"TEMPOS DA NAI FELISA" by Luis Alberto Rey Lama

Miña nai foi unha lectora apaixoada, e meu pai, xornalista. Ela animábao cada pouco para que escribira unha novela, e el respondíalle sempre que sí. Foron pasando os días, os meses, os anos… e non puido ser. Primeiro foi o traballo, e cando xa non o tiña, xa xubilado, faltoulle a forza creativa. Eu tento herdar aquela promesa, e principio agora onde meu pai habería de telo feito…. O que onte non foi quen de ser, mañán quizais será.

Os feitos que neste libro vanse narrando teñen moito de imaxinación, pero tamén moito de realidade. Reflíctese ben a personalidade dos protagonistas, aínda que as súas vivencias reais afastáranse as veces do que eiquí se conta. Non quixen facer un documento histórico da familia, nin dos ambentes da época. É tan só un conto pra maiores, que nas verbas da bisavoa Nai Felisa, e máis da avoa Daría, do tío Rodolfo Prada, do tío Emilio, do meu irmán Gonzalo… dan boa conta do pasado… tan complexo coma fermoso.

Tempos da Nai Felisa --------------------Luis Alberto Rey Lama Traducción do Castelán

Rubén Rey e Picuca Martínez

Bibliografía e Fotografía “Héroes o Forajidos”, de Abad Gallego. “La Voz de Galicia” de A Coruña. “Nosa Terra” de Bos Aires (Arxentina). “Faro de Vigo”. Blog de Esperanza Fernández Vernet. Fotos Arquivo Pacheco. Fotos Arquivo Llanos.

Luis Alberto Rey Lama, xuño, 2007. Título orixinal: “Tiempos de Mamá Felisa” Traducción o Galego Rubén Rey e Picuca Martínez Deseño da Cuberta: Camilo Rey Corrector de texto: Rubén Rey Primeira Edición: decembre do 2018

MEU AGRADECEMENTO ----------------------------------------A Gonzalo, a María Rita e a Eva, que me foron levando polos camiños da Nai Felisa. A miña mestra Ana, que foi poñendo os puntos enriba das íes... e moitas máis cousas.

A MEUS PAIS ------------------------------------A ela moito teríalle gustado leelo… Él escribiríao moito mellor.

PRA COMEZAR: CONFESIÓN

Xa fai once anos, no 2007, escribín en castelán meu primeiro libro, “Tiempos de Mamá Felisa”, e sempre quedei có aquel de que este conto familiar estaba feito pra leelo na nosa lingua nai: o galego. Teño vergoña confesalo, máis é ben certo: no sei galego. Puxen a meu fillo Rubén a traducilo… e alí quedou esquecido dende entón. Oxe, no 2018, non sei ben por qué, chegóume de novo a teima de publicalo en galego, e rendirlle así o meu sinxelo homenaxe a lingua da terra. Recuperei o arquivo ben gardado, e pregueille a miña dona, afeita ao galego dende nena na aldea de Cenlle xunto as tías, en As Chavolas co sua avóa Digna, no Carballiño co seus tíos Silda e “Pericocho”… que tivera a ben repasalo. “Tempos da Nai Felisa” recolle unha boa parte da historia da miña familia materna, e nesta nova versión en galego, póñolle seus verdadeiros nomes, feito que non respetábase na edición castelán. As razóns de facelo así con anteriodidade, viña dado polas pequenas partes de ficción que se contan no relato, e que o escritor inventóuse pra encher os baleiros. Daquela considerei que non era eu quen de cambia-la vida real dos meus parentes, e resolvín trocarlle os nomes. Maís agora, no último intre de publicalo en galego, coidei que dende o ceo, miña bisaboa Nai

Felisa, meus avós Daría e Camilo, meus tíos-avós Rodolfo, Agustín… os tíos de Vigo, meu irmán Gonzalo, meus parentes os Chamochín… e demáis personaxes da presente historia, habían perdoarme os pequenos feitos imaxinarios que se contan. Doutra banda, eu síntome coa necesidade moral de dar a coñecer a vida e os nomes reais dos meus ancestros, e deixar de agacha-los tras nomes figurados. Nin Vilar do Miño, nin Ventosón -os pobos do libro en castelán-… nin o nome “O Ouro do Miño”… nin poucas cousas máis… son verdade. Mesmo nin o acontecido en México axústase a realidade… Tiña que decilo de cheo. Pasen un bo camiño con eles…

ÍNDICE Páxina

________________________________ I II III IV V VI VII VIII IX X XI

Nai Felisa ..........................................11 A vida da Nai Felisa .........................27 Os avós..............................................57 O tío-avó Rodolfo .............................83 “El Sport” ........................................115 Cousas do tempo .............................147 A avoa Daría ...................................183 O tío-avó Agustín ...........................201 Os Chamochíns ...............................221 O tío-avó Rodolfo e Gonzalo..........245 As pegadas do vento .......................269

I. Nai Felisa

Malia ter rebasado xa os oitenta anos de idade, aínda era quen de manter aquel encanto namoroso, a dozura na faciana, o tenro sorriso, e tamén algo da enerxía, do forte carácter, mesmo do mal xenio que sempre foron parellos a súa personalidade ó longo do tempo e do extenso camiño percorrido. Agora, de vella, abondo menguada físicamente e un pouco rebaixado o seu ímpeto autoritario, seguía a chamala atención pola súa elegancia natural e o seu xeito de ser. Vestida coidadosamente con gabán negro, pano gris claro ó colo, botíns mouros, cabelo branco recollido nun moño, andares resoltos e inquedos apoiada no seu bastón, modais e trato exquisitos... Víaselle sempre envolta nunha aureola de personaxe escollido, deses que teñen algo que contar, que están lonxe da vulgaridade. Era unha bisavoa ben guapa: pequerrechiña, moi doce, con aire soñador e nostálxico... Nela adiviñábase unha fermosa muller na súa mocidade. Nai Felisa pasou en Vigo canda súa filla Daría os derradeiros meses de vida. Naqueles días finais da súa existencia, tiña a teima de baixar cada mañá pola rúa Progreso, facer un alto na panadería de dona Pilar pra mercar un bolo de pan, e seguir o camiño. - Despois xa ven pagalo meu pai, dona Pilar -dicíalle, ceremoniosa, á panadeira na despedidaMoitas gracias, ata mañá.

Proseguía o traxecto mordisqueando o renxedor panciño -como nos seus anos de meniña, cando ía á escola-, subía pola empinada costa da rúa Urzáiz, seguía por Lepanto, e chegaba a vella estación do ferrocarril. Daquela achegábase ós mozos das maletas e, día tras día, unha e outra vez, preguntáballes sempre a mesma cousa, eso sí, coa máxima educación e respecto, e co aquel xesto engaioleiro. - Bo día. Se fai favor, ¿a qué hora sae o tren pra Ourense? - O tren da mañá, as nove e media; e polo serán, o Correo, as sete en punto. - Moitas gracias -agradecía con refinamento, facendo unha pequena reverencia coa testa. Os maleteiros da Renfe chegaron a coñecela coma se fora da casa. “Ahí ven a velliña do tren de Ourense”, dicían. Atendíana agarimosos cun sorriso cómplice, e a cotío parolaban con ela, se cadra enfeitizados ante un personaxe tan verdadeiro e inxenuo. - Chámome Felisa Chamochín, pero non lle son de Ourense, sonlle de Barra de Miño. - ¡Aaaaah! E logo, ¿con quén vive eiquí en Vigo? - Estou de visita na casa da miña filla, e coma se atopan todos moi ben e non lles fago falla, xa marcho mañá pra miña casa. E que teño apuro de atende-la horta, as galiñas e os porcos. Amais, hai chegar o meu fillo Agustín, que saiu o luns pra Bos Aires, pero xa está a piques de voltar. Os mozos, na que o seu traballo llo permitía, tirábanlle da língoa á Nai Felisa. Convidábana a sentar nun banco do vestíbulo, e ela, logo de acomo-

darse, respostaba sempre moi faladoira, contándolles unha morea de anécdotas, de viaxes, de historias senlleiras... aínda que ás veces alterando a orde dos feitos. Nos seus derradeiros días, Nai Felisa relataba acontecementos da súa longa vida sen tino nin xuizo, e nalgúns casos ata era quen de converter en realidade soños que xamáis chegáronse a cumprir. Pero aqueles aconteceres brotaban dos seus beizos coa expresión limpa, clara, seductora... semellaba que estivesen a ocorrer naquel mesmo tempo. Hoxe festexaban o santo do seu home... mañá saía cara Arxentina... pasado casaba a pequena... e o outro día chegaba seu fillo Rodolfo de Bos Aires... Impresións moi fortes, gardadas por moitos anos e sacadas da dilatada ruta do pasado. “Un mal vento levounos dando tombos polo mundo”, acostumaba dicir facendo acenos coa testa. Os maleteiros axuntábanse arredor dela, “Sente, dona Felisa”, e escoitábana cunha mestura de fascinación e agarimo, e sorrían, adiviñando unha fecunda existencia detrás daquela fráxil velliña. - Pero dona Felisa, ¿non ten medo de andar soliña por ahí? Vaise perder -dicíalle un mozo con inquedanza. - Mira rapaz -contestáballe risoña-, se non me perdín polo medio mundo polo que estiven, non me vou perder agora dende eiquí á casa da miña filla. E ¿medo? Medo a nada... só ó vento.

Vigo, anos vinte. A vella estación do tren.

Daquela, década dos anos corenta, Vigo era unha cidade emerxente, de rápido crecemento, e a pesares de que a Guerra Civil freara un chisco a súa marcha, o arrollador desenvolvemento xa se facía notar nas rúas, no porto, no comercio, na construcción, nos mercados... Medraba día a día sen deterse, enchéndose a cidade de xentes novas chegadas dende o interior na procura dun mellor futuro. Cando Daría e a súa familia voltaran da Arxentina no ano 1916, e asentáranse para sempre en Vigo, os seus poboadores non superaban os corenta mil. Na mitade de século xa rebasaba de longo os cento trinta mil. Tanta foi a poboación que chegou, que durante moitos anos sobrepasou dabondo ós vigueses de nacemento, e houbo de transcorrer cáseque un cento de anos pra equilibra-la situación coa nova descendencia, xa nada en Vigo. Malia todo, algúns barrios como o do Progreso, onde vivía a filla da Nai Felisa, aínda eran quen de conserva-la súa intimidade. Mantiñan ese am-

biente familiar: coñécense uns cos outros, os nenos xogan na rúa, os veciños saúdanse e falan un chisco, pregan na mesma igrexa, e os rapaces acuden na súa meirande parte a mesma escola... As rúas da Ronda, López de Neira, Ecuador, Taboada Leal, e algunha máis, conformaban a barriada, e nelas asentábanse o mercado, o colexio dos Salesianos, a tenda da Benita, a perruquería do señor Dositeo, a ferretería “El Pote de la Ronda” de don Gerardo, o garaxe de Chato, a zapatería do Albino, a charcutería “Casa Gato”, o “Bar Porrón”, o consultorio do doutor Casado, o practicante Paco, o taxi do Agustín, o bar do Camilo, a “Farmacia Ojea”... e a panadería de dona Pilar, coma é lóxico. A rúa Ecuador era a máis do gusto da rapazada. Alí fartaban de xogar, e no seu treito inicial, entre Taboada Leal e Loriga, moi chá, calmo, con pouco edificio e moitos solares a monte, reuníanse decote tódalas cuadrillas, tanto de nenos coma de nenas. Eles artellaban inesgotables partidos de fútbol, cos xerseis no chan facendo de porterías, e esquivando coa pelota non só ao xogador rival, senón tamén as árbores da rúa, os peóns, as cativas que xogaban alí, salvando o desnivel das beirarrúas... E aínda máis, vixiando o posible feito de que amosaran os gardas municipais -a lei prohibira xogar o fútbol na rúa-, non lles foran cachar e requisarlle-lo balón, dun valor incalculable e moi escasos naqueles tempos. Pola sua banda, as nenas, cheas de ledicia, chimpaban á corda. Facíanno en grupo, dúas delas “dando” nos extremos, outra brincando no medio, e

o resto na fila agardando o seu turno, e engadindo as cancións do ritual. Outras veces xogaban á roda, camiñando as voltas collidas da man, e agachándose no “leré” da canción: “Un cocherito ¡leré!, me dijo anoche ¡leré!, si yo quería ¡leré!, montar en coche ¡leré!, y yo le dije ¡leré!, con gran salero ¡leré!, no quiero coche ¡leré!, que me mareo ¡leré!...”. Amais tamén se xogaba ó “pando”, á “pita”, ás canicas, á buxaina, ás chapas, ó “brilé”, ós acochos... Todo estaba moi ben disposto. Ó final da xornada, as nais, dende as fiestras máis achegadas, reclamaban a berros a seus fillos, “Alfonsito”... “Rita”... “Manolo”... “Toño”... e os demais -os nenos non dispoñían de reloxo- xa se decataban que tamén pra eles remataba o día, e que tiña chegado o intre de liscar pra casa. Nesta mesma rúa xogaron no seu momento tódolos netos da Nai Felisa que vivían en Vigo, dende Rodolfo, o maior, ata Emilio, o máis pequeno; e agora, pasados os anos, comezaban a facelo tamén os bisnetos, Gonzalito, Luis Aberto, Carlos, María Eugenia, Enrique... E uns máis que outros, gozamos abondo daquelas inesquecibles pandas de rapaces dos barrios, que o progreso, cos coches como perigoso anticipo, foi borrando paseniñamente ata o seu total esvaecemento. Dentre os postos máis salientables do barrio atopábase a perruquería do señor Dositeo, na rúa da Ronda, na que ademáis de curta-lo pelo e afeita-los barbados, era centro de encontro de amigos e veciños que, denantes de ir xantar, detíanse un ratiño a

falar e debater as lerias do día. O señor Dositeo non tiña moi bo humor, e os berrinches que collía de cando en vez tiñan sona. Daquela, o tema de moda era a II Guerra Mundial… que se os aliados, que se os alemáns, que se atacaban por alí, que se debían facelo por alá... A perruquería semellaba mesmo un cuartel xeneral do Estado Mayor, máis alemán que aliado, todo hai que dicilo, e ás veces ata saían faíscas da pelexa parolada, con algunha baixa de alguén que non podería aparecer por alí nun mes, e có barbeiro gravemenete ferido no seu orgullo. Durante un tempo, ó baixar pola rúa da Ronda, sobresaíndo por riba do barullo, á algarabía da veciñanza, ós berridos dos cativos… adoitaba escoitarse o melodioso canto do violín de Gustavo, o fillo de don Gerardo Gómez, que nunha dependencia da ferraxería “El Pote de la Ronda”, exercitaba de seguido nos seus estudios musicais. Facía as delicias escoitalo, e algúns veciños, con discreción, finxían, ollando pra o escaparate, ou agardando por ninguén baixo aquel xigantesco pote galego pendurado no alto da fachada, tan só pra gozar un pouco dos sons da música de Gustavo. Pasados uns anos, deixou de súpeto de soar aquel violín. Gustavo tiña marchado a Madrid pra facer estudios superiores; e non moito tempo máis adiante, os da barriada souberon polo pai que atopábase na cidade de Viena como compoñente dunha recoñecida gran orquestra. Non o veron máis, e as fermosas notas do seu violín deixaron de soar pra sempre no barrio. Pero todos sentíronse fachendosos do seu eminente músico.

Tamén a cotío, dende o cuartel da Cruz Bermella, ubicado no baixo dunha das primeiras casas da rúa Eduardo Iglesias, enchíase o vecindario doutros sons ben distintos. O algareiro estrépito de tambores e cornetas da súa banda, ensaiando pra unha vindeira procesión ou desfile. Os nenos, entusiasmados, amontoábanse á porta pra ollar o xeito dos soldados, malia que case sempre tiñan que ser botados fora polo alboroto que formaban, ás veces meirande mesmo que o da propia banda. Menos mal, consolábanse ós veciños que vivían máis preto do cuartel, que os ensaios eran a unha en punto do mediodía, non interrompían nin o sono nin a sesta, e non chegaban a durar nin media hora. Para mágoa dos pequenos, pero para satisfacción dos maiores, que naquel curto intre de tempo tiñan a obriga de aturar na casa un barullo abraiante. “¡Que lisquen ó Monte do Castro!”, dicíanlle o capitán da Cruz Bermella. “Xa ímos -respostaba-. Son os axustes de última hora”. Ó fin, a comprensión entre bós veciños solucionaba os feitos. ¡Cousas que ocorrían no barrio! Que así mesmo, de cando en vez, contemplaba o paso, en marcial desfile de instrucción, da compañía del Regimiento de Infantería de Murcia, número 42. Subía pola rúa da Ronda, dende o seu cuartel no edificio da vella cárcere de Vigo na rúa do Príncipe, cruzaba o Campo de Granada, ata o Castelo de San Sebastián, nas faldras do Monte do Castro, onde facía o alto, e repasaba tódolos movementos militares a toque de cornetín.

E arredor do verdadeiro desfile, tamén ía outro cáseque tan abondoso: o que compuña toda a rapazada do lugar seguindo ós soldados, e no que se engadía algunha moza encaixada na marcha con disimulo, e tamén máis dun parente dos reclutas. Neses días non se falaba doutra cousa nos corriños do barrio, e por algún tempo os nenos asemellaban ós soldados cun pao no ombreiro, e o repenique dos tambores e das cornetas que eles mesmos interpretaban a berros. As rapazas casadeiras falaban dos seus pretendentes, que pola proximidade do cuartel, non eran precisamente poucos; e nais, pais, irmáns, tíos, e máis dunha avoa, eran quen de runflar do guapo que ía seu mozo e o ben que desfilaba. Pero amais do rebumbio dos nenos, os nervos das mozas en idade e da emoción da familia, a poboación madura comtemplaba o paso do exército en fondo silencio, e tamén con sentida tristura. Os uniformes militares non lles traían boas lembranzas, e aínda menos as armas. Mantíñase viva no recordo a brutal Guerra Civil, rematada había pouco tempo e que deixara tantos residuos ferventes... e acalados polo incipiente réxime opresor de Franco, que aínda tiña de manterse trinta e cinco anos máis. De tódolos xeitos, o Regimiento de Infantería de Murcia, estivo moi presente no lugar, pertencendo á súa cotianidade durante longos anos. As vestimentas dos soldados xa tiñan de ser naturais nas rúas, nos bares, nas tendas, no mercado, na compaña das mozas, mesturadas en grupo con outros rapaces... Os inxenuos xoves que cumprían co seu obrigatorio servizo pouco tiñan de lexítimos militares; se cadra tan só as ropaxes, por moito predica-

mento patriótico e guerreiro que lles tentaran inculcalos sarxentos e demáis mandos. E nesta tesitura, os reclutas atoparon hospitalidade e trato agarimoso na barriada, que pola contra, trocaba afastada da amizade cos xefes de rexemento. As xentes gardaban aínda moita sensibilidade, e rexeitaban todo canto tivera relación cos comportamentos militares perante a guerra. No comenzo do alzamento militar, no 1936, o rexemento asentou provisionalmente o seu Centro de Reclutamento na rua López de Neira, nun vello convento que aínda hoxe existe, onde se acuartelaban os novos soldados namentres agardaban o destino nalgunha das frontas da contenda. O cuartel principal seguía a estar no edificio do cárcere, na parte traseira que daba a rua do Progreso. Cuartel do que saíra un inesquecible vinte de xulio, luns, a compañía que proclamou a Guerra Civil en Vigo, con tan tráxicas consecuencias, na Porta do Sol. Despois, o Regimiento de Infantería de Murcia número 42 marchou ó Castelo de San Sebastián, e alí permaneceu anos dabondo como veciño do barrio. O motivo de que aquel Regimiento fose precisamente o de Murcia, e non o de Vigo... e o número 42 e non outro... xamáis ninguén o soubo. Tampouco importaba: “Cousas dos militares”, dicían. Cáseque vinte anos despois, e do mesmo xeito co fixera o avó da Nai Felisa no século XIX, e meus tíos Manolo, Camilo e máis Emilio na Guerra Civil, unha morea de vigueses e máis eu, formanos parte tamén deste regimiento na nosa obriga de facer o

servizo militar. No meu tempo xa non se atopaba no barrio; trasladárase a zona de Barreiro, e alí permanecín vinte inesgotables meses, servindo á Patria... malia que eu non soubera ben nin cómo nin en qué... O único que me gustóu do exército foron os desfiles... e máis o cornetín de ordes, “Pepe Cornetas”: abraiaba escoitalo no “toque de silenzo” no solpor. Por sorte, nos primeiros anos do século XXI, xa non hai cuartel de Barreiro, nin servizo militar obrigatorio, nin soldados en Vigo, nin de Infantería, nin de Artillería... por non haber, nin mariños da ETEA quedan... ¿Onde marchou o Regimiento de Infanteria de Murcia nº 42? Non o sei... Se cadra ten estado fai pouco en Kosovo, ou en Afganistán, ou en Irak... pero nas miñas lembranzas tan só quedaron os desfiles e o cornetín... e, ¡os vinte anos que tiña daquela!

E neste barrio, un bó día de outono do ano 1941, amosou a Nai Felisa, que xa dende o primeiro intre chamou a atención da veciñanza, ocupando posto preferente no vaivén diario da comunidade. O seu paseo á estación, sempre con aceno afoutado, non pasaba desapercibido entre as xentes, que cando faltaba algunha mañá, axiña decatábanse da sua ausencia e interesábanse por ela. A miudo perdíase na volta pra casa, e os netos, se o retraso facíase grande, saían a buscala ata daren con ela. Moitas veces vagando desnortada polas rúas adiante, e outras xa voltando canda outros veciños coñecidos. - Vostede siga ben, dona Felisa -saudábanlle os amigos da familia ó pasar-. Vaia con coidado ó cruza-la rúa, que veñen moitos coches. - Hola, bos días -respostaba docemente-. Xa crucei moitas rúas na miña vida, e coidado teñen que ter eles de non chocaren comigo. Cando na casa tiñan visita dos amigos, mantiña conversas áxiles e fondosas con eles, e a xente de máis confianza tentaba sonsacarlle relatos e anécdotas do seu abondoso pasado. E unhas veces con máis lucidez, e outras con non tanta... a Nai Felisa relembraba e relembraba... - Rodolfo quedou en Bos Aires -referíndose ó seu fillo maior-. É moi bó rapaz e ¡vale moito!... pero a mín dame mágoa non velo máis. - Se cadra volta un día destes, dona Felisa animáballe Matilde Carbajo, moi vencellada á familia. - Sí, podería ser. Escribe a cotío, e na última carta dicíame que ía vir cara o verán. Pero cando

chegue o día, non sei se o vou coñecer. Cando marchamos pra México, que el quedou en Bos Aires, tiña preto de vintecinco anos, e agora hai ser moi maior, xa con dezaoito ou dezanove anos, e terá cambiado moito. A Nai Felisa, ¡miña pobre!, ia narrando as súas historias con matices seica un chisco errados, pero os conceptos que marcaron a súa vida fluíanlle na testa coa importancia e a claridade que merecían. Outra cousa é que perdera o fío na narración, e fixera unha mestura de familiares, acontecemenos, datas, lugares... O que é ben certo é que ao seu fillo Rodolfo botouno en falla ó longo da vida. - Benvida dona Felisa -saudáballe Maruxa Villalón nunha das súas acostumadas visitas- ¿Qué tal está? Ten moi boa aparencia. - Moitas gracias, estou moi ben ¿E vostede? ¿E a familia? - Miña familia tamén ben. Meu home traballando, os nenos medrando, e eu coidando de todos. - Como ten que ser, filliña -comentaba a Nai Felisa con tenrura-, iso é cousa das nais, despois xa coidarán de nós. Eu teño sorte que vou tirando soa, sen darlle quefacer ós fillos. - ¿E cando chegou? - Pois cheguei onte, pero xa marcho mañá -resposta que estivo a dar a bisavoa dende o primeiro día da súa chegada a Vigo ata o derradeiro, o anterior ó seu pasamento. Sentada a beira da mesa camilla, cóa quentura do braseiro, e cabilando nas súas cousas, tecía de seguido e mesmo con presas, unha manga enorme e

outra pequerrecha, longo por diante e curto por detrás, según lle petase. O xersei para seu bisneto desfacíanllo tódalas noites, e volta a empezar a mañá seguinte coma se nada, ante o sorriso trouleiro dos cativos. Na casa, a nai Felisa perdía o norte a miúdo, e moitas veces non era quén de atinar có baño. Era entón cando seu bisneto Gonzalito, daquela con catro aniños, guiábaa ao seu destino. En pago pola axuda, Nai Felisa dicíalle, “Moitas gracias, Gonzalito, pito, pito!”, e arreáballe uns beliscos que aínda hoxe lembra con dor o bó de Gonzalo. As veces, a Nai Felisa pelexaba con Gonzalito por calqueira cousa... mesmo polo curruncho do pan que houbera na mesa e que era dela, segundo dicía. - Dona Felisa, onte non subiu á estación -comentáballe don Manuel Ojea, o boticario. - Non, é que ía moito vento, e a mín o vento... ¡non me gusta nin un chisco! -confesaba relembrando. Un vintecatro de decembro, con oitenta e catro anos, a Nai Felisa marchou pasa-la Noiteboa no ceo... e xa non voltou máis á estación. Se cadra, os mozos aínda á agardan... pra que lles conte aquelo do vento…

Felisa ChamochĂn.

II. A vida da Nai Felisa

Naquela fría noite de xaneiro, o fero lume rematou co almacén en pouco máis dunha hora. Cando Perfecto Prada e súa dona, Felisa Chamochín, recibiron o aviso na casa, sita no alto de Barra de Miño, non tardaron nin un bocado en baixar con toda presa ata chegaren ó lugar, pero xa non tiveron tempo máis que de ollar abraiados as derradeiras chamas do desastre. A parella, cós seus cinco fillos fundidos nunha aperta, e mergullados todos xuntos nun implacable desconsolo, tan só foron quen de asistiren aos minutos finais da súa querida e valiosa propiedade, que esvaecíase no medio dunhas labaradas de fume asañadas e devoradoras. Non se puido facer ren. O aire remexía tan forte naquel intre que cando don Evaristo, o xefe de estación, decatouse do incendio, as lapas xa se erguían con agresividade imparable polo tellado daquel galpón de madeira, para nun instante non deixar nin a testemuña. O vello almacén, “O Ouro do Miño”, fundado polo avó Andrés no 1820, fora dende entón o productivo medio de vida de tres xeracións da familia Prada. A pequena caseta de catro táboas coa que se iniciaron, tíñase convertido co paso do tempo nun espléndido e sobrio galpón de madeira que, malia súa sinxela construcción, emanaba un entrañable atractivo para os abondosos clientes da zona. Non só xa formaba parte da paisaxe de Barra de Miño, se

non que cos anos arraigárase con fondas raíces nos costumes de todo o pobo, sendo importante, cáseque fundamental, na súa vida laboral, social e doméstica. Calqueira cousa que precisaran os veciños, dende a máis sinxela á máis rebuscada, ben sabían onde atopala, en “O Ouro do Miño”, preto da estrada Ourense-Lugo e da estación do tren... E aquela solicitude que non puidera ser atendída no mesmo instante, non tardaría moito máis de dous días en seren servida, por ben complicada que semellase. Dunha soa pranta en forma rectangular e cuns trescentos metros cadrados de superficie, a tenda reservaba a súa parte dianteira pra zona de atender aos clientes, cos correspondentes escaparates, mostradores e estantes onde se amosaban os artigos pra venda. A parte traseira, moito máis ampla e con moito espazo dispoñible, contaba cuns anchos portalóns de entrada pra carga e descarga, e adicábase soamente ó almacenamento das mercadorías. Fora construída cáseque enteiramente en madeira, co tellado de pizarra negra, e a fachada principal cara a calzada e ao río, que avanzaba caudaloso a outra beira do camiño. O local situábase no centro dunha pequena chaira, diante dun frondoso piñeiral que ascendía docemente dende as faldras do monte ata o alto, onde xa se adiviñaban as primeiras casiñas de Barra de Miño. Os grandes carromatos de transporte que viñan de Ourense, de Vigo, de O Carballiño, de Ribadavia, de Monforte de Lemos... facían parada de cotío no seu percorrido pra deixaren, e ás veces pra levar, os materiais de tódalas orixes e de tódalas índoles. E dende a Renfe, mañá e tarde, baixo a vi-

xiante ollada de don Evaristo, o xefe da estación, descargábanse decote as mercadorías máis urxentes que chegaban dende Vigo e Ourense. Sobor da porta principal, pintado nunha gran táboa horizontal que se destacaba da fachada, lucía en letras negras o suxerente nome do almacén, “O Ouro do Miño”, moi do estilo comercial da época. A ambolos-dous lados da porta e sobresaíndo ó longo de toda a parede, uns curtos tornaaugas de pouco máis de dous metros servían aos clientes de refuxio, da choiva ou do frío no inverno, e do rigor do sol no verán. Amáis, aquel espazo cuberto era empregado principalmente coma aparcadoiro das carretas e os seus animais de tiro: bois, mulas e algún que outro borrico, así coma outros aparellos que os paisanos tiñan pra quefaceres caseiros. No centro da pranta, sobor dun pequeno alzadeiro, ó que se chegaba subindo unha escaleira en espiral, atopábase a acolledora oficiña, con discretas fiestras dende as que ollábase por diante a zona comercial, e por detrás ó almacén. Dende ela, don Andrés Prada, ata entón sempre a pé do mostrador e cunha febril actividade, afrontaba a recta final da súa vida mesmo coa saúde xa abondo estragada, dirixindo e contemplando a trafega cotiá do negocio, ó tempo que aconsellaba e remataba a formación do seu fillo Daniel cara a un moi preto relevo. Ó longo dos anos e das novas xeracións que foron chegando, “O Ouro do Miño” acaparou todo o esforzo e a adicación da familia, e ó seu redor, coa súa calada presenza, vivíronse de cheo as ilusións, os proxectos, os soños e a vida enteira do clan. Logo de tantas horas diarias de traballo dos avós dende o

seu inicio, seguidas sempre con agarimo polos fillos, e máis tarde polos netos, e mesmo polos bisnetos maiores que comezaran xa a botar unha man, a tenda foise afiuzando co paso dos anos coma o motor sen risco dunha saneada economía. As melloras de seguido e os agrandamentos do local, o coidado moi ben escollido das mercadorías cunha oferta máis abondosa cada día, o embelecemento e o axeitado do entorno pra que as carruaxes poideran moverse sen atrancos, e dende logo unha inmellorable maneira de atende-los parroquianos, sempre coa maior seriedade e eficacia, fixeron medrar con continuidade ao almacén, chegando a ter na bisbarra un recoñecido e ben gañado prestixio. Cando finou o avó Andrés con preto de setenta anos, no inverno do 1868, o boiante negocio no que se tiña convertido “O Ouro do Miño” pasou ao único fillo, Daniel, que canda súa muller, Inés, xa ían aprendidos abondo no traballo, despois de máis dunha trintena de anos á beira de seu pai. O tempo foi seguindo o seu camiño, e cando comezaban os anos oitenta, había chegar tamén o afastamento por obriga do Daniel polo aquel dunha enfermidade, e pra coidalo, o natural alonxamento do almacén da sua dona, a Nai Inés. E daquela a lóxica sucesión. O fillo Perfecto faise coas rendas do negocio, no que, canda súa muller Felisa Chamochín -que mesmo facía tamén as labouras do fogar-, xa levaba unha longa década exercendo e aprendendo as mañas comerciais co Pai Daniel, herdadas do avó Andrés a fillos, e agora, coa sua presencia, a netos. Principiaba deste xeito a terceira xeración dos

“Prada” ó mando do almacén, e xa a cuarta asexaba disposta pra ocuparen o posto, agora cousa un tanto lonxana, pero que cos insospeitados acontecementos do futuro xamáis tería lugar. Á vella usanza daqueles tempos, o almacén abastecía á zona de toda sorte de productos. Dende o máis variado fornecido en alimentación, ata calzado, vestimenta, mobles, alfombras, roupa de casa, pasando por ferramentas, abonos, os culeiros e os bocois pra a vendima, aparellos pra labranza... e por encarga tamén acollían tódalas encomendas especiais que lle fixesen. Ata nalgunha ocasión foron quen de traeren instrumentos musicais para a Banda de Beade, unha vila alí o lado, e mesmo un piano de cola, chegado dende Vigo para a filla de don Segundo Freitas, o Xuíz Comarcal, cun acarrexo dende a estación do tren ata a casa do cliente no centro do pobo que acadou ser todo un acontecemento pra os veciños. A partires do 1881, coa posta en marcha do ferrocarril Vigo-Ourense, o almacén contou tamén a moi poucos metros de distancia coa utilidade da estación do tren. “O Ouro do Miño” atopábase polo tanto nun emprazamento inmellorable para abastecela bisbarra de todo o que precisase, e dende Ourense, Ribadavia, Pontevedra, Tui, Vigo... dende calqueira lugar dámbalas dúas provincias recibíanse cumpridamente os artigos desexados, xa fora por estrada ou por ferrocarril. Co prestixio acadado co paso dos anos, os mesmos provedores eran os máis teimosos en que os “Prada” dispuxeran os seus productos pola

zona, confiados de cheo, amáis de noutros avales, nunha ben certa honorabilidade.

Estación do tren de Barra de Miño, posta en funcionamento no 1894.

... Pero nunha noite aciaga e tan só nun instante, un vento do inferno e unhas chamas endiañadas leváronse por diante “O Ouro do Miño”, o afamado almacén dos “Prada”, froito do traballo e da paixón da familia ó longo de máis de medio século. Sen compasión, sen aviso previo, sen a máis pequena sospeita de que cousa así puidera acontecer... todo aquello quedou en nada, reducido a unha morea de mouras cinzas sinaladas no chan. Xamais chegouse a precisar con certeza a orixe do lume, pero Felisa Chamochín sempre creu cegamente que o forte aire que sopraba aquela noite fora o causante da traxedia. Tiña a seguridade de que o maldito vento colárase polas rañuras das fiestras,

se cadra ata mal pechadas, ou mesmo das portas, e coa maldade na súa man, prendeu nalgunha cabicha sen apagar nun cinceiro, ou nos restos do braseiro que tódolos días do inverno acendíase na oficiña, ou tamén podería ter tirado algunha das moitas lámpadas de aceite que penduraban polo recinto, e que esquecéranse de apagar ó pecharen o almacén... Despois algo inflamou... e chegou a catástrofe. Nun instante ben curto, o vendaval daquela fatídica noite interrompira con brutalidade o andaren da familia pola vida. Todo derramouse e quedou convertido nunha morea de terra moura coma carbón espallado. O demáis marchou có fume. Non deixou pegadas no lugar, agás a mancha ben negra marcada no chan, cubrindo o amplo rectángulo que tiña ocupado o almacén, e coma única testemuña dun nobre pasado, xa vivido, sen máis futuro que o recordo. Non foi así pra Felisa Chamochín e os seus. Aquel invisible e tráxico vento dunha noite de inverno, íaos levar de por vida dando voltas polo mundo. Os aforros gastáronse axiña pagando débedas ós acreedores, e moitos foron os que, aproveitándose da situación, deixaron de paga-las súas a Perfecto e a Felisa, ou fixérono por moito menos, que papeles tampouco quedaran pra poderen comprobar as contas. Dunha vida acomodada no mellor benestar da época, cun bo prestixio social no seu redor, cunha presenza decisiva nos costumes e na vida da vila, a familia “Prada” pasou a unha ruína cáseque completa, e menos mal que lles quedou o consolo de poderen conservar a casa paterna e a súa horta.

