رق و تووڕەی��ی خۆی بكات‬ ‫و ب��ەاڵی ئاس��مانی بەس��ەر ئ��ەو رێس��توورانە‏دا‬ ‫بێتە‏خوارێ‌‪.‬‬ ‫مانگێ��ك بەس��ەر كاری ئ��ەو رێس��توورانە‏دا‬ ‫تێنەپەڕیب��وو ك��ە هەورەتریش��قە و تۆفانێكی توند‬ ‫هات و رێستوورانەكەی خاپوور كرد‪.‬‬ ‫م��ەال رۆژی دواتر بە لووتبەرزی و ش��انازییەوە‬ ‫ێ هێن��ا و دواتر لەناوچوونی‬ ‫ش��وكری خودای بەج ‌‬ ‫ئەو خانووی گەندەڵییە‏ی بە خەلك پیرۆزبایی وت‬ ‫و ئەوەشی زیاد كرد‪ :‬ئەگەر موسڵمانان لە دڵەوە‬ ‫داوای ش��تێك ل��ە خودا بكەن ل��ە دەرگای خودا دا‬ ‫بێ‌‏هیوا نابن‪.‬‬ ‫بەاڵم شادی موسڵمانەكان و مەالی مزگەوتەكە‬ ‫زۆری نەكێش��ا‪ ،‬كە خاوەن رێس��تورانەكە لە دادگا‬ ‫ش��كایەتی ك��رد و داوای قەرەبووكردن��ەوەی‬ ‫زیانەكەی لە مەالی مزگەوتەكە كرد‪.‬‬ ‫م��ەال و موس��لمانەكان ئ��ەو تۆمەتەی��ان رەت‬ ‫كردەوە‪.‬‬ ‫دادوەر ه��ەر دوو الیەنی بانگێش��تی دادگا كرد‬ ‫و دوای ئ��ەوەی ك��ە قس��ەكانی ه��ەر دوو الیەنی‬ ‫كێش��ەكەی بیست‪ ،‬دەنگی ساف كرد و وتی‪ :‬نازانم‬ ‫چی بڵێم؟! قسەی هەر دوو الیەنم بیست‪.‬‬ ‫لە الیەك مەال و موسەڵمانانێك هەن كە باوەڕیان‬ ‫بە كاریگەریی دۆعا و ستایشكردن نییە‪!......‬‬ ‫و ل��ە الیەك��ی دیكەوە پیاوێكی م��ەی فرۆش كە‬ ‫باوەڕی بە كاریگەریی دۆعا هەیە ‪!.....‬‬

‫و‪ :‬فەردی‬ ‫ن ئیبراهیمی‬

‫‪24‬‬

‫ۆز‬

‫د‬

Werza germê û pirsa hicabê di Îranê de

Ceifer Mubeşirniya

Destpêka werza germê ye û li gor seqayê jiyan dimeşe, di vê pêwendiyê de jî jixwekirina kican li gor werzên salê û gorî seqayê, beşek li jiyana mirovan e. Di çarçoveya welatê Îranê de pêtirî 70 milyon mirov dijî, ku ew jî weke mirovên ser rûyê erdê naxwazin ji pêvajoya jiyanê û şeklên mirovahiyê parve bimînin. Sîstem û yasayên hikûmeta pasîv a rejîma Îrznê ku bi ser wan 70 milyon miropvan de desthilatdariyê dike, gorî mejiyê darêjerên paremayî ên rejîmê neguher û qetîskirî ye. Jixwekirina kincan wek yek ji mafên rewa ên

mirovan li jêr desthilata rejîma îslamî a Îranê de hatiye binpêkirin û destêwerdanek tewayî serberedayiyane di herêma jiyana şexsî a xelkê de ye. Dema ku xelkê Îranê bi taybetî qismê mêyîne “jin” li gor guhertina werza salê kincên bi xwesta xwe ji xwe dikin, rejîma îslamî a Îranê vê yekê li dervey hez û desthilata xwe didin zanîn û ji bo hemberbûn tev ji xwekirina serbestane a kincan ji aliyê xelkê ve yasayek tiraşiye û dike xureka xelkê li jêr navê parastina hicaba îslamî yan jî bi îslamîkirna civakê. Di çarçoveya wê yasayê de ku tucar di riya şirovekirin û rohnkirina yasaya han hewl nehatiye

