Inkijkexemplaar Hemel en Aarde - jaargang 22 nr. 4

methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs

COLOFON

Hemel en Aarde methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs.

Redactie

Ron Benjamins, hoofdredacteur Mariska Bijvank, Marieke de Geus, Marijke van Ooijen, Liesbeth Vroemen, Sandra Wemer

Eindredactie

M+ Redactie & Communicatie, Utrecht

Illustraties

Pauline Oud (onderbouw)

Helen van Vliet (middenbouw en Gedichten en gedachten)

Saskia van Gerven (bovenbouw en paasviering)

Foto’s en beelden

Omslag, © Jenny Lindhout, pagina 2 en 3, Jenny Lindhout en Wikimedia Commons, pagina 4 en 5 Dreamstime, pagina 8 en 9 Saskia van Gerven en Pauline Oud, pagina 37 Wikimedia Commons, pagina 3 omslag, © Jenny Lindhout

Vormgeving

Twin Media bv, Joke Boer, Zeist

Druk

Damen Drukkers

Uitgever

Kwintessens, Berkenweg 11, Amersfoort

Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort

T 033 460 60 11

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Uitgever: Erik Idema I www.hemelenaarde.nl

NL39INGB0000192930

Abonnementen

Hemel en Aarde verschijnt vijf keer per schooljaar. Een abonnement op Hemel en Aarde kan alleen schoolbreed (voor alle groepen) worden afgesloten en bestaat uit een basislicentie plus een vast bedrag per groep. De abonnementsprijs voor het schooljaar 2022-2023 bedraagt € 395,00 voor de basislicentie en € 41,25 per groep. Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Het abonnementsjaar loopt parallel aan het schooljaar. Opzeggingen moeten schriftelijk vóór 1 juni worden ingediend.

Abonnees van Hemel en Aarde hebben ook toegang (via Basispoort) tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl.

Het is niet toegestaan de magazines en het aanvullende digitale lesmateriaal van Hemel en Aarde te delen met scholen die geen eigen basisabonnement op Hemel en Aarde hebben afgesloten. Het is evenmin toegestaan het materiaal van Hemel en Aarde te kopiëren met uitzondering van de werkbladen.

Op een abonnement op Hemel en Aarde zijn onze algemene verkoopvoorwaarden van toepassing. Zie www.kwintessens.nl/verkoopvoorwaarden.

Proefabonnement

Een proefabonnement op Hemel en Aarde omvat één editie en kost € 50,-. Het aantal magazines dat wordt geleverd in het proefabonnement komt overeen met het aantal groepen van de school. Toegang tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl is onderdeel van het proefabonnement.

Contact met de abonnementenservice

T 033 460 19 43

E abonnementen@kwintessens.nl

Contact met de redactie

T 033 460 19 43

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Privacy

Lees onze privacyverklaring op www.kwintessens.nl/privacy.

Copyright

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk/ fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Wonder

Introductie

Veel om je over te verwonderen door Ron Benjamins

Achtergrond Wonderen bestaan! door Ron Benjamins

Meer over… door Geerteke Boesten en uitgeverij Kwintessens

Weer wat geleerd Zijn wonderverhalen lastig? door Liesbeth Vroemen

Gedichten en gedachten door Jos van Hest

Onderbouw Wonderlijk! door Monique van der Zanden

Middenbouw

De wereld is vol wonderen door Wendy Dannenburg

Bovenbouw Wonder! door Tineke de Lange

Meer uit de Bijbel

Paaskatern

Ik ben er voor jou door Monique van der Zanden (verhalen) en Mirjam Wolters (viering en lessuggesties)

In het volgende nummer Zon

Veel om je over te verwonderen

Alle lessen in dit nummer gaan over wonderen of wonderlijke gebeurtenissen. Je mag er je schouders over ophalen, giechelen of onder de indruk zijn, maar hoe dan ook is er veel om je over te verwonderen.

Het is nog niet zo makkelijk om een goede definitie te geven van wat een wonder precies is. Maar daar gaat het ook niet om. Kinderen maken kennis met allerlei wonderlijks: van het eenvoudige en soms overrompelende gegeven dat je bestaat, tot onvoorstelbare verhalen over bijzondere mensen met bovennatuurlijke gaven. De komende weken komt het allemaal voorbij en kinderen voelen en bedenken wat het met ze doet.