Cando tiñan pasados poucos meses do brutal incendio, naquel triste ano do 1897, Felisa Chamochín, Perfecto Prada e os cinco nenos embarcaban en Vigo cheos de esperanza camiño das Américas, como facían daquela tantos galegos do interior, tentando acadar mellor vida que a que lles daba o traballo dos campos, das granxas e o gando, e no caso concreto deles, despois da irreparable perda do seu medio de subsistencia. Dende Barra de Miño, o pequeno pobo ourensán que viu nacer a todos, a seu home, ós cinco fillos e a ela mesma, Felisa emprendeu sen dubidalo a grande aventura da emigración. E no exercicio da voz de mando que sempre levou no matrimonio, arranxou pra a familia a pasaxe menos custosa na “Mala Real Inglesa” de Vigo, onde o señor Durán lle despachaba os correspondentes billetes de terceira clase. Días despois embarcaban no “Clyde”, o máis moderno buque trasatlántico do momento. Logo de máis de vintecinco longos días de noxenta travesía, facendo escalas en Pernambuco, Bahía, Río de Xaneiro, Santos e Montevideo, e non sen os inevitables mareos e o desacougo permanente pola incertidume, chegaron á terra prometida, Bos Aires, onde agardaban, con moitas interrogantes aínda por respostar, atopa-lo futuro que se botou a perder na vila. As primeiras furias daquel endiañado vento de xaneiro recibíraas o vello e benquerido almacén pra a súa total destrucción. Agora, a forza do seu sopro, que seguía a exercer seu poder, arrastraba á familia “Prada Chamochín” ata a outra beira do océano, ata América, cheos dunhas feras dúbidas que nin lles deixaban durmir.

Mural da “Mala Real Inglesa”, anunciando seus viaxes a América.

Vigo, principios do século XX. O edificio da “Mala Real Inglesa”.

Dende o primeiro momento da súa chegada a Bos Aires, e feito o contacto cuns parentes do pobo que xa levaban acordado, foron moi ben acollidos

pola abondosa poboación galega que adoitaba protexerense e axudarse en todo, e aínda máis neses dificultosos intres dos primeiros días. Axiña contaron co acomodo temporal na casa duns e doutros; acadaban consellos e apoio e, así, cunha morea de recomendacións recibidas, non pasara nin unha semana cando o pai e os dous fillos maiores comezaron a traballar. Mergulléronse no amplo gremio laboral dos galegos, foron abríndose camiño dun emprego a outro, ata atopa-lo máis axeitado ás súas aspiracións, e sempre favorecéndose do prestixio que ben gañado tiñan os seus paisanos na capital arxentina, grazas a súa honradez e traballo. Transcorridos dous meses, a familia “Prada Chamochín” instalárase xa nunha modesta aínda que digna vivenda, sita nun barrio ocupado cáseque ó completo por emigrantes galegos. Os tres homes da casa traballaban na procura do sustento familiar; a pequena atendía as cousas da casa e algunha tarefa que lle caía de cando en vez dentre o vecindario; os pequenos, Manolo e Antón, ían a escola; e a Nai Felisa, sempre no seu posto, mantiña a orde e a súa xerarquía cara ós seus. A vida na familia abondo transformárase. De súpeto, asumiron aquel troco radical sen pasaxe intermedia. O golpe daquela mudanza afectou a todos o mesmo, malia que co paso do tempo, a emigración deixaría máis pegada nuns que noutros. Bos Aires amosábase coma un terreo tan diferente á súa pequena vila… Xa dende o primeiro día, o violento contraste motivou unhas sensacións de impotencia e barullo que os enchía de dúbidas. As facianas de

pais e fillos reflectían as mil e unha preguntas que xurdían de seguido. Cun só aceno tentaban pregarse respostas, pero ningún deles era quen de telas naquel intre. E así aconteceu que, dos calmos camiños de Barra de Miño chegaron ás infindas rúas de Bos Aires; do escaso milleiro de veciños na comarca ourensá, atopáronse sendo uns dos máis de tres millóns da capital arxentina; dos paseos de vagar pola aldea, ó imparable bule-bule da gran cidade; do cento mal contado de casiñas do pobo, ós centos e centos de edificios bonaerenses; e nos campos, as vinte vacas leiteiras axuntadas pola herba convertíronse en mandas de centos de cabezas de gando, espalladas por unhas infindas chairas verdes, e vixiadas a cabalo polos gauchos; da muiñeira e a gaita, ao tango e ao bandoneón; da saia de Galicia, á “pollera” de Bos Aires; do entrañable Río Miño ao asoballante maxestuosidade do Río de la Plata; dos catro carros da aldea, que só se vían cada tanto, ó incesante paso de centos de carruaxes de tódalas formas e tamaños; da pequena escola de don Roque, con cincuenta rapaces como moito, ó colexio dos Pais Benedictinos con cáseque trescentos colexiais e máis de cincuenta aulas e mestres; do coñecido grupiño veciñal da bisbarra, a unha inxente morea de descoñecidos cos que compartían o día a día... Todo era xigantesco: o espazo, o xentío, as rúas, os campos, os montes, o ruido... tan só o sol, a lúa e o ceo semellaban moito máis grandes na paisaxe do pobo. Non quedaba máis que afacerse aos costumes e o xeito de vida da gran capital arxentina. E facelo coa meirande rapidez.

Os dous cativos, Manolo e Antón, de oito e seis anos, andiveron medio aparvados ó chegaren, abraiados con tódalas novidades que lles acosaban ó seu paso. Se cadra, un troco súpeto de máis pra uns neniños de aldea. Aínda así, encaixaron axiña na nova vida, e a pesares de que ás veces botaban en falla a horta de casa, co bambán e o tobogán, e os xoguetes espallados polo chan, incorporáronse ben aos xogos dos cativos do vecindario na propia rúa. A panda do barrio tiña bastantes máis mozos que tódolos que había en Barra de Miño e arredores, e non digamos a do colexio, aínda máis numerosa. As inxenuas diversións dos rapaces, se cadra alleos a outros problemas, mesmo semellaban máis intensas e orixinais cás da vila. Dende a súa inocente nenez, como antes pero doutro xeito, seguiron a disfrutar de cheo das súas vivenzas infantís en Bos Aires, e amáis, co engadido favorable de contar no seu entorno con moitos máis galegos que arxentinos; poderíase dicir que tiñan mudado de solo, mais non de acento. Os seus compañeiros sempre os arrouparon, e así, tan cativos, a emigración quizáis non deixaría neles máis que ledas lembranzas. A pequena, Daría, en troques, atopou máis atrancos pra se adaptar á nova situación. Faltábanlle as amigas de sempre, Laura e Maruxa, e sobre todo a súa curmán Consuelo Chamochín, unidas nas súas confidencias dende ben nenas. As catro tiñan medrado xuntas polos camiños da vila. E cos seus quince anos, ata podería ser que deixara atrás algún rapaz nos primeiros escarceos do amor. Estaba nunha idade moi tenra, no intre no que se empeza a ser xove,

cando as súas formas xa maduraban... e aquel troco tan brusco, que racharía a sua mocidade sen cáseque tela iniciado, arrastraríao no tempo con moito peso, e tería que ver coas súas futuras decisións. Durante moito tempo, levaría canda ela a ferida e a resignación de ter perdida aquela idade que non voltaría ter, e por anos que transcorriron, a pequena tivo sempre moi presente o seu pasado, tentando que non lle sucedera a ningunha das súas persoas queridas o mesmo que a ela tocoulle vivir. Os nenos maiores, Rodolfo e Agustín, entraron tan de súpeto na voráxine de Bos Aires -comezaron a traballar logo de chegaren-, que non lles deu nin tempo de sopesa-lo cambio, de tan afervoados que se atopaban cós primeiros traballos das súas vidas. A necesidade da casa era tan cumprida, a adicación aos seus quefaceres tan afogante, que non había oportunidade pra mirar cara atrás. Só ó cabo dun ano, cando as súas ocupacións tiñan acougado, e xa estaban afeitos as súas tarefas cotiás, atopáronse coas lembranzas da súa terra. O sentir galego e a morriña xurdirían a cotío, e malia que o destino tíñalles dispostos porvires ben diferentes, o orgullo de pertenza a Galiza e o amor fraterno mantivéronse sempre recios e moi presentes ó longo da vida. Do mesmo xeito ca Daría, tocóulles sufrir a desgracia familiar cando comezaban a madurez, e se cadra esta circunstancia aviventaría entreles un especial apego. E os pais, Felisa e Perfecto, adicaron corpo e alma en garantir o día a día do clan, e con tal obxetivo tampouco atoparon moito tempo pra lembrar xeiras pasadas. De contado axeitáronse a aquel país

alleo -tamén acolledor- e tan só pisa-lo peirao de Bos Aires deixaron os pensamentos das vivencias anteriores, das posesións botadas a perder, das laiadas ausencias familiares... mesmo chegarían a non desexaren nada do de antano, adicados de cheo á procura de solucións reais e urxentes aos atrancos. A súa terra naqueles primeiros tempos foi soamente Bos Aires, e mergulláronse nela, primeiro coma táboa de salvamento, despois con agradecemento, ata chegaren finalmente a amala. Nos derradeiros meses de vida, a Nai Felisa aínda prendía cando se nomeaba a Arxentina.

O buque-correo inglés “Clyde”, da Compañía Mala Real Inglesa.

Aínda non pasaran nin dous anos dende a súa chegada a Bos Aires, e por acordo entrámbalas familias galegas, os “Prada” e os “Lama”, con forte amizade xa na súa Galicia natal, e agora moi vencellados en terra allea con afáns e sentires semellantes, chegaron a unha moi importante decisión. “Os rapaces que casen.”, dixeron, e selaron o pacto.

E así foi como sen apenas noivado previo, casaron á pequena Daría, con pouco máis de dezaseis anos, con Camilo Lama, que nin tiña os vintedous, e que era nado en Eiradela, unha vila veciña de Barra de Miño. A parella cáseque nin se coñecía... víranse algo nas respectivas visitas de familia, e poucas veces chegaron a falar entre eles. Pero co proceder que imperaba na época -na que mandaba a autoridade paterna cunha aceptada submisión dos fillos-, foron recoñecidos matrimonio, tendo primeiro as bendicións da igrexa, xa que as duas familias eran moi cristiás. Rodolfo Prada, o máis vello dos rapaces, con dezaoito anos cumpridos na mitade da viaxe trasatlántica, empezou a traballar nunha farmacéutica, distribuidora pra toda Arxentina dos productos dunha coñecida marca catalana, “Laboratorios del Doctor Andreu”. O destino deixaríao en Bos Aires para sempre, afiuzando a súa vida laborable onde a principiou, e chegando, co paso dos anos, a acada-lo posto de Director Xeral da empresa para toda a América hispana.

Rodolfo Prada Chamochín, a pouco de chegar a Bos Aires.

Felisa Chamochín botaríao de menos toda a vida, era seu primoxénito e fillo favorito. Pasados uns anos a familia mudou a México e ela xa non voltou velo nunca máis. Nas súas derradeiras horas aínda dicía delirando: “Estou moi leda porque Rodolfo chega mañá”. A Nai Felisa xamáis conqueriu ser ó longo dos anos tan tenra e agarimosa como nos meses finais que pasou en Vigo. Cando deixou de exerce-la súa acostumada autoridade familiar, o seu trato trocou de súpeto para seren moito máis doce. Soa e sen fillos a quen atender, xa non semellaban existir razóns pra que xurdiran o seu xenio e os airados acenos cós máis achegados. Tamén é verdade que ese comportamento engaiolante que amosaba na súa época postreira reservóuno cáseque sempre pra os que viñan de fóra, parentes, amigos, coñecidos, veciños... e en máis contadas ocasións pra os da casa. Muller de forte carácter, xa herdado dos “Chamochín”, forxouse con bravura nos avatares que lle tocou afrontar, e que fixeron dela unha nai recia, chea de enerxía e coraxe, e loitadora sen cansar xamáis pola súa familia. O duro traballo cotiá, a disciplina de ferro, a súa prodixiosa intelixencia xa de seu, foron conducindo con esmero a unidade familiar, e colocando puntualmente a cada un no sitio máis axeitado. Pero aquela tenrura no verbo e no aceno, aquela mirada maimiña, aquel feitizo… tamén votaba man deles cos de casa cando foi preciso. O pulo da Nai Felisa, os mecos, a súa compaña amorosa, xamáis fallaron cando tivo que alentar ou mesmo empuxar polos seus. Rigorosa e rotunda na orde fa-

miliar, iso sí, pero tamén farturenta no amor de nai; tan só cun aceno mantiña de sobrado os afáns do home e dos fillos nos seus traballos, enchíaos de seguridade e estima. Con este comportamento coma bandeira, aos poucos anos da súa chegada a Bos Aires, Nai Felisa conqueriría o seu meirande logro: que a familia acadara unha sana estabilidade, e aínda que sen gozar das anteriores riquezas da vila natal, disfrutaran xa dun notable benestar. Foi entón cando todos eles comezaron a gozaren de intres tan ledos coma os da vila. Resoltos os atrancos e os altibaixos dos últimos anos, pais e fillos paladexaban con pracer a comodidade e a tranquilidade conqueridas con tanto esforzo, deixando atrás as angurias vividas ó chegaren a Bos Aires. Malia teren atopado un recibimento agarimoso, abofé que non lles resultara doado acostumarse á capital arxentina, un mundo tan diferente ó de Barra de Miño. Pero paseniñamente foron afacéndose naquel medio, cada un no seu entorno máis semellante, da mesma idade, elexindo aficións e amizades: os pequenos, Manolo e Antón, nos grupiños da rúa e da escola, e cun máis que proveitoso rendemento nos estudos; Rodolfo, cada día máis afeito ao seu traballo e cunha relación de afecto e de respecto tanto co xefe coma cos compañeiros; Agustín, de emprego en emprego, sempre para mellorar e facendo amigos por todas partes... amigos e amigas... e noivas. E os pais, satisfeitos e ledos de ter recobrado o benestar familiar, optimistas coa evolución dos rapaces... e estreándose como avós, xa que daquela Daría tivera

o primeiro dos fillos, de nome Rodolfo, como o seu irmán maior. Cando as máis xinxelas expectativas coas que acometeran o camiño da emigración xa estiveron debidamente cumpridas, o implacable destino move ficha de novo para mudar outra vez o rumbo das súas vidas. A Perfecto Prada, o pai, ofrécenlle unha excelente oportunidade na súa empresa, a “Compañía Argentina de Importaciones”. Achegánlle a posibilidade de seren Xefe Comarcal na nova delegación que se inauguraba en México, e que iniciaba a súa actividade nun par de meses. A empresa precisaba daquela un responsable ben experimentado e de confianza, que orientase e dirixise a organización nos comezos. E pra tal cometido, elixiron a Perfecto. Unha vez máis, Nai Felisa, exercendo o mando na familia e facendo honra a súa condición de “Chamochín”, acepta o apetecible posto denantes co seu home. Sen pensalo nin unha miga, pecha o piso, vende os avíos, fai as maletas, acorda a pasaxe na “Compañía del Atlántico” e embarca nunha segunda emigración, aínda que desta volta ben diferente. Xa non abafa a necesidade, nin viaxan posuídos por aquela inquedanza da primeira vez. Tampouco xurde tan de preto a lembranza da perda irreparable do almacén da vila, nin terán que apeitar cun troco tan brusco no seu xeito de vida. Agora, o futuro semella alentador, seguro, se cadra esplendoroso... A oportunidade que se lle ofrecera a Perfecto non podía de certo ser rexeitada, nin polo seu propio interese, nin polo da mesma empresa, que o tivera elixido entre

moitos outros pra aquel salientable posto de confianza e xestión. En Bos Aires queda Rodolfo, xa moi asentado no seu traballo nos “Laboratorios del Doctor Andréu”; a pequena en Mendoza, onde se establecera coa súa familia. E os outros tres rapaces parten con seus pais rumbo as terras mexicanas. Despois dunha moi longa viaxe no moderno buque “Massilia” -coas lembranzas do anterior dende Vigo-, bordeando a costa sudamericana pasando por Uruguay, Brasil, Venezuela, Colombia, Puerto Rico... e facendo moitísimas escalas ao longo de todo o percorrido, chegan a augas do Golfo de México e desembarcan en Veracruz. E dende alí á Cidade de México, a capital, onde xa se acomodan nunha fermosa vivenda posta a sua disposición pola empresa, comezando deste xeito unha nova migración.

Se en Bos Aires recibíranlles con hospitalidade, a pesares da súa condición de sinxelos traballadores emigrantes, a acollida en Ciudad de México aínda foi mellor. As circunstancias tiñan mudado: xa non chegaban na aquela anguria; agora facíano có Perfecto coma xefe dunha empresa extranxeira. E así o pobo mexicano amosóuse afectuoso, con simpatía e amabilidade dende o primeiro instante, con aquel meloso e cativador xeito de falar có que sobresaía aínda maís o encanto das súas xentes. Viviron unha época ben ditosa en México, cheos de confort, cáseque de luxo, e con tódalas atencións posibles no seu entorno laboral, social, doméstico… “Son familia do señor Prada”, falaban entreles os veciños cando cadraban no mercado, na escola, na rúa, na igrexa… e así amosaban o aquel de respecto e mesmo admiración cara eles. Se a isto engadimos a facilidade pra darse coas persoas que sempre caracterizou a Felisa Chamochín, faise doado xulgar que en pouco máis dun mes, todos eles estiveran encaixados de cheo na vida de Ciudad de México. Os dous rapaces matriculáronse no mellor colexio da capital, e axiña foron uns máis no medio dos seus novos compañeiros de estudos, xa formando parte dos grupiños, dos xogos e das máis diversas actividades propias daquelas idades. Sempre convidados as casas de uns e de outros, cumpreanos, festas familiares, excursións… Adaptáronse tan ben que non tardaron en trocar o seu acento arxentino polo mexicano, pra se converter en graciosos “chamaquitos”. Na casa, os pais e máis Agustín rían e

rían ó escoitalos falar así; xa semellaban nativos de Ciudad de México. Tamén Agustín afíxose á capital mexicana, tan grande como Bos Aires, e cunha poboación parrandeira, axitada aínda que moi agradable, e tamén moi sinxela no trato e nos costumes. Abofé, un pobo que ben sabía gozar da vida, da música, dos cantos e dos bailes… Reinaba unha ruidosa ledicia que non tardou en prender no fillo. A pouco de chegaren, e por inflluenzas do pai, empezou a traballar na constructora que edificara as instalacións da “Compañía Argentina de Importaciones”. Afeito como estaba ós trocos de emprego, axiña adaptóuse ao novo cargo, e non tardou en sobresair polos seus coñecementos e bo rendemento. Nin tampouco atopou atrancos en facer boas migas cos compañeiros, e ir tendo novas amizades. Coma no caso dos irmáns pequenos, era convidado a un feixe de celebracións ou festas que os mexicanos acostumaban organizar. Coa facilidade que sempre tivo Agustín para tratar coa xente, chovíanlle coñecidos por todas partes. E tamén as mozas amosaban o seu interese, pero ningunha calou nel como despois o faría a fermosa Carmela. Naqueles primeiros meses en Ciudad de México, Perfecto Prada houbo de facer un grande esforzo pra arranxar e poñer en movemento a compañía. Ben é certo que con máis lentitude da que el desexaría, o proxecto foi saíndo adiante con vontade, adicación e moitas, moitas horas… Non tardou en darse de conta de que, polo corrente, aos mexicanos non lles gustaban moito as presas e, se cadra, tampouco traballar

abondo. Daquela tentou sempre ter ao seu lado axudantes galegos e da sua confianza. Profesionais que, do mesmo xeito que sucedera na Arxentina, atopábanse espallados polo país na procura dun futuro máis próspero. O seu posto no traballo levóuno a estar recibindo de seguido invitacións a festas políticas, culturais, benéficas… ou sexa, a toda actividade sobranceira que tivera lugar na cidade. A cotío asistía ós actos con Felisa, de xeito que foi medrando o seu círculo de amizades, e tamén ela rematou por seren convidada a unha morea de xuntanzas sociais artelladas na sua maioría por mulleres. Felisa Chamochín atopóuse moi cómoda no trato coa alta sociedade. Xa en Barra de Miño alternaba cos persoeiros máis importantes da comarca, e agora, desafogada das tarefas caseiras pola axuda dunha servente, facía as delicias de canto acto celebrárase en Ciudad de México. E como lonxe do fogar Felisa era persoa seductora, cun aquel especial pra facer amizades, solta na conversa, experta xogadora de naipes, poñendo vontade para traballos de axuda, con carácter conciliador… sempre sobresaía alí onde estivese. Ós poucos meses da súa chegada, Felisa Chamochín era peza imprescindible en tódolos eventos das altas esferas sociais da capital.

Mais ás veces, as cousas da vida revíranse xusto cando mellor se atopan, aínda que non se reviran soas, claro está. Quizáis un exceso de boa sorte fora neste caso a orixe do asunto. Có cambio tan súpeto que se deu nas súas vidas, semella que o amado Perfecto Prada, home aposto, agradable, e de bó porte, agora cun bó feixe de pesos no peto, sobresaínte na sociedade por mor do seu novo posto en tan importante empresa, atopou algunhas faldras polo camiño que tiraron por el máis cás propias. E entre o troco... e a morenaza mexicana, rachouse a parella cando non tiñan pasado nin dous anos dende a chegada a Cidade de México, e cando toda a familia vivía no apoxeo de intres tan ledos. Á vista dos feitos, a Nai Felisa, coa súa acostumada coraxe e enteireza, non dubidou en face-las maletas nun santiamén, coller os tres fillos e embarcarense para España, pra nunca xamáis querer cousa algunha co seu home, nin saber máis del. Non pediu o divorcio, nin a separación, nin as partes dos bens, nin cartos pra o sustento, nin nada semellante. Tan só levou a sua beira algo co que non cedía: seus tres fillos.

E así foi como despois daquel longo periplo americano, a Nai Felisa voltaba á casa paterna que aínda mantiña en Barra de Miño, e na que seguía a vivir súa nai. Marchara a finais do século XIX, viña de volta nos comezos do XX, e o cambio de século nada significou para ela agás o retorno, e unha equipaxe familiar moito máis lixeira cá da ida. Agora, no reconto, botaba en falta ó Perfecto, seu benquerido home, descamiñado na Ciudad de México; tamén ó Rodolfo, afincado para ben en Bos Aires cun moi bo emprego; e a pequena, que facíanos saber con ledicia o nacemento do seu terceiro fillo, de nome Camilo, coma seu pai. Non era moita bagaxe para tanto camiño percorrido, pero foi refacendo un futuro incerto naqueles intres de anguria que lles tocou vivir. A Nai Felisa xamais laiábase da sorte, e como muller positiva que sempre foi, tiña a certeza de que tampouco lle serviría de nada. Ela mantiña que Deus a ía repartindo xustamente ó longo da vida. Tivera unha época moi feliz ata a perda do almacén, logo pasouno mal, despois un chisco menos, e máis tarde atoparon de novo os momentos felices... e no derradeiro reconto víuse reconfortada co esforzo e mailo éxito no arranque da familia en Bos Aires. Sentíase chea de orgullo da súa emigración, da resposta dos rapaces, do talante loitador que lles inculcou dende cativos.... eran intres no que a fortuna soprou a favor.... despois da mala xeira que aquel vento fatal lles trouxera. Logo, en México, onde foran có éxito na man, o reparto da sorte mudou. Aquela trintena de anos de relación co seu home, sempre no amor do matrimonio, e a pesares dos altibaixos do destino,

interrompíuse de súpeto, como si o longo pasado puidera ser quen de riscarse nun instante, coma nunha pizarra. E así debeu ocorrer, que co pano quente e seductor de Lupita, a mexicana, quedou todo borrado e ben borrado, tan limpo coma se xamáis tivera acontecido. Pero dos ollos da Nai Felisa non saiu nin unha bágoa. Tan só agora, en Barra de Miño, no fogar onde naceu, ás veces cavila. Sentada a veira da mesiña, co braseiro ó seu carón, en intres de soedade, pasa o filme da súa vida, e daquela sí, ó atoparse con Perfecto, escápanselle unhas bágoas serenas, doces, resignadas, aceptando coma sempre a sorte que lle tocou. Aquel vento arrasou con todo menos co seu amor... E, ¡cómo é a vida!, o que non puido o gran bruto daquela noite, fíxoo máis adiante o lixeiro soprido embriagador dunhas saias alleas... “O vento marcou a miña vida”, pensa. “O malo é que non se lle ve vir”. Dende a provocada fuxida da Cidade de México, a Nai Felisa non precisou moito tempo pra se recompoñer. Co calor do seu propio fogar, o que a viu nacer, os aires da terra, o recendo do campo, os viñedos do Ribeiro, o río Miño, a familia, as amizades, e tantas e tantas cousas máis da súa patria galega, conqueriron de contado limpa-la mente e equilibra-lo ánimo. Votando man da sua afouteza, afastou tódala mágoa, e nun brinco puxo en movemento á familia cara ao novo presente que deberían enfrontar. Non lle tremou o pulso, pouco podería xa darlle medo, respeto sí, mais non medo... “medo tan só o vento”, dicía.

O mesmo que anos atrás, pero na traxectoria oposta, o súpeto troco das xigantescas capitais americanas, Bos Aires e Ciudad de México, onde tiñan vivido recentemente, á tranquilidade de Barra de Miño, orixinaría na familia certo abraio que, malia que agardado, non deixou de causa-lo seu efecto nos primeiros días. A Nai Felisa logo comezou a disfruta-lo seu retorno, atopóuse con ela mesma tentando con felicidade achar os camiños do pasado. Recibiu longas visitas da abondosa familia que por alí aínda lle quedaba, recuperou antigas relacións, percorreu con ledicia os escenarios da súa nenez, da súa xuventude, dos primeiros tempos do matrimonio… Voltou coidar da horta, das galiñas, dos porcos, paseou polos montes que xa percorría de moza, e mesmo foi quen de viaxar con duas amigas a unha Ourense xa irrecoñecible pra ela. Xogaron outra vez longas partidas a baralla…. E claro, achegóuse con nostalxia ó lugar onde facía tempo asentábase o almacén… Naquela primeira ollada, parecéulle que á paisaxe faltáballe algo, que non estaba todo o que tiña que estar… Os rapaces sentíronse esmagados na chegada, e a pesares de que lembraban con cariño e afán os seus anos de cativos, o ritmo da vida tan calmo, e a quietude de Barra de Miño pesáballes en demasía. Aínda así, paseniñamente, o mesmo que anos atrás na contraria emigración, foron acostumándose a lentitude da vila. Pra máis, por consello da Nai Felisa, comezaron a traballar en Ourense, alternando deste xeito a aldea coa cidade, dende logo moito máis pequena cas últimas onde viviran. Nos intres de lecer,

unhas veces xuntábanse cos amigos en Ourense, e outras eran os ourensáns os que se achegaban a aldea. Para Manolo e Antón o troco non foi tan só de estadía e de xente. Coa volta a Galicia, deixaran tamén de ser nenos achegados á escola e convertéranse en maiores, xa iniciando os seus primeiros traballos. Deron moi boa conta do salto á madurez, e encamiñaron ben os seus empregos, dirixidos pola man forte da Nai Felisa, que xamáis deixaba de lles aportar consello. Agustín, o “home da casa”, desenrolou con solvencia o seu cometido nun banco de Ourense, onde empezou traballando, e co seu aquel de simpatía, atopou ben lixeiro novas compañas. Asentaba mellor en Ourense que na vila, afeito como estaba a velocidade das grandes cidades, cousa que provocou máis dun enfrontamento coa nai, que quería telo preto dela. Pasado un tempo, Agustín botárase unha noiva na vila có total e inquebrantable rexeitamento da súa nai, que non deixaba de exercer unha rexa autoridade a pesares da idade do fillo, cáseque trinta anos. Non se soubo de certo se non lle gustaba a moza, se lle tiña arranxada outra como era costume ancestral, ou sinxelamente non quería que casase, coma na obriga de cubri-lo posto de “home da casa” abandoado polo seu pai. O certo foi que Agustín non tivo máis remedio que casar sen a conformidade materna, e as pelexas e liortas coa súa nai remataron cunha fuxida sen adeus. Viuse na obriga de emigrar coa súa benqueri-

da Carmiña de novo a Bos Aires, lugar onde seu irmán Rodolfo tíñalle xa un posto gardado na empresa, nos “Laboratorios del Doctor Andréu”. Así foi coma se fraguou o afastamento de Agustín da vida da Nai Felisa, tan doce e tenra ás veces, coma tan dominante e intransixente noutras. Coa súa inamovible actitude non fixera máis que botar do seu carón ó bendito de seu fillo, “o máis bó de todos”, recoñecía despois, e sempre cunha paciencia cáseque infinda coa súa nai. Os anos foron transcorrendo, e sen acadar evitalo, a Nai Felisa chegou ao momento de atoparse soa en Barra de Miño. Os dous fillos que aínda quedaban canda ela crearon as súas propias familias, como é de natural. Un instalouse en O Carballiño e o outro en Ourense, onde traballaban. O que non se coñece é se dispuxeron dos parabéns da nai pra casaren ou se tiveron que facelo as agachadas como Agustín. E así foi vivindo en soidade ó longo de moitos anos, cos froitos da horta, as súas galiñas, os porcos, e a máis que suposta axuda dos fillos. E sempre coa compaña dos veciños da vila, seica tamén parentes algúns deles. Xamáis afíxose a vivir onda ninguén, nin cos fillos nin con parente algún, que ben veces llo tiñan ofrecido. Non foron quen de conquerir atopar una resposta afirmativa. Ata os derradeiros momentos da súa vida quixo manter aquela autoridade cos seus fillos, e mesmo diante da xente do entorno. E aínda que nos tempos postreiros xa non fose certa, diante dela non lles quedaba outra que finxi-lo seu acatamento.

Cando a súa afouteza foi decaiendo, e rebasados de longo os oitenta anos, a súa filla Daría conqueriu por fin traela a Vigo por poucos días. Así tiveron que enganala. E ó cabo de máis dun ano, Nai Felisa deixou de ir a estación, de respostar que xa se ía mañá, de calceta-lo xersei pra seu bisneto... e ó fin ausentouse sen ter explicado o do vento a aqueles mozos da estación.

Vigo, 1941. Nai Felisa, xunto a Gonzalito, o seu bizneto.

