D rgron AcHte e z r k w ij en we
godsdienst / levensbeschouwing voor het basisonderwijs
Uitgangspun Bedoeling Visie Werkvorme
n
ten
www.hemelenaarde.nl
abonnementen
Abonnementen Rondjewereld Kerstverhalen VAN SVOOR JAAR NTIE TOT VAKA NTIE MEI VAKA
RVAN ZOME NTIE VAKA STTOT HERF NTIE VAKA
VAN MEINTIE VAKA RTOT ZOME NTIE VAKA
godsdienst / levensbeschouwing voor het basisonderwijs
godsdienst / levensbeschouwing voor het basisonderwijs
De kersttijd is de tijd van het jaar voor het vertellen van verhalen. Op school en thuis, overal worden kerstverhalen voorgelezen en verteld. In dit boek staan veertig verhalen uit verschillende landen en culturen. Het begint met het verhaal van de eerste kerst. Vervolgens verhalen over de oorsprong van verschillende kersttraditie. Ten slotte een verzameling kerstverhalen en –legendes. De verhalen zijn geschikt om samen met kinderen van zes jaar en ouder van te genieten. Kinderen zullen jarenlang plezier kunnen beleven aan deze verhalen. Het boek is bijzonder sfeervol geïllustreerd. Achterin staan suggesties om de toehoorders met eenvoudige middelen extra te betrekken bij de verhalen.
godsdienst / levensbeschouwing voor het basisonderwijs
Luister naar de stilte Stil maar…
STVAN HERF NTIE VAKA TTOT KERS NTIE VAKA
VAKA
NTIE
godsdienst / levensbeschouwing voor het basisonderwijs
Aanbieding Bestel mijn schooltijd 2005-2013 voor 1 april 2013 en betaal € 9,95 per boek! Het boek verschijnt pas in juni 2013, zodat het zo actueel mogelijk is.
KIJK OOK OP: WWW.HEMELENAARDE.NL/INHOUD3
BESTELBON
Contactpersoon Adres
Bovenme nselijk
Adres
Pc + plaats
Aantal
Rood Nr 5
Mens Aantal
Titel
Rondjewereld Kerstverhalen
Prijzen zijn inclusief btw, exclusief verzendkosten* * Bij bestelling van 2 boeken, betalen wij geen verzendkosten Kwintessens Postbus 1492 3800 BL Amersfoort
Titel
Prijs
6523.AD40
€ 16,50
U kunt ook bestellen per: E. info@kwintessens.nl T. 033 - 460 19 40 F. 033 – 460 60 20 Vermeld dan wel bij de bestelling code AD40.
6013AD40 Vanaf 10 stuks Vanaf 30 stuks
Kwintessens Postbus 1492 3800 BL Amersfoort
U kunt ook bestellen per: E. info@kwintessens.nl T. 033 - 460 19 40 F. 033 – 460 60 20 Vermeld dan wel bij de bestelling code AD40.
www.kwintessens.nl
Nr 2
Jaargang 12, herfst 2012
Dromen van
Prijs € 10,95 € 10,50 per stuk € 9,95 per stuk
Herder Abonnees betalen bij een bestelling boven € 25,00 geen verzendkosten. Prijzen zijn inclusief btw, exclusief verzendkosten.
We slape n er nog een nach tje over
zwarte schaap
Bestelnummer
Mijn schooltijd 2005-2013 (verschijnt in juni 2013)
Bestelnummer
www.kwintessens.nl
Nr 1
Jaargang 11, zomer 2012
Het
Ja, wij bestellen:
Pc + plaats
Ja, wij bestellen:
Uitgeslap en?
Dromen van de Herde r
Naam school
Ik kan kiezen
Naam school Contactpersoon
Met de kudde mee
BESTELBON
KIJK OOK OP: WWW.HEMELENAARDE.NL/INHOUD2
Ai, ik bloos Pinkster rood
Jaargang 11, Pasen 2012
TVAN KERS NTIE TOT SVOOR JAAR
VAKA
Wat geeft u mee aan leerlingen van groep 8 die de school verlaten? Mijn schooltijd, het aanzien van 2005-2013 is een waardevol afscheidsgeschenk boordevol herinneringen. Belangrijke gebeurtenissen die plaatsvonden in de basisschooltijd van de kinderen staan vermeld. Nieuws, sport, politiek, muziek, rages, alles afgestemd op de belevingswereld van kinderen. Ruimte om foto’s en informatie over klasgenoten toe te voegen. Leuk voor later!
godsdienst / levensbeschouwing voor het basisonderwijs
Van jou is er maar één
Stop… rood ALLE BOEKEN UIT HET RONDJEWERELDFONDS STAAN OP WWW.KWINTESSENS.NL
Nr 4
Hét afscheidsgeschenk voor groep 8
Bestel 2 boeken en betaal geen verzendkosten!
Om stil van te worden
Stil
Mijn schooltijd Het aanzien van 2005-2013
Slaap nr 3
Jaargang 12, Kerstmis 2012
Jose f
Jaargang 12, winter 2013
Hemel en Aarde verschijnt ieder jaar met vijf nieuwe afleverin
Een abonnement bestaat uit 1 basisabonnement en ten minste
gen. U kunt zich per jaargang abonneren.
3 vervolgabonnementen. Dus altijd minimaal 4 exemplaren.
Hemel en Aarde werkt het best als in iedere groep of voor iedere
Hiervoor betaalt u het eigenlijke abonnementsgeld.
leerkracht een exemplaar beschikbaar is. Dan heeft iedereen
Als u meerdere exemplaren bestelt, betaalt u voor die vervolg
alle achtergrondinformatie bij de hand. Bovendien kan een leer
abonnementen niet veelmeer dan de kostprijs.
kracht dan goed gebruikmaken van de mogelijkheid om lessen
Kijk voor actuele prijzen op de website www.hemelenaarde.nl
te gebruiken van een andere bouw.
of neem contact op met onze afdeling klantenservice in Amers foort. Tel. 033 460 19 43 Email abonnementen@kwintessens.nl. Afleveringen van Hemel en Aarde kunnen niet worden nabesteld.
Mijn Het schooltij aanz d ien v Hét a n 20 Mijn schooltijdafscheid 05-2 sges 013 chen Het aanzien van 2005-2013 kv Hét afscheidsgeschenk 013 voor groep 8
tijd 5-2 hool van 200 c s p8 n groe Mij anzien voor k a n 3 t He sch1e dsge20 8 chei 5s f a 0 ep Héjtd i n 20 r gro t l o BES oo va vo TELB ch ien ON nk s e h z n c j n es g Mi t aa Ja, w ids ij be stell He fsche Proefabonnementen BESTELBON en: ta
Hé
oor g
ST E RWat T NK T Oge T IEho -eft u mee Nsc ol R S verla KA aan AA V A 20J05 le ten? R -201 Mijn erlingen O IE O N T 3 is ee V boorA sc K devo n waa hooltijd, l he diVA
VA
RS TVA N KE T NT IE TO VA KA AR SVO OR JA NT IE VA KA
roep
8
VAN KERS TVAKA NTIE
TOT van gr VOOR JAAR Soep e plaa rdev rinne g ol afsc het aanz 8 die de TVAKA NTIE uwin kinder tsvond ien va ing ringe RS OT scho u mee aan leerlingen van groep 8 die ode uw en in de n. Belan heidsgesnsbe n K E WatT geeft muzie en csthaa ve gr ijs ch IE N school le ba ijk n rw S / en s T aanzien sissch enste gebe onde k, van k R verlaten? Mijn schooltijd, het va ijs vermel VA AN A sberage rw ooltijd t basis ur dsdi n ki K 2005-2013 is een waardevol afscheidsgeschenk de s, alles af d. Niego J A T IE hevan tenissen uws, or venndoernen klaslege VA OR N godsdienst / levensbeschouwing de spor siste . Ruimte gestemd vo herinneringen. Belangrijke ano st /gebeurtenissen KA V O boordevol n toe op de t, politiek, om fo t b de ien hevan voor het basisonderwijs V A plaatsvonden in de basisschooltijd die te vo r dsd oAoan egen to’s en in beleving e de vermeld. Nieuws, bipolitiek, go vsport, swer . Leuk form edin kinderen p 8 di staan B oe eld at g estel n ie gr voor mijn rages, alles afgestemd op de belevingswereld ien va later! over n van muziek, nz be ge sc k aa ta lin t hooltij al € 9, over chen ssRuimte kinderen. om foto’s H enetinformatie en n leer oltijd, he van es d 20 95 sg aa ni id pe 05 bo te toe te voegen. Leuk voor ek ho ee -201 beur tum vers r boek! ijn sc ol afscheklasgenoten actuee later! 