‫ۆز‬

dayîn ku xelik pê qanih bibe ji bo ku ew yek weke çandek yan urfekê were pejirandin, ji ber ku ew yasa dûr li mentiq û şiûra îroyîn a xelkê ye û rejîm jî baş ji vê yekê têdigîje, lewma weke her yasaydestkirdên in ên sepayî bi ser civaka Îranê de, bi darê zorê û bi zimanê topiz ji aliyê navend û hêzên teyarkirî û pêwendîdar bi wê pirê hewl hatiye dayîn ku di nava xelkê de bihê cihgîrkirin yan jî şeklê cihgîrbûna wan yasayên genî ên vezayî ji mejiyê kevn û riziyê melayan li rûyê civakê ve bidin xuyakirin. Îsal jî weke her sal bi hemen hêz û bi hemen topiz û bi heme bîroke lê bi drûşmek din hewl hatiye dayîn ku xelkê bi taybetî jinan çavtirsên bikin ku ji mafên wan ên jixwekirina serbestane a kincan bêpar bikin. Di vê pêwendiytê de hêzek çend hezar kesî a polîsên jin ji aliyê rejîmê ve hatiye teyarkirin li jêr navê “Bi Hêceta Werza Germê Biskên xwe Dernexin”, hatiye amadekirin ku weke xwînmijan bikevin ser şeqamên bajar û deverên Îranê û hovane ciwanan bixin jêr givaş û konterola xwe de. Her di wê çarçoveyê de li zanîngeha Elzehra gelaleyek radestî wezareta zanistê hatiye kirin ku kincên bi navê “kincên îslamî” ji jinên Îranê re amade bikin û bi darê zorê bi ser jinan de bisepînin û ji wan re diyarî bikin ku çawa kincan ji xwe bikin.

Bîrokeya han di pêxema çi de?

‫د‬

Ji xwekirina serbestane a kincan ji aliyê her takek civakê ve, nîşana xweseriya wî kesî ye, wate xweseriya hizrî. Ku wa ye, di xweseriya hizrî de hizrên cuda peyda dibin û awayên jiyanê rengîn û cuda cuda dibin, heya digîje fermanên ku li ser xelkê birêve diçin bikevin jêr pirsan û ji aliyê xelkê cudabîr ve bihên redkirin. Li gor vê yekê rejîma îslamî a Îranê 33 sal berî niha kultûrek tev xwe aliye û di wî heyamî de xwastiye dêxe nava demarên xelkê, wate kultûra yek çand, yek ziman, yek netewe û ..., eyane ku ew rejîme li her xweseriyek tak û bi kom a xelkê ditirse û jiber ku Îran pêkhatiye ji çend çand, çend ziman û çend netewe ye, û xweseriya mirovan jî bêguman berbi xwedîderketin ji şonasa xwe ve diçe. Peydakirina şonasa rastîn a mirovî û hewildan di pêxema xwedîderketin ji wê şonasê, bi tu awayekê hevarasteyî bîroke û kiroka rejîma îslamî a Îranê nine. Lewma ji xwekirina kincan, yarî û henekên ciwanan û hunerên îroyîn ji komara Îslamî re kimtir ji pirsên siyasî û dijberiyên hizrî ên netewe û bîrokeyên cuda ên siyasî nine. Ji bo konterolek qahîm, rejîma Îranê dixwaze di biçûktirîn liva ku xweseriya tak di civakê de nîşan bide tepeser bike û di rastî de pêşkevtinê nezok bike. Pirsa jixwekirina kincan jî yek ji wan pirsan e ku dirûşmên rejîma Îranê dixin jêr pirsan û weke desthilatdarên wê hikûmetê dixwazin naçe pêş û li jêr dirûşma “parastina hicaba îslamî” hêzên xwe ji bo hovîtî û azar û givaştina xelkê serbest kirine.