III. Os avós

A Nai Felisa recibiu con grande ledicia a nova: a pequena viña de visita no verán. Poucos anos tiñan pasado dende a volta a Barra de Miño, e cando chegou Xerardo, o carteiro, cun envío pra ela na man, sentiu a certeza de que chegaban boas novas. As malas xa semellaban esgotadas naquela estadía da súa vida, e segundo a regra do reparto da sorte que facía Deus, no que cría con firmeza, agora só poderían chegar mensaxes venturosas. Máis de trinta días tardou a carta en cruza-lo océano dende Mendoza ata Galicia, pero “mellor tarde ca nunca”, cavilou ela como consolo. E a partires daquel instante no que abriu o sobre con xeito inquedo polo convencemento de que cousa boa agochaba, non cesou de conta-los días que tiñan que pasar ata a chegada da súa pequena Daría… e dos netos, que os dous máis novos nin os coñecía. E foi así como, a comezos do século pasado, no 1916, meus avós, Daría e Camilo, puxeron pe de novo en solo galego, no porto de Vigo, dende o mesmo que vinte anos atrás tiñan partido á aventura da emigración camiño de Bos Aires, cada un cós seus. Daquela sequera sen saber un do outro. Agora, e malia ter pensado só nunha visita de pouco máis dun

mes, chegaban xuntos, casados, e cos seus catro fillos, nados en Arxentina, pra tocar e sentiren a sua terra de novo baixo os pés. Despois de tanto tempo de loita por abrirense un camiño na vida, atopaban ó fin o consolo de voltaren, e así votar para fora toda a morriña amoreada co paso dos anos. Tan logo os cartos que tiñan permitíronllo, cumpriron o desexo, a obriga e o anhelo de todo emigrante: visitar a sua terra de nacemento. E cando na cuberta do “Alcántara” -acochados na proa e expectantes durante moitas horas dun longo abrente- comezaron a albisca-la costa, e pouquiño a pouco as Illas Cíes foron conformando a súa silueta na boca da Ría de Vigo, os ardentes corazóns do avós estouparon. Nunha aperta sen final, as bágoas asulagaran os seus acenos dunha enorme turbación que os acompañou ata o intre de desembarcaren. Sí, estaban en Galicia, estaban na súa terra… despois dunha eternidade… Non eran quen de crelo. E dende as grandes barcas que os levaban ata o peirao, adiviñaron máis que viron entre a multitude que alí estaba, á Nai Felisa, e aos irmáns Agustín, Manolo e Toño, que os agardaban inquedos, escudriñando con desacougo os botes e sen poder atopa-los seus. Os emigrantes, sempre, os de antes e os de agora, fan esa visita en canto poden, de xeito que, ó mesmo tempo que collen unhas ben gañadas vacacións, acougan o aquel de morriña no corpo que lles posúe, e que lonxe de se amortecer có tempo, vai medrando aínda máis. Un bo amigo da familia, emigrado a Venezuela dende moi mociño, repetía a

mesma cousa visita tras visita: “Teño que vir de “termas” polo menos unha vez ó ano. Collo aire da ría, saúdo a todos os meus, lembro as rúas de Baiona, como marisco, voto á gorxa uns grolos de Ribeiro na de Paco, chirlo unhas cántigas cos mariñeiros, falo un chisco… e despois xa vou lixeiro o resto do ano”. Así é a liturxia da chegada dos emigrantes. Primeiro, a desexada e leda benvida, coas emocións a fror de pel ateigando a soidade que, ávidos, vóltaos ó seu berce. De seguido, despois do acostumado cerimonial da múltitude de recepcións da familia e das amizades, naqueles lugares tan benqueridos e tan botados en falla na lonxanía, a ledicia de se atopar cun bo cocido, mollado co tinto do país, das Festas Patronais da vila, e despois de tantas e tantas sensacións… a rutina das súas vidas recobra a crueza. E o traballo e a necesidade dos cartos lévaos outra vez moi lonxe, enchidos de tristura e de nostalxia. A súa amada terra recibíaos con bicos e apertas, e agasallábaos cos mellores mecos en forma de arrecendos, de sons, de muiñeiras, de lampeiradas, dos rumores do río e das cores do campo… máis logo, xa non lles tiña gardado nada pra xantar ós días seguintes. Cumpríase o sino do emigrante galego, obrigado de por vida a súa sorte, “a alma na Galicia, o pan nas Américas.” Por iso que Daría, digna filla de Felisa, tivo que ser muller de tanto carácter e pulo coma súa nai. E do mesmo xeito que ela, cos avatares sufridos dende a mocidade, non se ía asustar por calqueira cousa. Se cadra, tamén pensaría que Deus

repartía a sorte con xustiza, e que o agasallo daquela visita a Galicia, sería pra invitala a se quedar. E así, alterando a orde natural xa feita pra os emigrantes, os avós arriscaron quedar na súa terra, e endexamáis voltaron a Arxentina. Nin sequera pra recolle-las pertenzas que alí deixaran. Cos seus catro fillos pequenos -entre eles miña nai, a máis pequena, con pouquiño máis dun ano- emprenderon na propia patria a súa segunda “emigración”. Partindo de cero o mesmo que antano, pero coa compaña dun aturuxo abondo ledo e afouto, ademáis dunha bolsiña de aforros, foron quen de iniciaren unha nova vida. Seica Daría non quixo quedar sen alma, e o pan, aínda que non fose moito, xa o procurarían, que a tal cousa xa estaban afeitos. Co paso dos anos e a chegada dos seus moitos netos, a avóa Daría, como a Nai Felisa, convertíuse nunha entretida conversadora. Arredor da mesiña da casa, contábanos aos netos as historias da súa vida con tanta claridade, sen atrancos e, sobor de todo, tanto sentimento, que nós escoitábamola ensimesmados, imaxinando as esceas como se dun filme tratárase. E en verdade, contido había moito pra facer máis dun… <<”Os rapaces que casen”, acordaron as dúas familias amigas en Bos Aires a pouco de chegarmos nós -contába a avóa unha tarde- E así, cáseque sen coñecernos, ¡casáronnos! Eu, con dezaseis anos e voso avó, cun pouquiño máis. Non sabíamos nada da vida, ata entón sempre vivindo na casa dos pais, tanto o un coma o outro; non tíña-

mos oficio nin traballo, nun país alleo… e de súpeto, tivemos que comezar o noso matrimonio, dende abaixo, partindo da nada… ¡e xa vedes!, semella mentira… pero saíu ben. Teñen pasado máis de cincuenta anos, e velaquí estamos, cos fillos criados, ben situados, cuns netos tan fermosos -engadía mirando pra nós con amor- e moi felices… aínda que con este bendito -referíndose o avó- non foi difícil… con el e máis con María Auxiliadora, que tamén debeu axuda-lo seu -engadía cun sorriso, tan devota sempre coa Virxe. E iso que o voso avó” -continuaba a conversa- engana con eses arrepíos de xenio que lle dan. Algunhas das miñas amigas ata lle teñen un chisco de medo, e mesmo miran pra mín compasivas, con mágoa, coma cavilando o que tería eu que estar a aturar nunha relación diaria con aquel home de tan mal carácter -comentaba entre sorrisos-. Eu tiña que lles aclara-la realidade polo miúdo, malia que nin así as convencía. “¡Nada!, o que eu vos digo, só é ruído… Se é un bendito… explicáballes. Vedes, eu pola contra non son tan boa -e voltaba a sorrír con aceno pillabán ollando pra os netos. Na tenda -o medio de sustento que tiñan dende a súa chegada a Vigo-, os viaxantes que o coñecían desexaban que don Camilo lles botara unha boa bronca nas súas artelladas visitas. O entrar eles pola porta, cáseque sen saúdo anterior, xa se lles queixaba de todo: do retraso nos envíos, dos erros de elaboración, do prezo das cousas, da mala embalaxe… Despois da acostumada rifa, os pedidos duplicábanse como arranxo a “benvida” inicial.

Logo, eu pelexaba con el. - Se pórtanse tan mal como dis, ¿por qué lles mercas de novo?… ¡e tanto! El ollaba para min sen saber ben por onde saír, e xustificábase: - Son cousas pequerrechas, sen importancia -e xa lle saía o enfado de novo e erguía a voz-… mais os pedidos teñen que chegar como é debido e cos mellores prezos. >> Daría e Camilo, compoñían unha parella moi singular. Víaselles pasar xuntos fulxindo unha fermosa ligame, a pesares das suas manifestas diferencias no físico e mesmo no seu xeito de ser. Camilo era de feitura espigada, fraco, moreno, o cabelo peiteado cóa raia nun lado -cando mozo tiña un estreito bigote-, aceno grave, o camiñar acougado, porte distinguido, no cotián sempre ben vestido e con coidado sombreiro... Cunha honestidade exemplar, xusto no seu comportamento, facedeiro, xeneroso e con variable carácter; as máis das veces calmo, pero de súpeto salíalle o aquel do xenio -pouco duradeiro- que impoñía acatamento, e dáballe fasquía de alporizado. Daría, por outra banda, era cativa -coma tódalas Chamochín-, reboliña, cabelo mouro, ardente, faciana doce e algareira, bulideira coma unha besbella, carácter valoroso e resolto, de movementos espelidos, sinxela no vestiario... En troques do Camilo, ela era persoa moi achegada, de relación preta, entretida, sempre amigando ós demáis -o mesmo cos irmáns Rodolfo e Agustín- facíase axi-

ña afamada no entorno... E o mesmo ca Nai Felisa, dirixía aos parentes con enteireza. E eso sí, ambolosdóus tiñan unha fondosa relixiosidade. Nesto ían a cotiá ben collidiños da man. A avoa era nada en Barra de Miño e o avó en Eiradela, dúas pequenas vilas de Ourense preto unha da outra. Cáseque a totalidade dos seus veciños fóronse as Américas, e polo tanto, as aldeas tiñan quedado baldeiras, coa única presenza dos anciáns. Eiradela era terra de afiadores, e o avó Camilo, ben instruído nese traballo, deu así os seus primeiros pasos en Arxentina. A pouco de casaren, o matrimonio mudou a Mendoza, non se sabe por qué razón, aínda que casi de certo, atendendo a ordes paternas… ou máis ben, neste caso, maternas: as que lle daría a Nai Felisa. A xerarquía dos pais seguía a sinalar as regras a seguir polos fillos, e abofé que máis dun coñecido teríalles aconsellado aquel traslado. A verdade é que os conselleiros atinaron enteiramente, e con moito tesón e esforzo, axiña saíron adiante en Mendoza, collendo alí a traxectoria que haberían seguir o resto das súas vidas. Mendoza, naquel comezo de século, era unha das cidades máis prometedoras da Arxentina. Aséntase xusto nas faldras dos Andes, abeirada dunhas espléndidas montañas que a arredan de Chile, na outra beira da cordilleira, e co que enlazan pola ben coñecida Puente del Inca, conxunto rochoso natural sobor do río Cuevas. A proximidade do cumio do Aconcagua, o máis alto de América, con preto de 7.000 metros, e

do Tupungato, con 6.800, danlle a rexión un permanente atractivo para os viaxeiros. Puxante, xove, cun crecemento e un futuro abraiantes, baseados nas moitas riquezas da zona. Extensas chairas adicadas a unha vizosa agricultura, unha copiosa gandería, estimados viños, boa cantidade de viaxeiros da montaña e da neve, valiosas minas, o seu florecente comercio… tiña de todo, tan só precisaba de homes para traballar e de intelixencia para dirixir. Tal era o potencial da zona que non había man de obra que non tivera unha boa acollida na cidade, e unha laboura de contado. Os galegos, ben recoñecidos no país como xente honrada e traballadora, non tardaban en atopar en Mendoza, do mesmo xeito que en Bos Aires, o camiño dun porvir de bo agoiro a pouco que se adicasen aos seus quefaceres e a unha vida asisada. Neste tan ben axeitado medio, naquela capital que medraba de seguido en poboadores, e na que arrecendía unha economía florecente, louzana e máis rexa de día en día, os avós instaláronse a traballar nun portaliño cun pequeno obradoiro. Camilo Lama, exercendo o ben coñecido oficio de afiador ourensán, inicióuse en pouco tempo no seu cometido, arranxando cacharros, sacándolle punta a tódolos coitelos e ferramentas, e recompoñendo canto chegaba ás súas mans. En tempos nos que a meirande parte dos obxetos aproveitábanse ata o límite, e no medio ademais dunha poboación tan abondosa e activa, a Camilo non lle había faltar o traballo. A avóa Daría, no comezo, percorreu a veciñanza de fogar en fogar ofrecendo os servicios do

taller, e amoreando tarefas, pra devolve-los encargos ás vivendas dos seus donos en canto estaban preparadas. Axiña, o obradoiro gañou sona na cidade, e xa non fixeron falta as tales visitas pra conquerir clientes. O traballo foi chegando con facilidade, e o nome do galego Camilo buliu de tal xeito que as horas do día xa non lle alcanzaban pra arranxar tanto trebello alí amoreado. A cotío, a súa xornada superaba as doce horas, ademáis dos moitos domingos que empregaba no taller. Daría acollía ó público, recollendo as encargas e fixando o día de devolverllas, facilitando desta maneira ó seu home unha precisa orde de traballo. A habilidade do avó pra estes menesteres mantívoa toda a súa vida, e exerceuna ata os derradeiros días. “Isto arránxao o Camilo”, dicían con seguridade os que o coñecían, a pesares do aceno de dúbida co que sempre recibía o encargo, e do noxo que lle xeraba atopa-las cousas “tan escangalladas”. E tamén ó longo de toda a vida, Daría equilibrou ese xenio do home, facéndose coas relacións cos clientes, empregando o encanto, herdado da nai, que sempre tivo no trato. Despois de non pouco tempo de loita e de animosidade, con moito risco e tan só co aval do seu traballo, foron quen de medrar do portal dos comezos a un xeitoso almacén nunha zona ben céntrica. Co nome de “Casa Lama”, na nova tenda seguían a arranxar unha grande variedade de ferramentas, e mesmo foron engadindo as demais actividades do comerzo. Daría remexía unha e outra vez nos tempos do pasado, tentando atopar en “O Ouro do Miño”,

seu querido almacén doutrora, o modelo a seguir no nacente proxecto. Lembrábao todo, os seus pequenos escaparates, os mostradores, as andeles, a variedade de mercadorías que tiñan pra ofertar... ata o nome de tantos e tantos clientes. E mesmo o que cada un deles mercaba. Vía coma se o tivese diante o bule bule cotián do traballo, e a loita sen acougo de seus pais... Chegaba neste intre o pensamento de que si en Barra de Miño eran quen de vender tanta cousa, en Mendoza, con moita máis poboación, maior actividade e benestar, terían que facelo tamén, cando menos, o mesmo que na vila... Tan só facíalles falta un chisquiño de sorte pra atinar co xénero máis axeitado. Baseándose no feixe de clientes cos que xa contaban no obradoiro, Daría comenzou por ofertar aqueles mesmos chismes que Camilo arranxaba. De xeito, que moitos resolvían mercar un utensilio novo mellor que repara-lo estragado. ¿Ambalasdúas cousas? Negocio perfecto. Comezou a venda de coitelería, tesoiras, máquinas e navallas pra o afeitado, máquinas de curta-lo cabelo, cepillos e peites... e coma en “O Ouro do Miño”, calzado e ferramenta para traballar no agro e na construcción: palas, picos, aixadas, carretiñas, mazos... productos ó fin que tiñan unha grande necesidade e pedimento naquela rexión de Mendoza. Máis adiante, a partires de ter que recompoñer tamén algunha que outra escopeta, o avó foise introducindo no mundo das armas. Alguén confiou na sua habilidade imnata, e a partires do seu primeiro amaño, de seguido acadaría moito prestixio e popularidade nese quefacer. Xurde nel a afeción

polo tiro, no que mesmo chega a gañar algúns premios, e remata por resolver con bó criterio, adicar un espacio da tenda a armería. Na Arxentina, a poboación xa estaba afeita a teren algunha carabina na casa, e mesmo pistolas, e máis naquela bisbarra de Mendoza, na que existía unha grande tradición pola caza, e que amáis, celebrábanse cada pouco toda sorte de competicións de tiro. A devandita resolución excedeu á mellor acollida que poideran desexar. Axiña gozaron de unha ben boa clientela. A tenda ía afiuzándose paseniñamente, e a oferta engadía a cada intre novas pezas, tarefa na que Daría desenrolaba o papel esencial. Chegou a un punto no que “Casa Lama” acadou un dos postos salientados no eido do comercio local. Agás Rodolfo, nado en Bos Aires, Manolo, Camilo e miña nai, Darita, viñeron ó mundo alí, en Mendoza. Cando as cousas cimentaron e a tenda traballaba mellor día a día, foron quen de aforrar os pesos necesarios… e de seguro algún máis… os avós resolveron cursa-la desexada visita a súa terra, como aconsellaban a un galego as vellas costumes. Nun final de xullo, a parella e os catro fillos fondeaban no porto de Vigo logo de percorreren as inesgotables millas da travesía, có fastío semellante ó da súa anterior viaxe, pero cunha paixón e unha ledicia que non tiveran no camiño da ida. No peirao, nun soleado mediodía, o sentimento albiscou mesmo antes ca vista á Nai Felisa e os tres irmáns, que agardaban desexosos a súa chegada. Bulían na primeira liña dunha morea de xente que, exaltada, dáballe a benvida ó buque “Arlanza”,

ateigado de emigrantes que, coma eles, rendían visita á súa Galicia natal. Logo, as sensacións chegaron de súpeto, e os sentidos non sabían a qué atender: se ver… se escoitar… se degustar… se ulir… Os aires do pobo, as augas do Miño, a danza das muiñeiras e as gaitas das festas, os chourizos de Eiradela, o viño da Terra, o abondoso cocido, o son da “Rianxeira”, e aqueles outros que cantaban os mozos… “Rosiña, Rosiña, Rosa, non regues máis a roseira que esta noite vai chover e rosa mollada non cheira...” … “Moza que vendelas peras ¿cántas che mandaron dare? Para ti meu queridiño no mas mandaron contare…” … ¡e que xa un milleiro de veces as escoitaran na Arxentina!… pero que aquí tiñan o seu verdadeiro son, moito mellor, coma música do mesmo ceo. Se cadra polo murmurio do Miño, o vento dos piñeiros, o bruído das vacas, o canto do galo, o bear das ovellas… aqueles rumores ao fondo que adoitaban mergullarse nos cantos dos rapaces. Cousas en demasía engadidas aos soños de todos, e que ían abrindo silandeiras dúbidas con difícultosa resposta, “¿Por qué fomos dar alá tan lonxe?...”. “A vida foinos levando -respostábase Daría-, pero xa estamos eiquí pra quedar... se po-

demos”. Có aquel sexto sentido das boas nais pra conduci-la familia, axiña intuíu cal tiña que se-lo seu porvir. Vendo a ledicia dos rapaces polos montes da vila, a seu home Camilo camiñando en Eiradela sen ir a ningures polos carreiros da súa nenez, a agarimosa proximidade da Nai Felisa e mailos irmáns, tan lembrados na distancia, co sentimento daquela felicidade de vivir… Era coma unha baluga de ilusións que medraba de día en día sen se deter. Engrosada por tantas causas... polo vento, pola choiva, pola cor dos eidos… A sorte trouxéraos a visitar seu paraíso, se cadra pra tentalos de algo, e non era cousa de darlle as costas. A alma mantíñana xa na man. Agora facíalles falta busca-lo pan... Pero iso era cousa a que xa estaban afeitos abondo dende había anos.

A vendimia en Barra de Miño nas viñas dos Chamochín.

Don Nicandro Chamochín, curmán da avóa e crego do cemiterio de Vigo, foi persoa decisoria no novo destino de Daría e Camilo. Del chegáronlle os primeiros alentos, os consellos iniciais para un troco nas súas vidas, o pulo que se precisa no comezo, e pouco tempo despois, mesmo a elección do lugar no que debuxa-lo seu futuro. O curmán Nicandro, tamén tiña a súa lenda logo de moito discorrer polo mundo: chegou ás Américas moi xove, o mesmo que fixeran Daría e Camilo, aínda que non coma un emigrante, se non coma “prófugo”. El, e máis algúns dos seus doce irmáns, non facían outra cousa que fuxir da rexia e persistente autoridade paterna, do pai, don Arturo Chamochín. Na primeira oportunidade que atoparon, liscaron cara a México sen dubidalo, e coma polizones, en fuxida arriscada e de súpeto. Enerxía pra facelo dende logo que a tiñan abondo por herdanza de sangue. O certo é que xa non podían convivir por máis tempo baixo a potestade do seu pai. Todos eles tiveron sona de gallofeiros e mullereiros, e según testemuña súa irmá Eva, tamén afastada dos pais tempo despois -non se sabe se o dicía por chanza ou de serio-, seica algún deles mesmo deixou por alá proxenie non recoñecida. Don Nicandro había se-la excepción e, se cadra coa tarefa de pregar por seus irmáns, físoxe cura en Ciudad de México. Logo de poucos anos voltou a Galicia, e despois dun longo percorrido polas parroquias de moitas vilas, foi nomeado polo Señor Bispo para atende-lo camposanto vigués.

Home alto, recio, un chisco gordo, có aceno arisco, de media idade cando chegou, deixado no xeito de se vestir, coa súa sotana un pouco raída e non sempre limpa, paseou a súa sobranceira imaxe e a forte natureza de familia por entre tódolos vigueses. E como bó “Chamochín”, axiña acadou a súa cota de cacique nesta nova sociedade. Fálase da súa admiración por Olga Ramos, a cantante que nas tardiñas do verán tiña actuación na lendaria solaina do Gran Hotel Universal, preto do porto, e sempre ateigada de público nos recitais.

Vigo, anos cincuenta. O Gran Hotel Universal. Na terraza, no verán, actuaban destacadas orquestas e cantantes, coa xente ateigando as mesas e as beirarúas o redor.

Tódolos días polo serán, ó tempo de principiar as interpretacións, don Nicandro Chamochín ocupaba mesa principal preto da estrela, e así a cotío, ata que a orixe do seu feitizo partía, máis ou menos, logo dun mes. Unha desvergoña cáseque inmoral pra a época, comenzos dos anos cincuenta. A pesares delo, o crego -sempre trangalleiro na fas-

quía da súa sotana- acudía ó espectáculo “coma se ren”. Coa súa cervexa, liando os cigarros de picadura, a cabeza erguida, e co seu acostumado xesto dominante, non tiña pra nada en conta os murmurios do pobo, e batía mans con fogaxe coma o que máis o remataren cada unha das cancións. Todo un prócer, don Nicandro, que co seu aquel non facía máis que dar certeza do seu berce: da saga “Chamochín”, o apelido que levaba coa mesma coraxe que tódolos compoñentes da familia.

Vigo, anos cincoenta. A orquesta de Olga Ramos. nunha actuación na terraza do Hotel Universal.

Os avós tiñan o desexo de se establecéren en A Coruña, no tempo a cidade galega máis afamada, mais foi xustamente don Nicandro o que lle deu os folgos precisos para que mudasen o seu destino. “Vigo é a praza do porvir. Eu acadarei o emprazamento pra a tenda”. E o crego, dende a súa senlleira axencia de viaxes cara ó alén, non se demorou en atopar unha boa oportunidade. “Tedes

que vir botarlle unha ollada a unha loxa”, e así quedou feito. Saíron de Barra de Miño no primero tren da mañanciña, e naquel mesmo día xa chegaron a un bo entendemento. O dono da tenda, Pepe Lavandeira, finara, e as dúas fillas herdeiras, afeitas ó traballo da casa e alonxadas do negocio, non tiñan pensado continualo choio do pai. Coidaron desfacerse da tenda, sita na Porta do Sol, o celme da cidade, e resolveron poñela en traspaso. Tratábase dunha armería, e naqueles intres, a lei viña de prohibir o uso libre das armas, co que a actividade do comercio quedaba aínda máis esmorecida: sen xerente, e sen a súa máis senlleira actividade de cara a venda. Os avós, amáis de paga-los cartos da cesión, brindáronse pra quedar con toda-las armas que alí había, o que fixo máis doado a sinatura do acordo. Contaba a avóa ben abraiada que o derradeiro montante da operación foi de mil pesetas: “¡Mil pesetas do tempo!”, facendo sempre fincapé nesta cantidade. Pasados poucos días, as armas saíron en barco camiño de “Casa Lama”, a súa tenda de Mendoza, deixada ó coidado dun curmán, Aurelio Lama. Na Arxentina aínda mantíñase a liberdade do seu uso. - Avóa, ¡vaia engano fixécheslles ás donas! A bo seguro que lles pagáchedes un prezo ben cativo polas armas -aguilloábamos os netos. - No, non as enganamos. E logo, ¿cómo as íamos enganar? O que sí, fixemos un bo troco… bo pra ambalasdúas partes -sorría pillabana cando respostaba.

Vigo, Porto da Pedra, 1920. Emigrantes agardando o embarque.

Así foise xestando a segunda “emigración” dos avós. Ata que atoparon unha vivenda ben preto da Porta do Sol, mesmo chegaron a ter o seu fogar na trastenda do traballo. E é que daquela, non era estraño que o espazo do negocio fora compartido co da vivenda. De feito, aínda que non fose así dende facía bastantes anos, ata tiña disposta unha cociña. En canto foi quen de dispor do local, o avó Camilo axeitou alí un cativo obradoiro e recomenzou o seu quefacer de afiador de coitelos, tesoiras, ferramentas… que xa desenrolara en Mendoza. Tamén arranxaba tódolos cacharros que lle caían nas mans, do mesmo xeito que xa fixera anos atrás. Daquela, todo se amañaba, non como neste tempo do “usar e tirar”. A avóa Daría colleu a encomenda de dar a coñece-las mañas que tiña o seu home pra compoñer calquer obxecto e, a de afacerse cas mercado-

rías pra venda na tenda. No inicio conqueriu variedade de coitelería; máis adiante maletas, carteiras e sacos pra viaxe, artigos moi requeridos pola proximidade do peirao trasatlántico; logo de pouco tempo tamén paraugas... “seica non deixa de chover en Galicia”...; e xoguetes, aproveitando o momento de que estaba a medrar a poboación da cidade; artigos pra o deporte... o que fora. Daría saía a procura-la vida, e atopábaa. Na Guerra Civil, do 1936 ao 1939, e nos anos seguintes, os da posguerra, periodo dunha grande escaseza, e valéndose da habilidade do avó, chegaron a fabricar uns excelentes paraugas na mesma tenda. A avoa daba cos materiais que se precisaban, de tal maneira que o tecido chegaba dende Portugal, a armazón de Euskadi e os puños de Valencia... Logo, a maña de Camilo remataba a tarefa. E é que a inquedanza do comercio que tiña dona Daría non acougaba nin un intre, e cando as xentes requerían algunha cousa, ela resolvía o problema con dilixencia e boa man. Agora eran os paraugas, máis tarde as vestimentas para os futbolistas... Anos máis adiante do fin da Guerra, na súa casa da rúa do Progreso, confeccionarían a roupa de xogo dos equipos, con aquelas camisolas de pescoceiras e botóns -coma a que levaba o Zarra no salientado gol ós ingleses en Maracaná-, e os seus correspondentes calzóns. Namentres España vivía a súa posguerra, Europa metíase de cheo na II Guerra Mundial, con sesenta e un países mergullados na contenda. Había

un bo feixe de materiais que escaseaban, co as fábricas pechadas, derrubadas ou adicadas enteiramente a industria da guerra. Tamén suspendéranse tódolos tratos comerciais entre algunhas nacións, comprometidas cos graves atrancos que orixinaba a loita. É así que dona Daría nino dubidou, e acadou, coa axuda da súa filla Darita e algunha costureira de oficio, fabricar ela mesma na casa as equipaxes de fútbol, logo de conquerir os tecidos máis axeitados, non se coñoce ben nin onde nin de qué xeito. Don Camilo coma era costume, seguía a mante-la súa diaria lideira con todo tipo de reparacións. Daría, en troques, insistía na procura de novos mercados. En tempos de ríxidas fronteiras, impostos aduaneiros por demáis e cáseque inexistentes importacións, decote xurdían na tenda insospeitadas peticións dos tripulantes dos barcos: artigos que ela buscaba de contado... e atopaba. Ata lles ofrecía polo miudo ventaxosas operacións de venda. O longo de moito tempo, os avós empregaron ós camareiros e mozos de cociña dos grandes trasatlánticos pra facer comerzo de naipes españois, os de Heraclio Fournier de Vitoria, con destino ás colonias de galegos nas Américas, onde botaban en falla as barallas de toda a vida: cos ouros, as copas, as espadas e os bastos. Os mariñeiros, na súa visita do mes, non deixaban de levar as suas pequenas encargas que de seguido, logo de burlar os postos aduaneiros, chegaban a Montevideo, Bos Aires, Río de Xaneiro, La Habana... De feito, en canto que rematou a Guerra, e as cousas regulamentáronse,

Heraclio Fournier, o primeiro fabricante do mundo, encheu América de naipes. Polos mesmos mensaxeiros remitíronse asimesmo caixas e caixas de “navallas sevillanas”, feitas en Albacete e empregadas na Arxentina nas tarefas do agro e nos afamados espetos. O grande trasego de viaxeiros nos peiraos vigueses xeraba suxerentes ocorrencias para comerciar, e a lixeira nese eido da dona Daría, achaba cáseque a cotío o que non tiñan noutros paises, coma os naipes ou as navallas. “¡Cánto naipe e cánta navalla teríamos vendido daquela en Mendoza se dispuxéramos deles!”, laiábase de non ter entón aquela oportunidade para “Casa Lama”. Máis adiante, as xigantescas bonecas de Onil, que tiñan cáseque un metro de altura, puxéronse de moda. Liscaban cara a Portugal moreas delas, acarrexadas polas ben coñecidas “pasadoras” de Tui e de Valença do Miño. Ceibaban a fronteira nun contrabando caseiro, o mesmo nunha coma noutra dirección, pra non ter que pagar impostos ou conquerir permisos, e contando abofé có “ollo cego” dos vixías. Xa tiñan ben sabido que aquel pequeno ir e vir era o xeito de gaña-lo pan dun bo número de persoas dentre a veciñanza. Tamén por unha longa tempada, os tripulantes indús que ateigaban os barcos ingleses, levaban a Pakistán ou a India feixes de navallas de afeitar e máquinas pra curta-lo cabelo. Agora ben, sempre denantes de remata-lo acordo teríase que salvar un endiañado regateo coma si fora o campo da feira. Os indús sempre tentaban a metade do prezo conquerido, e mesmo o troco cun reloxo ou algunha

chafallada que levaran enriba. A don Camilo, de rectitude fora de toda dúbida e engadindo o seu habitual xenio -e aínda por riba en diferente fala-, non se lle daban nada ben. Cando xa estoupaba, xurdía a sua dona e aillábao na trastenda pra que non atrancara o delongado axuste da venda. Transcorridos uns anos, os trasatlánticos ingleses deixaron de facer parada en Vigo: rematou o bule bule comercial no peirao, e estragouse aquel negocio. Pero do mesmo xeito que dende a tenda saíran unha boa cantidade de productos cara os máis diversos lugares, tamén outros chegaban de cando en vez dende lonxanas procedenzas, e polas mesmas vías comerciais. Non se facía por empequenecer os custes ou librar dos impostos, facíase porque aquel cauce semellaba ser dereito e doado. Os mesmos traballadores dos buques ingleses que levaban navallas, por exemplo, “importaron” de Inglaterra raquetas e pelotas de tenis da fábrica Slazenger, e moitas cordaxes de tripa praos mudaren nas raquetas que rachaban. Materiais para os, daquela, escasos xogadores de toda a rexión. E durante dous ou tres veráns, as “pasadoras” portuguesas trouxeron á tenda longas pilas de sombreiros de palla -semella que feitos en Maçao-, muy en boga por entón e a uns prezos moi baixos. Os avós fixeron bos cartos con eles. As “pasadoras” mercaban para Portugal as bonecas e os bolsos de pel para a praza -feitos de retales en Ubrique-; coma troco, traían os modernos sombreiros... e algún kiliño de café pra a casa. Deste

xeito, o comerzo internacional quedaba abondo equilibrado. Xa un pouco máis adiante, un viaxante portugués trocaba calzóns de deporte da súa fabricación, a bo prezo, por infinidade de materiaís pra o mesmo que escaseaban no seu país: bañadores pra competir, gorros e lentes pra as piscinas, xeonlleiras pra as lesións, lubas de porteiro, paos Reno de hockey a patíns... Con semellantes feitos, e moitos outros dun carácter non tan orixinal, propios de épocas xa lonxanas, a tenda foi quen de se asentar con seguridade, desenvoltura e bo rendemento ó longo de cáseque medio século de existencia. Na cidade de Vigo e comarca, mesmo por tódala rexión, fíxose axiña cun nome e un prestixio que lle perdurarían por todo o tempo. Os avós salvaron os primeiros anos de atrancos e de asentamento do negocio; viviron despois o decisivo troco político da monarquía á Segunda República, e sufriron a Guerra Civil cos seus estragos, e as testemuñas da diáspora de centos de galegos asoballados polas súas crenzas. Viviron moi de preto a II Guerra Mundial e os seguintes anos de escaseza e infortunio, e sentiron fonda mágoa polo xeito no que o mando absoluto de Franco refreaba ós seus opoñentes. E malia que eles non sufriron nos seus propios corpos aquel noxento estrago, sí coñeceron moitas xentes que padeceron un acurralamento sen tregua. No eido familiar, os fillos medraron nun bo e saudable ambiente, poideron estudiar con proveito, todos eles foron a Guerra alistados no bando fran-

quista, coa boa sorte de non ter sido feridos, e comezaron a traballar en bos empregos, casaron, tiveron fillos… Así que, dona Daría, don Camilo, os nenos e a tenda, foron vencendo tódolos vaivéns da economía, da política, e das mudantes situacios da sociedade viguesa. Viviron coa austeridade que aconsellaban os tempos, ás veces con moita felicidade, e outras non tanto. Do medio século de estadía en Vigo, cheo de actividade comercial, e dende a sua privilexiada atalaya da Porta do Sol, os avós sentiron polo miudo o latir cotidián da cidade, seu progreso, seu medrar, os seus personaxes, as modas, as costumes, os visitantes, as industrias na chegada e o seu espallamento sen se deter, a emigración as Américas primeiro, e a Centroeuropa despois, as fazañas deportivas dos vigueses… tantos e tantos feitos… Nese tempo, a tenda de Mendoza confiada no seu mellor momento a Aurelio Lama, o curmán do avó Camilo, foi perdendo o seu prestixio e á sua parroquia. Ou iso, a lo menos, era o que contaban as novas recibidas. Pouco a pouco, e á sombra da distancia, foron quedando sin ela… ou xa se tiña apropiado dela o curmán, feito que xamais poderíase confirmar. Os avos non querían falar da cousa, có grande desengano do comportamento do familiar, máis o final remataron por aceptalo, dando coma boa a perda en Mendoza a cambio do regreso a Galicia, e dos felices tempos que estaban a vivir en Vigo. Moitos anos despois, a mediados dos setenta, algún dos meus tíos viaxou á Arxentina e achegóuse

a Mendoza. Alí atopou a “Casa Lama” onde sempre, pero non quixo nin preguntar en mans de quén. Cando Daría e Camilo resolveron quedar en Galicia, naquel verán do 1916, a Nai Felisa levou unha das meirandes ledicias da súa vida. As bágoas fluían daqueles ollos faiscantes e descorrían pola súa faciana, afundida na aperta emocionada da filla. Malia o distanzamento entre a vila e a cidade de Vigo, ámbalas duas viviron sempre xuntas aproveitándose con afán de tantas e tantas xeiras de compaña en calquera dámbolos dous lugares. Daría trouxo ó mundo seu fillo máis pequeno, Emilio, en Barra de Miño, e nos seus primeiros días de vida foi abondo coidado tanto pola nai coma pola avoa. Perante estes anos, Daría acudiu puntualmente a aldea nas Festas do Carmen cada verán, á vendimia en setembro, á recollida do millo en outono e á matanza do porco en novembro. E do mesmo xeito, Nai Felisa, de cando en vez, liscaba pra pasar algúns días na cidade onda ela; sempre que os porcos, as galiñas e a horta lle deixaran. Eso sí, aínda que convidada, non esquecía a súa personalidade autoritaria e maila súa liberdade. Cando Daría facía as visitas a Barra de Miño, cáseque sempre canda seu fillo Emilio, voltaba con bolsas ateigadas de legumes, froita e patacas... e cos obrigados chourizos e xamóns. E cando Felisa voltaba pra aldea, levaba da cidade un parachoivas novo, artigos de utilidade pra todo o ano, saias e refaixos que lle agasallaba a filla, xoguetes pra algún veciño... e o máis louvado á súa chegada: un balón de fútbol noviño do trinque para tódolos cativos da vila. “Dona Felisa, ¿non

terá que ir onde a filla?”, diciánlle pillabáns os rapaces. “E que escarallouse o balón.” A nai xa tiña o porqué. E así, ó día seguinte collía o tren e amosábase por sorpresa en Vigo. Botaba tres ou catro días: abondo pra ver a familia, mercar algunha cousiña ¡e conquerir o novo balón praos nenos! E axiña regresaba; a horta e os animais agardábana. Na súa derradeira viaxe a Vigo, cando xa quedou pra morrer, reclamáballe a Daría o balón, alegando que voltaba á vila na mañán seguinte. E a filla, ao longo desta postreira étapa, chegaba cada día a casa coa pelota nun envolto, cun papel de obsequio que tivo que mudar algunhas veces no ano. Nai Felisa morreu cos mozos da estación sen se despedir, ós nenos sen o balón, os amigos da vila sen “chocolatadas”... e a familia sen súa grande nai... Arranxados tódolos atrancos e desacougos daquela nova “emigración” dos avós, nesta volta cara a súa propia terra, e co seu asentamento en Vigo polo resto dos seus días, a familia Lama Prada deixou de ser emigrante pra sempre. Ela, e maila súa descendencia, eu entre todos eles, que ó longo da vida non terei superado os trinta días seguidos fora da miña cidade.