3 voor e ge geef ev n? M l mog chijnt pa 1 ap Wat rlate n waard Belangrijk jd van de ril 20 s in ju elijk ol ve lti d is. litiek, 13 en ni 20 scho 013 is ee ringen. sschooAanbieding t, po ngswerel 13, zo si ne -2 spor mijn levi schooltijd 2005-2013 voor 1 april 2013 en 2005 vol herin in de ba ieuws, Bestel dat he de be atie over de en t zo d. N KdIJ nd op el boor K vo betaal € 9,95 per boek! e rm ts OfoOK r! aa ie d n verm gestem en in af die pl 8en te d stnaa ’s Het boek verschijnt pas in juni 2013, zodat het zo O s la to le P : WW voor va ges, al mte om fo Leuk kirond eper k, actueel mogelijk is. W.HE k . Reui n ien raenen en. s n gmuzzie MEL cherenis e te voeg 13 en va aan kisnd ENA ril 20 en , het vasnge eno urtten to 1 ap ARD N id ege b dme ing voor E.NL g aa erl oltijd che klas , ereld 013 t zo an litisc egkhow 05-2 ol he /INH n le cho l afs rijke dCvon 20 t a d da in gs ol tij oct ta OUD ltijanrtbi ho insc e a ijn s evo elang ooA , ped er ek! pe 13, zo v e v rs 20 3 rd ijn oo o M le o m a B A p drte ch e penr bo s in juni bl em ati95 es ft u aten? n wa gen. siss s, sBes e pa 9, t e d € w Pp taal e a r!OP: rschijnWWW.HEMELENAARDE.NL/INHOUD3 form teve obe OOK t g l verl is ee nerin de b Nieu KIJK c +in a . d pl is ek la aa n n 3 W oo 1 e in ld. tem eHnetobo or ltsmogelijk eri 0 h 13 sc 05-2 ol h nden erme fges to’s k vtu ee 0 v fo l2 20 orde tsvo an v lles a om . Leuac pri o 1a bo plaa n sta s, a imte egen A tz e anta voor he 3 die dere , rag . Ru te vo at n 1l 3 OUD od kin ziek dere toe -20 , z Titel L/INH 05 13 mu kin oten 0 0 2 2 DE.N n en school ltijd ! ni va sgNaam Mijn NAAR ju k o sc g E e o in ho kla (vL din sch er bo pas ME erschi oltijd 20 Contactpersoon E ie n .H 05 t jnt in nb l mij 5 pAbhijn WW juni 20 -2013 ,9 c on AaAdres . :W ne ste € 9 eO is rsPjk Beste es Be taal O 3 13) k v Pgrij lnum elizen zi betalen bi OboeK jn incl j mer UD 6013 mo KIJPcbKeH+etplaats usief een bestelHO A el Vana D40 btw, tue Kwintess N ling boven I excl f / Ja,acwij bestellen: Prijs us en L ief ve Vana 10 stuks Postb € s f 30 € 10 .N rzen 25,00 ge st ,9 E 3800 us 1492 dk en uk osten. s ve D € 10 5 BL ATitel rzendk Aantal Bestelnummer Prijs ,5 mersf AR os ten. € 9, 0 per stuk A rt 2005-2013 95 pe Noo MijnEschooltijd 6013AD40 U ku € 10,95 r stuk nt oo L k beper Vanaf 10 stuks € 10,50 E. in js st stuk ME(verschijnt in juni 2013) Prifo len kw perelstuk T. 03 €@9,95 Vanaf 30 stuks ol HE 3 - 46 intessen per: scho s.nl W. F. 0 Naam ,95033 r–st46 oon uk 19 40 mmer € 10Verm 0per: WW betalen bij een bestelling boven € 25,00 geen verzendkosten. ctpers Abonnees pe telnu 60 20 0bestellen U kunt ook : es el ,5 uk B d Conta st P r da € 10 OPrijzen zijn inclusief btw, exclusief verzendkosten. E.Pinfo@kwintessens.nl rijs€ 9,95 pe n wel bij de AD40 Adres OK bestel 6013 10 stuks T. 033 - 460 19 40 O aats ling co f tuk 60r:20 c + pl1-1 llen: Vana 30 stuks de A Kwintessens F.5033 r–s460 PK _adv_ nkpe f D40. le KIJ pe elr dan bhoeoltisjd.ite 0,9 stu nl bij de bestelling code AD40. Vana r 3 ij ScPostbus 1492 Vermeld ndd k 0best essens.wel € 1 oo -201 ,5 e 13 p 1 itel 05 0 T nt Ja, w 3800 BL . 20 5 te Amersfoortoltijd 20 13) U ku € 1@kw mm AD40 ter 9,9in 40 u 20 ho de fo l ni sc n. co lnoste g w in E. in € - 460 19 20 Mijn hijnt in ju tedk Aanta 2, sen stellin D40. r: 3 e sc be rz 60 e 03 er 0p g1 ve T. de B (v an 40 tuks geen eA l bij 3 – 46 el enn w 0 13 d rg D ll 03 ,0 .n a o F. A c te r 20 Ja d dans ste n € 25 0 s ks 13 , w in beel sse ing bove dkosten. 60 naf 1 0 stu Vekrm ng 12 te 0 tell elling en oo Ja ar ga es Va naf 3 n best usief verz nt kwin 19 4 0 eb ol bij ee ku nr 3 cl Va ho U info@ 460 60 2 bij d talen f btw, ex n be o sc Jaargang 12, winter 2013 l 0 es ie o E. 33 . 46 we am ers Abonne zijn inclus 0 n rdb 35 ten Na n T. 33 – dan ctp 3 os : 0 Prijze Ja ar ga in 01 nta dk F. rmeld r12. ng 12 en Co 5-2 lesn r3_j 5 len , w in 01-10 00 013) erz Ve ss ts e A_n jr12.indb res v 2 -20 te te t a d en in 12 n r 20 13 H _nr3_ A la 14:59 ijd i 2 Kwes us 1492 l ee HenA :15 ite sfoortolt jun + p 1-1_adv_Schooltijd.indd HenA_nr3_jr12.indb 5 01-10-2012 14:59:15:15 He 0g 15 nA_n Pc r3_jr1 14:59 :59: ij bPostb BL 1ATmerijn schoijnt in 5,0 . 2.indb 14 -2012 € 2 sten 01-10 5 12 , w 3800 M rsch o 20 en Ja tal -10ov endk (ve 01 gb n llin f verz Aa te es sie
Voordat u besluit een abonnement te nemen kunt u
Hemel en Aarde vrijblijvend uitproberen. Een proef N LBO E
EST
www B abonnement kost €.kw50,00 en wordt in overleg op inte
maat samengesteld. N
O LB
E
ST
BE
ssen s.nl
www.kwintessens.nl
l ns.n tesse kwin
gods ? di p e nvoorenhest t/ levensbescho basis uwin on n o g derwijs g n er r a p e je o ve l s We n ach t f ap en? s e sl een Joge a nUit nv e m er no g Dro We sl ap en over je ht ac n n ee tgse esflap en? va nUiJo Dromen
Ui t g
e sla
p a p a a l a SSSlaap Sl laa p nr
3
We sla pe n er no g ee n nach tje over 12
20
-10-
53
:50:
10
Dromen va nU 16
iJo t gse e sfl a p e n? We sl ap e een n ac n e r n o h t je g o ve r Drom en v an J ose f -2012
16-10
:53
10:50
nr 3
16-10-2012 10:50:53
inhoud
inhoud
Colofon Hemel en Aarde voor godsdienst/levens beschouwing in het basisonderwijs. Uitgever Kwintessens
2
Berkenweg 11, Amersfoort
Inhoud van ieder nummer
Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort
Opbouw per les
T 033460 60 11 F 033460 60 20 E hemelenaarde@kwintessens.nl
Vijf projecten per jaar
4
Zeven spirituele vaardigheden
5
Ontwikkeling van kinderen
6
De leerlijnen
7
De onderwerpen
8
Hoe katholiek is Hemel en Aarde?
9
Pagina voorbeelden gedichten en gedachten
10
Schoolgids
11
Diamant
I www.hemelenaarde.nl I www.kwintessens.nl Uitgever: Jeroen Hoogerwerf Illustraties Pauline Oud, Saskia van Gerven, Helen van Vliet Vormgeving Twin Media bv, Culemborg
Meer leren, minder onderwijzen 12
Portfolio Voorwerk
Deze brochure geeft informatie over
Weer wat geleerd
• De manier waarop Hemel en Aarde in de praktijk werkt
13
Verhalen en filosoferen
14
Symbolen en kunst
15
Drama en ontmoetingen
16
Vieren
• De godsdienstpedagogische keuzen achter Hemel en Aarde • Het karakter en de opbouw van het lesmateriaal • De werkvormen waar onze voorkeur naar uit gaat
In deze brochure kun je zien waar het hart van Hemel en Aarde ligt: kinderen de kans geven hun godsdienstige en levens beschouwelijke talenten te ontplooien. Zodat ze zich kunnen ontwikkelen tot ‘gave’ mensen. 1
vijf projecten
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
Vijf projecten per jaar Hemel en Aarde verschijnt vijf maal per jaar. In elk nummer wordt een ander thema vanuit verschillende invalshoeken benaderd: bijvoorbeeld Jeruzalem, Genoeg, Vuur of Wens. Ieder nummer bevat een lessenserie van zes lessen voor de onder-, midden- en bovenbouw.
De afleveringen van Hemel en Aarde kun je gebruiken in de
Kerstmis en Pasen
schoolweken tussen twee vakanties. Hemel en Aarde biedt
In de nummers 2 en 4 verschijnen respectievelijk een kerst en
steeds zes lessen voor de periodes tussen de vakanties. Dat sluit
een paaskatern in Hemel en Aarde. De katernen bestaan uit:
aan bij wat gebruikelijk is op de meeste scholen: ongeveer een
– een vertelling van het paas of kerstverhaal
les godsdienst/levensbeschouwing per week.