Het wonder van het gewone

Soms kun je wonderen ontdekken in heel gewone dingen en vaak kun je dat dan vinden in de natuur. In alle bouwen is een les opgenomen waarin kinderen worden uitgenodigd om eens goed te kijken naar iets uit de natuur: bloemetjes die zomaar opkomen of kunstig geordende patronen in een bloem. Je gaat er gemakkelijk aan voorbij, maar als je er aandacht aan besteedt kun je er toch van onder de indruk raken en is het een klein wonder dat dat er allemaal zomaar is. Met de jongste kinderen kijken we ook met die ogen naar onszelf: dat dat zomaar kan, in een paar jaar van een klein baby’tje uitgroeien tot wie je nu bent en wat je allemaal kunt.

Wereldwonderen

De lijst van wereldwonderen is indrukwekkend. Het zijn stuk voor stuk onvoorstelbare creaties van mensen. In de lessen komen twee van die wereldwonderen aan bod. Het ene wonder is de piramide van Cheops. Het blijf moeilijk je voor te stellen hoe mensen met eenvoudige gereedschappen dat enorme bouwwerk zo precies hebben kunnen maken. Het andere wonder is de stad Machu Picchu in het Andesgebergte in Peru. De Inca’s hebben die stad gebouwd midden in de bergen, op een hoogte van ongeveer 2500 meter. De inspanning die ze daarvoor hebben geleverd is bijna niet te bevatten. Nog steeds is het niet helemaal duidelijk hoe de piramide van Cheops en Machu Picchu precies gebouwd zijn.

Wonderverhalen

In vrijwel alle levensbeschouwingen zijn er verhalen over wonderen die zich voltrekken. In de lessen horen we die verhalen vanuit alle windstreken en tijden. Uit de christelijke traditie horen we de verhalen over Jezus die over water loopt, over Jezus die een verlamde man geneest en over een weduwe die van haar laatste meel een koek bakt voor de hongerige profeet Elia en daarvoor wonderlijk beloond wordt. Uit andere tradities horen we verhalen over de profeet Mohammed die op wonderlijke wijze gered wordt van achtervolgers, over de hindoegod Indra die een boom opnieuw tot leven brengt en over de Boeddha, die in een mum van tijd een mangoboom laat groeien.

Al die wonderverhalen zijn waardevol in zichzelf. Ze raken een thema of een symbool dat betekenisvol kan zijn in je leven. Kinderen zijn daar soms gevoelig voor en als het verhaal nu niet zoveel voor ze betekent, kan dat later toch betekenis voor ze krijgen en is het goed dat ze het verhaal hebben leren kennen. In de werkvormen rond deze verhalen proberen we niet al te veel uit te leggen. We nodigen kinderen vooral uit om zelf met het verhaal aan het werk te gaan. We proberen daarvoor steeds uitnodigende en creatieve werkvormen aan te reiken, waardoor kinderen zich hopelijk laten verleiden om zich in de verhalen te verdiepen.

Machhu Picchu in Peru door Zielonamapa.pl

Onderbouw

In een eerste les kijken we met de jongste kinderen naar de natuur, die in deze tijd weer tot leven komt. Het is een mooi begin van de serie lessen. We vragen aandacht voor iets wat gewoon en wonderlijk tegelijk is. In een andere les gaat het daar ook om en bedenken we met de kinderen hoe wonderlijk het eigenlijk is dat je bestaat en groeit. Daarnaast zijn er twee lessen met wonderverhalen uit godsdiensten. We werken met het verhaal van een verlamde man, die door zijn vrienden wordt meegenomen naar Jezus in Kafarnaüm en door hem genezen wordt. En we horen het verhaal van Mohammed die zich met zijn vriend Abu Bakr in een grot verschuilt voor zijn achtervolgers en op wonderlijke wijze gered wordt. Voor de hoeken worden weer suggesties uitgewerkt die deze periode gedaan kunnen worden: veel prentenboeken over wonder en een magische manier om te werken met kleuren.

Middenbouw

In de serie voor de middenbouw zijn er twee lessen waarin kinderen wonderlijke dingen verkennen in de wereld om hen heen. In een eerste les bekijken ze planten en dieren van dichtbij. In een andere les verkennen ze situaties waarin mensen hopen op een wonder. In de andere drie lessen krij-

weduwe, die haar allerlaatste water en zelfgebakken koek aan de hongerige profeet Elia geeft. Bij thuiskomt blijkt haar voorraad meel en olie wonderlijk genoeg aangevuld en onuitputtelijk te zijn.