IV. O tío-avó Rodolfo

Rodolfo Prada elixiu quedar en Bos Aires. Fíxoo cunha inconsolable mágoa, pero ben certo de que aquela era a decisión atinada. Cando se despediu da Nai Felisa, do seu pai e dos irmáns, na derradeira aperta denantes de se embarcaren eles camiño de México, a alma quedóulle sangrando por un bó tempo. Malia a amable e tenra acollida no seu novo fogar, o confortable aloxamento do xefe, don Alberto Alcántara, cos agarimosos coidados da súa dona Encarna, e a pesares do éxito no traballo… de tantas cousas, mesmo mellores que as de antes, o certo é que aínda tardou meses en recupera-lo equilibrio nas emocións. Intuíu, en boa parte sabiamente, que non vería máis aos seus, e de súpeto atopouse esquecido, nunha feroz soidade, sen familia, sen o pulo que cada día recibía da Nai Felisa, sen o son da fala galega, sen ninguén pra compartir aquela devoradora morriña, ata o cheirume do pote diario tíñase perdido… Máis dunha vez cavilou en deixa-la Arxentina e marchar a Ciudad de México canda súa familia, e nalgunha ocasión mesmo informóuse da viaxe, das datas, da reserva, do prezo… Din que todo cura co tempo, pero pra conseguilo, o tío Rodolfo necesitou, ademáis, do apoio de Manolita, unha sobriña de don Ramón. Coñecéraa na casa do seu xefe naqueles meses nos que vi-

viu con eles, e pouco a pouco, coa forza do seu amor coma decisiva axuda, a ferida foi mellorando, sen chegar endexamáis a cicatrizar na totalidade. Namorados dende o primeiro instante, casaron despois dun noivado de algo máis dun ano, e xa daquela, mesturado o seu sentir co sentimento arxentino da muller, quedou afincado pra toda a vida en Bos Aires. Endexamáis tivo renunciado a lembranza da terra, pero co paso dos anos, laiaríase sempre de non ter disfrutado dunha vida máis preto da súa Galiza natal.

Bos Aires, anos vinte. Rodolfo Prada Chamochín.

E así foi que non viu máis á Nai Felisa dende aquel adeus, pero nunca esquecía escribirlle, primeiro a México, despois a Barra de Miño. Cada

quince días saían aquelas longuísimas cartas escritas en galego, leídas e releídas con paixón pola súa nai, que tamén lle repostaba en abondosas liñas. A tan doída separación de nai e fillo vivírona con intensidade na distancia, e os incontables escritos dámbolosdous acadaron alomenos manter vencelladas as súas almas. “¡Ay meu filliño! Só o mal vento daquela noite separóunos… que polo demáis aínda ímos xuntos collidiños da man”, escribíalle a nai, pra enviarlle alento a Rodolfo, pero tamén pra se consolar ela mesma. A doce compaña de Manolita, coa frescura dos seus vinte anos recén cumpridos cando o casamento -muller fermosa, de boa pranta, máis alta que o “baixiño” do tío Rodolfo… e sempre de moi bo talante-, o seu asentamento no traballo, a chegada do primeiro fillo, o sempre agarimoso apoio de don Alberto e a súa dona, a boa acollida da nova familia, o amplo círculo de amizades galegas… foron abondosas condicións pra telo xa asentado na felicidade coma un crioulo máis, e ter apagado, malia que nunca de todo, as añoranzas e a saudade de Galiza. Cando chegaban as cartas da Nai Felisa, que ían sendo menos a causa da sua vellez, e as de Daría, a irmá, voltaban as lembranzas e os sentires da súa vila, que o insalvable alonxamento ía acochando pouquiño a pouco. O que daquela non sabía era que o futuro tíñalle xa arranxado un encontro coa sua terra que había ser moi forte e intenso a pesares do longo tempo de separación. Por moitos meses, e con Manolita collida do brazo sinalando os camiños, percorreron toda a

cidade de Bos Aires dende unha punta ata a outra. Vagaron pola que, có tempo, sería a famosa Plaza de Mayo, o celme da capital, coa súa Casa Rosada e a Catedral; andiveron moitas veces pola Avenida Nueve de Julio, “la más ancha del mundo”, din os arxentinos; coñeceron rúas e rúas ó longo de toda a cidade e, por suposto, estiveron na Avenida Belgrano y Pasco, onde algúns anos máis adiante asentaríase o “Centro Galego” de Bos Aires -a segunda casa de Rodolfo Prada-, que chegou a contar coa cifra de cento dez mil asociados. Foron tamén visitala tumba dos avós de Manolita, soterrados no xigantesco cemiterio de Chacarita; disfrutaron en moitas ocasións do maxestoso Teatro Colón, asistindo á ópera, á algún ballet e á máis dunha obra teatral… e mesmo chegaron ata o Río de la Plata. E por cumprir o desexo de Rodolfo, reviviron en repetidas ocasións o aquel da súa chegada a Arxentina, volvendo sentir baixo os seus pés o chan de Bos Aires… ata tentando a indubidable utopía de desanda-lo camiño denantes percorrido… relembrando tamén o adeus aos seus pais e irmáns rumbo a México… Era coma se quixera recuperar algo que tivera deixado naquel peirao; cáseque sen ter consciencia delo voltaba ao lugar… e así, detido, ollando a lonxanía do mar que ía pra alén do horizonte, tiña o soño de que aquel mesmo peirao fose algún día a orixe dunha viaxe que o devolvera a súa Galiza. Máis adiante, pasada a primeira etapa da súa nova vida en matrimonio, a crueza do paso do tempo chegou ata don Ramón Alcántara, o seu xefe

e sempre protector, que finaba por enfermidade con pouco máis de sesenta anos, logo de dous sen ter pasado polo traballo. Moitas horas pasaron Manolita e Rodolfo con dona Encarna, a viuva, dándolle consolo e facéndolle compaña, e ata chegaron a lle brindar o seu propio fogar pra axudala nunha recuperación que, de certo, non voltou acadar nunca máis.

A crema pectoral e as famosas pastillas do Doctor Andreu pra curala tos, vendéronse por medio mundo.

O efecto desta chorada ausenza, foi que a empresa catalá “Laboratorios del Doctor Andreu”, sen sequera cuestionalo, e facendo contas de un su-

posto testamento de don Ramón, que el mesmo tiña recoñecido coas suas verbas en moitas ocasións, nomeou a Rodolfo Prada coma herdeiro do posto: o novo Director Xeral da entidade na Arxentina. Ao mesmo tempo e dende a súa anovada situación, o tío Rodolfo foi convertíndose, a modiño pero sen parada, no guía máis querido -aínda que sempre no silandeiro por propia vontade- de todas as xentes galegas en Bos Aires. Dos que empuxaron con tenacidade polo “Centro Gallego” dende o inicio, e sempre peza salientable no traballo cotiá, malia que xamáis quixera ter presenza nin nos discursos presidenciais das xuntanzas, nin nas primeiras páxinas dos xornais do Centro, nin na imposición de insignias de ouro… O seu sitio, na penumbra, tra-lo telón, argallando con todo coidado os espazos de acollida e encontro dos milleiros de galegos que vivían no país, tódalas xornadas culturais, sempre con forte celme galego, a axuda ós que máis o precisaban, os estudos para os xoves… e non tan xoves… a biblioteca, os grupos de baile, a coral… e por suposto, o seu meirande reto: o centro hospitalario pra atende-la comunidade galega na capital, que chegou a se-lo mellor hospital de Arxentina, ben coñecido en tódolos recunchos do país, ata o punto de ter asistido non só aos pacentes nados en Galiza, senón tamén a moitos arxentinos. Pola mitade da década dos cincuenta, Rodolfo Prada comezou ter escrito nalgunhas publicacións de Galiza, facendo chegar polo miudo as novas da comunidade galega en Bos Aires. En “La Voz de Galicia”, baixo seudónimo, coma había ser

coa sua acostumada humildade, salientaba nunha ocasión o arraigo e a relevancia que a colonia galega tiña alcanzado no país. As narracións -prohibido o idioma galego naquel tempo franquista- habían ser por obriga en castelán.

Bos Aires, principando o século XX. O “Centro Gallego”.

“... el Centro Gallego de Buenos Aires se instalaría definitivamente en un monumental edificio de cinco plantas situado en pleno centro de la capital. En la década de los cincuenta, alcanza el enorme caudal humano de más de 100.000 asociados, que lo llevarían a convertirse en el máximo exponente de la colectividad gallega en Sudamérica...” “... el Centro Ourensano se encuentra también en el corazón de la capital, justo enfrente del Centro Gallego, y durante una década, fue el hogar espiritual del patriota, artis-

ta y mítico pensador gallego, Alfonso Rodríguez Castelao. Desde que llegó a Buenos Aires en 1940 procedente de Nueva York, hasta su muerte en el año l950, pasó casi a diario por sus salones, impartiendo su ideario gallego entre los ourensanos, trabajando en afanes políticos, culturales y artísticos, y dejando profunda huella de su paso por el Centro. A su “pasamento” le dedicaron una sala especial, auténtico Museo Castelao, donde se exhiben multitud de obras y recuerdos del intelectual gallego. Enmarcadas a lo largo de las paredes, se pueden ver todas las estampas del famoso álbum “NÓS”, editado en Madrid en l931, y las del otro álbum, “Negros”, editado lujosamente por Galaxia en Vigo. Hay una reproducción a gran tamaño, hecha por el propio Castelao, de su estampa “A derradeira lección do mestre”, y una hermosa acuarela representando a un “gaiteiro”, obsequio suyo al Centro. En vitrinas, celosamente cerradas, se exhiben la mascarilla y el vaciado de la mano derecha que, a las pocas horas de su muerte, le tomó el escultor compostelano Domingo Maza; y se pueden contemplar sus libros “Sempre en Galiza”, “As cruces de pedra na Galiza”, así como otras muchas obras. Pieza valiosa de la Sala–Museo es la magnífica talla de madera de la cabeza de Castelao, realizada por el citado Domingo Maza...” “... El Centro Gallego constituye el gran exponente cultural, asistencial y representativo de una población gallega que pasa de las 300.000 almas en Buenos Aires. Y naturalmente, con el transcurrir de los años, ha adquirido un peso relevante en la capital, tan-

to en el terreno social como en el económico, el cultural y también en el político. Podría decirse, sin miedo a exageraciones, que constituía la sede del Gobierno de la Quinta Provincia de Galicia ubicada en Buenos Aires...” “... en el piso primero se encuentran el Instituto Argentino de Cultura Gallega, y el gran Salón-Teatro, que lleva el nombre de Castelao, con 300 butacas y enorme actividad cultural.” “... El resto de las plantas se destina por completo a sanatorio, con 400 camas...” “... El vestíbulo del Centro Gallego está presidido por los bustos de Rosalía Castro y Alfonso Rodriguez Castelao. En sus dependencias se pueden admirar las valiosas obras de arte que adornan las paredes, cuadros de grandes pintores gallegos, como Sotomayor, Laxeiro, Maside, Castelao, Díaz Pardo, Colmeiro, Seoane, Souto, Minguillón, Pesqueira... insignes artistas que, en su paso por Buenos Aires, dejaron huella para la historia en el más carismático lugar de la Galicia en Sudamérica...”

Neste dificultoso artellamento do “Centro Gallego”, cos seus cen mil asociados, tivo moito que ver Rodolfo Prada. Moitas xuntas directivas foron pasando ao longo dos anos, cos seus correspondentes presidentes, pero el, poñendo o seu nome ou sen poñelo na relación de dirixentes, mantívo sempre unha forte adicación dende o seu posto, coma persoa capital pola súa valía humana, polos seus proxectos, polo seu aquel de amigar vontades que amosaba cando facía falta, e tamén pola grande querencia que todo o mundo lle profesaba.

Non foron poucos os intelectuais galegos da diáspora tra-la Guerra Civil, que calmaron seus afervoados debates coa axuda da actitude moderada e serea de Rodolfo Prada. Ata hoxe, pouco se ten sabido de Rodolfo Prada en Galiza, pero hay que dicir que aínda que sen título, exerceu ó longo de moitos anos coma o presidente verdadeiro e acatado do goberno da quinta provincia galega. Pra elo non precisou máis co recoñecemento dos miles de paisanos afincados na capital arxentina -máis de trescentos mil-, ós que liderou dende o silencio da voz e o estrondo dos feitos, e a todos eles guiou e axudou. Ninguén houbo daquela máis querido e respetado en Bos Aires entre a colonia galega. Se xurdía algún atranco que solventar, ou consello que pedir, ou encomenda que procurar… tódolos galegos ben sabían onde tiñan que acudir: canda o señor Prada. E nada de eloxios, nin de agasallos… un “graciñas” era xa dabondo. E as veces, nin sequera. Todo ísto sabíao ben a Nai Felisa dende a longa distancia, pero se o tivera vivido preto del, se cadra seu fillo Rodolfo non permanecese nese anonimato. Ela tiña moitas cousas boas, ainda que tamén defectos, e a súa adoración polo primoxénito non lle permitiría estar calada, loubando todo canto el fixera, e aínda máis se tiña moitos motivos pra facelo, coma era o caso. “Meu filliño Rodolfo, ¡cánto vale!”, dicía sempre toda chea.

Cando estalou a Guerra Civil en España, ano trinta e seis, multitude de exiliados galegos chegaron a Bos Aires. E coma sempre, baixo a batuta non visible de Rodolfo Prada, o “Centro Gallego” ofrecíalles unha acolledora e agarimosa benvida, e de contado atopáballes ubicación e mesmo traballo. De todos eles, viñeran a meirande parte dos políticos galeguistas do momento, que xa loitaban antes do conflicto, na derradeira república, pola autonomía de Galiza, polo autogoberno, cos estatutos xa aprobados nas Cortes. Con Franco, todo o movemento foi salvaxemente acurralado, e os que non remataron no fatídico “paseo”, tiveron que fuxir a Francia e, sobre todo, a Sudámerica, con Bos Aires coma o máis habitual destino. Entre a morea de exiliados, atopábanse moitos dos sobranceiros do pensamemento galeguista. Os intelectuais máis nomeados do tempo: pintores, escritores, artistas, médicos, mestres… Todos tiveron no tío Rodolfo ó seu grande mecenas. Seica algúns mesmo chegaron a vivir na súa casa por un tempo. E nese senlleiro grupo estaba o máis carismático de todos eles, Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, e que na súa estadía en Bos Aires continuou ensinando con paixón os seus ideais políticos a todo o pobo galego nas Américas. Din que cando xa estaba no leito de morte no hospital do “Centro Gallego”, achou en Rodolfo Prada unha fervente compaña e repouso, e o leal amigo a quen lle facer suas últimas confidencias. Amáis, na casa do tío quedara unha boa parte da obra que tiña feito en terras americanas: escritos, debuxos, pinturas, cartas, publicacións… Seica pa-

sado o tempo, e por orden del mesmo, alguén entregou este valioso legado a Galiza, e dende entón, consérvase nun museo da sua tan querida terra. Pero contan tamén que na Arxentina quedaron acochados os escritos e debuxos que denunciaban os feitos que estaban a ocorrer na España do tempo. Sospéitase que foi pra non compromete-la doación de tan importante legado, ou se cadra, mesmo a seguridade do mensaxeiro.

Xuntanza do Concello de Galiza, Bos Aires, 1946. Castelao e Rodolfo Prada Chamochín, nos extremos da foto.

Hoxe en día, ano 2006, cando isto escribo, atópome ás veces co tío Rodolfo nas fotos da época a carón dos galegos máis notorios, pero o historiador nin sequera o nomea. Vexo a súa figura miúda, ó tempo que forte, aceno riseiro e doce, lentes, cabelo claro, amosando complicidade entre os Castelao, Dieste, Díaz Pardo, Seoane, Lorenzo Varela… é dicir, entre o pensamento galeguista. De seguro que ninguén mellor que el podería ter contado a

vida e obra destes persoeiros no exilio de Bos Aires, ós que as veces deu de xantar e en tantas ocasións mesmo brindoulles a súa propia casa. Mais Rodolfo Prada non foi home de relatos, e malia que os escoitaba apaixoado, sempre escollía a realidade de converter en feitos os moitos ideais que lle movían. E nesta laboura, seguindo a doutrina dos seus benqueridos intelectuais, espremeu tódolos folgos que tiña facendo realidade utopías, non todas as que él quixera -xa que non estaban na súa man-, pero sí moitas delas.

Bos Aires, anos corenta. Rodolfo Prada Chamochín fai entrega a Castelao do seu libro “Sempre en Galiza”, editado por Galaxia.

No 2006, pasados cincoenta e seis anos do pasamento de Castelao, se atopa un feixe de cartas inéditas e sen publicar, dirixidas a meirande parte dela a seu “irmán” Rodolfo Prada Chamochín.

Primeiro folio de unha das moitas cartas de Castelao a Rodolfo Prada.

Ă&#x161;ltimo folio da carta de Castelao a Rodolfo Prada.

No verán do 1948, de cheo no réxime de Franco, o tío Rodolfo cumpriu a vella e desexada teima do emigrante, e viaxou á Galicia natal que tanto tiña amado dende tan lonxe, e que houbera de deixar na súa nenez. A pesares de ter vivido nela unha ben curta etapa da vida, batíalle o corazón desacougado, mantindo día tras día nas lembranzas por aquela gran familia do “Centro Gallego”, polas cartas da súa nai e irmá, e reforzado polos instantes da escollida e longa compaña dos intelectuais galegos no exilio, voceiros de tantos ideais e ilusións pra Galiza. Unha semana antes da súa chegada a Vigo -en avión con parada en Madrid-, a Policia Secreta visitou a casa da súa irmá Daría pra facerlle toda sorte de enquisas sobre Rodolfo Prada. O achegamento que tiña cos líderes galeguistas en Bos Aires era coñecida polo miudo polos servicios de intelixencia. Foi poñer o pe no solo español, e atoparse sometido a unha ininterrompida vixilancia, que non remataría ata que saiu pra Arxentina. E iso malia cos avós, que aloxaban a séu irmá na propia casa da rúa do Progreso, declaráronse sempre franquistas incondicionais -paradoxos da vida-, e non eran quen de plantexar a máis mínima dúbida de lealdade ó réxime do dictador. Lembro á avóa Daría contando de cóma tiña que informar con puntualidade á policía de cada un dos desprazamentos e trocos de domicilio que fixera o tío Rodolfo na súa estadía en Galicia. Foi tanta a vixilancia que houbo sufrir Daría naquel curto espazo de tempo, que mesmo acadou certa

amizade cos axentes policiais, aos que convidaba de cando en vez a tomar algún grolo na casa. Por suposto, na invitación levaba con ela o rogo dun trato considerado pra séu hirmán. “… é persoa inofensiva, e tan só influenciada por aqueles galegos tolos fuxidos a Bos Aires.”, explicáballes Daría, sacándolle trascendencia aos feitos, aínda que na realidade estivese moi inqueda. E tamén contaba a avóa, que dende unha semana antes da chegada de Rodolfo ata mesmo o día da partida pra Bos Aires, ela acudiu a diario a igrexa de María Auxiliadora a poñer unha candela a Virxe, pra que dende o ceo tivera protexido ao irmá, e non deixara que a policía o detivera calquer dia de aqueles. No tempo da súa estadía en Galicia, a avoa Daría, do medo que tiña, non era quén de conciliar o sono. Se daquela vivira a Nai Felisa, abofé que tería máis dunha liorta coa Policia Secreta. Co xenio e a afouteza ca adornaban, como boa Chamochín, ninguén atreveríase a incomodar o séu fillo predilecto co aquelas parvadas… E que non tivese escopeta preto da man, que entón poderíase armar. Ata era moi capaz de empregala pra despachá-la “poli”. Pero máis aló de todo este atranco político, o reencontro dos irmáns na estación do tren, a pé do vagón que o trasladou dende Madrid ata Vigo, tendo pasado cáseque corenta anos e coa única relación dunha carta cada pouco, resultou de certo dunha grande emoción… Lémbrome daquel acontecemento coma se tivese sido onte. Podo velos fundidos nunha longa e ardente aperta, sen verbas

100

polo medio que estragasen o momento, con bágoas nos ollos, e cunha tenra paixón de irmáns, tanto tempo alonxados… De seguido, xa contidas as primeiras emocións e trala efusiva aperta co cuñado Camilo, chega a presentación da súa dona Manolita, ata entón descoñecida no seu físico, e acollida de contado pola familia cheos todos de agarimo… E logo, atópase de novo cos sobriños, aos que o tío Rodolfo coñecera cando nenos, e que agora recibíano xa adultos… e tamén cos novos do clan… O primeiro deles, Emilio, o máis pequeno, e nado en Barra de Miño, có que tivera trato por carta, e polo que durante a Guerra Civil tivo que enterceder para conquerir a sua liberdade… Gonzalo, o home de Darita… Sirita, a muller de Camilo fillo… Seus sobriños-netos, Gonzalito, Luis Alberto, Carlos, María Eugenia... Un intre que se fixo con brevedade no andén, agardando todos polo lugar máis apropiado: a serenidade e o repouso da mesa camiña no fogar de Daría. Tralo primeiro acomodo, chegaron as confidencias, as lembranzas, as preguntas, os proxectos, os aconteceres, aquí e alá, os fillos, os netos de Camilo e Daría… Tantas e tantas cousas que tíñanse pra contar logo dunha separación tan duradeira. O pasamento da Nai Felisa foi dos primeiros asuntos dos que se falou. A súa irmá Daría e a sobriña Darita relatáronlle polo miudo os derradeiros tempos da súa nai en Vigo… Aqueles paseos a estación do tren; as tan boas maneiras coas amizades e a veciñanza; as pelexas con Gonzalito; o xersei sen fin do bisneto; as historias da sua vida

101

que todos escoitaban con deleite… El non puido deixar de emocionarse ó escoitar todo aquelo, cun pranto sentido e longo que acadou contaxiar a tódolos que alí estaban e facer da xuntanza un choro conxunto. Na mañá seguinte, moi cedo, o tío marchou visita-la tumba da Nai Felisa no cemiterio de Pereiró, onde foi ben acollido polo párroco, o seu curmán Nicandro. Na silandeira compaña de Emilio e Gonzalito, permaneceu un bó tempo ante a sepultura, quedo, coma esmorecendo, detido pola emoción… e cunhas sereas bágoas percorréndolle a faciana… Entón, collendo aos sobriños do brazo, un a cada beira, relembrou co cura un senfin de vivenzas compartidas no tempo, e regresou polos carreiros do camposanto, deténdose de cando en vez ó recoñecer algún nome nas lousas. Na familia profesábaselle un grandísimo cariño ó tío Rodolfo, mantido de sempre ao longo de todos aqueles anos polas añoranzas da Nai Felisa, e o grande amor de Daría pra séu irmá. Mesmo os fillos que o coñeceron na Arxentina de nenos -miña nai Darita entreles- gardaban un fondo sentimento polo tío-avó. En nas súas abondosas cartas, xamais esquecía interesarse por todos, sin deixar atrás a ninguén. O seu exemplo marcou a nosa formación, e a pesares da distanza e o tempo, foi personaxe principal das conversas familiares. Dende que chegou, tratouse de facerlle a sua estadía o máis paracenteira que se poidera. O sobriño Camilo puxo á disposición de Rodolfo coche e mais chófer -un luxo daquela-, e o

102

primeiro destino resultou ser, coma é lóxico, Barra de Miño, Os Peares, Eiradela e todas aquelas vilas de Ourense, testemuñas da súa mocidade. Eu acompañéinos naquela viaxe, e malia ser aínda moi cativo, lembro o xeito namorado co que miraba con fixeza os campos, o río Miño, as viñas, os nenos, que “por raza celta tiñan que ser louros” explicáballe a súa dona… os carros de bois facendo as labouras, as vacas pacendo no prado, os piñeiros do monte, a paisaxe inconfundible, as ovellas, o recendo da herba… a súa tenrura ao escoitar as muiñeiras, as gaitas, os sons das festas… o infindo país galego que o vira nacer. E percibín no tío, dende a miña curta comprensión, unha tristeira nostalxia, con mestura de ledicia e mágoa, contándolle a Manolita as súas andainas de rapaz: os xogos na horta, as chimpadas no río…os tempos de monaguillo na igrexa con don Servando… a escola do mestre don Roque, onde aprendeu a ler, a escribir, a sumar… os paseos na barca… E no mesmo lugar de antano, aínda hoxe baleiro, tamén lle falou do almacén e do vento daquela noite. Sempre quedei coa dúbida de saber se o verdadeiro sono do tío Rodolfo tivera sido voltar de xeito definitivo a Galiza, pero se cadra, a súa dona arxentina, muller adorable de certo, e aquel recibimento con hostilidade da España de Franco, desencantárono dese tan desexado retorno.

103

Cando pisou Galiza, cheo daquel galeguismo tan fondo, debeu sufrir un enfrentamento ideolóxico: a colisión entre o pensamento dos senlleiros ídolos cos que tanto falaba na Arxentina, e o da súa benquerida familia, achegados ó franquismo e coa certeza de estaren a vivir no mellor réxime do mundo. Quero coidar, xa pasados os anos, e cavilando sobor daquela visita, que atopouse cunha Galiza que non tiña nin tanto atraso coma lle tiñan informado, nin de lonxe era tan perfecta coma dicíanlle os seus parentes. Fora coma fora, pouco se falou destas cousas no tempo que aquí pasou, e de facelo, fíxose sempre con moitísima cautela, pra non ter orixinado situacións noxentas que ninguén deles desexaba.

Barra de Miño, 1948. De pe, no centro, Manolita Fraga Bonfanti -de negro-, Daría e Rodolfo Prada Chamochín. Abaixo, Maruja e Marisa. A dereita, o autoplano de Camilo Lama, no que viaxaban. (Arquivo familia Lama Prada).

104

Barra de Miño, 1948. Na visita a casa dos Chamochín. Rodolfo Prada Chamochín, sua irman Daría, e sua dona Manolita Fraga Bonfanti. (Arquivo familia Lama Prada).

105

A mitade da década dos cincuenta, Rodolfo Prada, tendo sempre presentes as inquedanzas dos séus amigos pensadores galegos, e dunha maneira especial do máis querido de todos eles, finado había pouco tempo, principia unha intensa actividade de difusion de Galiza por Arxentina. Dirixe algunhas publicacións periódicas, coma “Acción Gallega”, “El Orensano”, “Correo de Galicia”, “Opinión Gallega”; artella encontros nos que se fala sobre temas galegos; dalle pulo a cerimonias da patria galega nas datas de interese máis sinaladas; fai colaboracións na radio e nos xornais; intervén na fundación da “Irmandade Galega”; axuda na organización do “Consello de Galiza”; traballa sen acougo en “Galeuzca”, e no “Primeiro Congreso da Emigración”... En cáseque medio século, non houbo na Arxentina proxecto que tivera coma obxetivo a loanza e coñecemento de Galizaa no que non estivese enleado o tío Rodolfo. Nos derradeiros anos mesmo escribiu en publicacións galegas, enviando cada semana información polo miudo das accións da colonia galega. Leal a súa costume de quedar sempre no anonimato, asinaba có nome de ”Rodolfo dos Peares”. Na familia de Vigo, ben católica, tíñanse serias dúbidas da relixiosidade do tío Rodolfo. Ligado nos seus ideais cos galeguistas da diáspora, e polo tanto do bando roxo, semellaba que había ser moi crítico coa Igrexa Católica. Na Guerra Civil o clero foi aliñado xunto do dictador, e así, os republicanos houberon loitar contra curas e monxas co-

106

ma un inimigo máis. É ben certo que a barbarie da contenda deixou aquel ronsel de odio e arrepío polos relixiosos por moito tempo, pero non é menos certo que non foron poucas tamén as ocasións nas que os cregos tiñan agachado a roxos e mesmo os tiveron axudado na fuxida. No que se refire aos intelectuais galegistas, non só eran católicos na maior parte, senón que sinalaban a relixión cristiana coma signo de identidade do pobo galego. E Rodolfo Prada, coma tódolos Chamochín, foi persoa devota ao longo da sua vida. Nunha das “Noticias bonaerenses” que facía chegar con puntualidade á prensa galega, referíase nunha ocasión a Igrexa de Santiago Apóstol en Bos Aires, co gallo da visita de xornalistas galegos a Arxentina, meu pai, Gonzalo Rey Alar, entre eles. “... seguidamente se trasladaron a la iglesia parroquial dedicada al Apóstol Santiago, de bella arquitectura románica. Los recibió el R.P. Luis Villamarín Saavedra, único sacerdote no argentino que dirige una parroquia en Buenos Aires. Es una excepción concedida por el Cardenal-Arzobispo de la capital argentina en consideración a las virtudes y méritos que se dan en el citado sacerdote gallego, de quien cabe destacar que fue el celebrante de la primera misa en gallego que se dio en América, poco después del transcendental acuerdo del II Concilio Vaticano sobre la liturgia en lenguas vernáculas.”

107

Transcorridos quince anos, xulio do 1963, eu penso que a modo dun adeus final, e cumpridos xa os setenta anos, voltou a Galicia en segunda e máis breve visita. Xa o réxime de Franco non estaba tan fervente -tiña decrecido un chisco a vixianza policial-, a pesares da vixencia da súa dictadura. A democracia imaxinábase preto, e as liverdades puxaban pouco a pouco por facerse camiño pra recupera-lo seu espacio. Farían falla aínda doce anos máis, para, có pasamento do dictador, conquerir a apertura á democracia.

Santa María de Oia (Pontevedra), 1963. Rodolfo Prada Chamochín.

108

E de novo, nesta visita, o tío Rodolfo repite os mesmos itinerarios e atópase nesta volta con cousas que tiñan cambiado abondo: algunhas casas abandoadas na maís completa desfeita; moitas ausencias por falecemento; eidos deixados “a monte”; vilas enteiras na soidade dos vellos… A continuada emigración ás Américas do principio de século, e máis tarde, a fuxida xeral dos xoves ás cidades na procura dunha vida distinta, deixara valeiras as aldeas do interior de Galicia. Aldeas que aínda a pesares do tempo que tiña transcorrido, conservábanse sen sufriren ningún dano dende a sua partida no 1897 -coa salvedade da algunha casa e algúns campos abandoados-, coma se os anos non discurriran por elas… atrapadas nun tempo xa pasado… sen que o progreso tivese feito parada alí… e quedaran apartadas dun mundo que se non mellor, alomenos un chisco máis desenrolado. Agora, nestes intres da sua viaxe polas vellas terras da nenez, xurden na paixase de cando en vez casiñas novas, seica de emigrantes retornados, e tamén doutros que aínda sin ter regresado, as constrúen cos aforros para os pais e avós que seguen a vivir na aldea, e pra eles mesmos agardando unha xubilacion de preto. Malia todo, atópase de novo coa terra, as viñas, o campo… sinte o aire, os aromas, as cantigas, a paisaxe… pra deixar un postreiro “ata sempre” co seu aceno nostálxico. Un daqueles días achegouse onda mín e díxome: “Non marches nunca da túa terra”. Eu asentín, e abofé que o pacto quedou selado…

109

Santa María de Oia (Pontevedra), xullo do 1963. De esquerda a dereita: meu hirmán Miguel Rey Lama, Rodolfo Prada e sua dona Manolita Fraga, meus tíos Sirita Gayoso e Camilo Lama, meu hirmán Enrique Rey Lama, miña nai Darita, e meu curmán Mito Lama. (Arquivo familia Lama Prada).

110

O tío Rodolfo, seguindo a ruta acostumada, visita as principais cidades de Galiza, e comproba algunhas manifestas melloras. Descubre boas estradas; cáusalle boa pegada a cantidade de industrias nacentes -en Vigo, a que máis-; vai analizando o grande crecemento das capitais; e no peirao vigués, dende o que partira, queda abraiado da sua marcha imparable. Novos peiraos adicados a pesca no Berbés, outros polo Areal para as trasfegas do comercio, mesmo o espacio para o propio movemento da ría, unha fermosa terminal de trasatlánticos, o atractivo Real Club Náutico pra os deportes do mar e o lecer, así mesmo os puxantes asteleiros ao longo da ría dende Bouzas ata o Monte da Guía…

Santa María de Oia (Pontevedra), 1963. Rodolfo Prada e a sua dona Manolita Fraga. (Arquivo familia Lama Prada)

111

Unha mañá daquelas atracaba no peirao un xigantesco buque cheo de turistas… Xa non había emigrantes pra encher estes barcos… Daquela, explicáronlle, os galegos seguían a emigrar, pero agora facíano cara ós paises de Centroeuropa… “Xa o dicía Castelao, -díxome ó tío- que os galegos buscamos o pan onde sexa.” Unha tarde, indo de vagar polos xardíns de Montero Ríos, a beira do mar, interesouse por unhas naves que alí estaban arreo de traballo. Era o emprazamento provisional da fábrica dos coches Citroën, a espera da nova factoría que construíase no barrio de Balaídos. “¡Vaya! Iso sí que vai ser unha boa cousa pra Vigo.”, respostou con ledicia. Intelixente, e coma home de mundo que era, foi quen de intuir a transcendencia que aquelo tería pra a cidade.

Vigo, 1957. Os primerios coches Citroën fabricados na planta provisional de Montero Ríos.

Denantes do seu retorno a Bos Aires confesoulle á familia a mellora que atopara en Galicia, e o seu parabén de que así fose. Dixo que marchaba

112

tranquilo despois do reencontro… e do adeus, e que agardaba a alguén da familia por terras arxentinas. Que a invitación, como tantas e tantas veces anteditas, estaba feita… E algún sobriño sí que foi, e se cadra o mesmo que trouxo para Galicia o inestimable legado do prócer galeguista. Tamén de paso -conta miña nai-, achegouse a Mendoza e deu coa vella tenda no seu sitio: “Casa Lama” seguía alí, pero non quixo nin coñecer en mans de quén…

Monte de A Groba, 1963. Manolita e Rodolfo Prada, co seu sobriño Camilo Lama. (Arquivo familia Lama Prada).

113

O día 10 de setembro do 1972 falecía en Bos Aires o noso tan querido tío-avó, Rodolfo Prada Chamochín, a idade de noventa anos. Morreu na mesma sala de espera a que acudía a consulta co médico. Ao seu multudinario soterramento no cemiterio de Chacarita, asistiron moitas autoridades arxentinas, a Embaxada de España na sua totalidade, dirixentes e mesmo exdirixentes do “Centro Gallego”, do “Centro Lucense”, do Orensano, do de Pontevedra… e dende Galicia foron chegando milleiros de testemuñas de solidariedade e de pésame. Os seus restos mortais repousan no Panteón Social do “Centro Gallego”, moi preto do nicho que garda o cadáver embalsamado de Castelao. Na capela do Panteón -“con un magnífico retablo en granito gallego del inolvidable escultor Asorey, realizado en su taller de Santiago de Compostela”, segundo redactaba o tío nun dos seus escri-

tos-, rezáronse as derradeiras pregarias de responso pola sua alma, en galego por suposto, e oficiadas polo R.P. Villamarín, coma tiña que ser. As voces da Coral do “Centro Gallego” foron a sua compaña neste adeus...