– lessuggesties bij het verhaal – een viering voor de hele school
Je kunt spelen met de volgorde van de lessen. De lessen belich
Het katern kan gebruikt worden in de week voorafgaand aan
ten steeds een nieuw facet van het onderwerp en volgen geen
Kerst of Pasen. Het verhaal, de lessuggesties en het materiaal
dwingende leerlijn. Zo kun je zelf gemakkelijk bepalen hoeveel
voor de viering vormen een kantenklaar pakket voor Kerstmis
weken en hoe vaak per week je een les geeft uit Hemel en
en voor Pasen. Maar veel scholen kiezen ervoor om er onder
Aarde. Misschien kies je voor de eenvoudigste opzet en geef
delen uit te halen en het katern te gebruiken op een manier die
je zes weken lang één les per week. Maar misschien verdeel je
past bij de gewoonte van de school. Dat kan heel goed.
sommige lessen over twee lesmomenten, of sla je een andere
De inhoud van ieder nummer
les over.
De rubrieken zijn in ieder nummer van Hemel en Aarde dezelf de. Zo raak je gemakkelijk thuis in het materiaal. Iedere afleve ring is nieuw, maar toch vertrouwd.
Introductieartikel. Hierin wordt het onderwerp geïntroduceerd en wordt geschetst welke invalshoeken de lessenseries voor de
Nu mm
er
erst
er 2 K
Her fstv aka ntie
opgenomen. 3W int er
Numm
Kerstvaka ntie
In ieder nummer zijn de volgende rubrieken en onderdelen
onder, midden en bovenbouw hebben gekregen. vakantie Voorjaars
Nummer 1 Herfst
4 Pas
en
en het nummer. Beste ouders. Een brief waarin het onderwerp van de lessen
Me ie
ant
ivak
Nummer 5 Zomer
er v ak
an tie
mer
Zo m
krachten. Weer wat geleerd. Informatie over de leerlijnen van de jaargang
Num
2
Achtergrondartikel. Een inspirerend artikel, bedoeld voor leer
godsdienst/levensbeschouwing wordt gepresenteerd aan ouders. De brief kan in de schoolkrant worden afgedrukt, in een nieuwsbrief worden opgenomen of aan kinderen worden mee gegeven. De brief staat ook als worddocument op het internet.
vijf projecten
hemel en aarde achter g r o n d i nf o r ma ti e
les
1
onderbouw
he me l e n aarde K e rs tmis 2010
lesmateriaal
he me l e n aarde K e rs tmis 2010
1
les
‘k Zag twee beren broodjes smeren
o
Levensbeschouwelijk perspectief Wat we gewoon vinden of wat we een wonder vinden, hangt af van hoe je kijkt. Als je goed kijkt is er veel om je over te verwonderen.
Bedoeling De kinderen verkennen het begrip wonder en onderzoeken waarom ze iets een wonder vinden.
Wat je nodig hebt – voor ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal – kleurpotloden of stiften
opstap Laat de kinderen in een kring zitten en zing het eerste couplet van ‘k Zag twee beren broodjes smeren. Laat ze de beweging van het broodjes smeren erbij maken. Zing daarna ook de andere twee coupletjes van het blad met lesmateriaal en laat de kinderen de refreinregels mee zingen en de bewegingen van het was ophangen en huizen bouwen uitbeelden. Vraag de kinderen om de eerste regel, over de beren, nog eens te zingen. Vraag dan: wat is eigenlijk een wonder? Waarom is het een wonder dat beren broodjes smeren? Is het ook een wonder als moeders broodjes smeren? Laat de kinderen nadenken over wat een wonder is. Zing het couplet over de pauwen nog eens. Vervang daarna ‘huizen bouwen’ door ‘een nestje bouwen’. Laat de kinderen goed naar het verschil luisteren. Vraag: is het ook een wonder dat pauwen een nestje bouwen? Wie heeft er wel eens een vogelnest gezien? Laat de kinderen het plaatje van het vogelnest op het blad met lesmateriaal zien. Vraag of het een wonder is dat vogels dit kunnen
bovenbouw
hem el en a a rd e K erst m is 2 0 1 0
lesmateriaal
hem el en a a rd e K erst m is 2 0 1 0
1
Het wonder van geboren worden
maken. Hierover kunnen de meningen verdeeld zijn. Geef alle meningen de ruimte.
b
o
Levensbeschouwelijk perspectief Je bestaan is eigenlijk heel vanzelfsprekend, maar als je erover nadenkt, is het een wonder dat je er bent.
Kern bedoeling
Maak samen met de kinderen nog twee coupletten van het lied. Noem een dier en vraag om rijmwoorden, bijvoorbeeld: kippen (wippen, hippen, dippen), mollen (rollen, tollen, hollen, dollen), schapen (rapen, gapen, schrapen), kraaien (naaien, maaien, graaien, draaien), dassen (wassen, plassen, krassen, passen), hazen (blazen, razen, grazen) en kwallen (ballen, knallen, lallen, vallen, stallen). Vraag steeds of iets een wonder is of niet. Als er twee coupletten af zijn, zingt u samen met de kinderen de vijf coupletten waarbij zij de bewegingen maken.
I k z a g t we e be re n
dat die beren smeren konden,
Opstap
Afsluiting
hihihi, hahaha,
Deel het blad met lesmateriaal. uit. Laat de kinderen de plaatjes bekijken. Op welk plaatje zien ze een wonder? Welke plaatjes zijn geen wonder? Laat ze eventueel de plaatjes kleuren, uitknippen en ordenen van wonder naar geen wonder.
ik stond erbij en keer ernaar.
Vraag de kinderen om hun ogen te sluiten en zeg dat u hen twee keer hetzelfde korte gedicht gaat voorlezen. Lees in alle rust, en met een pauze na iedere regel, het gedicht Over tijd van het blad met lesmateriaal twee keer voor. Vergeet de titel niet. Zeg de kinderen dat ze hun ogen weer open kunnen doen en vraag om reacties. Was het gedicht de tweede keer anders dan de eerste keer? Is het (alleen maar) een grapje? Kun je te laat of te vroeg geboren worden? Praat over geboortedata en welke data heel (on)geschikt zijn voor een verjaardag. Welke maand levert in de groep de meeste verjaardagen op? Vraag: had je in een andere tijd geboren willen worden?
De kinderen worden zich bewust van hun bestaan en verwonderen zich hierover.
Wat je nodig hebt – ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal – voor extra: van ieder kind een babyfoto en (eventueel) een geboortekaartje – voor extra: vijf grote vellen papier(A3-formaat) en lijm
Ik zag twee beren, broodjes smeren Oh het was een wonder ’t was een wonder bovenwonder
Ik zag twee slangen, de was op hangen …
Extra
Ik zag twee pauwen, huizen bouwen
Laat de kinderen rijmwoorden bedenken op koeien (loeien, roeien, bloeien, stoeien, knoeien, groeien). Maak met elk woord dat ze noemen een zinnetje over wat ze kunnen doen: heel hard loeien, een boompje snoeien, samen stoeien, in een bootje roeien, met melk rond knoeien… Laat steeds twee kinderen een handeling uitbeelden. Zing het coupletje met elk zinnetje (plus de gebaren). Vraag steeds: is dit een wonder of niet? Zijn koeien die in een bootje roeien meer een wonder dan koeien die samen stoeien? Kies de meest wonderlijke koeienzin en zing samen het liedje.
…
11
10-11
06-09-2010
30
09:58:36
Deel het blad met lesmateriaal uit. Vraag een paar goede voorlezers om het gedicht Over geboren worden voor te lezen. Vraag hen het langzaam te doen en met hun stem de vraagtekens goed te laten horen. Als je hetzelfde gedicht een paar keer hoort, kan het steeds duidelijker worden.
30_39_BB_HenA_nr2jr10.indd
Praat met elkaar over het gedicht. Vraag bijvoorbeeld: vraag je je ook wel eens dat soort dingen af? Wat zouden antwoorden kunnen zijn op de vragen van het gedicht? Wat is de gewoonste vraag, wat de vreemdste? Probeer je eens voor te stellen dat jij er niet zou zijn, wat stel je je dan voor? Stel je voor dat je iemand anders zou zijn, hoe zou dat zijn? Het gedicht begint met de ontmoeting van je vader en je moeder. Maar die konden geboren worden omdat hun vader en moeder (jouw twee opa’s en twee oma’s) elkaar ontmoetten. En ook die hadden weer vaders en moeders (jouw vier overgrootvaders en vier overgrootmoeders). Enzovoort. Als een van hen de ander niet had ontmoet, waar was jij dan?
b Over tijd Niet in een andere maand niet op een andere datum Voor je geboorte
geen dag te vroeg geen dag te laat
Als je niet geboren bent precies op tijd ben je geboren
Over geboren worden
op uitgerekend jouw verjaardag
Afsluiting Lees met elkaar het derde gedicht Over voor je geboorte en filosofeer er samen over. Vraag bijvoorbeeld: wat voor (verschillende) antwoorden en nieuwe vragen roept het gedicht op? Wat zou je het liefst willen weten? Hoe voelt het om samen over dit soort dingen na te denken?
waar ben je dan? In een zee van zielen?