‫د‬ ‫ۆز‬

Sûriye, Kobaya dehsalên 60’an Hikmet Nebîzade

Buhara Erebî di yek sala derbasbûyî de di rojeva basên siyasî ên dever û cîhanê bûye. Di baldanek derdikeve ku bûyerên Sûriyê pêtirîn kartêkerî li ser siyaseta deverî û cîhanî hebûye. Dema ku buhara Erebî di Bakûrê Afrîqayê ve birêket û berbi Rojhilata Navîn meşiya û di heyamê kêmtir ji mehekê desthilata malbata Zeynllabidîn Bin Elî li Tûnisê hiloşand, û pêvajoya han Misr û Lîbî jî dagirt û dawî bi desthilata paşatî û xêlekî û eşîrî ên wan du welatan jî anî, guman dihat kirin ku leza han roxana desthilata dîktapr a Sûriyê jî bigre, lê seba piştevaniya zêde a dewletên dever û cîhanê ji desthiata rejîma Sûriyê, pirsa wî welatî bi aqarek navnetewî de meşiya. Bi dirêjîkêşana wê kirîzê di qonaxa yekemîn de welatên Erebî hewil dan ku pirsa han çareser bikin û bi helwasîna Sûriyê di Yekîtiya Ereban de û şandina çavdêran bo wî welatî dixwastin dawî

bi aloziyan bînin. Lê beşek ji çavdêrên Erebî nekarîn di karên xwe de serkevtî bin çimku bi xwe di welatên xwe de şahidê rabûna xelkê bûn, û ji aliyek din ve jî çavdêrên han ji aliyê hikûmetên xwe ve hatibûn hilbijartin û siyasetên hikûmetên xwe birêve dibirin û nekarîn bêalîtiya xwe biparêzin, Yekîtiya Ereban di vê ezmûnê de tûşî şikistê bû. Di qonaxa duyem de Şêvra Ewlehiyê a Saziya Netewên Yekbûyî di biryara hejmar 2043 de bi şandina çavdêrên eskerên bê çek ên “UN”ê bo Sûriyê ku di destpêk de 5 kes bûn, bi awayekê dawî bi hewlên Ereban anî. Serokatiya çavdêrên “UN”ê ji sitûyê Generalek Norwêjî bi navê “Robert Mod” e û biryar ev e ku hejmara çavdêran bo 300 heya 400 kesan pêtir bikin ku di heyamê sê mehan de erkên xwe birêve bibin. Şandina çavdêrên “UN”ê bo Sûriyê şikestek mezin bû bo desthilata wî welatî ku dixwast pirsa han di çarçoveya sînorên welatê xwe de bihêle

cîhanê wate Sovyeta berê û Amerîka. Ji bo ku Sovyet bikare gefên xwe bigîjîne sînorên Amerîkayê, bi damezirandina nepenî a mûşekên dûrhavêj li Kobayê ku ewqas nemabû ku du zilhêzên cîhanî heya asta şerek navikî bikşîne, lê piştî gefa Serokkomarê wê demê yê Amerîkayê ji Serokê Yekîtiya Sovyeta berê yê wê demê, Şorewî ji Kobayê vekişiya û dawî bi kirîza navbera wan di Kobayê de hat ku bi kirîza mûşekî a Kobayê nav derxist. Niha jî Rûsiye ji mînberek din ve dixwaze desthilata xwe di deverek din a cîhanê de bisepîne û bendera Ertos a Sûriyê cihê Kobayê girtiye û mûşekên dûrhavêj ên Şorewiya berê jî cihê xwe dane hêza deryayî a Rûsiyê, herweha Kastiroyan jî rolê xwe dane malbata General Esed an. Lê pêtirîn piştevaniya rejîma Sûriyê ji aliyê rejîma Îranê ve bi taybet bi şandina hêzên nîzamî û îtilaatî bo Sûriyê, hevalbendê yekem di cinayetên Esed li dijî xelkê wî welatî ye ku bi deha kes ji mûreyên rejîma Îranê bi destên Erteşa Azad a Sûriyê ku mezintirîn hêza dijberî rejîma wî welatî ye hatine destbiserkirin. Di egera dirêjîkêşana pirsa niha a Sûriyê de yek ji pêşhateyên ku dihê çavnihêrîkirin, şerê hundirîn di wî welatî de ye, ji berku petansiyel û fakterên vê yekê di Sûriyê de hene. Mîna hebûna netewên cur bi cur û ol û mesebên cuda cuda û destêwerdanên welatên dever û cîhanê weke Îran, Rûsiye û Çîn û ... herweha hevsînorî tev welatên ku bi xwe di navxwe de tûşî aloziyên olî û netewî bûne weke Îraq, Lubnan û Turkiye.