V. “El Sport” “El Sport” da Porta do Sol, nome comercial có que se bautizou o negocio, convertíuse de contado no centro de operacións da familia Lama Prada. Á calor daquelas paredes e sentindo de preto o pálpito inquedo da cidade, os avós iniciaban unha nova andaina, coa esperanza e o afán afiuzados no seu ánimo, e con todo o pulo que facía falla no momento. Acostumados xa dende sempre á loita cotiá, aínda que co interno receo de calqueira proxecto que se comeza. Axiña acadaron un oco na comunidade viguesa, conquistando coa súa honradez e bó facer unha clientela máis abondosa de día en día, e axudados tamén polo momento de crecemento da urbe. Como xa lles tiña presaxiado o seu curmán don Nicandro Chamochín, o crego do cemiterio, Vigo era daquela -primeiras décadas do século pasado- unha das cidades de Europa con máis puxanza. Vila de pescadores nos seus inicios, atopou no mar o empuxón para a súa economía. Dende os históricos soportais do barrio mariñeiro do Berbés -daquela coa area da praia e co mar a poucos metros das casas-, o celme do nacemento de Vigo, e arroupados pola súa flota pesqueira, que medraba máis do agardado con capturas cada vez máis salientables, fóronse xerando

116

a industria da conserva -artellada na maior parte por empresarios cataláns-, os asteleiros, que erguían barcos sen tregua, o tráfico do comercio do peixe e doutros artigos dende os peiraos, a rede de transportes, a estación trasatlántica con moito movemento de pasaxeiros, a construcción que bulía… e así, ían tecéndose con profundidade os fitos da riqueza dunha cidade que non parou de medrar de xeito asoballante ó longo do século.

Vigo, O Berbés, principios do século XX. (Foto Llanos).

Amais da pesca, o seu privilexiado emprazamento xeográfico convertíuna nun dos portos comerciais con máis manexados do continente, e destiño de carga e descarga de mercadorías orixinarias de tódolos lugares do mundo. E tamén foi Vigo punto de saída da emigración galega a Sudamérica. Ó longo de cáseque corenta anos, do porto vigués partiron moreas de persoas cara a terras americanas: Arxentina, Venezuela,

117

Uruguay, Cuba… Na outra beira coidaban atopar, coma a miña familia, o que na súa terra non atopaban. Din que preto de dous millóns de galegos deixaron Galiza entre a década final do século dezanove e a primeira do vinte.

Fermosa tarxeta do Vigo de principios do século XX. No Peirao da Pedra, os emigrantes agardan o turno pra seren levados nos botes ao trasatlántico ancorado no medio da ría.

Seica don Nicandro acertou de cheo no seu presaxio, e semella que coma home que coñecía moito mundo, soubo intuí-lo alcanze daquela urbe que melloraba sen deterse dende ían anos. Mergullada nunha bulideira actividade en cada unha das fontes da súa riqueza, todo arredor da cidade movíase tamén dun xeito semellante. Dende o mirador do Monte do Castro, vixiante quedo pero sempre pendente dos movementos da ría, podíase dar testemuña do imponente desenvolvemento dunha cidade que ía espallando as súas ladeiras, dun lado e do outro,

118

rañando máis e máis terreo, que Vigo precisaba no seu crecemento. Nesta coxuntura de avance inesgotable, situación semellante á xa vivida en Mendoza, os avós atoparon para “El Sport” un marco ben seductor, e chimpáronse a aproveita-la inmellorable oportunidade que tiñan diante, adicándose enteiramente á tarefa con esforzo xeneroso, mesmo como acostumaba facerse naquela cidade arreo traballadora, e erixida cos folgos de tódalas súas xentes. O local elexido -Porta do Sol, 4- tiña chisco menos de douscentos metros cadrados, con forma rectangular, e dividido á metade por unha parede que afastaba o espacio da venda do almacén. Esta zona había ser nomeada despois como “a trastenda”, e na que o avó Camilo axeitaría o seu pequeno taller pra recompoñer, coma en Mendoza, todo canto obxecto estragado por alí chegara. De feito, as súas habilidades coas ferramentas servíronlle, coma acontecera anos atrás, para abrir o camiño e acadar canto antes aqueles afáns que tiñan… I é que a sona de don Camilo pra eses quefaceres trascendeu de contado, e nunha época na que as cousas vellas se recompoñían -non como agora, coma xa se ten dito-, un artesán da súa valía era persoa cáseque venerada no seu entorno. Así, dende que el chegou, ao lixo ía só o que nin sequera o avó era quen de anovar. Na “trastenda”, que co paso do tempo había ser coñecida por tódolos achegados, o avó xunto con dous fillos acomodaron a sua vivenda pra os primeiros días, agardando por un mes a que a avóa atopase a casa axeitada. Despois dunha escrupulosa procura arredor dos barrios veciños, camiñando mil e una

119

voltas e tardando un pouco máis da conta -entre o desasosego e o xenio de Camilo-, deu ó fin coa que lle gustou: un folgado e soleado piso na rúa do Progreso, que ía ser, dende entón e por algo máis de medio século, o acolledor fogar paterno.

Vigo, Porta do Sol, 1920. “El Sport” en seus primeiros anos de vida. Daquela, os carros de bois e os tranvías convivían na praza. O almacén de “Segundo Davila” ocupaba o primeiro andar da casa.

Dende o arranque do negocio, a causa da longuísima xornada de traballo que se estilaba daquela, “El Sport” foi collendo paseniñamente máis

120

aquel de fogar para ós Lama Prada que mesmo o piso da rúa Progreso. Os avós estaban moitas máis horas no local das que pasaban na casa, e axiña nel comezou a desenrolarse a vida. Alí tiñan lugar os aconteceres cotiás da familia, facéndose tan destacado o escenario que non tardou en converterse nun espacio pouco menos que sagrado pra todos, un verdadeiro templo pra xuntarse e tomar decisións. Tódolos temas xulgábanse e analizábanse en “El Sport”, e mesmo os máis sinxelos, que atinxían só a cuestións domésticas, dirixíanse dende alí: a escola dos rapaces, a compra no mercado, a roupa, o calzado, a hora do xantar, as obrigadas visitas ó médico, os estudos, as excursións do domingo, o lecer dos nenos… fora o que fora, dispoñíase dende Porta do Sol. De maneira, que na tenda arrancou con puxanza a primeira estabilidade familiar de volta de Mendoza, seica con máis éxito e dende logo en menos tempo do que tiñan cavilado. Feito xa este tramo do camiño, a vida foi pasando con certo acougo, levando con dilixencia o asentamento de cada un deles nunha nova cidade. Así pois, elixíronse os estudios e a aprendizaxe máis axeitada pra os pequenos: eles no colexio dos Salesianos, e a nena coas monxiñas da A Enseñanza. Con sosego, sen presas, coa serenidade que contaxiaba a boa marcha do negocio, a familia foi quen de acadar lixeira a orde precisa pra que todo camiñase con benestar e tranquilidade. Ós poucos meses de se instalaren en Vigo, naquel primeiro ano nun destino recén estreado, unha boa nova enchíaos de ledicia: Daría agardaba a chegada doutro fillo, que sería Emilio, o benxa-

121

mín, con tanto anhelo acollido por pais e irmáns, e o único dos cinco nado en terras galegas, en Barra de Miño. Nai Felisa celebrouno con sentimento, e máis adiante foi a que coidou do neno ó pe da cuna, dándolle agarimos e entoándolle febles sons, mesmo máis que se fora seu propio fillo. Cando Emilio creceu, ela pedíalle moitas veces a sua filla que o levase pra aldea a pasaren algúns días xuntos. Foron, pois, tempos de felicidade, aínda que de moita tarefa, e sempre dispostos coa maior cautela, naquela cidade que tan ben os tiña acollido, e na que os nenos medraron na confortable seguranza dun barrio amigo e acolledor, rexentado sempre polos pais salesianos, frades que tanta pegada deixaron -e que aínda conservan arestora- nas vidas de tódolos compoñentes da familia. Cando pasou este primeiro tempo da nenez, e os rapaces fixéronse mozos, os plantexamentos familiares mudaron. Eran intres moi complexos, decisivos, estaba en xogo o seu futuro. Foi dende “El Sport” que organizouse todo, tomándose as decisións co máximo coidado e coa cautela que se precisaba nestes casos, pero tamén con coraxe e valentía. Os avós estaban abondo forxados con boa pasta, e ben coñecían, coas ensinanzas que foron aprendendo no bacharelato do mundo, que os que queren algo, teñen que sudalo… e arreo. O primeiro reto presentouse con Rodolfo, o fillo maior e moi bo estudiante, que sorprendeu a seus pais cando rematou no colexio comunicándolles a súa aspiración de marchar á universidade de Madrid pra estudiar unha enxeñería. Os avós cáseque

122

nin sabían qué demos era aquilo da “Enxeñería de Camiños, Canais e Portos”. De certo, cáseque nin sabían o qué era unha universidade. Eles, sempre ollando pra o futuro, xa tiñan cavilado para él estudios superiores de contas nunha coñecida academia da cidade, có fin de telo disposto nos traballos de oficiña, ou se cadra pra facer algunha boa oposición… A sorpresa escoitada así, de súpeto, deixábaos cáseque sen fala e enteiramente abraiados. Pero coa afouteza de sempre, dende “El Sport”, e tamén dende as sábanas de moitas noites sen concilialo sono, chegou o acordo de atender os desexos do primoxénito, malia que se víra coma algo arriscado e moi dificultoso de facerlle frente cos posibles da familia. No “sí” a Rodolfo influíron tamén os teimudos consellos do curmán Nicandro, que tiña a certeza de que o camiño escollido sería moi bo pra o rapaz. Trascorridos seis anos de moita dureza pra todos, de custoso esforzo e de axustar ata a derradeira peseta pra seguir adiante, con privacións pra pais e irmáns, eran quen de recibir na estación do tren a Rodolfo, novo e brillante Enxeñeiro de Camiños. Cumpríase deste xeito un soño insospeitado nun pasado non tan lonxano, pero que foi o anhelo dos últimos tempos, e un motivo pra se sentiren oufanos dunha familia tan sinxela. Máis adiante chegaríalles outro plantexamento de importancia: o terceiro fillo, Camilo, amosaba moi boas cualidades pra a língoa inglesa, e o mestre salesiano aconsellaba completa-los seus estudios en Londres. Era unha encomenda moi adiantada naquel

123

tempo, década dos vinte, e dende logo, pouco habitual, pero era o reflexo do aquel de mellorar e o esforzo co que os avós deseñaban a formación dos nenos. Endexamáis eles puideron sequera ter soñado naqueles anos de Bos Aires que alguén da familia chegaría a universidade, ou viaxaría a Inglaterra pra conquerir falar outro idioma. E malia todo, chegado o momento, asumiron proxectos tan adiantados e custosos coma impensados, e souberon darlle resposta con intelixencia a tales situacións descoñecidas e ben lonxanas dos seus pensamentos. Con medo, sí, polos cartos que se precisaban, máis sempre estiveron dispostos pra atopa-los recursos e chegar ata os obxectivos que os fillos se marcaban pra se instruíren. Camilo foi un bó xogador de fútbol, un extremo esquerda cunha zurda única, e no país onde neceu este deporte, a dita cualidade axudóuno a se adaptar con facilidade no ambiente do colexio londinense. Ata tal punto afíxose as costumes inglesas, que ademáis da lingua ben aprendida, trouxo das illas un desmedido afán pola puntualidade e a orde cotiá, que mantén ata hoxe -aínda vive- contra vento e marea. Todo, ou cáseque todo, tiña que estar programado: os domingos, ás once, nin chisco menos nin chisco máis, visita-los país; os mércores saía a parella a cear fóra da casa, a meirande parte das ocasións no mesmo restaurante e na mesma compaña; xantaba tódolos días á unha, no inverno e no verán; a cea ás nove; misa, o sábado, ás cinco e media na igrexa de Santiago de Vigo; partida de naipes cos cuñados na tardiña do domingo; café ás dúas, camiño do traballo, na Cafetería Goya… Durante toda a súa vida

124

librou unha pelexa sen tregua aprol dos horarios rigorosos e a orde esixente, fartando moitas veces a algúns dos que tiña arredor, e mesmo ollando un burlón soriso dos familiares máis achegados… Despois, cando os fillos acadaron a idade casadeira, virían as vodas: primeiro a de Rodolfo, o maior, na Coruña; logo a da nena, Darita, e pouco despois a de Camilo, ámbalasduas en Vigo… E cáseque de súpeto, chegaron os netos… Gonzalito -ó que se pelexaba ca Nai Felisa nos derradeiros tempos- foi o primeiro.

Vigo, 1934. Voda de meus país, Daría Lama Prada e Gonzalo Rey Alar, con a avoa Fabiana Alar como madriña, e o avó Camilo Lama como padriño. Celebróuse na capela de María Auxiliadora, situada a mitade da rúa que oxe en día leva seu nome. A igrexa actual aínda nin estaba en construcción. (Foto Pacheco).

125

Nesta coxuntura da familia, no descorrer do 1936, estala a Guerra Civil que tanto había estragar ao país, a unha inxente maioría de españois, e por suposto, aos fillos de Daría e Camilo. En Vigo teríase un amargo comezo na Porta do Sol, xusto diante de “El Sport”, con máis de vinte persoas mortas. <<... el 18 de julio empiezan a llegar noticias del golpe militar que se produce en África... >>, da conta o historiador Abad Gallego

no seu libro “Héroes o Forajidos”. <<Los líderes obreros estaban convencidos de que Vigo, que había celebrado con entusiasmo la restauración de la Segunda República en 1931, no secundaría el golpe militar, y proclaman huelga general para el lunes, día 20, tratando de manifestar así su adhesión al actual Gobierno... >> <<... Es una jornada de enorme confusión. Los obreros se enteran de la huelga al llegar a los centros de trabajo... >> <<... En A Coruña, sede de la 8ª Región Militar, los jefes del Ejército están envueltos en un conflicto de gran envergadura, y mientras unos mandos se muestran fieles a la República, otros quieren adherirse al golpe militar. >> <<... En Vigo, en el Cuartel de la Cárcel, el comandante Felipe Sánchez y los oficiales aguardan con impaciencia junto al teléfono la confirmación de la orden de proclamar el Bando de Guerra... >> <<... Entre tanto, grupos de trabajadores se van acercando a la Puerta del Sol,

126

próxima al Ayuntamiento, a la espera de acontecimientos. A las once de la mañana, con la ciudad en paro por la huelga general, la plaza acaba abarrotada por un gentío que fue llegando progresivamente desde todos los puntos de Vigo y comarca... >> <<... A las once y media, el coronel Enrique Cánovas de la Cruz, que se identifica como Jefe Accidental de la 8ª Región Militar, da la orden de que las tropas salgan de inmediato a las calles de Vigo a proclamar el Bando de Guerra... >> <<... El comandante Sánchez encarga al capitán Carreró, la misión de ejecutar la orden recibida. Con varios cornetas y tambores, y cuarenta soldados armados de mosquetón, bayoneta dispuesta, peine de balas en la recámara, y abundante munición, se dispone a proclamar el Bando de Guerra en la ciudad... >> <<Desde el Cuartel de la Cárcel sale la tropa desfilando marcialmente al son de cornetas y tambores, y se dirige por la calle Urzáiz hasta el cruce con las calles República Argentina y Magallanes... Allí se hace la primera parada, y se procede a la lectura del Bando de Guerra. La gente empieza a arremolinarse alrededor, y al final de la lectura colocan el Bando de Guerra en una esquina, que no tardará mucho tiempo en ser arrancado. Desde allí, la tropa se encamina a la confluencia de la calles Colón y Uruguay, donde se lee nuevamente el Bando de Guerra en medio de una gran confusión y gritos del gentío. Repiten su colocación en una esquina estratégica, e igual que el anterior, es arran-

127

cado y pisoteado al poco rato de retirarse los soldados. La comitiva que acompaña desde el primer momento a los militares se va haciendo cada vez más numerosa... Bajan hasta la calle Policarpo Sanz, y desfilando solemnemente al compás de tambores y cornetas, enfilan hacia la Puerta del Sol, corazón de la ciudad. La masa que los sigue aumenta por momentos, y el nerviosismo que se respira en el ambiente crece a cada paso. La gente habla con los soldados, preguntándoles qué sucede, y a éstos hasta les tiembla el fusil en las manos del miedo que les provoca el abucheo y el griterío del público que les acompaña. Tan sólo el capitán Carreró permanece ajeno a lo que sucede a su alrededor, y encabezando la tropa, sable al hombro, cabeza erguida, mirando al frente, marcando el paso, y sin girar una sola vez la cabeza hacia atrás, ignora todo y a todos los que le siguen. Al llegar a la Puerta del Sol -segue a narrar Abad Gallego no seu libro-, la comitiva militar se encuentra con una gran muchedumbre que abarrota la plaza... ... A la voz de “¡Alto!” del capitán Carreró la tropa se detiene, y se coloca en línea de “a dos”, ocupando el frente del Hotel Moderno y la confluencia con la calle Carral. Sin pérdida de tiempo, el capitán y su segúndo, el teniente Pavón, se disponen con decisión y urgencia a leer el Bando de Guerra, lo cual resultaría imposible por la enorme algarabía reinante. No está del todo claro cómo se de- sarrollaron los acontecimientos, pero cuentan que un líder obrero –unos dicen que Lence,

128

otros que Verísimo–, conocido incluso en sus actividades sindicalistas por el capitán Carreró, trató de arrebatarle de las manos el Bando de Guerra, y en el forcejeo entre ambos y en medio del griterío ensordecedor de la gente, sonó un disparo que alcanza al obrero. No se sabe si hubo orden de fuego, o si el disparo mueve a todos a disparar, pero la realidad fue que la Puerta del Sol pronto se convertiría en una lamentable carnicería humana. Hay varias descargas de fusilería, dos o tres, y algún disparo esporádico desde la muchedumbre, pero el fuego de cuarenta fusiles hecho a quemarropa delante de aquella masa humana provoca una auténtica matanza. Aparte de los muertos y heridos de bala que quedan esparcidos por el suelo, el gentío huye despavorido por donde puede, atropellándose unos y otros, y dejando en la huida a un gran múmero de caídos y pisoteados. Algunos se refugian en los comercios y portales próximos, rompiendo incluso escaparates y tirando abajo puertas. >>

“El Sport” é un exemplo do alí acontecido: rachan o vidro da porta principal, e guarécense no interior. Abondosas manchas de sange espallábanse polo chan, sinales da traxedia coas que Camilo atópase no día seguinte. Asimesmo estránase de que non roubaran nada a pesares de ter a porta rachada toda a xornada. <<El escarceo apenas se había prolongado por unos pocos minutos cuando el capitán Carreró da la orden de “¡Alto el fuego!”. La plaza queda completamente desierta en un instante, y tan sólo en el suelo permanecen diseminadas varias decenas de muertos

129

y cantidad de heridos, que se arrastran y gritan en medio de charcos de sangre pidiendo socorro, asistencia que no reciben por parte de nadie. Sin más pérdida de tiempo, y cumpliendo sin escrúpulos la misión encomendada, se coloca el Bando de Guerra en una de las fachadas de la plaza, y el capitán Carreró, ignorando a todas las víctimas que han quedado sobre el pavimento, da la orden de formar y marchar de regreso al cuartel. Esta vez, el grupo militar va completamente en solitario en su recorrido hacia el Cuartel de la Cárcel. Al llegar, donde aguarda preocupado el comandante Felipe Sánchez, el capitán Carreró facilitaba un parte tan escueto como elocuente: “... hemos hecho mucha sangre, Señor”. >>

130

<<La proclamación en 1931 de la Segunda República en España -lese en “Héroes o Forajidos”- había sido acogida por el pueblo con gran alborozo, y se produjeron entusiastas manifestaciones de júbilo por todo el país, confiado en que la llegada del nuevo régimen supondría el nacimiento de una época más justa, próspera y democrática. El Gobierno de la República estaba avalado por un elenco de políticos de una extraordinaria talla personal: científicos, economistas, catedráticos y destacados juristas y doctores. Muy pronto se ganarían la confianza del pueblo con sus proyectos y reformas, y la clase obrera, sobre todo, acabaría depositando en el Gobierno todas sus renovadas ilusiones y esperanzas. La política reformista de la República se hace notar desde que toma el mando, posicionándose decididamente contra la corrupción, la falta de diálogo social y la escasa representatividad que el régimen monárquico había mostrado hasta su caída. Con la aprobación de nuevas leyes, cambios en la enseñanza, una revisión en profundidad de las normas laborales, la abolición de métodos caciquiles de administrar justicia, traslados de puestos importantes en la administración, ceses fulminantes de dirigentes corruptos... Todas estas medidas que se van tomando provocan de inmediato una fuerte reacción de los sectores más conservadores del país, expectantes en los primeros tiempos, y que ven más tarde cómo se esfuman los privilegios y poderes de los que disfrutaban desde hacía años. La reforma agraria les granjeará la oposición de los grandes terratenientes; los cambios en

131

el Ejército que ordena el ministro Azaña, reduciendo los 21.000 oficiales existentes a 8.000, y las 16 divisiones a 8, los enemistará con la práctica totalidad de los mandos; el comienzo de las autonomías políticas para los territorios históricos los enfrentará de lleno con los patriotas extremistas, que ven en su planteamiento el inicio de una “España rota”; y al declarase un gobierno laico, y aplicar las políticas laicistas en contra de la acostumbrada jerarquía y poder de la Iglesia, chocará de frente con ella y con los miles de fieles del país. Llegan, pues, años de fuerte confusión, con los poderes de la nación divididos, y con alternativas de mando de unos y otros en las distintas elecciones que se celebran, y que dan lugar a una inseguridad generalizada. Se produce una intentona fallida de Golpe de Estado, liderada por el general Sanjurjo, y algunos otros amagos de menor trascendencia. En todo este tiempo, el poder e influencia de la Iglesia -acostumbrada históricamente a un protagonismo destacado durante las monarquías-, se revela contra la Segunda República desde el momento en que ésta se declara laica. Con la retirada de la religión católica de la enseñanza y de los crucifijos de todos los centros oficiales, la supresión de las fiestas religiosas, el obligado alejamiento del clero de los centros de poder, la suspensión de ayudas económicas a las instituciones católicas... la batalla se inicia y la reacción de la Iglesia española no se hace esperar ni un minuto. Utilizando la fuerza de los púlpitos, se arenga a los miles de fieles contra las directrices del nuevo Gobierno de la nación, exigiendo a viva voz la vuelta a comportamientos

132

y derechos anteriores, y vaticinándoles “la condena de sus almas” a causa de sus herejías. Cuando se produce el golpe militar de Franco, el 18 de julio de 1936, la Iglesia, como consecuencia de su mala relación con la República, se adhiere a los golpistas, hace frente con el bando franquista –que aprovecha la situación erigiéndose salvaguardia de los intereses católicos–, y se lleva detrás a la mayoría de sus fieles en el país. En Vigo, después de la hecatombe producida en el primer día de la Guerra Civil, los militares se hacen rápidamente con la plaza, tras sofocar pequeñas resistencias de grupos de obreros en los barrios del Calvario, de Teis y de Cabral. La ciudad quedaba sometida al “bando nacionalista” para los próximos tres años de contienda. Durante la guerra, Vigo –como casi toda Galicia– permanece en la retaguardia franquista, y por fortuna para la ciudad, no sufre batallas, ni asedios, ni bombardeos, ni hambre –como sucedía en muchas localidades de España–, ni penurias significativas. Su apertura al exterior por el mar y la proximidad de Portugal evitaron la escasez que otras regiones hubieron de padecer. La misión de Vigo en la Guerra Civil no fue otra que proveer al Frente Nacional de alimentos, sobre todo pescado y conservas, requisados generalmente por el poder local, y donados a veces por seguidores de los “nacionales”... >>

Pero a aportación máis importante da cidade non foi outra ca incorporación ó bando nacional de milleiros de vigueses, reclutados para o exército de

133

xeito forzoso -con algúns voluntarios- pra ir loitar o frente, quixesen ou non, a favor de Franco. Non contando sequera os moitos vigueses que morreron no frente, a Guerra Civil deixou só na cidade máis de seiscentos mortos. A tráxica matanza tiñase iniciado cos vinte mortos do 20 de xulio na Porta do Sol; seguíu con tantos e tantos cidadans asasinados nos axustes de contas políticas e personais, naqueles aterradores “paseos” da media noite -sendo tirados de seguido os cadáveres polos montes, as praias, as cunetas…-; e completouse aquela afronta cos tódolos que desapareceron sen máis e que xa nunca voltouse saber deles. Dos moitos sucesos tráxicos que daquela aconteceron, os historiadores sinalan con unha especial dor a catástrofe do bou “Eva”, acaecido no 23 de abril de 1937 nos peiraos do Berbés. Nove republicanos, oito homes e unha muller -din que preñada-, agachados ó longo de meses en Vigo e outros lugares da provincia, acordan a fuga polo mar pra fuxir do acurralamento dos nacionais. Entreles, dous curmáns carnais de Castelao: José L. Castelao y Manuel R. Castelao, noviños mestres de Rianxo, componentes dun senlleiro grupo pedagóxico na vila natal, enchidos do espíritu da Institución Libre de Enseñanza. Fundidos no desespero, métense de mañanciña no pesqueiro “Eva”, e alí mesmo, no máis fondo das adegas, ían atoparse cunha espantosa morte que ocorriu tras un traicioneiro chivatazo. Os franquistas inundaron as adegas de auga fervendo pra obrigar a sua saída, mais sen conseguilo: os republicanos escolleron perder a vida denantes que caer nas mans dos seus verdugos. Con oito disparos á nuca e un na

134

boca -do que manexou a arma-, inmoláronse. Nos xornais franquistas silenciouse a nova, e no certificado oficial de defunción escribíase: “Manuel Rodríguez Castelao, José L. Rodríguez Castelao… aparecieron muertos en la caja de cadenas del vapor de pesca “Eva” el día veintitrés del pasado abril a la madrugada a consecuencia de heridas de bala.” (25-5-1937). Unhs cantos anos despois, no 1952, un disparo acabou coa vida do delator. O que quedou da proa do bou “Eva” consérvase no xardín da casa dun ben coñecido intelectual vigués, en lembranza dos falecidos. As atrocidades feitas polos “vencedores” da Guerra Civil Española deixaron en Vigo un bagaxe estremecedor, no que hai de ter en conta os centos de persoas fuxidas a Portugal, a Francia e a América, pra evitaren un máis que certo “paseo” ou un encerro na cadea.

135

Os avós Daría e Camilo, fieis católicos de misa cotián, non viron con bos ollos a República dende o primeiro momento. A actidude que tiñan fronte a Igrexa, e outras decisións de pensamento liberal, foron pra eles máis convincentes que calqueira outra acción do goberno que poidera non ser de seu agrado. Antes católicos que españois, fixeron caso máis ás arengas que tódolos días escoitaban dos curas, que non a outros pensamentos que se lles plantexaran. A partires de tal principio, o acordo co franquismo viría logo. Non se trataba das ideas políticas de Franco, que en moitas cousas de ninguhna maneira poderían ser participes. O que os posicionaba sería sempre a férrea crenza relixiosa e o cego acatamento á súa Igrexa. Daría e Camilo habían ser franquistas toda a vida, e có respecto que se tiña aos maiores no seu fogar do Progreso, e os consellos cotiáns que estes lles daban, facíase irremediable que tódolos que viviran arredor deles, fillos, o xenro -meu pai-, as noras, as amizades e os veciños, ata os empregados de “El Sport”, tiñan que remataren no bando de Francisco Franco… e algún dos netos nados nos anos corenta e cincuenta, xa finalizada a Guerra facía tempo, xamáis escoitamos falar mal do dictador, e tamén tíñamos que ser franquistas por herdanza de sange e berce. Mais eu, o que estou a escribir isto e que son o cuarto dos seus dezaseis netos, non fun quen de chegar a que alguén me dese alguhna explicación sobor do que foi a Guerra Civil, nin dos asasinatos e apresamentos, nin dos milleiros de exiliados, nin dos

136

que desapareceron, nin da dictadura que chegou despois… e iso que fun soldado de Franco por obriga no ano sesenta -no Servizo Militar-. E aínda tocaríame rendirlle honores militares coma Xefe do Estado unha das veces que visitou Vigo. Convivín coa dictadura dende que eu nacín ata que o dictador morreu, sen fixarme en que tiña que haber outra maneira ben distinta de gobernar e facer xusticia. Nin meus avós, nin meus país, nin meus tíos, nin os mestres no colexio, nin os curas na igrexa, nin meus amigos, nin a prensa, nin a radio… nin mesmo os militares cos que convivín no cuartel… endexamáis achei esclarecemento de cousa algunha daquela tristeira realidade sempre acalada. E agora, co paso do tempo e acadada a madureza, volto os ollos a anos pasados e atópome con que fun un franquista a mitade da miña vida, sen sabelo, sen ter escollido, sen poñer o sentido nos aconteceres ó meu redor… Nacín franquista coma o que nace baixiño, ou peliroxo, ou gordinflón… No primeiro pensamento coido que ese tempo quedou en débeda comigo por non terme enteirado… pero meus achegados respóstanme que, aínda que o descoñecemento e a incultura son os mellores aliados das inxustizas e as tiranías, naqueles tempos era mellor estar calado que ter a lonxana posibilidade de sofrer outra guerra… E mesmo que eu ben poidera terme informado pola miña conta. Pero, ¿de qué tiña que informarme? Se nin sequera tiña sentido do meu descoñecemento… E facer preguntas, ¿a quén? Se ninguén daba siñales de coñecer cousa alguhna… E máis que nada nese momento da vida no que as ensi-

137

nanzas teñen que chegar sen pedilas, nunha idade na que o primeiro son os xogos, as mozas, a esmorga, a lixeireza dos poucos anos… e despois se cadra a necesaria aprendizaxe. Cando falo desto, meus irmáns dinme que eles enteráronse dun pouco o chegaren a universidade, e que por entón tampouco se falaba moito do tema. Eu a universidade non fora.

138

Tódolos netos “vigueses” da Nai Felisa fixeron a Guerra alistados por forza no bando nacional. Ningún deles quedou fora: uns ben de preto, e outros alonxados do perigo aínda que sofrindo no solpor da retagarda. Rodolfo, o maior, atopouse cun destino calmo na Coruña, seica polo apadriñamento dun bispo da familia. Gonzalo, o home de Daríta, polo aquel de xornalista que era, pasou a Guerra nun despacho da Falange Española en Vigo. Así tíñanno da man pra facer os informes, escribir os partes, mandar as crónicas… e dicir, contando as cousas segundo eles quixeran. Os dous netos seguintes sí que loitaron ben adiante, na primeira liña, aínda que por sorte ningún deles foi dos que tiveron que intervir en pelexas moi cruas. Voltaron sen danos tendo pasado tres longos anos de confrontacións. A Manolo destinárono a Asturias, e viviu a batalla de Oviedo, pero alonxado dos puntos máis sanguentos que alí ocorreron. Camilo, o terceiro fillo, foi a Guadalajara, unha rexión abondo azoutada pola guerra, sempre con movementos de exércitos dun e doutro bando e un emprazamento estratéxico pra térense vencellado as forzas nacionais no norte e as do sur. Tampouco chegou a ter riscos nin moitos perigos. Contábanos, xa de volta, aqueles encontros de fútbol que xogaban contra aos roxos, na terra de ninguén. Roxos tan españois coma eles, e asimesmo víndose obrigados a un enfrontamento de irmáns, que ningún deles acadaba entendelo.

139

Tamén referíanos con moita retranca a covarde fuxida dos “reforzos italianos” que tiña mandado Benito Mussolini na axuda de Franco, nunha das moitas liortas que na bisbarra foron abondosas. E así foi que Manolo e Camilo chegaron salvos de volta a casa cando a Guerra rematou, sen ter sofrido no miolo das refregas, nin ser testemuña directa das moitas barbaridades, nin seren mallados con miserias de máis. Pola contra, Emilio, o máis novo, foi peor tratado do que os irmáns, e mesmo que, cousa rara, enrolouse no exército cáseque por propia vontade. Aínda non tiña dezaoito anos e xa amosaba o seu afervoamento e tolería polo xeneral Franco. Atopándose a piques de facelo voluntario ocurriu que o chamaron, xurdindo o desacougo en toda a familia. De primeiras quedou no “Centro de Reclutamiento” da rúa López de Neira, xustiño no baixo do seu fogar do Progreso, nuhn vello caserón, antiguo convento das monxas, que arranxaron coma emprazamento de emerxencia. Era tan curto o afastamento dos inmobles, que polas fiestras de cada un deles podíase manter unha conversa. Dita coxuntura foi motivo de mofa dos parentes e compañeiros, xa que non deixaba de ser ben paradóxico que o aquel patriótico e de loita do Emilio, rematara nun posto tan preto e tan desafogado. Axiña mudou a situación co desacougo de tódolos que denantes rían del. Non só cumpríronse os desexos que tiña de estaren no frente, senón que foi dar na batalla máis sanguenta e asañada na Guerra Civil: a batalla do Ebro, que teríase alongado por

140

catro meses, dende a mitade de xullo ata a mitade de novembro do ano 1938 e no que ocorreu a traxedia de morreren preto de corenta mil homes. Emilio faría contas do seu patriotismo na cadea, apreixado polos roxos baixo as ordes do xeneral Lister. Pechado no Castelo de Cardona, foi quen de aturar un senfín de penalidades, chegando a nutrirse con herbas e seica que con algún que outro rato atopado no medio das lentellas e compartido cos demáis reclusos coma un manxar.

Castelo de Cardona (Barcelona).