Als mijn vader een andere vrouw had ontmoet
Als je niet geboren wilt worden waar blijf je dan?
of als mijn moeder
Kern
10
10_19_OB_HenA_nr2jr10.indd
1
In een hemel van handen?
een andere man had ontmoet Als je nog geen ik bent zou ik dan niet geboren zijn?
wat ben je dan?
Zou dan in plaats van mij
Een naambordje zonder naam?
iemand anders zijn geboren?
Hoe zie je er uit
Maar is iemand anders
als je er nog niet bent?
dan nu niet geboren
Ik ben bang
omdat ik ben geboren?
dat ik mezelf niet zou herkennen
Extra Vraag de kinderen een babyfoto van zichzelf mee te nemen en eventueel hun geboortekaartje. Plak (kopieën van) de foto’s op een groot vel, met onder elke foto ruimte voor verschillende namen. Raad samen wie wie is. Schrijf alle mogelijkheden onder de foto. Zeg: als je goed om je heen kijkt, kun je misschien raden wie de echte … is. Vraag: wat weet je nog van je babytijd? Zijn dat verhalen die je gehoord hebt van anderen of zijn het je eigen herinneringen? Zouden baby’s nog weten waar ze vandaan komen?
Of ben ik wel geboren maar dan als iemand anders? Ben ik misschien dan iemand anders? Maar hoe kan ik iemand anders zijn?
Drie gedichten van Jos van Hest
30-31
31
06-09-2010
09:59:10
Gedichten en gedachten, om mee te openen en te sluiten. Korte
suggesties voor verdieping voor groep 8. We spannen ons extra in
teksten waarmee leerkrachten de dag of week kunnen openen of
om deze bouw niet alleen maar ‘praatlessen’ aan te bieden.
sluiten. De teksten sluiten direct aan bij het onderwerp. Het is heel goed mogelijk om lessen uit een andere bouw te Onderbouw, zes lessen voor de onderbouw
gebruiken en zelf eventueel het niveau iets aan te passen.
Middenbouw, zes lessen voor de middenbouw
Omdat de lessen in Hemel en Aarde geen dwingende leerlijn
Bovenbouw, zes lessen voor de bovenbouw
hebben (behalve sommige lessen voor de onderbouw), kan eenvoudig een les vervangen worden door een les van een andere
Meer over… Tips voor boeken en films die over het onderwerp
bouw. Dat is vooral een uitkomst voor de groepen 3 en 6, die
gaan. In deze rubriek worden ook suggesties gegeven voor pas-
bij de bouwindelingen van methoden vaak moeilijk te plaatsen
sende Bijbelverhalen rond het onderwerp.
zijn. De leerkrachten van deze groepen kunnen kiezen uit welke bouw zij de lessen gebruiken.
www.hemelenaarde.nl Op de website verschijnt bij ieder nummer achtergrondinfor-
Een les bestaat uit een linkerbladzijde met de lesbeschrijving en
matie, extra materiaal voor de les en beeldmateriaal voor het
een rechterbladzijde met kopieerbaar werkmateriaal. De lesbe-
digitaal schoolbord. Ook zijn daar links te vinden naar websites
schrijving van iedere les volgt steeds dezelfde structuur. Dat maakt
waar in de les naar verwezen wordt.
dat een leerkracht een duidelijk houvast heeft.
Hemel en Aarde biedt ook regelmatig nieuwe liedjes aan. Op de website kun je dan luisteren naar de melodie van de liedjes. Er
Levensbeschouwelijk perspectief. Kernachtig wordt weergegeven
worden bovendien zogenaamde portfoliolessen aangeboden,
wat de inhoud van de les te maken heeft met godsdienst/levens-
waarmee je samen met kinderen de lessen rond een onderwerp
beschouwing.
kunt afronden. Meer hierover staat op pagina 12.
Bedoeling. In één zin is de bedoeling van de les geformuleerd. Wat je nodig hebt. Een bondige opsomming van de voorwerpen of
De opzet van iedere les
werkbladen die voor de les aanwezig of gekopieerd moeten zijn.
De lessen voor de onderbouw zijn bedoeld voor groep 1 en 2. Het niveau van de lessen is aangepast aan de onderbouw
Opstap. Een werkvorm die de les inleidt. De opstap kan kort zijn of
met speelse werkvormen en suggesties voor goede concrete
uitvoeriger, rust brengen of juist verrassen.
verdiepingsvragen. De lessen voor de onderbouw hangen
In de Kern staat het hart van de les.
onderling meer samen en bouwen soms op elkaar voort. Het
Afsluiting. Een werkvorm die de les afsluit en meestal gericht is op
is dan ook aan te raden deze lessen in de aangegeven volg-
de verwerking en het eigen maken van de lesinhouden.
orde te geven!
Extra. Onder deze rubriek wordt een extra werkvorm gegeven.
De lessen voor de middenbouw zijn voor groep 3, 4 en 5.
Deze extra werkvorm kan dienen als uitbreiding van de les, of als
Voor deze lessen wordt in het begin van het schooljaar
alternatief voor bijvoorbeeld de Kern.
rekening gehouden met groep 3, die dan nog niet kunnen lezen. Voor groep 5 zijn hier en daar verdiepingsvragen en
De meeste lessen duren ongeveer 45 minuten. U kunt een les ook
-opdrachten toegevoegd.
verdelen over twee lesuren. Met opstap en kern als eerste les. En
Bovenbouw is voor groep 6, 7, en 8. Bij sommige lessen staan
de afsluiting en extra werkvorm als tweede les.
3
zeven spirituele vaardigheden
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
Zeven spirituele vaardigheden De lessen van Hemel en Aarde stimuleren kinderen om hun spirituele vaardigheden te ontwikkelen. De ontwikkeling van deze zeven vaardigheden vormt het belangrijkste doel van de lessen van Hemel en Aarde.
Kinderen ontplooien op school hun talenten. Ze leren over zichzelf, andere mensen en de wereld om hen heen. Ze leren om te gaan met hun lichaam, hun verstand en gevoelens. Op die manier draagt de school ertoe bij dat kinderen zich kunnen ontwikkelen tot een ‘gaaf mens’. In het onderwijs zijn we gewend om te spreken over vaardig heden, om aan te geven wat kinderen op school moeten leren. Dat geldt ook voor godsdienst en levensbeschouwing. Hemel en Aarde gebruikt hiervoor het begrip ‘spirituele vaardigheden’. Deze spirituele vaardigheden vormen de rode draad van Hemel en Aarde.
Verwonderen
nen tot de verbeelding spreken. Je oren en ogen verstaan de
Je kunt je laten verrassen door gewone dingen van het leven en
taal van beelden en symbolen waarin anderen hun verwonde
de wereld. Je bent nieuwsgierig naar het bestaan van mensen
ring uitdrukken, o.a. in religieuze taal, beelden en symbolen.
en naar de samenhang van dingen. Je ontdekt ook dat jijzelf verrassend kunt zijn voor anderen. Zo leidt deze verwondering
Ordenen
tot een besef van verbondenheid met heel Gods wereld. Ook
Je kunt ordening aanbrengen in de wereld om je heen en je
gevoel voor schoonheid speelt hierbij een belangrijke rol.
eigen ervaringen. Je kunt zelfstandig nadenken over wat in de wereld gebeurt, over opvattingen van anderen en ook over je
Verbinden
eigen opvattingen.
Je weet je verbonden met heel Gods wereld, met mensen en met de natuur. Je voelt en neemt verantwoordelijkheid voor de
Communiceren
wereld om je heen. Je kunt je zo laten raken door mensen en
Je kunt met anderen delen wat je zelf in het leven ontdekt.
hun noden, dat je in beweging komt en doet wat je kunt voor
Je staat open voor de rijkdom die anderen te bieden hebben.
recht en welzijn van mensen dichtbij en verderaf.
Dat vraagt om een ontwikkeld gevoel voor mensen en hun waarden, hun culturen en levensbeschouwingen. En ook om de
Vertrouwen
gepaste woorden en sociale vaardigheid.
Je ziet het leven als een goede gave en een zinvolle opdracht. Je staat open voor wat goed en mooi is. Je houdt je hart open
Omgaan met traditie
voor het leed dat jezelf en anderen overkomt en je houdt je
Je kunt traditionele gebruiken en opvattingen herkennen als
ogen open voor wat fout gaat in de wereld.
uitingen van oorspronkelijke godsdienstige ervaringen. Als je kennismaakt met de rijkdom van geloofstradities, kun je die in
4
Verbeelden
verband brengen met je eigen ervaringen, zodat ze voor jou
Je leert de taal van beelden en symbolen verstaan en gebrui
betekenis krijgen. Je kunt geloofstradities kritisch bevragen of
ken. Voorwerpen, gebeurtenissen, verhalen en woorden kun
creatief voortzetten in eigen expressie en beleving.
hemel en aarde achter g r o n d i nf o r ma ti e
de ontwikkeling van kinderen
De ontwikkeling van kinderen Ieder kind beleeft religieuze verhalen en symbolen verschillend. Wat op de een grote indruk maakt, laat een ander onverschillig. Toch lopen alle kinderen vergelijkbare fases door. Hemel en Aarde houdt daar rekening mee en stimuleert de godsdienstige ontwikkeling van kinderen.