Bovenbouw

De lessenserie voor de oudste kinderen begint met een open gesprek over wat een wonder eigenlijk is of kan zijn. In een volgende les bekijken de kinderen patronen in de natuur, bijvoorbeeld patronen in bloemblaadjes. De natuur is op een wonderlijke manier geordend. Daarna zijn er drie lessen waarin leerlingen verhalen uit levensbeschouwelijke tradities krijgen aangereikt, maar zoals altijd geldt dat het geen enkel probleem is om de volgorde van de lessen te veranderen. Kinderen maken kennis met de stad Machu Picchu die door Inca’s in het hooggebergte van de Andes is gebouwd; het is een van de wereldwonderen. Ze horen ook het verhaal van Jezus die over het water loopt en verkennen hoe verschillend zijn leerlingen daarop reageren. En er is het verhaal van Boeddha, die zijn leerlingen verbiedt om wonderen als kunstje te doen, en daarna één keer op onvoorstelbare manier laat zien dat hij zelf heus wonderen kan doen.

Pasen

gen ze wonderlijke verhalen en beelden aangereikt uit verschillende tradities. De piramide van Cheops wordt gezien als een van de wereldwonderen en de kinderen gaan zich erin verdiepen. In een verhaal uit de hindoetraditie maken ze kennis met een papegaai die trouw blijft wonen in zijn boom, ook al sterft die boom. De god Indra wekt de boom wonderlijk genoeg weer tot leven. En we horen het verhaal over een

In dit nummer is weer een katern opgenomen met suggesties om in de groep, bouw of met de school het paasfeest te vieren. Er is een vervolgverhaal dat in de week voor Pasen naverteld kan worden in de groep en daar zijn ook kleine lessuggesties bij. Daarna is er een viering om samen het feest te vieren. Het paaskatern staat op zichzelf, maar in de verhalen en de viering is wel aandacht voor het wonder, net als in de andere lessen van dit nummer.

De piramide van Cheops door Jorge Láscar

Wonderlijk!

O

Levensbeschouwelijk perspectief

In de lente komt de natuur weer tot leven. Daar kun je je over verwonderen.

Bedoeling

De kinderen ontdekken dat de natuur in de lente opbloeit.

Wat je nodig hebt

– de video Klein bolletje (zie hemelenaarde.nl)

een tafeltje, een mooie doek, schaaltjes, potjes met bloeiende bolletjes, vazen, bloeiende takken, glazen om bloembollen in op te kweken, bloembollen

– voor extra: instructies (zie hemelenaarde.nl), klein aquarium of hoge glazen bak, zand en steentjes, slootwater en slootplantjes, kikkerdril, een flinke steen, visvoer en stukjes bladgroen

Opstap

Luister en kijk samen naar de video van een lenteliedje (zie hemelenaarde.nl). Vraag de kinderen: Hebben jullie al sprietjes en bloemetjes boven de grond zien piepen? Vertel dat ze buiten gaan zoeken naar alle fijne dingen van de lente.

Kern

Ga met de kinderen naar buiten. Zoek samen naar knoppen die dikker worden, ontluikende blaadjes, takken die (gaan) bloeien, sprietjes en plantjes die weer uit de grond komen, sneeuwklokjes, krokusjes en andere bollen die boven de grond uitpiepen, enzovoorts, en wijs elkaar de weg naar alle wonderen.

Afsluiting

Maak samen een lentetafel met vondsten en schatten: forsythiatakken, sneeuwklokjes, potjes met bloeiende bolletjes, bloesemende takken, bolletjes die je in een glas op water zet om samen vol verwondering de ontwikkeling van worteltjes en stengeltjes te kunnen volgen. Laat de kinderen daarna het blad met lesmateriaal kleuren. In het lege vak mogen ze tekenen wat ze buiten het mooist vonden.

Extra

Haal kikkervisjes in de klas en volg het wonder: hoe een visje een kikkertje wordt! Belangrijk: zet daarna de kikkertjes terug in de sloot.

De wereld is vol wonderen

Levensbeschouwelijk perspectief

Mensen ervaren schoonheid in de natuur en ontdekken er dingen die verwondering oproepen.

Bedoeling

De kinderen kijken met aandacht naar wonderlijke dingen in de natuur.