Daría, a nai de Emilio, lembrouse entón do que podería facer o seu irmán Rodolfo, e así foi que dende Bos Aires moveu as cordas cos galeguistas no exilio co fin de acada-la liverdade do seu sobriño. Coas xustificacións incertas coma que o alistaran contra a súa vontade, cousa que por suposto acontecía a cotío, conseguíu algúns meses máis adiante que o mozo saíse xa ceibe. Aínda que cunha condición:

141

houbo de aliñarse cos “roxos” e voltar á mesma batalla, pero agora co seu “novo” traxe pra loitar a prol dos inimigos do seu venerado Franco. Son as trasnadas do destino. No tempo que pasou na cadea, moitas noites, rachando a silandeira quietude, Emilio e alguén máis berraban ¡Viva Franco! ¡Viva Franco!... téndose moi ben gañadas fortes represalias, pra el mesmo e pra os demáis compañeiros. O finxido abeiro ó bando roxo durou ben pouco, e cando atopou a máis pequena oportunidade, cruzou de novo pra os “nacionais”, que así facíanse chamar os que loitaban canda Franco. Atopóuse ademáis, coa súa mesma compañía, pois ás veces ocorría que os que mudaran de bando, coma era o seu caso, eran apreixados por delatores e axusticiados de contado. Pasados alghúns anos deste acontecer, Emilio o contabao ao tío Rodolfo… e este, coa aquela faciana chea de agarimo, repostáballe: “Meu sobriño, a pesares do que fiseches logo de liberarte da cárcere, eu por ti voveriallo a facer, non unha, sino un milleiro de veces”. Xa por fin, no abril do 1939, a Guerra Civil remataba có triunfo dos nacionais e o nomeamento de Francisco Franco coma Xefe do Estado. A Igrexa Católica española voltaba a ter a sua hexemonía e predicamento coma había ser todo o tempo da dictadura, mais de trinta anos a carón do dictador no chamado “nacionalcatolicismo” e tamén coma pronunciábase o réxime. O bando nacional atopou na Igrexa

142

Católica a grande aliada e de ahí o respecto e achegamento que se tiñan. Despois dos tres anos de aquela guerra de irmáns e con cáseque un millón de mortos, foron transcorrendo no país tempos tamén moi dificultosos. Tempos de paz contida pola forza, de falas acaladas polas ameazas, de feras vinganzas, de minguadas liberdades… de centos de galegos na diáspora e tantos outros agachados ónde ninguén sabía, de apresamentos, de salvaxe acoso a tódolos que discordaban coas ensinanzas do réxime… tempos de recompoñer moitas cousas, de mágoa e miseria, de impoñer a nova orde que a moitos non conviña, de facer xustiza subxetiva… tívose que amolar co baleiro que Europa fixo a dictadura de Franco… aquel teimoso afastamento da lingua galega… e o que xa non tiña volta: aquel abraiante bagaxe de mais de 600 vigueses asasinados e fuxidos ó longo do réxime franquista. A familia Lama Prada foino levando con silandeira cautela -tampouco tíñase permitido outra cousa-, con indulxencia diante de accións non desexables por eles, e mesmo sempre coas moitas dúbidas respecto a sorte dos que tiveran o padecemento daquelas vinganzas. Pra os avós, o seu aquel relixioso era o primeiro, encol de calqueira outro interese, e con teren a sua igrexa a testemuña e a autoridade de antano, xa non cavilaban máis e axustábanse aos novos tempos. Pra eles mesmos, que xamáis puxeron en dúbida o réxime deses anos, non foi rigoroso de máis -tampouco lles favoreceu-. Reviviron as estreituras que xa tiñan pasado na emigración, e outra vez vol-

143

taron erguerse con sufrimentos pero con animosidade. A vida continuou, e ó mesmo tempo que o país foi recobrando os latexos, Emilio principiaba o seu aprendizaxe na universidade. Seguindo o ronsel do irmán maior, marchou a Madrid pra face-la carreira de enxeñería. Dende “El Sport”, toda a familia tamén vivíu de preto a posta en funcionamento da empresa da construcción de Rodolfo, que mesmo contou co algún finanzamento de seus pais nas primeiras andadas. Co tempo, pra antedita empresa, Rodolfo faría a fichaxe de tódolos irmáns, un tra-lo outro, que xa traballarían a seu carón ata o final. Os anos foron pasando, e cando Emilio finalizou os estudios, o fogar do Progreso quedouse “sen fillos”, mais xa principiaban a chegar netos: Gonzalito, Cristina, Luis Alberto, Fito, Carlos, María Eugenia, Enrique, Mito… E logo de que o curmán Nicandro, o crego, casou tamén a Emilio na cidade de Pontevedra, o total de netos sería a boa cantidade de dezaseis. Foi María, a filla mais pequena de Emilio, a que pecharía a conta. Pasadas xa duas décadas dende o final da Guerra, e xa sen cativos que coidar, chegaba a obrigada e tamén gañada xubilación da avoa Daría, que afastábase do seu tan querido traballo en “El Sport”. De certo, moi ó seu pesar, aínda que a perseveranza de seus fillos acadaron convencela. Seica non estaba ben visto na sociedade da época manter a unha nai dirixindo un negocio cando xa se ocupaba certo aquel na economía e no social, que xa todos tiñan

144

conquistado. “Non sabía que traballar puidera ser deshonroso”, dicía a avóa ben amolada. E orixinado pola xubilación da avóa, de contado chega a “El Sport” a sua filla Darita, miña nai. E chega pra sustituíla nas tarefas cotiás que Daría levaba exercendo por mais de medio século. Xa con fugacidade aprendidas sendo una meniña no almacén da aldea “O Ouro do Miño” e de seguido xa casada, no portaliño aquel de Mendoza a partires do 1901, e en “Casa Lama” pouco tempo mais adiante. Agora en Vigo, pasados os anos cincuenta, e mesmo acatando a orde dos fillos -quén podería decilo dunha Chamochín- poñía o final a súa longa e adoita andaina de traballo. A partires de tal intre, a axuda a “El Sport” foi de certeiros consellos e das ensinanzas que lle legaba a Darita en cada feito… e aínda moitas ceas da noite de Reis que preparou coa mesma paixón de antano. E pasado-los anos, chegaba eu a “El Sport”, no cincuenta e nove, tamén pra liberar do cargo a miña nai, aínda que por motivo ben diferente. Tratábase agora do embarazo do seu sexto fillo: a miña irmá pequena, Marta. Sería de primeiras unha estadía pasaxeira, xa que mais adiante acordaríase a miña continuidade neste traballo, ou quizáis o comezo dunha carreira universitaria. Mais logo, xa nada a miña irmá, eu mesmo resolvo quedar e darlle pulo ao traballo dos meus avós e da miña nai. E continuei naquelas labouras definitivamente, herdando as vellas artes da Nai Felisa, da avóa Daría, do avó Camilo -có que aínda chegaría a compartir algúns anos no local-, da miña nai… aquela

145

chea de coñecementos testados de xeración en xeración, e que foron o meu credo nos vindeiros corenta anos de loita no comercio. E estiven tamén, ¿cómo non ía ser?, pra seren testemuña de primeira liña de tantas e tantas cousas que alí foron sucedendo no terreo familiar, nese percorrido de cáseque un século… algunhas que mesmo contemplei cós meus ollos e moitas máis que foron contándome… e que, agora, camiñando no tempo, lembro con afecto e ledicia… e eu volvo contar. ¡Cánto teríame compracido ter asistido a tan longa historia dende que principou! A cotío, as andainas da miña familia xurden do meu celme máis fantasioso, coma se fora un filme de aventureiros, e soño no moito que nalgún intre gustaríame facer de anxo invisible, pra viviren onda eles de preto ás pegadas da Nai Felisa, dos avós, dos tíos Rodolfo e Agustín, ás vidas dos “Chamochín”… e coñecer dende un silandeiro anxelical as terras de Barra de Miño, de Eiradela, do Bos Aires de séculos pasados, Mendoza, Ciudad de México… as viaxes trasatlánticas… ¡soños! Soños meus tantas veces levados polos camiños do antano, e propiciados polo incendio daquela noite do demo, coa forza do malfadado vento empuxando dende aquela tódolos movementos dos meus devanceiros. Os avós, dende a súa voda en Bos Aires na década final do século XIX, permaneceron sempre xuntos, e tan só estiveron afastados un do outro en días aillados das súas vidas, que coido non foron en total mais dos trinta, agás na devandita “operación

146

ingreso” de Emilio… da que falaremos. “E tan felices”, engadía a avóa ben fachendosa.

Baiona, 1935. Visita o Castelo de Monte Real. De esquerda a dereita: un amigo da familia, me pai Gonzalo, as duas Darías, nai e filla, unha amiga, e o avó Camilo.

147

VI. Cousas do tempo

O día a día de rebulir de “El Sport”, que tiña nos avós os seus principais protagonistas, deixou ó seu paso moita variedade de aconteceres. Ó longo de tantos anos de actividade cara as xentes, foron descorrendo por alí moreas de personaxes, vivíronse inesquecibles peripecias, curiosidades… A praza da Porta do Sol convertíuse na testemuña dos que rematarían por seren salientables feitos na historia da cidade, que teríanse que gardar e lembralos pra a posteridade. Cando Daría e Camilo chegaron a Vigo, no 1916, a Porta do Sol era xa o corazón da vila, o lugar no que a sociedade viguesa tiña a costume de xuntárense para cáseque tódalas cousas: os paseos de vagar, face-las compras nas mellores tendas, alí atopábanse uns cos outros, a parada dos coches pra alugar, o obrigado paso do pobo mariñeiro ao novo pobo, tódalas mostras culturais, políticas, relixiosas… Máis adiante, moitas costumes fóronse perdendo, pero o longo de todo un século, aquela praza foi sen dúbida o escenario ineludible dos acontecementos máis sobresaíntes da vida da cidade. Un pouco máis arriba de “El Sport” tiña o asentamento a parada dos carruaxes de cabalos de aluguer da cidade; pasados algúns anos deixáríanlle o sitio aos primeiros autocares de viaxeiros que

148

tamén alí paraban. Eran datas nas que as donas campaban con escollidos traxes longos, sombreiros embelecidos con tules e flocos, e requintados quitasoles na man. Traxes con colete, gravata, chapeo e tamén bastón, pra o vestiario dos homes. A aparencia daqueles carruaxes, as xentes camiñando con folganza pola mitade das rúas con aquelas roupas, as frontes dos inmobles que aloxaban tan escollidos negocios coma “La Villa de París”, “La Ocasión”, “Fin de Siglo”, “El Louvre”, “La Sombrerería Inglesa”, “El Nuevo Mundo”… o gran “Hotel Moderno”… facían a mellor compoñenda pra conqueri-los inmortais retratos que Pacheco, Llanos, Siorty, Magar e demáis, testáronnos coma proba das costumes daqueles anos.

Vigo, Porta do Sol, 1912. A praza aínda sen adoquíns, e construíndose a primeira vía do tranvía. A esquerda, a “Sombrerería Inglesa” e máis “El Nuevo Mundo”; arriba, na esquina, a “Relojería Botana”; na dereita, o toldo da armería na que se instalóu anos despóis “El Sport”.

E nestes retratos, amósase cáseque sempre por algún dos laterais, o toldo, a porta e o nome da tenda da familia. Ante “El Sport” debuxáronse as de-

149

rradeiras estampas do Vigo que princiapiaba o século: agarimosas lembranzas camiño a unha cidade moito máis moderna e ben diferente. No agosto do 1914, estréase en Vigo o tranvía eléctrico, logo dun longo tempo agardando o tal acontecemento: máis de dez anos tardou en facerse realidade. De primeiras trazáronse curtos percorridos coma proba, e de feito a Porta do Sol tería de ser paso obrigado pra tódalas liñas da cidade. O tranvía número 1 saía de Pereiró ata a estación do tren; o 6, dende A Florida a Chapela; o 5, de Bouzas chegaba ata O Calvario… e máis adiante por “El Sport” mesmo pasou o tranvía de Baiona, e no verán, o de Samil. Os vigueses e mailos os veciños da bisbarra viaxaron neles por máis de cincuenta anos.

Vigo, Porta do Sol, 1914. Os veciños agardan na praza a chegada do primeiro tranvía.

E foi entón que as estradas comezaron a encherse de turismos. Cando se iniciou o tranvía, Vigo

150

nin chegaría a ter un cento de automóviles -era privilexio de adiñeirados e do hotel de luxo pra os desprazamentos dalgún que outro hóspede- e nin se vían máis que pequenos “autocares” que transcorrían apoucados con sequera unha ducia de pasaxeiros.

Vigo, anos vinte. O tranvía de Bouzas e o carro de viaxeiros conciden na curva de San Gregorio.

Vigo, anos coarenta. O 6, o tranvía que facía a liña A Florida-Chapela. Neste intre, os siareiros do Celta fan a viaxe como poden para chegaren a Florida, e baixar a Balaidos.

151

Mais os coches foron pouco a pouco tomando as rúas e os tranvías chegaron a converterse nun atranco pra acadar una boa circulación. Entón o alcalde Rafael Portanet, en inapelable dictame, acabou por retiralos: o día 31 de decembro do ano 1968 facían as derradeiras viaxes. O lendario transporte urbán xa non formaría parte da paisaxe viguesa logo de facelo por máis de medio século. E aquelas cores de Vigo, branco e roxo, e o estrondo dos rails deixaríanse de ollar e escoitar pola cidade.

Vigo, Porta do Sol, 1968. A compañía “Vitrasa” presenta as autoridades suas primeiras unidades de autobuses, diante da “Droguería Popular”, da Praza da Princesa e do “Almacenes El Pilar”. Os tranvías, ao fondo, estaban a facer seus derradeiros viaxes.

O tranvía tiña despedido ás carruaxes de cabalos, e agora o transporte a motor de gasolina levábase por diante ao tranvía. Dende aquela implantóuse o servizo público de autobuses, e a compañía Vitrasa -aínda opera no presente ano 2007- facíalle as honras ás primeiras unidades cara as forzas de

152

mando municipais. E o feito tería lugar no alto da Porta do Sol, xusto diante da “Droguería Popular”, da Praza da Princesa e de “Almacenes El Pilar”.

No 1968, a compañía Vitrasa iniciaba seus percorridos pola cidade, que aínda oxe, no 2007, segue neles.

153

No mencer do século XX, as xentes de Vigo desfacíanse en festellos no acto de benvida a Alfonso XIII, o rei de España que precedeu a Segunda República, e que chegaba a cidade canda a raiña dona Vitoria Eugenia. Eles dende o seu auto descuberto respostaban con xestos de ledicia a tales aclamacións dos vigueses. Os reis, amais doutras cerimonias, inauguraban a nova sé do Círculo Mercantil na rúa do Principe, que aínda hoxe segue alí mesmo.

Vigo, Calle del Príncipe, postal dos anos vinte. O Círculo Mercantil a esquerda, e o paso do tranvía de Baiona pola rua. Eran tempos nos que xa vivíase a Primeira República no país.

No verán do 1922, visita a cidade o presidente arxentino Marcelo Torcuato de Alvear, que chega a bordo do “Massilia” ao porto vigués de maneira inesperada. A pesares delo, tería o recibimento entusiasta dos vigueses no peirao. Logo, de camiño do

154

Concello polas rúas da cidade, cruzaría no auto a Porta do Sol, no medio das aclamacións do pobo.

Vigo, 1922. Chegada ao porto vigués do presidente arxentino, doutor Alvear, no buque italiano “Massilia”. Unha multitude entusiasta de cidadáns o agardaba no peirao, diante da Estación de Viaxeiros.

Chegado o 1931 proclámase a Segunda República, acontecer que orixinaba en Vigo un estalido de euforia no pobo, e espertaría un sentimento de esperanza nas xentes obreiras… ¡Algunhas cousas poderían mudar a mellor! Abondosas accións de apoio ao novo goberno espalláronse por tódolos recunchos da cidade e remataron o “Primeiro de Maio” coa morea de manifestantes, os máis deles traballadores, que logo de percorrer as rúas, puxéronlle fin na Porta do Sol coma a meirande das proclamas. No agosto do 1932 a poboación de Vigo amosa un aberto rexeitamento ao falido alzamento do xeneral Sanjurjo, xuntándose as moreas dende a rúa do Príncipe ata a Puerta del Sol.

155

Un mes máis adiante, no setembro, o presidente do Goberno, Manuel Azaña, e mailo ministro da gobernación, Santiago Casares, chegaban a visitala cidade e foron vitoreados con fervor na Casa do Concello por unha multitude que enchía a Praza da Constitución e arredores. Cando tiñan pasados algúns anos, e nese mesmo lugar, o 20 de xullo de 1936, o capitán Carreró proclamaba o inicio da Guerra Civil. Tres anos mais adiante, no abril do 1939, tamén alí teríase celebrado con grande xúbilo o fin da contenda… aínda que con a fonda e calada tristura de tantas familias feridas por teren no seu seno mortos, represaliados ou “fuxidos”. Para eles a Guerra endexamáis remataría. Mentras durou a longa etapa franquista, a Porta do Sol pasou a chamarse Plaza del Capitán Carreró como homenaxe ó citado militar. Proba ben clara da forte represión da dictadura, xa que non se podería comprender co pobo de Vigo acatase semellante afronta. O réximen cambioulle asemade o nome a outras rúas. Así a Rúa Areal foi Felipe Sánchez, Urzaiz pasou a ser José Antonio, Pi y Margall convertiuse en General Aranda, Elduayen en Calvo Sotelo, el Progreso en Queipo de Llano… e á Gran Vía engadíronlle “del Generalísimo”. Feitos que testemuñan a fachenda dos vencedores que non dubidan en amosar o seu poder desfacendo sentimentos e costumes de longo e fondo enraizamento na cidadanía. Nomes do estamento de Franco e da Falange Española, que nada tiñan de significado pra os vigueses, sustituíron nas rúas aos que tiñan tradición de anos.

156

E os establecementos, bares, hoteis… tódolos negocios con nomes estranxeiros, houberon de reconvertilos ó castelán. Só na Porta do Sol, “El Louvre” pasou a ser “Lubre” sin máis, “El Sport” foi “El Deporte”, “La Maison” mudou a “La Casa”, “El Zapato Inglés” convertíuse en “El Zapato Español”… Na cidade, o “Café-Bar Derby” cambiou a “Café-Bar Imperial”, o “Cine Royalty” a “Cinema Vigo”…

Vigo, Plaza del Capitán Carreró, 1940. A esquerda, “El Sport” móstrase coma “El Deporte”, e “El Louvre” coma “Lubre”.

A nova orde política puxo a lingua galega a piques de morrer. O utilizala estaba rexeitado mesmo nas pequenas aldeas, e os que o falaban caíalles o aquel de pailán ou toutizo. Os escritores e intelectuais galegos, os mais deles valedores da autonomía

157

de Galicia, víronse na obriga de acalar o seu propio idioma e expresarse en castelán. Moitos tiveron que liscar do país, outro diron co seu corpo na cadea, cando non “paseados” e abandoados, xa mortos, nas cunetas. Só aos servos de Franco permitíaselles facer publicacións en galego pra tentar convence-lo pobo de que o goberno franquista non tiña hostilidade algunha coa língua de Galicia. Escribindo deste asunto un historiador di que o réximen enmascaraba unha “caza de bruxas”, asegurando que solo tiñan perseguido a “separatistas” ou “anticlericales”. Duas condicións que sempre se lle atribuían enganosa e proveitosamente ós galeguistas, cidadáns que avogaban pola autonomía -non polo afastamento de España-, que tiñan a relixión católica -uns mais que outros-, pero dende logo contaban nos seus proxectos políticos coa presencia da Igrexa. Con todos estes feitos, ningún dos seis irmáns que somos, nin tampouco meus dezasete curmáns, nin meus amigos, nin os compañeiros da escola, nin os veciños xoves… sabíamos -mesmo non poderíamos- falar galego. Niguén o falaba arredor de nos, e as xeracións nadas na dictadura fomos condenadas, sen consultar, á perda da nosa língua nai. No principiar do século XXI, podo dicir con ledicia que xa un dos meus fillos fala o idioma galego cumpridamente, tamén a miña muller, algún irmán, curmáns e mais dun sobriño -unha con tres aniños-… e moita máis xente preto de mín… e de novo escrébese, e léese, e non pouco. Mais Franco deixou un valeiro de preto de corenta anos moi dificultosos de refacer. E tampou-

158

co semella que as novas leis educativas sexan quen de arranxalo, impoñendo as calificacións e a obriga ao entendemento da riqueza cultural que temos, e á que teríamos que amar e coidar para devolverlle a vida.

1940. Anuncio do cambio de nome do “Bar Derby”. En canto poido facelo, voltou a seu nome orixinal.

A finais da década dos corenta renderíase naquela Plaza del Capitán Carreró unha masiva e grandeira acollida a Eva Perón. Chegaba de primeira vez

159

a España convidada por Franco en xesto de agradecemento a Arxentina por terlle remitido trigo, carne e outros alimentos na posguerra, cando moitos estados facíanlle atrancos… E contábase por entón que estas axudas alimentarias nin se supo ónde foron… Din que pra o enriquecemento dalgún importante rexidor político.

Concello de Vigo, Praza da Constitución, anos corenta. Eva Perón, dirixindo unhas verbas aos cidadans vigueses.

E ahí na Porta do Sol, aínda que por suposto sin moitas vontades de facelo e coa obriga dos mandos civis e militares, rendíronlle honras máis dunha vez ao Xefe do Estado, Francisco Franco. No 1961, o Regimiento de Infantería Murcia nº 42 agasallaba nesta ocasión ao Generalísimo na rúa Felipe Sánchez, mesmo diante do Goberno Militar -na actualidade sede do Rectorado da Universidade de Vigo-. E eu, que estas cousas estou a escribir, facendo o Servizo Militar obrigatorio e sendo

160

parte do antedito rexemento, alí estaba formando aos sóns do cornetín de ordes có mosquetón en “presenten armas”. No ano sesenta e tres, unha compaña de escritores e xornalistas camiñaba por diante de “El Sport” cara á Casa do Concello pra facerlle entrega ao alcalde da cidade, Varela Grandall, dun exemplar de “Cantares Galegos” co gallo da celebración do primeiro “Día das letras galegas”. Dentre os voceiros, achábanse Alvaro Cunqueiro, José María Castroviejo, Gonzalo Rey Alar, Emilio Álvarez Blázquez, Valentín Paz Andrade, Paco Fernández del Riego… e algúns máis. Coa coacción da dictadura chisco alixeirada, comezábanse a percorrer os primeiros andares polo restablecemento do galego: os escritores e poetas voltaban empregar a súa fala e nos xornais as veces voltaban tamén os escritos na língua nai. Algúns anos antes, na mesma Porta do Sol, e cunha euforia espallada por toda a bisbarra, Vigo facía o recibimento chea de ledicia ó Real Club Celta, que chegaba có triunfo dunha grande xesta no fútbol. Xogadores e adestradores que recibían tan concorrido homenaxe, adicaban tal conquista ás xentes da cidade: tratábase do longo e ansiado ascenso á Primeira División conquerido no encontro da promoción fronte o Granada F.C. O inesquecible dianteiro Pahiño -un dos mellores goleadores da historia céltica- xogou a segunda mitade coa perna rota e entalada. E cada ano, no primeiro domingo do mes de agosto, a populosa procesión do Cristo da Victoria

161

-crente cortexo dos vigueses dende o 1680- iníciase na Colexiata arroupada dun fervente xentío que xa agarda na porta e mesmo as beiras das estreitas rúas darredor. Baixa pola Rúa Real chea de fieles, segue polo Berbés, a Alameda, Colón, Príncipe, e pon remate do percorrido nunha ateigada Porta do Sol. Alí faise o adeus coas derradeiras pregarias. Hoxe, primeiros anos do siglo XXI, máis de douscentos mil devotos son quen de asistir a tal festa relixiosa. Si Daría e Camilo aínda estiveran con nós, de certo poderían contar milleiros de cousas que alí diante aconteceron e que nos nin coñecemos. Amais de tódolos feitos, falaríannos do paso con aceno vaidoso dos rexidores, militares e políticos pola porta de “El Sport”. Do dilixente camiñar cotiá do cidadán da pé. Dos viaxeiros chegados recente nos buques dos turistas mesturados cos paisanos da bisbarra. Dos mariños da flota inglesa amarrada no porto entre os soldados españois. De centos de escolares británicos espallados polo medio de colexiais dos Salesianos, das Carmelitas, dos Maristas… E sobor de todo teríannos falado dunha cidade que cáseque viron nacer, empurrada polo aquel de afouteza dun pobo que endexamáis cesou no seu afán. Darían a suas visións dunha ben grande mellora: o aumento da povoación, o desenvolvemento da industria, o mando na riqueza da rexión, o empuxe do comercio, a chegada de estranxeiros… e o mar, ¡o mar de Vigo!, o celme de tódolos demais quefaceres.

162

Mais as lembranzas mesmo entrañables, as íntimas e fogareñas, xurden de feito das portas cara dentro: as infindas singularidades e aconteceres que mostrarían a propia maneira de seren dos avós e que debuxarían polo miudo o marco polo que tivéronse movido ó longo do medio século. “El Sport” foi moito máis cun lugar onde se vendían cousas. Aquelas paredes arroupaban un alento de sinxela acollida, cheo de afecto e bo achegamento. Tiña o aquel de ser denantes que tenda, unha sala pra acougar un pouco aberta a todo o mundo. A lealdade, o dados que eran a amizade, e a bondade de Daría e Camilo, facían que “El Sport” fose un recuncho que convidara á charla. Cos xa abondosos clientes, chegaban de seguido os saúdos dos familiares e os coñecidos que por alí diante pasaban: saúdo e un chisco de palique. Nos máis de cincuenta anos, “El Sport” foi o lugar de encontro de moitas xentes que tíñanse citado pra mercar os Reis dos meniños, ou se cadra a equipaxe de xogo do equipo do barrio, ou as maletas pra faceren unha viaxe, ou unha navalla, uns naipes, ou un balón para agasallo do neto… ou sin máis, encherse do quecer da boa compaña. Polo aquel seu ser de don Camilo, aquela súa rectitude e fonda honestidade, tiveron lugar a cotío en “El Sport” casos anecdóticos que non morreron có paso do tempo, e que forónse conservando na memoria familiar como mostra da identidade do avó. Nos anos que aínda traballei xunto a el na tenda, lembro dentre tantas e tantas cousas a súa continuada pelexa cós que viñan mercar navallas.

163

Naqueles tempos, non sei ben por qué, cáseque toda a xente levaba un deses coitelos no peto, e de ahí a grande demanda deles. O aceiro, daquela, oxidábase axiña e pra tentar evitalo, logo de que os clientes os manoseasen pra escoller, e xa rematada a venda, precisábase unha coidadosa limpeza denantes de situalos de novo nas vitrinas. Pode un decatarse que cando pra mercar unha sinxela navalla tiñan pasado polas mans ata ducias delas, a tal elección e a recollida facíanse longas de máis. O avó, con setenta e tantos anos, non era xa moi pacente, e entón, saía as máis das veces o seu xenio: “Se tarda vostede tanto en elixir unha navalla, o día que teña que elixir-la noiva… non casa en toda a vida”. Naquela década dos sesenta, en Vigo só tiñan pistas de tenis no Club de Campo, e cós seus asociados, cando ían mercar as bolas de xogo, o avó tambén pelexaba abondo. O caso é que as pelotas viñan en caixas de cartón, non en latas coa presión garantida como acontece na actualidade. Don Camilo sacáballes un feixe das tales bólas, o cliente as ollaba, afundía os dedos nelas pra comproba-lo seu estado e amáis facía algúns botes contra o chan, xa có aceno do avó, que perdera a calma denantes xa do inicio da venda. Pasada sin éxito a primeira proba, pedían máis. - Déixeme outra caixa, que estas andan un chisco frouxas. Seguindo o ritual xa coñecido, abrían duas… tres… catro caixas… rexeitadas unha tras da outra. - Don Camilo, ¿non terá máis no almacén?

164

O avó facía entón unha entrada a trastenda cunha das caixas xa probada agochada baixo a chaqueta, e axiña voltaba con novas bólas. - A ver se éstas van ben… De novo o mesmo test das pelotas e… - Estas sí que teñen un bo acabamento, don Camilo -berraban todos cheos. - ¡Pois ve! Vostedes os do tenis son uns teimados, porque esta caixa foi a primeira que lle amosei, e vostede non a quixo -respostáballe con enerxía o avó, máis coa faciana leda pola chanza. Así fálaballe aos clientes. Semellaría cos abraiaba, que ían sair fuxindo. Pero alí estaba dona Daría templando as gaitas, e mesmo xa todos coñecían o aquel do avó: “Cousas de don Camilo”, cavilaban. “Non teña vostede tanto xenio”, recrimináballe unha muller de Cangas, que mercaba sempre alí e coa que pelexaba a cotío polo “axuste”. Así e todo o avó tamén tiña moito humor nas ocasións que se lle ofrecían. Amosábase cando algunha mulleriña da aldea entraba errada na tenda. Unha mañá tocóulle o turno a unha señora ben maior, con roupa toda negra, co pano na cabeza, a cesta do mercado no brazo, zocos, e fala nesa xerga tan común dalgunhas bisbarras, nin galego nin castelán: “Buenos días. ¿Teñen medias neghras?”. O avó resposta con toda a cerimonia: “Un momento señora que vou mirar”. Asómase con moita seriedade á porta da trastenda e berra: “¡Miguel! ¿Quedan medias negras?”. Miguel xa cheiraba o acontecer: a paisana perdida na procura de medias nunha coitelería… e don Camilo que está a seguirlle o fío. O

165

avó volta ó mostrador e resposta á paisana con aceno noxado: “Señora, sentímolo, pero medias negras non quedan. Se as quere de cor...”. Non lle valeu a suxerencia. O que nin se sabe é o qué tería ocorrido si as quixera aínda que foran de cor… Outras veces acollía con xentileza as donas que se enganaban, e saíndo a beirarúa, indicáballes os almacéns “El Pilar” -un pouco máis arriba-, e ata a algunha lle aconsellaba: “E fale con don Federico pra que lle faga rebaixa. Dígalle que vai da miña parte”. “El Pilar” estaba cheo de carteis de “PRECIOS FIJOS” por mandato do dono, don Federico, que por riba tiña o San Benito de “agarrado”. A venda xa principiaba envelenada, e máis tarde don Federico camiñaba por diante de “El Sport” adicándolle olladas asañadas dende a porta, ás que don Camilo respostaba cun louzán saúdo e máis cun pequeno abaixamento da testa. Tódolos veráns, dentre os moitos emigrantes galegos que chegaban de vacacións, habería sempre algúns arxentinos que, con tanto falar de Galicia no seu país, resolvían coñecer estas terras. Uns viñan pola súa conta, e outros convidados polos mesmos compañeiros emigrantes que tiñan vivenda na cidade ou en vilas do entorno. E cando o falar arxentino, de súpeto, aboiaba por “El Sport”, aos avós prendíalle-lo corazón e axiña achegábanse a eles pra conversaren. Primeiro coitados, pero a pouco con longas e viventes paroladas. Saían as lembranzas, as preguntas sobre os uns e sobre os outros, a vida de aquí e da alá, o tempo de

166

viaxe de hoxe e o de anos atrás… e unha morea de consideracións sobre milleiros de asuntos. <<Pues mi abuela Ernestita aún le ganó a usted, doña Daría -contáballe aquela mañá Marcela, unha arxentina có seu engaiolante xeito de falar- y también en Buenos Aires, y con un hombre medio desconocido. Se repitió igualito la misma historia, a ustedes en el siglo pasado, y a mis abuelos en 1908. Así que esas costumbres de entonces no sólo eran de los gallegos, sino que en Argentina también se estilaban. Total, que mi bisabuela Miranda era completamente analfabeta, y entonces, le ordenaba a su hija escribir una carta de conformidad al proyectado matrimonio que habían acordado ambas familias. Para ello le dictaba lo que debía manifestar su hija Ernestita en el obligado escrito: <<Respetado Umberto: Le escribo estas líneas para confesarle la ilusión bárbara que tengo en desposarme con usted el próximo mes, según acordaron nuestros papás. He de decirle que vos ya me había agradado mucho cuando nos vimos en las recientes visitas familiares, aunque no tuviera la oportunidad de hablarle personalmente. Creo que podemos ser muy felices, haremos muy buena pareja, y nos vamos a entender lo más bien… etc., etc., etc. >>

Y Ernestita, al dictado de su madre, escribía: <<Odiado Umberto: Por mucho que se empeñen los papás, no pienso casarme con usted porque no me gusta nada y es un completo mamarracho, además de un soso y un engreído que no se ha dignado ni a hablarme, y no estoy dispuesta a aguantarle toda mi vida… etc., etc., etc. >>

167

<<Pero mi bisabuela Miranda, aunque analfabeta, no era tonta, y advirtiendo demasiada conformidad y obediencia en Ernestita con el contenido del dictado, no se fió de ella y pronto sospechó algo. De forma que se acercó a una amiga que vivía una “cuadra” más abajo, y le pidió, sin más explicaciones, que le leyera aquella carta. Descubierto el engaño y evitado el desastre, al cabo de un mes mi abuela Ernestita acabó casándose con Umberto. ¿Y sabe lo que le digo?... Se enamoró de él perdidamente. Mi abuelo Umberto era un tipo muy guapo, alto, moreno, con su “bigotazo” negro, pelo muy liso con raya a un lado, diez años mayor que ella… pero sobre todo era una persona buenísima. Ya ve lo que son las cosas, doña Daría, al cabo de unos años, Ernestita y Umberto hicieron una famosa pareja del tango argentino, ganaron varios premios de baile, y vivieron muy felices toda su vida. >> No medio das visitas a “El Sport” de familiares e amizades, non podía fallar cada mañá a de don Nicandro Chamochín, o curmán cura, que a iso das doce e media, unha vez compridas suas obrigas no cimeterio, parábase a conversar un ratiño. Vivía moi preto, na “Pensión La Palma”, diante da Colexiata, e ao pasar de camiño, antes do xantar, liaba canda o avó o seu cigarro de picadura, e falaban da política, da actualidade, das súas accións na Bolsa, de asuntos familiares, de tantas lembranzas… do que cadrara. De cando en vez, o sacerdote non iba en tres ou catro días á visita cotiá, e entón, fillos e netos sabíamos que, co tema de Franco coma detonante -o cura era “antifranquista” declarado-, o xenio dám-

168

bolos dous, de don Camilo e de don Nicandro, e tamén a colaboración da avóa en asunto tan debatido, chocara de novo. Só era barullo, non pasaba a maiores, porque ó pouco xa estaban de novo amigos, iso sí, preparados para outra liorta. O feito non deixaba de ser chamativo e xocoso. Os avós preogaban abertamente o seu franquismo, sempre seguindo as indicacións da Igrexa; namentres o crego, alleo ó voto de obediencia, era firme e activo antifranco. En situacións extremas, xa don Nicandro tiña enterrado “en sagrado” a moitos vigueses asasinados -actitude moi perigosa naquela posguerra-, e mesmo agachado a outros pra que non o foran. Cando os tales encontros tiñan visos de alongarse, ían á trastenda pra gozaren dunha meirande intimidade, e tamén pra non amola-los clientes. Lembro un bó amigo da familia que paraba moitas veces na tenda, moi bo contador de contos, reais, dicía el. Cando o traballo lles deixaba e no acocho da “trastenda”, Julio Bacelar abraiaba con novas historias que “lle viñan de acontecer”, e que relataba non sen antes facerse ben de rogar, para conquerir deste xeito unha maior expectación: << ¡Mira que é bruto o Manolo Brañas, o da tasca da miña vila! O domingo pasado fun a aldea e estaba a tomar unha taza de tintorro, co teñen moi bó, cando entran no bar catro rapaces novos. Sentan nunha mesa, acomódanse, Manolo achégase, e lle dín en castelán. “Tráiganos unos naipes, por favor”. O Manolo queda cavilando… “¿Naipes? Naipes non quedan, temos vieiras e ostras”. >>

169

Aqueles contos do singular Julio eran xa tradición na familia, e tódolos cinco de xaneiro, durante moitos, moitísimos anos, noite dos Reis e peche da campaña, á hora da mítica cea que a avóa preparaba pra a ocasión na trastenda, as narracións daquel home ben trouleiro eran agardadas de xeito cáseque devoto por tódolos parentes e mesmo empregados. “Ali a baja yun”, saudába Julio con solemnidade en moitas ocasións, con voz grave e adornada cunha sinxela reverencia. “Pero, ¿qué dís?”. “Son `bos días´ en árabe”. Sempre crimos que era unha chanza máis das súas, máis có paso do tempo decatámonos de que, alomenos neste caso, tratábase dunha cousa ben certa. Meu pai, Gonzalo Rey Alar, xornalista e daquela director da “Hoja del Lunes” de Vigo, titulaba “Puerta del Sol” a súa crónica municipal da semana, recoñecendo de xeito sutil que en “El Sport” atopaba a súa atalaia profesional, na que albiscaba-lo pálpito da urbe. Dende tan estratéxica situación seguía de preto os acontecementos que atanguían ós cidadáns. Tiña a poucos metros o Concello, ubicado daquela na Praza da Constitución; a Porta do Sol diante, co Hotel Moderno do cineasta Cesareo González un pouquiño máis abaixo, aloxamento habitual dos máis salientables visitantes da cidade; dun lado, o Banco Hispano-Americano, pra os negocios e trasiegos mercantís… E de sempre, a praza estivo preto do itinerario das manifestacións de calqueira signo: políticas, laborais, culturais, relixiosas… mesmo depotivas. E a pasiños do rebumbio do tráfico rodado, coas carruaxes de cabalos de aluguer nos comezos de século, e máis tarde cos tranvías, os autobuses, os

170

taxis, os coches… e todo o movemento de turistas e tripulantes dos grandes trasatlánticos, dende a estación da ría e o peirao pesqueiro… No entorno de “El Sport” tamén se atopaba o centro neurálxico do comercio vigués, con “El Pilar”, “La Villa de París”, “El Louvre”, “La Ocasión”, “Almacenes Simeón”, “La Sombrerería Inglesa”, a “Droguería Popular”, a “Relojería Botana”, o coñecido kiosko de Adela, a perruquería Minguela… E, por suposto, no inicio de Doctor Cadaval, encontrábase o xornal “El Pueblo Gallego”, pra dar as moitas novas que acontecían.