Onderbouw
Hemel en Aarde biedt lesmateriaal waarmee de kinderen hun
Kleuters en jonge kinderen leven en ervaren impulsief. Ze gaan
verbeeldingskracht kunnen blijven gebruiken, door een bewus
voortdurend van zichzelf uit en verwachten dat volwassenen
ter omgang met symbolen en rituelen. Verbeeldingskracht is
hen helpen. Hemel en Aarde gaat in op hun behoefte aan
niet iets waar je afscheid van neemt, maar iets dat zich kan ont
geborgenheid en vertrouwen. In de verhalen, werkvormen en
wikkelen. Daarnaast biedt Hemel en Aarde lessen aan waarin
rituelen worden de kinderen bij herhaling positief bevestigd.
allerlei verhalen en voorstellingen uit verschillende tradities aan
Hun wereld is rijk aan verbeelding. In de lessen wordt deze ver
de orde komen. Dit komt tegemoet aan de leergierigheid van veel kinderen.
Bovenbouw Kinderen in de bovenbouw hebben geleerd om een realistische kijk op de wereld te hebben en hebben meestal ook een goed gevoel ontwikkeld voor verhoudingen tussen mensen. Hun wereld is al betrekkelijk groot, letterlijk en figuurlijk. Hun zelfstandigheid neemt verder toe en ze hebben een beginnend besef van verhoudingen in de wereld. Kenmerkend is een bijna onverwoestbaar optimisme: wereldproblemen rond armoede, honger of oorlog kunnen ophouden, als iedereen eenvoudig weg normaal doet. beeldingskracht gevoed, onder andere door het vertellen van godsdienstige verhalen en het beleven van symbolen en ritu
Hemel en Aarde nodigt kinderen in de bovenbouw uit om
elen. Juist de verbeeldingskracht zorgt ervoor dat ze van som
hun inzicht en betrokkenheid te ontwikkelen aan de hand van
mige verhalen of belevenissen enorm onder de indruk kunnen
morele dilemma’s. Daarnaast blijft het lesmateriaal hun gevoel
raken, zonder dat ze zich kunnen realiseren wat hen overkomt.
voor symboliek en zingeving stimuleren, juist in een fase waarin
Daarmee wordt in de lessen rekening gehouden.
dat voor veel kinderen niet hun eerste oriëntatie is.
In het lesmateriaal worden ook begrippen en onderwerpen op een heel eenvoudige en fundamentele manier verkend. Dit helpt de jonge kinderen om greep te krijgen op de wereld om hen heen.
Middenbouw Kinderen in de middenbouw willen begrijpen hoe de wereld in elkaar zit en raken meer geïnteresseerd in feiten en verbanden. De wereld is op deze leeftijd voor veel kinderen nog klein. Ze zijn georiënteerd op de mensen en de situaties om hen heen. Langzamerhand beseffen ze dat die mensen allemaal hun eigen bezigheden en belangstelling hebben.
“In het begin vonden we het moeilijk om levensbeschouwelijke gesprekken met kinderen te voeren. Nu bereiden we de lessen van Hemel en Aarde in het team goed voor. We hebben in het lerarenteam al leuke gesprekken. Je moet het ook maar gewoon doen.” Leerkracht van interconfessionele school in Rotterdam. 5
de leerlijnen
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
De leerlijnen Door de jaargangen van Hemel en Aarde lopen meerjarige leerlijnen. Daarin wordt ervoor gezorgd dat alles wat belangrijk is aan godsdienst en levensbeschouwing aan de orde komt.
Er zijn twee manieren waarop je een overzicht kunt maken van
Aspecten
wat belangrijk is aan godsdienst en levensbeschouwing.
Een levensbeschouwing kan tot uiting komen in bijvoorbeeld leefregels, rituelen of ideeën. Dit noemen we aspecten van
Domeinen
een levensbeschouwing; soms worden ze ook wel dimensies
Veel mensen die een geloof aanhangen, zeggen dat dat invloed
genoemd.
heeft op al hun doen en laten, dat het meeklinkt in hoe ze den ken over de maatschappij, of hoe ze de natuur beleven, of hoe ze om willen gaan met andere mensen. Deze gebieden noemen we domeinen. We onderscheiden de volgende domeinen: 1 de wereld van de dingen – de wereld van de natuur en de voorwerpen zoals die zich aan ons voordoen. 2 de andere mensen – de manier waarop je met andere men sen omgaat en hoe je ze ziet. 3 de maatschappij – basale kenmerken van onze samenleving, zoals vrijheid, oorlog, cultuur, solidariteit. 4 de geschiedenis – de manier waarop je de wording en de toekomst van de wereld beleeft. 5 ik – het beeld dat je van jezelf hebt, hoe je je mogelijkheden en beperkingen ziet. 6 het geheel – de manier waarop je de samenhang van alles ziet, bijvoorbeeld als spel van goede en kwade geesten, of als schepping van een liefhebbende god, of als stromen van energie. Je kunt wel een onderscheid maken tussen de zes domeinen, maar geen scheiding. Het is niet moeilijk in te zien dat ze alle zes juist veel met elkaar te maken hebben. Dat is wat deze inde ling vooral laat zien: levensbeschouwing gaat over alles.
De domeinen en aspecten zijn uitvoerig beschreven in het boek ‘Levensbeschouwing ontwikkelen, didactiek voor godsdienst/levens beschouwing in het primair onderwijs’. Het boek wordt op de meeste katholieke lerarenopleidingen gebruikt om leerkrachten op te leiden voor het vak godsdienst/levensbeschouwing. Het is geschreven door Jef de Schepper, een van de grondleggers van Hemel en Aarde. 6
1 ervaringen – hoe je in het leven staat en omgaat met alles wat op je weg komt. 2 opvattingen – basale opvattingen over bijvoorbeeld God, de zin van het bestaan of het leven na de dood. 3 beelden – waarin veel van de andere aspecten tot uiting worden gebracht en die een eigen, sterke zeggingskracht hebben. 4 rituelen – gebaren en gebruiken die uitdrukking geven aan levensbeschouwing maar ook veel kunnen oproepen. 5 sociale verbanden – waarin je andere mensen treft met wie je samenwerkt aan wat je belangrijk vindt. 6 moraal – de leefregels die je belangrijk vindt en die weerge ven hoe het goede leven is.
de onderwerpen
hemel en aarde achter g r o n d i nf o r ma ti e
De onderwerpen De onderwerpen van Hemel en Aarde zijn verrassend. Ze inspireren leerkrachten en kinderen. Onderwerpen zijn bijvoorbeeld Engel, Vuur, Maria, Genoeg, Wens. Zulke onder werpen zijn origineel en tegelijkertijd vertrouwd, omdat ze ontleend zijn aan gebruikelijke aandachtsgebieden binnen godsdienst en levensbeschouwing.
Wat is een goed onderwerp? De onderwerpen van Hemel en Aarde zijn vaak concrete din gen, personen of beelden die je kunt aanwijzen: de zee, het midden, vuur, Franciscus, kleur, brood. Kinderen weten dan precies waar de lessen over gaan, ook als bij elke les een nieuw aspect van het onderwerp aan de orde komt. Thema’s zoals vrijheid, rechtvaardigheid, macht of geloof komen bij deze onderwerpen voortdurend aan bod. Maar omdat ze abstract zijn, zijn ze minder geschikt als kapstok voor verschillende lessen. Alles wat je in het leven tegenkomt, kan te maken hebben met godsdienst en levensbeschouwing. Maar niet alle onderwerpen zijn geschikt om in een les aan de orde te stellen. De onderwer pen van Hemel en Aarde voldoen aan de volgende criteria: – De onderwerpen hebben te maken met verscheidene dimen sies van levensbeschouwing: ervaring, opvattingen, beelden, rituelen, sociale verbanden, moraal. – De onderwerpen geven aanleiding om aandacht te besteden aan beelden en symbolen, meningen en moraal. – Kinderen kunnen het onderwerp tegenkomen in hun dage lijks leven en ze doen er vanzelf ervaring mee op.
– De onderwerpen zijn rijk genoeg om er zes boeiende, beteke nisvolle en didactisch gevarieerde lessen aan te besteden. – Het onderwerp biedt aanknopingspunten met de christelijke traditie. Dat verband is ook voor kinderen duidelijk. – Het onderwerp biedt ruimte en aanleiding voor ontmoeting met verschillende levensbeschouwelijke tradities.
“Geheel in overeenstemming met de nieuwe tijdsgeest kiest de redactie voor een benadering waarbij het spreken over religie niet langer taboe of onderwerp van verlegenheid of protest is. Religieuze onderwerpen worden bij de naam genoemd en verder uitgediept.” Dat meldde ons een tevreden leerkracht uit Breda. 7
hoe katholiek is hemel en aarde?
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
Hoe katholiek is Hemel en Aarde? In Hemel en Aarde staat de ontwikkeling van spirituele vaardigheden bij kinderen centraal. Daarbij wordt veel aandacht besteed aan de katholieke en joods-christelijke traditie.
In alle nummers komen bijbelverhalen voor en wordt aandacht
Open houding
besteed aan katholieke rituelen of gebruiken. Er worden
Hemel en Aarde heeft een open houding naar andere gods
onderwerpen behandeld die voor de katholieke traditie
diensten. In ieder nummer worden elementen uit nietchriste
relevanter zijn dan voor andere, zoals Jezus, Brood of Kerk. Er is
lijke, religieuze tradities aan kinderen gepresenteerd. Er komen
elk jaar speciale aandacht voor Kerst en voor Pasen. In deze zin
verhalen en gebruiken uit andere tradities aan de orde, islami
is Hemel en Aarde een duidelijk katholieke methode, die dan
tisch, boeddhistisch, verhalen uit het oude Griekenland of Azia
ook op veel katholieke scholen wordt gebruikt.
tische rituelen. De bedoeling hiervan is dat het bijdraagt aan de algemene godsdienstige ontwikkeling van kinderen.