Wat je nodig hebt

– macroafbeeldingen van planten en dieren (zie hemelenaarde.nl)

– loepen, liefst één per kind, anders één per tweetal

– voor ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal

– ruimte buiten en eventueel extra begeleiders

Opstap

Vraag de kinderen wat het meest wonderlijke dier is dat ze kennen. Waarom is dat wonderlijk? Wat vind je nog meer wonderlijk aan de natuur?

Vertel dat u foto’s laat zien van planten en dieren. Zoem met je buur over wat het zou kunnen zijn.

Inventariseer wat de kinderen denken dat op de foto’s staat en vertel daarna wat het echt is.

Bespreek: Wat maakte de foto’s bijzonder? Kijk je weleens van heel dichtbij naar planten en dieren? Worden ze dan wonderlijker dan wanneer je van een afstand kijkt?

Kern

Deel het blad met lesmateriaal uit en geef alle kinderen een loep. Laat ze er, als ze er nooit eerder mee gewerkt hebben, even mee oefenen door hun eigen hand te bekijken. Neem de kinderen mee naar buiten, het liefst

naar een stukje natuur, park of wilde tuin. Neem zo mogelijk één of twee extra begeleiders mee, het liefst met kennis van de natuur.

Geef de opdracht om met de loep naar van alles te kijken. Laat ze geen dingen stukmaken of platdrukken. Stuur het zoeken eventueel door naar specifieke onderwerpen te laten zoeken zoals een slak, een hommel, een plantje dat net boven de grond komt of knoppen aan takken. Laat de kinderen rustig zoeken tot ze iets vinden wat ze heel wonderlijk vinden. Daar kijken ze extra lang naar. Als ze niet weten wat het is, vragen ze het aan de begeleiders. Laat de kinderen op het blad met lesmateriaal tekenen en/of beschrijven wat ze gevonden hebben. Help kinderen van groep 3 met het invullen.

Afsluiting

Ga terug naar de klas en bespreek de ontdekkingen. Deel de kinderen op in groepjes en laat ze met elkaar bespreken: Wat heb je gezien wat je nog nooit eerder zag? Heb je een plant of dier gezien met mooie kleuren? Een dier dat op een bijzondere manier bewoog? Als je een plant of dier zo goed bekijkt, vind je hem dan mooier, aardiger, enger?

Extra

Laat de kinderen een elfje schrijven over hun grootste ontdekking in de natuur.

Zin 1: naam (bijvoorbeeld mier, of knop, of katje)

Zin 2: vindplaats (bijvoorbeeld: tussen tegels)

Zin 3: details

Zin 4: details

Zin 5: wonder(lijk)

Wat een wonder!

Datum: Plek: Het is:

Teken of beschrijf wat je ontdekte.

Wonder!

B

Levensbeschouwelijk perspectief

Mensen ervaren soms iets als een wonder.

Bedoeling

De kinderen voeren een filosofisch gesprek over wonderen en verkennen de betekenis hiervan.

Wat je nodig hebt –

een donker flesje met etiket met daarop ‘Wondermiddel’

voor ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal – pennen –

voor extra: per groepje een vel A3-papier, potloden en stiften

Opstap

Deel het blad met lesmateriaal uit. Laat dan het flesje met ‘wondermiddel’ zien en vraag de kinderen wat dat zou kunnen zijn. Geef hun even bedenktijd en laat hen een antwoord opschrijven onder de afbeelding van het flesje op het blad met lesmateriaal.

Kern

Laat een aantal kinderen vertellen wat ze hebben opgeschreven en waar hun idee vandaan komt. Schrijf vervolgens het woord ‘wonder’ op het (digi)bord. De kinderen hebben verschillende ideeën gehoord over het wondermiddel. Maar hoe zit het met het woord ‘wonder’? Waar denk je aan als je dit woord hoort? Wanneer noem je iets een wonder? Hebben kinderen zelf ooit iets meegemaakt of gehoord waarvan ze zeggen: dat is een wonder? Wat gebeurde er toen? Wanneer is volgens de kinderen een wonder nodig? Kun je vragen om een wonder? Kun je erop hopen?

Afsluiting

Laat de kinderen in het vak op het blad met lesmateriaal een elfje schrijven met de woorden op het digibord.

Extra

Verdeel de kinderen in groepjes van vier en geef elk groepje een vel A3-papier en tekenspullen. Laat de kinderen samen hun eigen ‘Wondere wereld’ bedenken en hier een plattegrond van maken.

Wat een wonder!