‫ۆز‬

‫د‬

û beriya navnetewîbûna pirsa han bigre, û ji aliyek din ve jî bêbaweriya civaka navnetewî bi sozên Beşar Esed bû. Goriyên Sûriyê ji gişt welatên Erebî ên buhar lê helatî pêtir bûn ku pêtirî 15 hezar kuştî û 25 hezar kes derbasî welatê Turkiyê bûne û li Lubnanê 20 hezar kes û urdonê 13 hezar kes aware bûne û pêtirî 50 hezar kes jî di girtîgehên rejîma Sûriyêî de ne, xêncî sedan hezar kesên ku di hundirî Sûriyê de derbider bûne. Penaber û awareyên Sûriyê di navxwe û dervey Sûriyê de mirov dikare bi “Apatrîd” nav bibe, “Apatrîd” dibêjin hejmarek xelkê ku hevwelatiyê diyarîkirî ninin, ew yeka bi taybetî ji bo Kurdên Sûriyê di pileya yekemîn de pêşhatiye çimku seda hezar Kurdên wî welatî ku hevwelatiyên Sûriyê ne lê nasname bi wan nehatiye dayîn û bi awayekê di bêşunasiyê de dijîn. Di pileya duyem de awareyên hundirî Sûriyê hilgirê vî naznavî ne, çimku berdewam bajarên wan li jêr agirbarana hikûmetê de ne û hikûmet wan bi terorîst, îrhabî û kirêgirtiyên Erebistan, Qeter û welatên Rojava nav dibe û bi awayekê ew ji mafên hevwelatîbûna Sûriyê bêpar in. Ger desthilata malbata Esed aliyek hovîtî û komkujiya han e, Rûsiye û Çîn aliyekê din yê wan bûyeran ku bi alîkariya siyasî û locîstîkî ji hukûmeta Sûriyê handerek rasterast ji dirêjîdan bi tund û tûjiyan re ye. Bi taybetî ku her du welat endamên Şêvra Ewlehiyê ne û dikarin bi biryarên xwe rolek yekalîker bilîzin. Cihgîrbûna hêzên deryayî ên Rûsiyê di qeraxavên Medîterane û di bendera Ertosa Sûriyê de piştevanek bihêz a rejîma Sûriyê ne û ev yeka jî mirov dixe bîranîna dehsalên 60’an a Kobayê, dema ku bendava Kobayê a Başûrê Amerîkayê piştî bi desthilatgihîştina Kastiroyan bibû qada nîşandana hêza du zilhêzên

‫ۆز‬

‫د‬

Buharê hat Buharê Şivan Perwer

Buharê hat Buharê Gul vebû li rûkê yarê Wexta çavê min lêket Aqil ji serê min çûbû derê Buharê hat Buharê M’gulek dî l’rûkê yarê M’bala xwe da vê gulê Ji dil de evîndar e Hin pir gulêm pir hene Gulê min wekî te ne Buhar hat tevb’gihayê Tev girt çol û çiyayê Buhar hate govendê Govend qada mêra ye Buharê hat Buharê M’gulek dît binya darê Bala xwe dam wê gulê Ji dil de evîdar e Hin pir gulêm pir hene Gulê min wekî te ne Buhara me şêrîn e Tevde gîhayê hêşîn e Keçê dilê min xweş ke Giş bi kul û brîn e Buharê hat Buharê M’gulek dît binya darê

Bala xwe dam wê gulê Ji dil de evîdar e Hin pir gulêm pir hene Gulê min wekî te ne Buhar çi xweş û rind e Tev girt bajar û gund e Keçê te ez helandim Carek serî limin hilde Buharê hat Buharê M’gulek dît binya darê Bala xwe dam wê gulê Ji dil de evîdar e Hin pir gulêm pir hene Gulê min wekî te ne

Doz Namîlkeyek Giştî Ye Komîteya ″Ragihandin″ A Yekîtiya Ciwanên Demokrat Ên Kurdistana Îranê Diweşîne