Hemel en Aarde is mede gebaseerd op het Raamleerplan voor gods dienst/levensbeschouwing voor katholieke scholen, dat in 2000 is vastgesteld. In dit plan wordt een algemene doelstelling gegeven voor het vak godsdienst/levensbeschouwing. Voor Hemel en Aarde hebben we die doelstelling opnieuw geformuleerd, vanuit het gezichtspunt van een leerling: ‘Ik heb belangrijke vragen leren stellen: Wie ben ik? Wie kan ik worden als het gaat om mijn eigen levensbeschouwing of geloof? Wie ben ik en kan ik worden in relatie tot mensen om me heen, ook als zij anders denken en geloven dan ikzelf? Dat die vragen belangrijk zijn, heb ik geleerd doordat ik kennis heb gemaakt met hoe bijvoorbeeld christenen, moslims en humanisten leven en geloven. Ik kan nu zelf ook beter bepalen of en hoe ik wil meedoen aan een godsdienst of levensbeschouwing.’
“Wij zijn een katholieke school, maar staan open voor kinderen met andere (geloofs)overtuigingen. Met respect voor andersdenkenden en gebruik makend van de methode Hemel en Aarde. Het doel van de lessen levensbeschouwing is om kinderen in contact te brengen met de christelijke traditie, waarbij naast het leren van fei ten vooral levensechte gebeurtenissen, symboliek en verwondering een belangrijke rol spelen. Maar ook normen en waarden worden niet geschuwd.” RK Basisschool in Den Haag 8
gedichten en gedachten
hemel en aarde achter g r o n d i nf o r ma ti e
gedichten en gedachten door Bette Westera en Jos van Hest
Zonnelied van David, naar Psalm 19
Verlanglijst
Ik kan je niet vertellen hoe groot en geweldig God is. Daar zijn geen woorden voor. Kijk maar liever naar de hemel. Voel de warmte van de zon, dan voel je iets van God.
Voorgelezen worden tot je in slaap valt Aan het eind van de regenboog een pot met goud vinden Op de vlonder bij een vijver zitten oog in oog met een kikker In alle talen tot tien, nee tot honderd kunnen tellen Op straat een muntje vinden dat nog nooit iemand heeft gezien Met een stortregen al het wereldvuil zien wegspoelen Een wondertouwtje hebben dat je voor van alles kunt gebruiken Dromen als een pioenroos in een bos pioenrozen ’s Nachts zwemmen in een zee die licht geeft Onzichtbaar kunnen worden op momenten dat het je uitkomt Met je vader spelen toen hij een kind was Bramen eten tot je blauwe lippen krijgt Weer rennen over het strand met een hond die nog lang niet dood is Kunnen zingen en vliegen als een engel Een sleuteltje vinden en niet weten waar het op past Elke dag van jou een briefje krijgen ook al kan het niet
Dag zon, zegt de dag. Waar was je nou? Zonder jou ben ik nergens, dat weet je toch? Dag dag, zegt de zon. Hier ben ik al. Ik was nog niet op, maar ik was er wel. Ik ben er en ik zal er altijd zijn. Dat zei de zon. De dag vertelt het de volgende dag, de nachten geven het door in het donker: God is als de zon. Hij laat je nooit in de kou staan. Hij was er en hij is er en hij zal er altijd zijn.
Gouden tip Elk moment dag en nacht kan er een fee langs komen en mag je drie wensen doen In plaats van een fee kan het ook een engel zijn of een bekende presentator van de televisie En wat je ook wilt en wat je ook wenst je eerste drie wensen komen uit! Je moet je wensen meteen zeggen je krijgt bijna geen bedenktijd Zorg dat je straks geen spijt krijgt en bereid je nu dus alvast voor: schrijf je drie wensen op een papiertje Draag het wensenbriefje altijd bij je stop het ’s nachts onder je hoofdkussen
Red de pissebed! Pissebedden, opgelet, de zon is opgegaan. De paden af, de lanen uit, verstop je in de grond! Daar komt de eerste wandelaar, straks gaat hij op je staan. Pas op, daar komt een dame aan, een dame met een hond. Zoek een veilig plekje waar het donker is en koud: een stapel rottend blad, een losse tegel in de stoep, een omgevallen tuinkabouter, oude stukken hout. Verstop je daar en kom pas weer tevoorschijn als ik roep.
9
beste ouders
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
Schoolgids In de schoolgids schrijven veel scholen beknopt op wat zij belangrijk vinden aan het vak godsdienst/levensbeschouwing. Natuurlijk is dat vaak gerelateerd aan het materiaal dat daarvoor wordt gebruikt. Scholen die Hemel en Aarde gebruiken, kunnen bijvoorbeeld het volgende schrijven.
Op onze school gebruiken we voor het vak godsdienst/levensbeschouwing de methode Hemel en Aarde. Vijfmaal per jaar is er een nieuw project; met Kerstmis en Pasen horen daar ook vieringen bij. Met deze lessen willen we de levensbeschouwelijke ontwikkeling van kinderen stimuleren en begeleiden. De rode draad die de lessen en de projecten verbindt, zijn zeven vaardig足 heden, die we kinderen willen leren. Het gaat om de volgende: Verwondering, zodat je je kunt laten verrassen door de gewone dingen van het leven Verbondenheid met God, de mensen en de wereld om je heen Vertrouwen, zodat je kunt leven met open hart en open ogen Verbeelding, zodat je de religieuze taal, beelden en symbolen kunt verstaan Ordenen, waardoor je zelfstandig kunt nadenken over wat er in de wereld gebeurt Communicatie, zodat je met anderen kunt delen wat je in het leven ontdekt Omgaan met traditie, zodat je je eigen religiositeit herkent in bestaande godsdiensten Om deze vaardigheden bij kinderen te stimuleren, geven we lessen over steeds verschillen足 de onderwerpen. Zo zijn er bijvoorbeeld projecten over Franciscus, Kwaad, Engel en Kleur geweest. In deze lessen komen gebruiken, verhalen en symbolen uit allerlei godsdiensten aan de orde, zodat kinderen daarmee in aanraking komen. En wat net zo belangrijk is: we nodigen kinderen uit om rond die onderwerpen levensbeschouwelijke vragen te stellen. Zodat zij ervaren hoe het is om met religieuze ogen naar het leven te kijken.
10
de diamant
hemel en aarde achter g r o n d i nf o r ma ti e
De d iamant:
zes facetten in zes lessen In iedere les wordt vanuit een andere invalshoek naar het onderwerp gekeken. Je zou kunnen zeggen dat elke les een ander facet van het thema bekijkt. Net als de facetten van een diamant. Je zou dat dan ook de diamantmethode kunnen noemen.
De ‘diamantmethode’
Meer leren, minder onderwijzen
Draai een diamant in het rond en er zal steeds een ander facet,
In de lessen worden kinderen uitgenodigd zich te interesseren
een ander vlak oplichten. Zo wordt in Hemel en Aarde een
voor de godsdienstige en levensbeschouwelijke aspecten van
onderwerp benaderd. We bekijken een onderwerp van alle
hun leven. Vanzelfsprekend leren kinderen daarmee nieuwe
kanten en kiezen bij elke les voor een andere, soms verrassende
kennis en wetenswaardigheden over godsdienst(en) en levens
insteek. Vanuit een bijbelverhaal of een ander verhaal, een
beschouwingen. In die zin gaat het om kennisoverdracht.
maatschappelijke ontwikkeling of juist van heel dichtbij een situatie op school of een emotie van kinderen zelf. Zo komt het
De beleving van godsdienst en levensbeschouwing vinden wij
onderzoekende en verkennende karakter van Hemel en Aarde
even belangrijk als de kennis erover. De teneur van Hemel en
het beste tot zijn recht.
Aarde is steeds: ‘Kijk eens, wat wonderlijk! Zullen we dat eens
Door steeds een andere invalshoek te kiezen, bied je kinde
nauwkeuriger bekijken!’ en niet: ‘Heb je het nou nog niet begre
ren de mogelijkheid te ontdekken dat er altijd meer over een
pen? Dan moet je beter naar mijn uitleg luisteren.’ In onderwijs
onderwerp te zeggen valt dan je op het eerste gezicht denkt.
kundige termen: de nadruk ligt op “leren” en minder op “onder wijzen”. Door een onderwerp te onderzoeken en te verkennen
Geef de lessen in je eigen volgorde
verzamelen kinderen de bouwstenen waarmee zij zelf en samen
De zes lessen hebben geen vooraf bedachte spanningsboog of
met hun klasgenoten onder begeleiding van de leerkracht de
verplichte volgorde. Ze worden in een volgorde gepresenteerd
samenhang ontdekken of aanbrengen. De kinderen moeten het
die willekeurig is. Wie de volgorde van de lessen liever omgooit,
letterlijk uiteindelijk toch “zelf weten”.
kan dat zomaar doen. Bovendien: wie dat wil kan ook een les achterwege laten, als die
Over een godsdienstig en levensbeschouwelijk onderwerp
les minder aanspreekt of als het niveau niet past bij de groep.
weet een leerkracht vaak wel meer, maar die weet het niet
Een les kan gemakkelijk vervangen worden door een les van de
beter. Je kunt bijvoorbeeld moeilijk volhouden dat een vol
andere bouwen, als die beter past.
wassene beter weet wat liefde en trouw is dan een kind. Een volwassene kan door kennis en ervaring wel grotere afstand nemen van een onderwerp. Dat is één van de vaardigheden die hem of haar geschikt maakt als leerkracht.