Schrijf je elfje in het vak

Ik ben er voor jou

Het paaskatern bestaat uit twee delen. Het eerste deel biedt verhalen en lessuggesties voor de dagen voor Pasen. Het bevat een vervolgverhaal in vier delen. Bij elk verhaal staan verwerkingssuggesties. Een aantal van de lessuggesties is tevens een voorbereiding op de paasviering. In het tweede deel van het paaskatern vindt u de opzet voor de paasviering op school.

Lees om te beginnen eerst de voorbereiding van de viering door op bladzijde 52. Met vier lessen als voorbereiding en een viering als afsluiting heeft u op school een compacte en sfeervolle beleving van de paastijd. De verhalen, activiteiten en viering sluiten aan bij het onderwerp Wonder. De opstanding wordt bekeken vanuit een mooi perspectief van wonderlijke aanwezigheid.

De verhalen

Het katern bevat een vervolgverhaal in vier delen waarin het paasverhaal wordt verteld. De verhalen zijn geschreven op het niveau van de middenbouw, maar qua toon en thema ook geschikt voor de bovenbouw. Voor de onderbouw kunt u ze in eenvoudige woorden navertellen. U kunt er bij de onderbouw ook voor kiezen om het lijdensverhaal en het verhaal van de opstanding samen te pakken, zodat het verhaal een ‘goede afloop’ heeft. De verhalen worden verteld vanuit het perspectief van Maria Magdalena. Zij is toeschouwer bij het sterven van haar vriend Jezus. Ze is erbij wanneer hij in het rotsgraf wordt gelegd en merkt dat het graf leeg is wanneer ze met haar vriendin Salomé Jezus een laatste eer wil bewijzen. Ze ontmoet hem in de tuin. Petrus kan het pas geloven als hij Jezus zelf gezien heeft.

De lessuggesties

Bij elk verhaal vindt u lessuggesties, ingedeeld naar bouw. Door het inrichten van een kleine viertafel krijgt

het paasfeest letterlijk een plaats in de klas. De vragen bij ‘om over te praten’ bieden de mogelijkheid om met de kinderen een aantal onderwerpen uit het verhaal verder uit te diepen en te verkennen. De suggesties bij ‘om te doen’ zijn soms bedoeld om onderdelen van de paasviering voor te bereiden (in dat geval staat er een nummer bij vermeld). De liedjes die in de viering gezongen worden, worden met de kinderen geoefend. Het kunstwerk Never Alone van Sharon Cumming geeft een mooi beeld van wonderlijke aanwezigheid en vriendschap en vertrouwen.

De viering

De viering is bedoeld voor de hele school en elke bouw levert hieraan zijn eigen bijdrage. Het licht van Pasen wordt brandend binnengebracht. De kinderen van de onder- en middenbouw zingen over een nieuw begin. Het kunstwerk dat dit keer centraal staat is Never Alone, van Sharon Cumming. Een prachtig werk waar meer te zien is, hoe langer je kijkt. Het ‘niet alleen zijn’ wordt vervolgens ook verwoord en bezongen door kinderen van de bovenbouw. Ouders worden betrokken door een verbindende activiteit, het samen beluisteren van een mooi lied van Edsilia Rombley en afsluitend samen te zingen. Zo wordt het een feest van samen. Natuurlijk heeft u de vrijheid om onderdelen van de paasviering naar eigen inzicht aan te passen.

Hoe doe je dat?

Drie nieuwe delen in de serie Hoe doe je dat?

Herkenbare onderwerpen uit het leven van jonge kinderen

Elk prentenboek uit de serie Hoe doe je dat? belicht een herkenbaar thema vanuit verschillende invalshoeken. Naast een aansprekend verhaal, is er een rijke variatie aan gespreksvragen en werkvormen. Hiermee werkt u gericht aan sociale vaardigheden die passen bij jonge kinderen.

Nieuw in 2023:

• Zelfvertrouwen

• Omgaan met teleurstelling

• Voor jezelf opkomen

Eerder zijn verschenen:

• Zo gaat dat niet!

• Vrienden maken

• Gevoelens herkennen

• Omgaan met ruzie

• Geduld hebben

• Samenwerken

Prijzen

De titels uit de serie Hoe doe je dat? zijn verkrijgbaar in onze webshop. De serie zal in totaal vijftien titels omvatten. In 2023 en 2024 verschijnen de laatste zes titels. Wilt u de serie compleet hebben? Neem dan een voordelig vijfjaarabonnement.

U krijgt dan één jaargang gratis!