Vigo, anos noventa. Na segunda casa no comezo da Calle Doctor Cadaval, mírase o edificio do diario “El Pueblo Gallego”, abandoado dende seu peche nos anos setenta. Gonzalo Rey Alar, meu pai, foi Director Xefe do xornal máis de trinta anos. Abaixo estaba a administración, no primeiro andar encontrábase a redacción, e no sótano, os talleres.

171

Armando Camba, un xornalista amigo, lembraba un día que a piques de remataren os anos sesenta, o alcalde Portanet tiña convidado a tódola prensa a coñecer o Pazo de Castrelos, logo da sua restauración, e ao mesmo tempo que lles ía anunciala sua vindeira apertura como museo e xardíns pra disfrute do pobo. O xornalista, asemade, invitou o acto a miña nai Daría Lama, coñecedor do interese amosado por ela polo pazo. O alcalde foi a modiño explicando o aquel de cada unha das estancias do fermoso palacio, e ó chegaren ó aposento principal, dun luxo abraiante, sinalou que naquel rexio leito durmiran Francisco Franco e máis Eva Perón. De súpeto, escoitouse unha voz feminina: “¿Xuntos?”. A gargallada de tódolos que alí estaban fíxose mesmo estrondosa, e a faciana do alcalde tratando atopar cós ollos a miña nai, indicible. Ela confesou despois que non era quen de explicar semellante ocorrenza. E tamén meu pai publicaba na “Hoja del Lunes” no 1969, aquel urxente artigo no que facía ver a necesidade que tiña a cidade de Vigo dun Palacio de Congresos. Un lugar nobre no que se levaran a cabo as diversas actividades culturais, políticas, da industria e do comercio… O dito pazo xa fora requerido con teima polas forzas salientables da urbe. E no intre que estou a escribir estas liñas, ano 2006, teño que escoitar a rexidora de Vigo aquelo de que a laboura xornalística vaise esquecendo có tempo, fronte ao inesquecible da obra literaria. Gustaríame amosarlle, coma mostra do seu erro, o artigo de Gonzalo Rey Alar. Tampouco podo acalar a ver-

172

goña dos gobernantes vigueses, dende fai tantos anos, por non teren a capacidade de arranxar tan manifesta realidade. A día de hoxe, Vigo aínda non ten Palacio de Congresos, cando xa teñen pasado trinta e sete anos do artigo de meu pai.

Gonzalo Rey Alar, 1948.

¡Xa se me esquecía algo!... dunha habilidade máis que acadou ó avó. Como ben coñecido “boas mans” que era, alguén do Club de Campo propúxolle un bó día que lle puxera a cordaxe a unha raqueta de tenis. Resultoulle un asunto enteiramente descoñecido pra don Camilo, que daquela cáseque nin sabía qué demo era o tenis. - Pra vostede será ben doado. Eu déixolle as cordas que hai que dispoñer, e vostede, pouco a pouco... ¡Ah! Unha cousa, ten que ser moi tirante.

173

- E se estrago a raqueta -repostoulle o avó, có devezo do reto. - Non se apure, don Camilo. É a miña responsabilidade. <<Principei encordando a raqueta cun cordel corrente, pra colle-lo sentido da tarefa e simular os atrancos que podería ir atopando. E dende aquela -contaba o avó, vaidoso- fun o primeiro encordador de toda Galicia, e o único por moitos anos. Chegaban raquetas de tódolos puntos da rexión, e ó longo de moitos torneos internacionais de Club de Campo, encordei ós mellores xogadores do mundo: australianos, ingleses, franceses, italianos.... Eu xa tiña descuberto un sistema pra encordar, e Paco, o coidador das pistas do clube, ía coma tolo tentando descubrir cómo facía eu. >> O avó, seguindo a Lei Hipocrática, ensinou o traballo a Benigno, o traballador máis veterano da tenda, e despois aos aprendices, Rafael, Miguel, e ó derradeiro, José Antonio, que aínda hoxe, comezos do século XXI, segue a encordar. Agora xa non de xeito manual como daquela, senón cunhas máquinas boas por demáis, electrónicas, e unhas súpercordaxes, nunhas raquetas pouco menos que doutro planeta. ¡Se don Camilo erguera a testa!

174

Coma xa dixen, tódolos persoeiros da sociedade viguesa, de calqueira natureza ou estamento, dende intelectuais a deportistas, de xentes da política a empresarios, militares, mestres, médicos, actores, relixiosos… tiveron pasado e máis fixeron algunha parada na tenda de don Camilo Tamén aquelas moreas de visitantes que ao longo de medio século chegaban a Vigo, de camiño ou pra quedarse un tempo, achegábanse a Porta do Sol e mesmo mercaban de cando en vez en “El Sport”., alomenos camiñando de vagar por diante.

Vigo, Porta do Sol, anos vinte. A esquerda, o toldo de “Confecciones Segundo Davila”, e cruzando a Calle Carral, o “Hotel Moderno”. A xente, daquela, xuntábase a falar no medio da rúa. Xa era “peatonal”.

Escritores con moito nome na cultura galega coma José María Castroviejo, Álvaro Cunqueiro,

175

Díaz Jácome, Leal Insua… Os alcaldes Pérez Lorente, Rafael Portanet, José Ramón Fontán, García Picher… Lendarios xogadores do Real Club Celta: Hermidita, Nolete, Deva, o porteiro Alberti, Roig… Mecenas do deporte coma foron Leri, Octavio, García Germida, José Nistal, Jaime Gómez… Os xornalistas Pepe Vázquez, Varela, Bene, Sevillano… O abade da Colexiata, don Alfonso Casas, o salesiano don Felix, don Juan Bravo, director do Seminario, o Padre Areán, don Librado… Poderíanse encher páxinas e páxinas con nomes dos senlleiros personaxes da cidade que fixeron visitas a “El Sport” nalghún momento. Se preguntamos por alguén coma curiosidade, “El Sport” terá a resposta de súpeto. ¿E un xogador de basket? Díaz Miguel. ¿Un doutor? Don Segundo Troncoso. ¿Un xornalista? Os Matías Prats, pai e fillo. ¿Un actor? Arturo Fernández. ¿Un pintor? Laxeiro. ¿Un fotógrafo? Pacheco, Llanos, Siorty, Freire, Magar… ¿Un marista? O Hermano Miguel. ¿Un olímpico? Varios: Franco Cobas, Carlos Pérez, Álvarez Salgado, José Luis Méndez… Tamén pasou pola tenda o aquel municipal moi alto, Rogelio, de relixión protestante -cousa moi chamativa daquela- e que tamén era un coñecido árbitro de fútbol. ¡Pregunta! ¡Pregunta! Así ata o infindo. O doutor Troncoso, ciruxián de moita sona, era un dos que contábanos chistes na tenda, o mesmo que Álvaro Dotras, moitas veces gañador do Campionato Galego de Tenis; José Ramón Fontán chegaba e convidaba a Dari, miña nai, a uns anacos de xamón que traía nunha bandexa; José María Cas-

176

troviejo volvíanos tolos coas navallas; o doutor Botana, neurólogo, abroncábanos cando non estaba aínda encordoada a sua raqueta de tenis; un dos Massó non tiña ningún aquel de ensaiar a meterse no saco de durmir tipo momia no medio da tenda, mesmo quedando dentro coma se fora un embalsamado das pirámides exipcias; o político Camilo Nogueira, nos anos de xogador de baloncesto do Club Estudiantes, probábase alí as botas que lle mercaba o equipo; o alcalde García Picher e maila sua dona Araceli, elixían as monecas e as cociñas pra agasallos de Reis das fillas; Galeiro, o “utilero” do Celta, pelexaba con don Camilo para que lle deixara levar á conta os rolos de cinta e os tacos pra as botas de futbol, débeda da que, con seguiridade, xa non se faría o cobramento ata transcorridos alomenos dous anos cos cartos dos abonos anuais de socio; Franquito, aparellador do concello, mostraba fachendoso a boa técnica que tiña para executa-lo saque de tenis, alí mesmo diante do mostrador, moi fixo no que facía e alleo ao que ocorría ó redor; cando as Festas de Vigo, o bailarín Antonio coa sua parella de baile, Rosario, camiñaban con presa pola beirarrúa… E Blanca Chamochín, a sobriña-neta da Nai Felisa, mercaba os Reis pra os fillos… Cousas que acontecían no día a día de “El Sport”.

177

Logo de teren transcorridos tantos anos na primeira liña, xa nos derradeiros tempos dos sesenta, o lóxico mudar da cidade síntenno as vellas tendas. O protagonismo da Porta do Sol vaise esvaecendo pouco a pouco. O mesmo acontécelle aos seus arredores, e o troco, cáseque sen se dacataren delo, fai que sexa unha máis das moitas rúas de Vigo. A Casa do Concello vai para a Praza do Rei, os tranvías xa non transitan, e os novos autobuses deseñan outras liñas que non pasan pola Porta do Sol. As novas tendas vanse instalando dende a Rúa do Príncipe cara a Urzaiz e a Gran Vía. Orixínanse moitas e alonxadas barriadas. O coche xa está ben arraigado e as costumes modifícanse… Aqueles traxectos nun tempo tan cotiás vanse perdendo, e aínda que as xuntanzas dos cidadáns -relixiosas, políticas, festeiras- seguen a facerse na Porta do Sol, os camiños dos vigueses vanse facendo outros. Amais de todas estas cousas, “El Sport” estábase a quedar fora do tempo, e agoirábase o perigo de fenecer. A tenda xa non pode atinxir as demandas das instalacións abraiantes do momento. O tamaño é pequeno pra tanta oferta. O emprazamento xa non ten tanto privilexio coma antano, e agora os plantexamentos comerciais xa non son os mesmos… Por elo que “El Sport” trasládase para outra rúa. O vello local aínda segue a traballar algúns anos máis, pero remata por venderse con moita mágoa da familia. E con este feito ponse final a longa historia de tan senlleiro lugar, que dende o ano 1916 ata o ano 1975, tiña sido o eixo da vida de fogar dos descendentes da Nai Felisa. Os avós, dona Daría e

178

don Camilo na máis longa etapa, Dari despois, e eu, Luis, no final, traballamos arreo na tenda por moitos anos. Pero tódolos demais membros do clan familiar, dende a propia Nai Felisa, pasando polos irmáns e curmáns dos avós, ata mesmo os biznetos, sempre levaron no seu celme o sentir de “El Sport”. O vello traballo dos Lama, lugar sagrado pra eles, teríao de ser sempre para todos os da familia.

Vigo, Rúa do Príncipe, 1969. “El Sport” no seu novo emprazamento. O letreiro, a dereita da foto. (Arquivo familia Lama Prada).

Agora, coa ollada da idade da madureza, o camiño percorrido, a serenidade do retiro, e a nostalxia dos anos da mocidade, teimo moitas veces có

179

tempo de antano. Fago comparanza co de hoxe e xúrdenme as dúbidas: tanto adianto, ¿vai ser pra mellor? Denantes vivíase con boa marcha, sen amolar coma hoxe. A diversidade de pensamentos, de razas, de intereses que non se tiñan tan preto de nos, quizais poden chegar a trabucarnos. A telefonía móvil, o coñecemento das cousas que acontecen de seguido, a mellor calidade de vida, o desenrolo do saber, máis liberdades, o mundo moi achegado… Semella que todo e bo. Mais se cadra non somos quen de dixerir tantas contendas vividas en aberto, tanta fame, tantas doenzas, tantas inxustizas dos amos coas que nos alporizan a cotío… Son as miñas dúbidas. O certo é que pra mín o mellor daquel pasado son os viente anos que eu tiña: desto non teño ninguna dúbida, agora que tamén sei que non voltararán acontecer. Na balanza, as contas téñoas ben certas: ¿o progreso?, sempre vai ser pra mellor… “mais as veces non tanto”, teño que engadir e así deixar unha pequena greta polo aquel dalgunha excepción. E relembrando “El Sport”, as maneiras de facer do século pasado, coa amizade, co respecto, toda a confianza, “léveo a casa e ali o proba”, quizais coma de parentes, “que a sua dona lle diga”, “xa virá pagalo”… E vexo o de agora que vaise impoñendo as máis das veces, frío e impersonal, todo cheo de máquinas e tecnoloxía… Mesmo as rúas e os centros comerciais repítense por todo o mundo, dirixidos polas invisibles e potentes mans das chamadas mul-

180

tinacionais, esquecendo a personalidade dos pobos, e arruinando ás tendas tradicionais dos paisanos, que unha a unha, en cada curruncho do mundo, morren sen remedio. A xente xa cunha idade, se cadra quedamos chisco anticuadas, fora do tempo, algunhas máis que outras… Aínda que a min, a verdade, gústame que a bebida ma poña o camareiro amigo, e non a máquina expendedora… e os cartos mos dé o home ou a muller do banco, e non o caixeiro… e que a resposta do teléfono sexa cunha voz cordial e viva, non aquel son programado, indiferente… e merca-las cousas na tenda coa posibiladade de tocalas, e non pola Internet ou mesmo pola TV… O progreso sempre hai ser pra mellor… mais deixando avatares polo camiño. Dende a perspectiva da madureza, con moito camiño “xa percorrido” e coa nostalxia por bandeira, os maiores facemos a cotío reflexións a conta do pasado. Comparámolo có agora e preguntámonos tantas e tantas veces se os avances son de certo pra mellor. A miña resposta é precisa e resolta: “Sempre pra mellor… aínda que por veces, non tanto”.

181

Na Porta do Sol, o 20 de xullo do 1936, xusto diante da Calle Carral e do “Hotel Moderno”, e moi preto de “El Sport” -a esquerda da foto-, o capitán Carreró, ao mando dunha compañía do exército, deu lectura ao bando que proclamaba o estado de guerra. A reacción da xente ante o anuncio provocou unha forte protesta, que saldaríase cunha vintena de mortos e cáseque un cento de feridos.

182

183

VII. A avoa Daría

Darita, a única filla da avoa Daría, e a primeira neta da Nai Felisa, falaba de cando en vez que súa nai daba moi ben “as notas altas”, mais pola contra, deixaba moito que desexar nas “baixas”. Deste xeito, reflectía o feito de que a avoa, daquela cuns setenta anos de idade e xa viúva facía tempo, sempre estivo disposta a arrimar-lo ombro pra os aconteceres que tiñan importancia e seriedade abondo, pero non nas cousas valeiras. Se un neto ou calquera outro familiar caía na enfermidade, se tiñan traballo de máis na tenda, se facía falla axudar con cartos pra os estudos dalgún rapaz, se había que prepara-la festa de María Auxiliadora, o altar, as flores… alí estaba. Mais na etapa final da sua vida, e a medida que pasábanlle os anos, a avoa Daría mostrábase crítica por demáis e moi intrasixente cos asuntos vanais. A Darita víñanlle a memoria os comportamentos da Nai Felisa, e o mesmo que ela, a sua nai dona Daría semellaba sempre un aceno afable e encantador cos de fora, pero con ela, a filla cercana e de trato cotidián, a relación facíase cada vez máis ríxida. No necesario, a avoa atendeu calquer continxencia que estivera a seu alcance, e fíxoo durante cá-

184

seque toda a vida con desprendido amor e exemplar caridade, tanto daba que fosen da familia, como amizades ou veciños. Mais non por iso deixou de disfrutar das pequenas cousas superficiais… boas comidas, longos camiñares cos rapaces, xornadas na praia, visitas a aldea, festas de familia, agasallos no día dos Reis… Agora xa de velliña, esgotadas tales costumes, xulgaba a filla con severidade pola máis minima lixereza que se permitira… As “notas baixas” que dicía Darita. Uns anos antes da Guerra Civil, no comezo da década dos trinta, chegou a Vigo un porteiro de fútbol estranxeiro pra xogaren no Real Club Celta. De orixe rumana -alomenos centroeuropea, que a avoa non o lembraba ben- foise vivir canda súa muller e unha meniña de poucos meses ao mesmo edificio dos avós, na rúa Progreso, no segundo andar. Faltóulle tempo a Daría para brindárense, coa acostumada hospitalidade ourensán, para todo canto precisasen, ofrecéndolle-la súa axuda e, como quen di, “acolléndoos”, adiviñando dende a súa experiencia polo mundo, o dificultoso que tería sido para aquela familia a chegada a un país alleo, sen parentes, sen coñecidos, con outras costumes e, ademáis, sen entender nin unha verba do idioma. <<Eu vin aquela moza tan xovenciña, loira, espigada, moi doce, coa nena no colo… ¡e tan perdida! que non sabía nin qué facer coas maletas, nin cos bultos que traeran, o aceno tenso, angustiado… De contado vínme en ela coma nun espello… Así andiven eu polo mundo adiante, aínda que, cando menos, coñecendo a lingua que me falaban. >>

185

<<Ó cabo dun mes enfermaron os tres -seguía a contar a avoa-: primeiro ela, que coido xa viñera algo mal, despois a meniña, e finalmente mesmo él. Se cadra, o porteiro enfermou máis de desesperación que do propio virus co que o contaxiou a esposa, xa que adestraba a diario e non tiña recursos para levar aquela delicada situación. Unha mañá, moi cedo, chama á porta aquel home, grande coma el só pero chorando coma un neno, e entre bágoas, pídeme por favor que cuide da nena -a levaba no colo-, mentres el ía o adestramento a Balaídos co Celta, xa que súa muller estaba no leito enferma. >>

Estadio de Balaidos, anos trinta.

Dende aquel intre, a avoa pasou a coidar da pequena, da nai, e mesmo do futbolista cando unha semana máis tarde caía tamén postrado.

186

<<E así foi como durante dous meses tivemos piso novo, o de enriba, e tres máis da familia a quenes coidar. O porteiro recuperóuse nunha semana, a rapaciña tardou algo máis, pero a nai, aqueixada de neumonía, estivo todo o tempo na cama, con febres altas e constantes altibaixos na saúde. Quedou moi feble despois da enfermidade, e atendímola ata finais da temporada, alá polo mes de maio. A experiencia en Vigo desta familia non resultara precisamente feliz. Tan só foi positiva no eido deportivo, xa que o gardameta resultou un gran xogador pra o Celta, e moi querido polos siareiros. A finais da campaña non aceptou a oferta de renovación, e voltaron pra o seu país. Na despedida, apertas, bágoas, bicos, e a expresión de gratitude daquel deportista, a tenra dozura da muller, a nena, unha filla máis entre os meus… o agradecemento tan sincero que emanaba dos seus acenos… ¡Pobres rapaces! Nunca maís soubemos deles, pero a escena quedóume grabada na alma pra sempre. ¡Ogallá lles fora ben! Lémbrolles a cotío, arestora mesmo semella que os estivera vendo ahí, no intre do adeus. Collerámoslles moito agarimo, sobre todo ós nenos da casa… bueno, e ós maiores tamén. Vosa nai -e avoa botaba a ollada cara a Gonzalito e máis pra min-, sempre que podía, andaba de meniñeira coa Nátalie, así se chamaba a nena, coidándoa, xogando con ela, de paseo. E os rapaces, Manolo, Camilo, e principalmente Emilio, tolos polo fútbol, andaban detrás do porteiro todo o santo día, e él, tan mangallón como boa persoa, mesmo era un rapaz máis da panda do barrio. >>

187

Cando a avoa relataba as tales historias, os netos alí presentes nin rechistábamos, quedos coma estatuas, caladiños, mesmo esquecíamos reclamar aquelas apetitosas merendas que arranxaba. Era tanto o seu encanto no relato, encadeaba dun xeito tan forte, que semellaba imposible que puidera mantermos alí toda a tarde, escoitándoa. Seus fillos e noras dicíanlle con insistencia: - Avoa, imos deixalos eiquí pra sempre. Non sabemos qué lles fai pra que se porten tan ben con vostede… - Pois é ben doado: chocolate, galletas, biscoitos…e atendelos, charlar con eles. <<Lembro tamén que pasados uns anos chegou para o mesmo piso do porteiro un matrimonio recén casado que viña de Madrid. Eu non sei de onde puido ter saído aquela rapaza tan fermosa, se cadra dun pazo de princesas. Eso sí, non sabía nin fritir un ovo. Aquela casa estaba “patas pra arriba”, en medio da desorde xeralizada, e os berros co seu home, que escoitábamos dende a nosa casa, repetíanse tódolos días. Estábamos anguriados, e a pobre da moza dábame moita mágoa. Eu preguntáballe se precisaba algo, ofrecíalle a miña axuda… pero ela sempre respostábame que non. Ata que un día rompeu por chorar desconsoladamente, tendinlle os meus brazos, e deume unha aperta tan forte que aínda é hoxe o día no que sinto as súas bágoas no meu ombreiro. - Xa vos contarei outro día, que hoxe vai tarde –remataba a avoa mirando o reloxo. >>

188

A avoa Daría narraba as historias a carón da vella camiña, escenario dos grandes acontecementos e reunións da familia. Os netos paladexábamos aqueles contos con deleite. Ás veces, mesmo os semellábamos irreais, froito se cadra da súa fantasía… ou da idade. Na calor daquel braseiro, sempre a punto nos duros días do inverno, as vivencias da avoa fluían con frescura e parecían non ter final. - Avoa, ¿e qué aconteceu cos recén casados? -preguntábamoslle días máis tarde. - ¡Ah! Non terminara de contarvos. Pero, ¿e a vós qúe os importan os contos de vellos? - ¡Sí, avoa! Gustánnos as túas historias. - Está ben. Pois sigo. Despois daquel día no que chorou comigo como consolo, confesábase a cotío ante min coma se fose súa nai. Contóume todolos seus problemas, escomezando con que non sabía cociñar, cáseque nin planchar, e menos aínda facela colada… Así que comecei a exercer de nai con ela, ensinándolle todo coma se tivese dez aniños. Eu preguntábame: ¿de ónde demo saíu esta muller? - ¿E de ónde, avoa, de ónde saíra? - Iso non vos importa. Foi un segredo entre as dúas –respostaba afiuzada-. As pelexas foron remitindo, a serenidade foi chegando ó fogar, e o matrimonio terminou por ser moi feliz. E Rosa, así se chamaba, convertíuse axiña nunha boa ama de casa e nunha gran cociñeira. “Le traigo un trozo de tarta, doña Daría, que me salió muy rica”, viña tempo despois, coa fonte na man e a satisfacción na faciana. “Para que la prueben”. Ante o seu xesto agradecido, de complicidade, eu sorría. Tiveron tres fillos en Vigo, dous rapaces e unha meniña, e vivi-

189

ron moi vencellados a nós durante anos. Un bó día, ó home, funcionario do Estado, destinárono a Madrid, e malia que a relación se mantivo, a distancia terminou por separar-las familias. A cotío laiábase a avoa Daría naquelas reunións de que os fillos a tiveran retirado de “El Sport”. “Din que non está ben visto que continúe a traballar a miña idade… que si os amigos bótanlle na faciana que aínda teñan a nai na tenda… coma se traballar fora unha deshonra… Se estivese mal de saúde, pero xa vedes que ando forte dabondo…”. Logo de deixar pola forza o traballo de toda a súa vida, iniciado no vello almacén de Barra de Miño, continuado en Mendoza, e arestora en Vigo, fíxose cargo ó pouco tempo de meu irmán Enrique, que con dous aniños de idade estaba malo de arrincar. Feble, renqueante, non comía, moitas veces enfermo… e a avoa, xa sen fillos que atender, sen tenda, e afeita dende moi xove a unha actividade intensa, ofrecéuse de contado pra coidalo. “Nena, déixame uns días ó Enrique ata que se poña ben”, díxolle á filla, que daquela xa a tiña relevado en “El Sport”, e polo tanto andaba con traballo arreo. Enrique convertíuse deste xeito no neto predilecto dos avós, porque despois da súa recuperación, xa quedou a vivir canda eles, coma se dun fillo tardío se tratara. A avoa retomou así antigas labouras, e lembrou a paixón que tiña posto na educación de tódolos pequenos que nas súas mans medraron. Voltan á casa os xoguetes: o camión de madeira, a carretiña, o puzzle, os bolos, a escopeta… e o tambor, o noxento tambor de Enrique, aínda

190

hoxe lembrado pola veciñanza con verdadeiro espanto. - Os desfiles militares de teu irmán -dicíame hai pouco José María, o menor dos fillos do andar de enriba, e meu compañeiro da nenez- eran un pesadelo, atronaban en tódala casa. Co seu gorro de papel, que lle fixera don Camilo, o tambor colgado, e desfilando eternamente polo pasillo, pra un lado, pra o outro, aporreando aquel maldito aparello, e voltando tolos a todos… E iso cando non engadía ao tambor o estridente son da corneta, que imitaba coa voz. O tempo pasou lixeiro, sen que ninguén se dera moita conta, e tamén a Enrique tocóulle o turno de elixi-lo seu porvir. ¿E qué elixe? Enxeñería de Minas en Madrid, como semellaba dispoñer a tradición familiar. Repítense agora co benquerido neto as mesmas experiencias xa coñecidas dos fillos: Rodolfo primeiro, Emilio máis adiante, logo Gonzalito… << ¿E quén nolo ía dicir? -cavilaba a avoa, entre gargallada e gargallada - ¡Despois de tantos anos, outra veaz coas mesmas! Nós, que tanto tivemos padecido cos nosos fillos, atopámonos agora co neto na mesma situación… e eu veña a pregarlle a María Auxiliadora polo mesmo. Por certo, Enrique levou moi ben a carreira. ¡Cómo sentín que o avó finase antes de velo convertido nun enxeñeiro! Tiñanse verdadeira devoción. >> <<As carreiras dos nenos sempre foron un pesadume pra nós. Moito custou sacar adiante a do voso tío Emilio. Así como Rodolfo nin nos inquedou pra nada, agás de conquerir os cartos, que daquela

191

xa era moito, con Emilio, o máis pequeno dos vosos tíos, resultou todo un sufrimento ó longo de cáseque dez anos. Levaba catro anos suspendendo o Ingreso na Escola de Enxeñeiros de Camiños, por suposto uns estudos ben difíciles e que requerían de moitísima adicación. O caso é que non había xeito de que aprobara. Xa coñecedes ó voso tío, un “cabeza tola”, sempre de troulas e de andanzas, de fútbol, de chistes, achegado a todo canto plan xurdira, facendolle as beiras a mil e unha mozas… Ben se miraba que non estaba disposto a aquedar pra centrarse no seu, porque intelixencia tiña. Decidiu trocar á Enxeñería de Minas, que semellaba un pouco máis sinxela. O Ingreso ía ser un único exame no mes de xuño, e se non resolvía, tiña que agardar ata o vindeiro ano… E velaí me tedes, en pleno Madrid, ao longo de todo xuño e algúns días de xullo, cunhas calores de morrer… Aínda hoxe me lembro, vixíando e coidando ó Emilio, pra que comese, arranxándolle o tema da roupa, velando pra que estudase, que non fora de festas, que levara unha vida ben aviada… e nos ratos que me quedaban das tarefas, pregando a María Auxiliadora pra que o rapaz aprobase o dichoso ingreso… O fin, seica o da Virxe foi o que máis serviu” -apuntillaba rindo cos netos-. Total, que entre todos conseguímolo, e xa despois do ingreso e de poñerlle-los puntos os is, foi levando a carreira, con menos prisas das desexadas, pero sacóuna adiante. >> O que non chegou a coñecer xamais a avoa Daría foi que ao longo da carreira, Emilio viaxou a

192

Vigo en máis dunha ocasión pra se ver con a noiva que tiña. Os parentes e amizades ocultábanlle o feito con discrección… Agora, xa falecidos nai e fillo, unha curmán recoñoceuno. << ¡Qué atolado era, meu Deus! Xa vos contei o outro días as súas vivencias da Guerra Civil, cando quería ir voluntario malia non ter cumpridos os dezaoito anos, e nós amedrentados de que, o día menos pensado, alistábase e non voltaba a casa. E logo, o pobre, pasóuno moi mal na fronte de batalla, mesmo estivo preso polos “roxos”… ¡Pero é que era un tolo! Na cadea, no silencio da noite, berraba: ¡Viva Franco! ¡Viva Franco!... >>

Porto de Baiona, 1943. Meu tío Emilio Lama Prada, e meu irmán Gonzalo Rey Lama.

193

As veces a avoa repetía algunhas das historias da súa vida, pero nós nunca llo dicíamos, porque en realidade, disfrutábamos escoitándoa, aínda que fosen relatos xa abondo coñecidos. E é que ademáis, acostumaba engadir ás súas narracións algo novo ao contado con anterioridade; en esencia era o mesmo, pero con algunha volta que facía a historia máis atraente. As súas conversas, coa vella mesa de muda testemuña, semellaban conter un trasfondo máxico, cunha tan verdadeira expresividade que nós víamos os personaxes coma nunha pantalla dun cine. “Hoxe estou moi leda. Recibín carta de Bos Aires, e meu irmán Rodolfo anúnciame que virá a España no vindeiro verán. Hai máis de corenta anos que non nos vemos. A última vez foi cando vimos de vacacións a Galicia. Despois, xa sabedes que nós resolvimos quedar eiquí, e que nunca máis voltamos á Arxentina. ¡Qué emocionante vai ser vernos de novo! Faltan tres meses, e xa vou inqueda”. Co fío da tal nova, relembraba a súa mocidade, sempre moi vencellada a Rodolfo, o irmán maior. Contaba entón os seus anos de nena en Barra de Miño, a escola de don Roque, os baños no río, os xogos no bosque alí o lado, as vendimas, as festas da vila, as celebradas viaxes a Ourense… ¿e cómo non?, o incendio que provocou a emigración da familia, a chegada a Bos Aires, a súa peculiar voda, a tenda de Mendoza, a vida de Rodolfo, o regreso… - Avoa, ímos á praia. ¿Vés connosco? -dicíamoslle con chanza unha mañá de verán.

194

- ¿E a qué praia ídes? -respostaba cun amplo sorriso nos beizos. - A Samil, avoa, que é a mellor. - Ídesmo dicir a mín, que xa ía a Samil cando vos aínda non existíades. Fomos das primeiras familias de Vigo en irmos a Samil. Colliámolo tranvía ata Bouzas, e dende alí, cos cinco nenos e as bolsas ás costas, camiñábamos polos campos e os areais ata a praia. Iso antes da Guerra, cando aínda non existía ningún transporte ata alí. Nos domingos de verán, pasábamo-los días enteiros na praia, comíamos entre os piñeiros e non voltábamos ata a posta do sol. E non necesitábamos máis, con iso éramos moi felices. Non sei se o seredes vós tanto, coa cantidade que cousas que tedes… Cando miña nai falaba daquilo das “notas baixas” da avoa, referíase xustamente a iso. A ela rifáballe por ir á praia, ó cine, a merendar co seu home nunha cafetería, por lle regalar xoguetes ós rapaces… por todo o superfluo. Pero miña nai coidaba que eses ditos non eran máis que froito da idade, pasaba dos setenta anos, pois ben que nos seus tempos disfrutaba a avoa coa familia nos días de lecer, nas excursións a Samil, ás Illas Cíes, a Cangas, á vila… A avoa Daría amargóulle un chisco a vida a súa única filla durante os derradeiros anos, dando tan mal aquelas “notas baixas”, como emulando á Nai Felisa co seu fillo Agustín. Se cadra foi unha sinal herdada, quén sabe se para supli-la ausencia deixada polo avó Camilo, e ata que perdeu o xuízo debeu sucederlle o que din dalgúns vellos, que se voltan egoístas cós anos. A avoa, daquela, desexaba ter sempre a súa fi-

195

lla moi preto, canda ela, e nunca antes se comportara deste xeito cos que a rodeaban, máis ben o contrario, tratando sempre de compracer e de agradar a todo o mundo.

Baiona, Praia de A Barbeira, 1962. Os avos Camilo e Daría, con sua filla Darita no medio.