11
portfolio
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
Portfolio In Hemel en Aarde staat de ontwikkeling van spirituele vaardigheden centraal. De methode is daarom minder gebaseerd op een inhoudelijke leerlijn, die over de jaren vastligt. Bij zo’n manier van werken helpt een portfolio om leerresultaten van leerlingen zichtbaar en bewust te maken.
“Het sterke van de methode is dat Hemel en Aarde uitdrukkelijk kiest voor het geleefde leven van kinderen en opgroeiende jongeren. Wij hebben daarmee de juiste middelen om levensbeschouwing op een begrijpelijke en natuurlijke wijze te behandelen in scholen.” Identiteitsbegeleider in het midden van het land
Weer wat geleerd In de rubriek ‘Weer wat geleerd’ wordt in iedere aflevering informatie gegeven over het werken met een portfolio en het ontwikkelen van vaardigheden. Vast onderdeel in die rubriek is een overzicht van lessen, werkvormen en de vaardigheden die in de les met name centraal staan. We denken dat dit een goede manier is om leerkrachten overzicht en inzicht te geven in de leerlijnen van Hemel en Aarde. Daarnaast worden op het internet (www.hemelenaarde.nl) portfoliolessen gegeven voor de midden- en bovenbouw. Deze lessen kunnen dienen om een project van Hemel en Aarde af te
Les Onderwerp Ob1 leven Franciscus Ob2 arm en rijk Ob3 zorgen voor Ob4 navolgen Franciscus Ob5 zonnelied Ob6 dierendag Mb1 leven Franciscus Mb2 Tau Mb3 Clara Mb4 de drie rovers Mb5 zonnelied Mb6 dierendag Bb1 heiligen Bb2 leven Franciscus Bb3 respect voor leven Bb4 dialoog met sultan Bb5 navolging Franciscus Bb6 dierendag
vaardigheden traditie verbinden, ordenen verbinden verbinden verwondering verbinden, communiceren traditie ordenen, communiceren traditie, ordenen verbinden, vertrouwen verwondering verbinden traditie traditie verbinden communiceren verbinden, traditie verbeelden, verbinden
werkvorm verhalen, drama beeldend verhalen, praten verhalen beeldend, zingen verhalen, praten verhalen symboliseren verhalen, praten verhalen beeldend verhalen, praten verhalen beeldend verhalen, praten ontmoeten, praten verhalen, praten beeldend
ronden.
12
Veel basisscholen hebben de afgelopen jaren op de een of
Voorwerk
andere manier ervaring opgedaan met het werken met een
Hemel en Aarde ondersteunt de samenwerking tussen schoolteams
portfolio. Hemel en Aarde sluit bij die ervaringen aan.
en hun identiteitsbegeleiders door in de e-mailnieuwsbrief ‘Voorwerk’
Tijdens de lessen verzamelen de leerlingen al hun werk: de
werksuggesties op te nemen.
werkbladen, vrije opdrachten of aantekeningen van groepsge
Deze nieuwsbrief wordt bij de verschijning van elk nummer toege
sprekken. Tijdens de portfolioles brengen ze ordening aan in dit
stuurd. Aanmelden kan eenvoudig per e-mail naar hemelenaarde@
materiaal. Ze bepalen voor zichzelf wat het meeste indruk heeft
kwintessens.nl.
gemaakt, wat zij het belangrijkst vinden of wat niet bewaard
De redactie onderhoudt goede contacten met verschillende organi
hoeft te worden.
saties waar identiteitsbegeleiders werkzaam zijn. De vragen en sug
Hierdoor worden leerlingen zich bewust van hun eigen leerer
gesties uit hun ervaringen met Hemel en Aarde vinden hun weg naar
varingen en wordt ook beter zichtbaar wat zij geleerd hebben.
de nieuwsbrief.
verhalen / filosoferen
hem e l en aarde achterg r o nd i n f o r ma ti e
W erkvorm:
Werkvorm:
Verhalen
Filosoferen met kinderen
Verhalen zijn een prachtige en krachtige manier om kinderen
Een filosofisch gesprek begint met een vraag waarop geen
iets te laten beleven. Kinderen luisteren graag naar verhalen en
goed of fout antwoord mogelijk is. Maar waar je wel iets zinnigs
veel leerkrachten houden ervan om te vertellen. Dat is niet voor
over kunt zeggen, en waarover je elkaar op ideeën kunt bren
niets. Verhalen maken dat je dingen meebeleeft, dat je deelge
gen. Bijvoorbeeld: wat is een droomstad? kun je iets merken
noot wordt van wat in het leven van mensen belangrijk is. Zo
van God?
leer je over de mooie en mindere mooie kanten van het leven.
Het filosofisch gesprek is een heel geschikte werkvorm voor het
Bovendien zijn verhalen als spiegels. Ze bieden kinderen de
vak godsdienst / levensbeschouwing. In dit vak gaat het immers
mogelijkheid zichzelf te herkennen, maar ook om zich in te
vaak over zaken waar kinderen verwonderd naar kijken. Hoe
leven in iemand die juist niet op hen lijkt. Zo ontdekken kinde
kan dat nou? Waarom is dit zo? Wat vind ik hier eigenlijk zelf
ren hun onbekende en ongekende kanten.
van? Een leerkracht hoeft niet het goede antwoord te geven, maar
Bijbelverhalen
moet kinderen aan het denken zetten. Dat kan door prikke
Alles wat voor verhalen in het algemeen geldt, gaat ook op voor
lende vragen te stellen, en door dóór te vragen als kinderen iets
bijbelverhalen. Bijbelverhalen zijn bijzonder. De bijbel vertelt
bedenken: Waarom denk je dat? Heeft dat ook iets te maken
immers over geloofservaringen van mensen, over ervaringen
met wat Natasja daarnet zei? Is dat wat je zegt altijd zo?
met God, de wereld en de medemens. Maar het bijzondere van
Zo leren kinderen om kritisch naar hun eigen vragen en ant
deze geloofsverhalen is niet dat ze pasklare antwoorden geven.
woorden te kijken en naar die van anderen. Zo bied je kinderen
Ze zijn juist bijzonder omdat ze vragen oproepen bij onszelf. Ze
de kans om hun vragen, twijfels en zekerheden tot iets van
dagen ons uit te ontdekken waar we zelf staan.
henzelf te maken. En om te ontdekken dat er heel vaak meer
In Hemel en Aarde komen bijbelverhalen op dezelfde manier
over een onderwerp te zeggen valt dan je op het eerste gezicht
aan de orde als andere verhalen. Bijbelverhalen zijn een bijzon
denkt. Op deze manier leren kinderen al doende. Door te pra
der middel om zelf een bepaald facet van een onderwerp te
ten, denken, twijfelen en beslissen.
onderzoeken en zelf ontdekkingen te doen. Door bijvoorbeeld in het verhaal van Jona te stappen ontdek je veel over de zee en over jezelf. Je vraagt je af wat de zee betekent voor Jona. Tegelijkertijd spelen je eigen ervaringen met de zee mee. De ervaringen van Jona kunnen een heel nieuw licht werpen op je eigen ideeën. Of ze kunnen punt van herkenning zijn. Of mis schien wel allebei. Voor leerkrachten die graag meer bijbelverhalen willen vertel len, wordt in de rubriek “Meer over…” een overzicht gegeven van verhalen uit veelgebruikte kinderbijbels. De geselecteerde verhalen hebben met het onderwerp van Hemel en Aarde te maken. 13
symbolen / kunst
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d i nf orm atie
Werkvorm:
Werkvorm:
Symbolen
Kunst
De wereld van godsdienst en levensbeschouwing
Het bekijken van kunst is een goede manier om je
is vol van symbolen, die bij gelovigen een beleving
gevoel voor schoonheid en verbeelding te voeden.
oproepen die bijna niet onder woorden te brengen is.
Dat is een belangrijke basis voor je godsdienstige en
Om met een traditie te leren omgaan, is het goed om
levensbeschouwelijke ontwikkeling.
de taal van symbolen te leren kennen. En je kunt ook je eigen symbolen bedenken. Een symbool is een beeld van iets dat eigenlijk zo omvattend is dat je het niet met woorden kunt duidelijk maken.
Zelf symboliseren
Regelmatig is in het lesmateriaal of op de website een repro
In godsdienst en levensbeschouwing komen symbolen juist
ductie van beeldende kunst te vinden. In ieder geval kiezen we
goed van pas. Als het gaat om je relatie met God, anderen en
voor het kerst- en het paasnummer een kunstwerk. De kunst
de wereld om je heen zeggen symbolen vaak goed hoe het is:
werken moeten voldoende uitdaging bevatten voor kinderen.
ze drukken complexe gevoelens en ideeën in één keer uit, en
Soms lijkt een kunstwerk wat beter geschikt voor jongere of
roepen die ook op.
juist oudere kinderen. In de aanwijzingen bij de lessen wordt
Hemel en Aarde nodigt kinderen regelmatig uit om zelf sym
daar rekening mee gehouden.
bolen te bedenken, of een eigen betekenis aan een symbool te geven. Zo word je uitgedaagd ‘dieper’ te leren kijken dan je
Wat leer je van kunst?
neus lang is en je verstand breed is. De onderwerpen die wor
Door te werken met beeldende kunst kunnen kinderen hun
den gekozen lenen zich daarvoor.
gevoel voor schoonheid ontwikkelen en plezier beleven aan die schoonheid.
Traditionele symbolen
Zo’n gevoel voor schoonheid helpt om je te verwonderen en je
In alle godsdienstige tradities komen symbolen voor, in woor
verbeelding te ontwikkelen; basisvaardigheden voor het heb
den, beelden of gebaren. Denk maar aan het kruis in het chris
ben van een godsdienst of levensbeschouwing.
tendom, of het visje achter op de auto, of kaarsen in de kerk, het
Als je een kunstwerk tot je door laat dringen, kan het je een
tau-teken van Franciscus. Het yin – yang teken of de davidster
spiegel voorhouden voor je eigen leven en denken. Dat gebeurt
zijn voorbeelden van symbolen uit andere godsdiensten.
ook (en soms vooral) als een kunstwerk in eerste instantie weer
In de lessen van Hemel en Aarde worden deze symbolen aan de
barstig is en misschien zelfs afstoot.
orde gesteld. Kinderen leren zo dat symbolen veel betekenissen
Door een goedgekozen kunstwerk komen kinderen in aanra
tegelijk kunnen hebben en zich niet in één keer laten verstaan.
king met hun cultureel erfgoed.
Wíj doen niet iets met symbolen, maar symbolen doen iets met óns.
14
drama / ontmoetingen
hemel en aarde achter g r o n d i nf o r ma ti e
W erkvorm:
Werkvorm:
Drama
Ontmoetingen
Doen alsof haalt échte beleving in de klas.
Kinderen verschillen van elkaar. Het kan heel verrijkend zijn om elkaar te ontmoeten.
Drama gaat verder dan vertellen. Bij een vertelling stellen de
In Hemel en Aarde komen veel lessen voor waarin kinderen met
leerkracht en de kinderen zich voor dat ze een van de verhaal
elkaar in gesprek gaan over wat ze hebben bedacht, of samen
figuren zijn, dat ze meemaken en voelen wat daar gebeurt. Bij
iets bedenken of doen. Op die manier leren ze om elkaar te
drama gaan ze een stapje verder. Nu stellen ze het zich niet
ontmoeten, ook als het gaat om godsdienst en levensbeschou
alleen voor, maar ze gedragen zich ook als een verhaalfiguur. Bij
wing.
drama wordt de verbeelding ervaring.
In de jongerencultuur van tegenwoordig is het gebruik om voor
Goed drama levert nieuwe en onverwachte ervaringen op. Wie
elkaars meningen en opvattingen ‘respect’ te hebben. Jongeren
was bijvoorbeeld ooit eerder zelf de profeet Jonas die vlucht
geven en vragen aan elkaar ‘respect’. Daarmee wordt bedoeld:
voor zijn roeping? Wie kon ooit eerder God een interview afne
Ik spreek jou niet aan op je manier van leven, en ik verwacht
men? Je ‘doet alsof’ en het is toch echt. Zo raak je betrokken
van jou dat je mij daar ook niet op aanspreekt.
bij het actuele onderwerp of het verhaal en gebeurtenissen
Ontmoeten gaat verder dan deze vorm van respect. Als je elkaar
uit andere tijden en werelden. Dan voel je aan den lijve het
ontmoet, neem je de moeite om uit te leggen aan een ander
dilemma, het probleem, de vraag van de verhaalfiguren. En dat
hoe jij iets ziet of beleeft, en neem je ook de moeite om een
vergeet je niet snel.
ander te willen begrijpen.
Heel vaak leren we in de school “over” godsdienstige en levens
Zulke ontmoetingen zijn goede momenten om vaardigheden
beschouwelijke praktijken. Met drama maken we die ervaringen
als communicatie en bewogenheid te oefenen.
en die praktijken zelf mee. Kinderen én de leerkracht doen nieu we ervaringen op, die ze niet uit een boek of methode halen.
Ontmoetingen met elkaar Hemel en Aarde schept voorwaarden voor ontmoetingen tus sen kinderen. Of die nu thuis wel of niet in een godsdienstige traditie worden opgevoed. Hemel en Aarde doelt op ‘levende’ ontmoetingen tussen kinderen in de klas en prikkelt de nieuws gierigheid naar elkaar. In de gesprekken en andere werkvormen leggen kinderen elkaar hun levensbeschouwelijke vragen, beel den en gedachten voor. 15
vieren
h e m e l e n a a r d e a c h t e r g r o n d inf orm atie
Vieren Bij godsdienst en levensbeschouwing horen ook de momenten van bezinning en van vieren, bij het openen of sluiten van het schooljaar. En natuurlijk ook de bijzondere perioden rond vasten en Pasen, advent en Kerstmis.
Vieringen zijn bijzondere vrijplaatsen in het schoolleven. Ze zor
Dat geldt niet altijd voor de paasvieringen. Soms valt het paas
gen voor betekenisvolle momenten. Wie herinnert zich niet hoe
feest midden in een project, tussen de voorjaarsvakantie en
vroeger Kerst op school werd gevierd?
de meivakantie in. De viering is dan niet de afsluiting van het
In het kerst- en paasnummer van Hemel en Aarde worden vie
onderwerp.
ringen opgenomen. Deze vieringen zijn bedoeld als één viering
In dat geval wordt per bouw aangegeven welke lessen nodig
voor de hele school. Vieren doe je immers zo veel mogelijk
zijn voor de viering. Na de viering kunnen de overige lessen
samen. De viering sluit aan bij het onderwerp van Hemel en
worden gegeven.
Aarde dat in de lessen aan de orde is geweest en brengt dat
Naast de kerst- en de paasviering in nummer 2 en 4 staan ook in
onderwerp heel nadrukkelijk -en feestelijk- in verband met
de andere nummers suggesties voor vieringen.
Pasen of Kerst.
In het eerste nummer van de jaargang staat een openingsvie
In de vieringen zijn dan ook elementen zoals verhalen, liedjes,
ring, om samen stil te staan bij de start van het nieuwe school
dans, werkstukken opgenomen uit de lessen die aan de viering
jaar, gekoppeld aan het onderwerp van het nummer.
voorafgaan. Waar kinderen in de lessen mee bezig zijn geweest,
In nummer 3 wordt een viering opgenomen ter afsluiting van
komt in de viering weer terug. En bovendien zien ze waar kinde
het onderwerp of voor de start van het nieuwe (kalender)jaar.
ren in andere leeftijdsgroepen mee bezig zijn geweest. Dat geldt
En tot slot in nummer 5 een viering voor de afsluiting van het
natuurlijk ook voor de ouders, als die worden uitgenodigd.
schooljaar.
De vieringen voor Kerst zullen meestal ter afsluiting van een project, vlak voor het begin van de kerstvakantie worden gehouden.
16
Hemel en Aarde in actie
Verhalen van ver
Meester Jan of Juf Joke komen graag naar uw klas om te vertellen hoe kinderen in Ethiopië leven in sloppenwijken of hoe een Indiase leerling de meester gedag zegt! Edukans biedt presentaties aan voor scholen die actie voeren voor een onderwijsproject. Een presentatievrijwilliger komt langs om met behulp van voorwerpen of een powerpoint iets over uw actieland te vertellen. U maakt zelf een afspraak over het aantal presentaties en voor welke groepen. Als uw school een opbrengst heeft van € 500,– of hoger zijn de presentaties gratis. Ga naar www.edukans.nl/scholenvoorscholen
Op www.edukans.nl/scholenvoorscholen vindt u alle informatie die nodig is voor een actie op uw school: projectinformatie, actietips, actiematerialen om te bestellen of te downloaden. Als u uw school opgeeft via het aanmeldformulier, krijgt u gedurende het jaar drie e-mailnieuwsbrieven met informatie over uw project.
www.edukans.nl/scholenvoorscholen
De kenmerken van Hemel en Aarde 1
Ieder jaar 5 nieuwe projecten met actuele lesinhouden.
2
Duidelijke lessen, met een vaste structuur.
3
Overzichtelijke indeling: een bladzijde lesbeschrijving naast een bladzijde kopieerbaar werkmateriaal.
4
Zeven spirituele vaardigheden: verwondering, verbondenheid, vertrouwen, verbeelding, ordenen, communicatie en omgaan met traditie.
5
Verfrissende aanpak, zoals filosoferen met kinderen, werken met symbolen en drama-activiteiten.
6
Uitnodigend voor kinderen, door levensbeschouwing onbevangen te onderzoeken.
7
Inspirerende onderwerpen, zoals Franciscus, Maria, Wens en Brood.
8
Verantwoorde inhouden, op basis van het vastgestelde Raamleerplan voor katholieke basisscholen.
www.hemelenaarde.nl KWHA0109