<< ¿E ás Illas Cíes? -seguía a falar cos netos- Fomos unha morea de veces. Unha vez perdimos a Manolo; era a hora da volta no barco, na tardiña, e o voso tío, que tiña uns doce anos e estaba afeito a facer trasnadas sen parar, non aparecía por ningures por máis que o chamábamos a berros. O avó e máis eu estábamos dispostos a quedar na illa pra buscalo, porque o barco non agardaba máis. Encargámoslles aos dous maiores o coidado dos pequenos na nosa ausencia… e cando xa estabamos a da-las últimas recomendacións, alí aparece o Manolo ó lonxe, coma un puntiño no horizonte que se achegaba a todo correr… >>

196

De cando en vez convidábanos a xantar na sua casa. Era unha boísima cociñeira, mais ela, restándose méritos cando lle loaban a súa cualidade, dicía que para cociñar o único que se precisaba era escoller moi ben as materias: boas patacas, peixe fresco, verdura, froita, carne… e coñecer no mercado, quén o vende, e dende logo, ir moi cedo, moi importante pra unha certeira elección. Cada día, ás oito da mañá, a avoa entraba na praza, e aínda hoxe, lémbrame unha amiga que a acompañou nunha ocasión o sorprendente que lle resultou o feito de que, cos máis de oitenta anos que tiña daquela, puidera conservar tanta habilidade e sabiduría para mercar. “Tiña verdadeira arte pra a compra, era unha delicia ver cómo se manexaba”, contaba a nosa amiga María Rosa. Pero a súa categoría como cociñeira víase precisamente nas comidas máis básicas e sinxelas. Os netos, en menú á carta, pedíamos tortilla de patacas. Na cea de Noiteboa, a coliflor da avoa como primeiro prato non podía fallar. <<Ó voso tio Rodolfo -comentaba a avoa non sen sarcasmo-, que na casa de Madrid mesmo ten mordomo pra poñe-la mesa, cando ven a Vigo, fágolle uns pementos con patacas que chupa os dedos, ou uns chourizos con cachelos. E iso que acostuma xantar nos mellores restaurantes do pais… e do mundo, cando vai por ahí de viaxe, e que ten cociñeira de nivel na súa casa da rúa Princesa, “pero coma na casa, mamá, en ningures”, dicíame sempre. Meu irmán Gonzalito lembra a tortilla á francesa con patacas cocidas e allada que lle facía pra

197

cenar… e eu, o chocolate con galletas que poñíanos na merenda. << ¡Ay, que desgusto levou unha vez voso avó! -contábanos un día a pouco da Semana Santa-. Tódolos anos o avó estreaba traxe pra levar o palio na procesión do Xoves Santo que saía de igrexa de María Auxiliadora. Era o máis alto e o máis garboso de tódolos portadores -xactábase a avoa-. Un ano daqueles, xa arranxado coma tantos outros chegado o día e, deuse o caso que o novo director dos Salesianos non lle enviou aviso. ¡Non faltou nin unha chisca pra se dar de baixa na parroquia, el e maila sua familia! A cousa reparouse axiña, xa que o director, advertido do seu esquecemento polos outros fregreses, achegouse con presa a lle amosar as desculpas e a afiuzar a sua presencia pra as vindeiras manfestacións. - ¡E co xenio que tiña…! -exclamamos os netos, facéndonos cargo do conflicto-. Era quen de ter ó director a pan e auga por trinta días. O avó Camilo mantiña unhas rigorosas crenzas sobre as cousas, e mesmo cando algunha non lle gostaba, non se demoraba moito en emitir xuizo curto, mais incontestabe. “Se eu fora o Xefe do Estado, a este mangante tíñao a pan e auga por un mes”. Nin que dicir ten, que si atopaba pola rúa o tal mangante, podíalle mesmo convidar a unha merenda no Hotel Moderno con toda a tranquilidade. Mais, iso sí, có dedo acusador da falcatruada que fixera por diante, que o avó sempre ía pola vida moi de fronte. A avoa Daría amou a vida con paixón durante toda a súa existencia, e do mesmo xeito que

198

nos contaba aquelas historias con fondo sentimento, viviu cada intre cun amor e unha entrega entusiastas, tanto no cotiá e no sinxelo, coma nos compromisos máis trascendentais e determinantes. En calqueira cousa que fixera empregábase a reo, sen reservas, cunha ilusión que non se pode descrebir, gozando de cada pequenez, ollando cara adiante con moita fe e unhas inmensas ansias. “Fáise o que se pode… e se non se pode facer máis, que lle ímos facer… -acostumaba dicir- Entón xa só queda pregarlle a María Auxiliadora”. A vida da avoa Daría, tamén a do avó Camilo, deixou moi fonda pegada na familia e nas amizades, legando ámbolos dous unha boa herdanza para todos como exemplo de vida. E aquelas historias da avoa contadas dende a mesiña, ¡moi longas!, co aquel feitizo, tenras, coa súa musical dozura… tamén duras ás veces, malia que éstas trataba sempre de evitalas… daban conta do seu exemplar paso polo tempo, con actos e formas a imitar pola futura descendencia. O seu arredor, os netos, tamén algúns bisnetos o final, escoitábamola sempre con ledicia e víamos na nosa mente a película dunha longa viaxe de aventuras, plena de contidos e vivencias, enchida de personaxes, repleta dos escenarios máis diversos, estoupando de amor… Coñece-la súa andaina pola vida, tamén a da súa familia, era exemplo dabondo para que os que viñemos detrás, só con atende-las súas sabias e experimentadas verbas, atopáramos con claridade un estilo a seguir, a imitar… cando menos a intentalo… Pero para os que non tiveron a oportunidade de

199

coñecer esas vidas, alguén tiña que contalas, así que as conto eu como podo, coas miñas lembranzas -e as das meus irmás e outros parentes-, para que se saiba algo dela, da Nai Felisa, dos tíos Rodolfo e Agustín, do avó Camilo, e de tantos dos nosos devanceiros… e para que “os de agora” poidan coñecer a súas orixes, de quénes herdaron as cousas boas e as no tan boas, os talentos e as carencias, xeitos de vida, personalidades… mesmo manías. - Avoa, ¿e por qué chamábades Nai Felisa á bisavoa? -preguntáballe a súa bisneta Cristina. - Eran os costumes da época naquelas vilas de Ourense. Meus avós eran o Pai Daniel e a Nai Inés. Os avós de meus pais eran o Pai Andrés e a Nai Digna. E a avóa da túa nai era a Nai Felisa -contestaba sorrinte a avoa ante o aceno asombrado da súa bisneta, que non era quen de entender semellante barullo de familia.

Daría Prada Chamochín e sua bizneta Cristina.

201

VIII. O tío Agustín

Nai Felisa repetía e voltaba repetir a seus fillos e netos que “o vento daquela noite levounos dando tombos por medio mundo”. Pero se este tráxico suceso afectou dun xeito ben decisivo a andaina pola vida de tódolos membros da familia Prada Chamochín, certo é que a forza daquel aire empurrou ao bó do tío Agustín moito máis que aos outros. Agustín Prada, o terceiro dos fillos de Felisa, foi unha persoa sinxelamente encantadora, engaiolante. De sorriso doce e nobre, educado na nenez nos xentiles costumes da sociedade aos que súa nai estaba afeita na vila, de boa natureza, dócil, ben arranxado… ese xeito de rapaz que as nais amosan como modelo a imitar. As formas sociais herdábaas da Nai Felisa, o mesmo que a decisión e a valentía para afronta-los atrancos que a vida lle ía poñendo no camiño. Pero as outras virtudes, a humildade, complacente, afable, ben ubicado… tiveron que ser cousa dos xenes do pai. Coa súa figura pequerrecha, tirando a baixiño, pelo loiro, ollos azuis e porte sereno, conquistou sempre o cariño das xentes coas que andivo, que foron moitas e de moi diferentes clases e afáns. Ata seis migracións aturou o bó do tío Agustín, e aínda na derradeira hacia a súa terra patria, xa entrado en anos, seguía conservando o aceno agrada-

202

ble, falando sempre con tono baixo e mesmo conciliador. Era desas persoas especiais que semellan acariciarte coas verbas, que tenden seus brazos pra te axudar, pra te querer, pra acompaña-la túa mágoa e a túa ledicia, pra che dar felicidade… Os irmáns, xa de nenos en Barra de Miño, chamábanlle con sorna “o embaixador”, e cando tiñan de negociar algunha cousa cos pais, co don Roque na escola, ou co crego, cos veciños… elixían a Agustín pra facelo. Anos despois, o chegar a Bos Aires, seguíu nesas funcións, de maneira que se precisaban poñer os papeis de emigrados en orde, alí ía o Agustín a facelo… no Concello, no Xulgado… onde fora; ¿algunha xestión co alcalde de barrio?... Agustín; e mesmo cando casou sua irmán Daría, todo o papelame, ata o da igrexa, fíxoo “o embaíxador”. Os irmáns dicíanlle que se falase un chisco máis alto e fixera xestos máis vehementes, cun puntiño de pedantería, e fora quen de contar un bo feixe de embustes, podería chegar a gran político, un líder dos que moven multitudes, unha lenda... Pero o caso é que o tío Agustín traballou cáseque de todo na súa vida, aínda que xamáis de político. Especializóuse nos máis variados empregos ó longo do seu percorrido por ata catro países, todos co mesmo idioma, malia que con diferentes xeitos de expresalo. Foi chegaren a Bos Aires no 1897 na súa primeira emigración, daquela con algo máis de catorce anos, e atopar o seu primeiro traballo. Empregóuse coma “neno dos recados” nunha tenda de alimen-

203

tación durante oito meses. A propietaria, dona Amparo Fragüela, mesmo botou algunha mágoa cando lle participou que a deixaba. “Pero Agustín, ¿cómo é que marchas?”, dicíanlle as clientas veciñas, ás que sempre atendía servicial… e con puntualidade. “Caramba, Amparo, ¡cánto telo que sentir… e nós tamén!”. Un astuto empresario da bisbarra votoulle o ollo a Agustín e atopou o mellor reforzo pra o seu negocio, e nin dubidou en quitarllo a dona Amparo. E así, o Agustín chegaba ó “Bar Galicia”, onde estivo máis de catro anos de camareiro. O seu xefe, Tonecho, houbo de andar con tento de cruzar de beirarrúa pra non pasar polo local da tendeira, que non tomou ben aquel “furto de empregado”, e que llela tiña xurada. Nos primeiros meses en Bos Aires, Agustín, dirixido pola ferreña man da Nai Felisa, non deixou xamáis os estudos. Foi sempre compaxinando o traballo coa súa formación nunha escola que tiña preto da casa, e con moito interese, laboura e intelixencia, e a ollada vixiante do mestre, don Matías, amigo de confíanza da familia, melloraba nos seus coñecementos de xeito ben doado, e cunha moi boa marcha. Sete traballosos anos estivo estudando, dos catorce aos vinteún, que o final lle valerían pra atopar un futuro laboral ben distinto e prometedor. Cando xa levaba un tempo no bar, un veciño, tamén galego, adicado ó transporte de mercadorías por tódala capital, interesóuse por Agustín pra que lle botara unha man en situacións puntuais de moito traballo. E así foi como, unhas veces el só, e outras na compaña de don Basilio Villalón, que ése era o

204

nome do transportista, repartiu por Bos Aires toda clase de cargas, dende bebidas e alimentos, ata materiais de construcción, pasando por mobles ou paquetería, e mesmo chegando a facer mudanzas de vivendas e oficiñas. Resumindo, que a media dúcia de carruaxes de “Transportes El Gallego”, tirados as máis das veces por mulas, estaban sempre dispostos para executar calqueira encomenda. Con esta nova ocupación, tivo Agustín a grande oportunidade de coñecer Bos Aires polo miudo, dende un extremo ata o outro. Desprazouse centos de veces pola famosa Avenida Nueve de Julio, a máis ancha do mundo, e tamén moveuse a cotío pola que bautizarían pasado o tempo como a Plaza de Mayo, coa Catedral e a Casa Rosada a ámbolos lados. E circulóu polas estradas a beira do Río de la Plata, deténdose en ocasións nalgunhas daquelas praziñas nas que se bailaba o tango ó ritmo do bandoneón. -

Veño do teatro -dicía un día ó entrar na

casa. - ¿E logo? ¿Con qué permiso? -respostaba sorprendida a Nai Felisa, xa con tono de rifa. - ¡Qué non! Non é o que vostede pensa. Veño de deixar unha infinda carga de ladrillos no teatro que están construíndo. Tratábase do grandioso Teatro Colón, inaugurado en 1908, e que sería catalogado coma a mellor sala lírica do mundo. Agustín sempre presumiu de ter participado no seu levantamento, imposible dende logo de levar a cabo sen os ladrillos, pedras, cables, sillóns, lámpadas, bidóns de pintura, sacas de

205

cemento… e milleiros de cousas máis que el foi achegando. “Transportes El Gallego” estivo a traballar para o teatro preto de cinco anos, mais o tío xa non asistiu a súa sonada apertura por mor doutra das súas migracións.

Proxecto e debuxo do Teatro Colón de Bos Aires, obra de Víctor Meano no 1892. Inauguróuse no 1908.

E como en tantos empregos que desenrolou, sempre con rendemento, Agustín convertíuse axiña nun valioso apoio pra don Basilio, que non tardou en tentalo para un troco definitivo de traballo. O caso é que seguiu compaxinando as súas labouras de camareiro con aquelas horas de mozo de transporte. Pero de contado a Nai Felisa ergueu a voz pra lle dar o alto co seu estilo autoritario, xa que os estudos comezaban a frouxear por causa do pluriemprego. Decidiu, coa nai dando a orde, deixa-lo “Bar Galicia”, a pesares das lóxicas lamentacións de Tonecho, que mesmo lle subía o xornal, e quedóuse nada máis que co traballo de transportista, que lle permitía polo horario unha adicación académica máis intensa. A Nai Felisa ben sabía o que quería pra

206

seu fillo, e malia que agora perdese uns pesos abandoando un traballo de interese, o tempo multiplicaría os réditos cunha axeitada formación intelectual. E abofé que atinou. Un par de anos máis tarde, Agustín deixaba os transportes e entraba nunha xestoría cos bos informes de don Matías, o director da academia, malia que don Basilio Villalón continuara a chamalo de cando en vez para algún que outro traballiño. Na sua andaina laboral, sempre foi estimado, e no intre de dicir adéus, tódolos xefes e compañeiros sen excepción laiaron a súa inevitable baixa, deixándolle aberta a porta pra unha posible volta. Na “Gestoría Compostela”, tamén de propietario galego, aprendeu abondo e madurou con rapidez na súa formación administrativa. No comezo facía recados e cubría algún que outro impreso. Despois, levaba documentos ós organismos, xestionaba permisos de toda índole, pagaba impostos e ocupábase dunha morea de papeleo que administraba a empresa, cunha clientela cada vez máis abondosa e maioritariamente galega. Pasado un ano, a contabilidade de pequenos negocios pasou a ser parcela súa. Vellos coñecidos como Amparo Fragüela, Tonecho ou Basilio Villalón, entregábanlle as súas intimidades financeiras con toda a confianza e a amizade que infundía o trato con Agustín.

207

Mais aló de cuestións profesionais, e a pesares da súa menuda figura -non chegaba a un setentae dun porte físico nada doutro mundo, soubo conquistar ás mozas que andaban derredor. Era a súa especialidade, a de conquistar almas. Algo senlleiro contaríalles na orella pra namoralas e engaiolalas tan doadamente, que a máis dunha houbo de deixar polo camiño, iso sí, de xeito galán e nobre, sinais que sempre levou por bandeira alá por onde foi. Alicia, a súa única noiva de certo durante a estadía en Bos Aires, amóuno con paixón, pero Agustín nono tiña moi claro. Víase aínda xove de máis pra un compromiso formal, tendo en conta tamén que a súa situación laboral, malia que prometedora, non estaba ben afiuzada polo momento. A rapaza chamaba a atención por fermosa, longa melena loira, ollos castaños, linda figura, doce e feminina, cun encanto seductor imparable. Recén cumprira os dezaoito anos, e rematados os seus estudos primarios, xa ía tempo que traballaba canda o pai na súa tenda de roupa. En canto lle falaba á Agustín con ese son agarimoso das arxentinas, o galego derretíase. Coñecéraa no reparto do transporte, entregándolle paquetería, e dende ese intre, o mero troco das miradas foi abondo pra o inicio da súa relación. Daquela xa traballaba na xestoría, pero atendendo a urxente chamada de don Basilio, adoitaba axudalo con algúns traballos como aquel. Fixeron unha “linda” parella sólida e forte, e quixéronse moito, ben é certo que con máis paixón por parte dela que del. Se cadra, con outras circunstancias, Alicia e Agustín terían casado.

208

Pero no instante en que seus pais emigraron de novo, desta volta a México, e despois de meditalo polo miudo, rematou por seren a súa relación con Alicia -e sen coñecelo seus país- a que influíu ó fin pra que marchara coa familia. Mentres que seu irmán Rodolfo, en decisión acertada, quedaba en Bos Aires, a el asaltáronlle as dúbidas. Non lle ía mal na xestoría. Aprendera moito e tiña á man unha grande oportunidade para completa-la formación. Don Enrique Valbuena tratábao ben, e o seu futuro semellaba de xeito alentador para un rapaz xove, con pouco máis de vintetrés anos. Nembargantes, con Alicia non se vía afiuzado. Nin cos seus propios sentimentos, nin cos poucos anos dámbolos dous, nin co compromiso que medraba, especialmente por parte dela… E sí, chegóulle o medo. Decidiu poñer terra de por medio… que o corazón reposase na distancia… Marchaba a México canda seus pais, que pra regresar a Bos Aires con ela de novo sempre habería tempo…

209

Na Ciudad de México iniciou a súa segunda migración, pero cunha folgura ben diferente da primeira. Agora xa non exisitían atrancos de cartos, e o “status” social era moi superior do que viviron no seu día en Bos Aires. Por medio das influenzas de Álvaro, seu pai, xa en destacada posición empresarial, Agustín axiña deu cun bo posto na administración da constructora das instalacións da empresa importadora arxentina. En “Mexconsa”, que era o nome, e como tantas outras veces, no tardou en afacerse co seu novo traballo, e mesmo cos xefes. Despois de atendelo polas recomendacións que levaba, remataron por aceptalo polo seu propio valer, e aínda máis, por buscarlle unha tarefa axeitada e de maior calidade ca do inicio. Tan só tiña pasado un ano e, de novo por mor dos seus méritos, cavilaron en destinalo a un posto de grande responsabilidade e confianza, de moita transcendecia pra os intereses da compañía. Acordaron que fora á delegación de Veracruz e se fixera cargo do control das contas dunhas grandiosas obras que ían comezar nun prazo dun par de meses. Pra o Agustín, a oportunidade era irrefutable: ante os seus ollos abríase o futuro que agardaba, coma xamáis o tivera ata entón.

210

Namentres, a súa relación con Alicia tiña vida polo continuado envío de cartas de ambolosdous. Día sí, día non, chegaban e saían puntuais, cruzándose no longo camiño, e contándose nelas sentímentos, andanzas, a marcha dos traballos, os proxectos… mantendo quente asemade o noivado. Mais logo do primeiro mes, a asiduidade do carteo mudou a semanal… máis tarde a quincenal, a mensual… ata que aconteceu o que tiña que acontecer. Os longos kilómetros fixeron o seu traballo ata apagar o que había entre eles. A realidade cotiá puxo a cada quen no seu sitio, e así como Agustín axiña atopou compaña, é de imaxinar que coa beleza e o encanto xovial de Alicia tampouco a ela habíanlle faltar namorados. Daquela, xa adornaba o seu paso polas rúas da capital unha graciosa saia do país. Semellaba incrible que aquela pouquiña cousa que era o Agustín agachase tanto poder pra cativar. Carmela era unha bela rapaza, cunha relucente e fresca mocidade, leda, con moita simpatía, boa cultura e a piques de pórse cos estudos de maxisterio. Filla do señor Carvajal, un dos enxeñeiros da súa empresa, Agustín non se xulgaba merecente das gracias da filla, e sempre andivo con medo do rexeito do pai. O que non chegou a coñocer foi a acollida afervoada, ainda que moi discreta, dos posibles sogros, logo, iso sí, de informarense con fondura sobre a súa persoa, e de coñecelo de preto ¿Qué tería este rapaz? Engaiolaba almas, homes e mulleres, xentes de traballo e de ocio, nenos, xoves, maiores… e tamén mozas que caían presas nas súas fauces.

211

Total, que todo ía ben: o emprego, a familia, o amor… e de súpeto, o suave e cativador vento dunhas faldras mexicanas, as de Lupita, mudaron de novo o camiño de todos. Súa nai non deixou tempo nin pra pensar, e en dous días liscaron cara a España con tal urxencia que nin tempo houbo pra os adeuses. Nun primeiro instante, Agustín díxolle a Carmela que voltaría en canto as cousas da familia arranxásense. O que el non sospeitaba entón é que a Nai Felisa xa dictara sentenza definitiva. Da mañá pra a noite e sen o seu consentemento, como tantas outras veces coa súa nai polo medio, convertírase no home da casa, substituíndo ó pai. Por terceira vez, tocaba emigrar e comezar de novo, malia que agora fora hacia terra propia. Á marxe dos amores perdidos e dos bruscos trocos de vida, mesmo terminou por alegrarlle a volta a Barra de Miño, e ser quen de relembrar a súa nenez polas chairas da vila, polo monte, polo río, polos campos de millo… Poñe-lo pe outra vez no seu fogar, na habitación que compartía co seu irmán Rodolfo, na pequena horta onde tanto xogaron, na adega, aínda coas lembranzas dos xoguetes, un camión de madeira, un cabalo balancín, as bonecas de Daría… E atopar a escola de don Roque, coma se o tempo non transcorrera por ela… pero, ¡qué mágoa!, xa sen rapaces e sen mestres: todos emigrados… Dos amigos de cando nenos tan só quedaba o Pepiño, fillo de don Evaristo, o xefe da estación, e que traballaba de axudante de seu pai. Os demáis marcharan coma él tentando acadar lonxe o que a

212

vila lles negaba. E na vella tasca do Fulgencio, xa moi vello, botou o Agustín unhas partidiñas de naipes e de dominó nalgunha daquelas tardes na que a choiva non ofrecía tregua. Nai Felisa, ó longo dos anos e das diversas estancias, comportouse sempre con Agustín de xeito rigoroso e moi esixente. Os mecos os gardaba pra Rodolfo, o primoxénito, e pra Daría, “a pequena” da casa; e agora, malia estaren eles ausentes, semellaba non quedaren agarimos pra o terceiro fillo. “Agus, vai a tenda… Agus, fai isto… Agus, fai o outro… Agus, non saias pola tardiña que…”. El aturaba con paciencia e de bo grado, tal era a súa bondade, e ledo de compracer a súa nai. Tan só cando un día marchou sen facerllo saber, a nai mudou o discurso. Daquela dicía con pesadume: “O meu Agus, marchou sen se despedir, co boíño que era…”. Non pasaran nin quince días dende a súa chegada a Barra de Miño e Agustín xa traballaba no Banco Pastor de Ourense, facendo as veces dun caixeiro enfermo. Tódolos días collía ben cedo o autobús de liña pra chegares ás oito ao seu posto. Naquela viaxe cotiá coñeceu a Carmiña, tamén veciña de Barra de Miño, que ía á capital para se preparar en Corte e Confección. O amor xurdiu de contado, como acostumaba acontecer con Agustín, pero desta volta a galeguiña puido máis que a arxentina, que a mexicana e que algunhas outras que quedaran polo camiño. A relación con ela foise afianzando a modiño, sen tolerías, pero con firmeza, nun namoramento fondo e ben tecido.

213

Aínda así, os máis de tres anos de noivado foron topando cos atrancos que erguía a Nai Felisa, que non vía con bós ollos a Carmiña, da familia Vilariño, semella que pola única razón de ser ela da bisbarra da estación, de máis baixa categoría na sociedade da vila. Moitos prexuízos sociais aínda gardaba a nai, que agora, sen ser personaxe tan principal, revivía tempos da antigüidade xa esquecidos. Seica sería ben coidar que Felisa tíñalle arranxada algunha outra moza casadeira, como adoitaba facerse daquela… e coma xa fixera coa Daría e co Camilo en Bos Aires. Aínda que podería ter acontecido que sendo agora Agustín o “home da casa”, e chegando ela a unha idade xa avanzada, non quixera perdelo. O caso foi que non lles deu o consentimento pra se casar, e os rapaces, amolados por non poderen convencela, tiveron que acordar unha decisión máis rigorosa, se cadra pra non chegar ademáis as pelexas que se orixinaban cando o tema de Carmiña saía a relucir. Falaron con don Eulogio, o crego da aldea, e informaron ao párroco dunha circunstancia que non lle era allea. Sinalaron o día vintecatro de maio como data escollida para a voda. Agustín escapou da casa pola fiestra, e o mesmo fixo Darita, a sobriña, que facía de madriña do casamento… e así foi como ás agachadas, as doce da noite, coa única presenza das testemuñas, casaron para certifica-lo seu amor ante Deus e os homes, coa conxura da escuridade e o acubillo do silencio. Días despois, e outra vez dende Vigo, embarcábase coa Carmiña no “Alcántara”, rumbo a Bos Aires, e sofrindo por terceira vez aquela longa

214

travesía ata as lonxanas Américas. Seu irmán Rodolfo, dende a súa privilexiada situación de director, gardáballe un bo traballo nos laboratorios. Estaba a comezar a cuarta migración, máis apracible cas anteriores e coa felicidade de ter a especial compaña de Carmiña. Con ela, e nada máis chegar, percorreu con exactitude tódolos mesmos camiños polos que tiña pasado tempo atrás nos seus anos mozos, un por un. Carmiña xa sabía deles polo miudo, e agora coñecíaos de feito: a Avenida Nueve de Julio, a futura Plaza de Mayo, as beiras do Río de la Plata… e de novo, altos por forza nas prazas onde o tango e o bandoneón falaban… no seu primeiro fogar en Bos Aires, na tenda de dona Amparo, no “Bar Galicia”, na “Gestoría Compostela”… e a visita a don Basilio Villalón, que con sentido sorriso saudáballe ó berro de “¡Agus!, o reparto as oito coma sempre”. Nunha das primeiras tardes que alí pasaron, deulle a Carmiña unha boa sorpresa. Asistiron a unha función no Teatro Colón. E antes do comezo da actuación, percorreu pasaxes e escadas, botou unha longa ollada polas butacas, polo escenario, pola cúpula... “Eu tamén participei na construcción”, explicóulle a Carmiña. Co apoio do irmán, e uns bos coñecementos e práctica, precisou tan só de dous anos de afiuzamento laboral nos “Laboratorios del Doctor Andreu” antes de seren proposto pra unha misión máis notoria. Agustín remataría en Chile como xerente da nova delegación que a compañía farmacéutica inauguraba en pouco tempo.

215

E na cidade de Santiago de Chile arrinca a quinta migración, a mellor de todas elas. Desta volta, amáis de ir coma xefe no seu traballo, seguía a ter a sua beira, mesmo coma en Bos Aires, a doce e animosa compaña de Carmiña, co amor entrambos máis firme día a día, e cun perfecto xeito de entendérense. Alí chegou ao mundo ó primeiro que ía ser único fillo, Agustinín, chileno por nacemento, pero galego de sangue. Preto de vinte fermosos anos viviron naquel amable país, no que os españois eran moi benqueridos, e onde desenrolou con éxito o quefacer que tiña ao seu cargo. Foi o lugar no que máis tempo botou, e no que xamáis podería ter sospeitado que chegaría a vivir algún día… Noutro lado do Atlántico, deixando atrás as inmensidades de Arxentina, ao outro lado dos grandiosos Andes, cara a un mar novo, o Pacífico… Para el, no fin da terra. Malia o perfecto asentamento familiar en Chile, a morriña era agora dobre na casa: á súa engadíase a de Carmiña. Agustinín medrou con saúde e herdou de seu pai a boa maneira de ser, a honestidade, sempre afable e con simpatía. Aproveitaba abondo os estudos do bacharelato, e xa acadara a preparación pra acudir á universidade.

216

A Agustín Prada, a vida sempre lle fora amosando o camiño, mesmo llelo impuxo. Xamais puido escoller con liberdade, e foi “dando tombos polo mundo”, como dicía súa nai. Primeiro, no 1897, a Bos Aires por culpa do “vento”; despois a Ciudad de México tralo traballo do pai; as faldras da Lupita puxárano de volta á vila onde nacera; retornou pra Bos Aires fuxindo das decisións da Nai Felisa; e agora a empresa mandábao a Santiago de Chile. E cando xa semellaba asentado, por fin e por vez primeira na vida, acontecía o último que lle podería pasar: os xiros do goberno chileno obrigan á empresa a pecha-la delegación no país. Sen embargo, nestas xa chegara a hora de ser el mesmo quen escollera os pasos que lle tocaba dar. Sería a sexta e derradeira emigración. Tíñao claro: fixeron as maletas pra deixar Chile, pasaron por Bos Aires pra se despediren de xeito oficial da empresa, e tamén de seu irmán e mailos seus, amais dalgunhas amizades… e voltaron á súa casa paterna, ou mellor dito, ás súas casas, que tamén a Carmiña tiña a propia en San Lorenzo, unha aldea preto a Barra de Miño. Foi o regreso a Galicia. E agora, na derradeira viaxe, había ser o avión o que lle salvaría dos vinte días de longo e noxento navegar naqueles buques. Deixaríaos en Madrid, pra logo coller o tren de camiño ao pobo. Logo de cáseque cincuenta anos nas migracións, Agustín Prada asentaba no 1946. Seu fillo Agustinín, que tivo moito que ver nelo, tiña xa rematado o bacharelato, e os seus soños estaban na mediciña, e qué mellor que a facultade de Santiago de Compostela para cumpli-los anhelos plantexados.

217

A saudade dámbolos dous pesou o seu, e o tío Agustín, xa un chisquiño maior, atopóuse canso como pra percorrer máis camiños, e sen ninguén a quen darlle agrado cunha actitude que non fora esa acadou voltar ó fin ao fogar galego, lugar pra o acougo nesta fase da súa longa andaina pola vida. Con máis de sesenta anos, e a xubilación a piques de chegar, aínda colleu as rendas da Delegación en Ourense da constructora do sobriño Rodolfo, e alí traballou namentres no remataron as obras. Despois chegaríalle a xubilación definitiva, e o retiro na paz de Barra de Miño nuns casos, ou de San Lorenzo noutros, onde Carmiña herdara a casa dos avós no tempo que ela vivira en Chile. Namentres durou a súa ausencia, Daría facía os coidados daquela fermosa vivenda, cunhas abraiantes vistas ó val e a unhas relucentes postas de sol, das que xa tíñanse deleitado cando noivos nas visitas que facían aos avós. E mesmo diante da casa, atopábase o campo das festas patronáis na honra de San Lorenzo, onde tantas veces bailaron ó son da gaita e da banda de música. A miúdo, nos seus camiñares polo mundo, lembraron con nostalxia as muiñeiras, os pasodobres, os valses… e aquelas ledas noites de festa, nas que reuníanse tódolos familiares e máis moitos amigos da bisbarra. A volta de América, achegáronse unha mañá á casa de San Lorenzo, e ao cruzaren o campo da festa, Agustín quedou emocionado e enchido de orgullo ó ollar coma un dos eucaliptos plantados denantes da súa partida a Arxentina prendera ben e amosábase en todo o seu apoxeo, unha enorme

218

árbore que xa se vía dende lonxe, baixando pola estrada en Cudeiro. - Unha obra de arte -comentaba satisfeito-, ¡que vive e medra! “HOMENAXE AO EMIGRANTE”, hei chamalo, que vive e medra… e agarda sempre a volta do que se vai. Nestes anos nos que non estuvo Carmiña, e despois do falecemento dos avós, a cuñada Daría, como xa dixen, fíxose cargo dos coidados da casa de San Lorenzo: da horta, das leiras, das viñas, do cortello… en resposta aos rogos de seu benquerido irmán Agustín. Así, viaxaba a San Lorenzo dúas veces ó ano, á matanza do porco en febreiro e a vendima en setembro, e dende logo, námbalas dúas ocasións tiña que pelexar abondo cos caseiros. As contas non sempre estaban moi claras. É por iso que ao chegar Carmiña a San Lorenzo, atopou todo en moi bo estado e orde, tralo traballo dos caseiros e a atenta ollada de Daría. Namentres, seu fillo Agustinín estaba a piques de acabar con proveito os estudios en Santiago. Axiña terían na casa un verdadeiro doutor galego, forxado en terra propia e que, canda eles, retomaba agora en Galicia un pasado interrompido polo infortunio primeiro e polos aconteceres despois, pero fortemente desexado tra-los abondosos anos tan lonxe. Por fin, na tranquilidade dun xusto sosego, botaba de cando en vez a pasear a memoria, e atopábase a sí mesmo percorrendo os camiños que o destino lle fora dictando. Un a un… dende os campos da vila, ata as cubertas dos barcos que o levaron dunhas

219

beiras a outras… os diversos traballos, os milleiros de cafés servidos no bar… a loita cotiá nas carruaxes polas rúas de Bos Aires… os amores botados a perder en lonxanas terras, Alicia, Carmela, ¿qué tería sido delas?... as notas arrastradas dos tangos arxentinos, o entoado falar mexicano, a agarimosa e tranquila acollida do pobo chileno, se cadra nos seus mellores anos alá, coa Carmiña e o fillo… E tamén a lembranza dos adeuses en Bos Aires no intre de regresar a Galicia, cando seu irmán Rodolfo, polo baixiño, díxolle na ourella o que agora tanto teima nas cartas: “¡Qué envexa te teño, Agustín! ¡Quén poidera voltar!”.

221

IX. Os Chamochín

Gonzalito, bisneto da Nai Felisa, e co que pelexaba a reo nos derradeiros meses da súa vida, foi principal testemuña deste tempo final da bisavoa. Con catro aniños recén cumpridos, asistiu de preto ás peripecias que ela pasou polo Vigo adiante. Daquela, el vivía na casa da avoa Daría, e acompañou a estadía da Nai Felisa no entrañable piso da rúa Progreso ata o seu pasamento, dous anos despois da sua chegada sen volta. En todo este tempo deu fe, dende a candidez dun cativo, de moitas das conversas de maiores arredor do mítico braseiro da avoa Daría, e as veces, non poucas, coa Nai Felisa coma protagonista da palabra. O que alí se falou quedóulle grabado na memoria de neno. Ben é certo que en nalgunhas ocasións nin era quen de entender nada do que se falaba, e que noutras, as dúbidas en torno ó escoitado tiveron que ser saciadas anos máis tarde polo tío Emilio, o máis pequeno dos fillos da avoa. Cando Nai Felisa estaba lúcida, non moitas veces nin por moito tempo seguido, sempre había alguén na casa para tirarlle da lingua, e como “Chamochin” de boa cepa, era unha boísima faladora, fantasiosa e brillante nos seus relatos. Sentadiña ben queda coa súa toquiña de lá negra, o pelo branco recollido, botando man dos recordos, e iluminada neses intres por un doce sorriso, non tardaba nin un

222

segundo en se arrincar a contar… e contaba, contaba sen parar… ata que de súpeto, iterrompía o conto mesmo cun chisco de violenza, mudaba o aceno, e erguía a voz con son autoritario: “Pequena, ¿ónde andas? Teño fame”. <<Aínda era eu unha meniña de poucos anos, como o Gonzalito máis ou menos -contaba unha mañá mentres sorría con pícara faciana-, e xa lembro ós Chamochín como os “señoritos” de Barra de Miño. Primeiro foi meu pai, Papa Manuel, e cando morreu, colleu o cargo meu irmán Augusto, e eles foron os que mandaron sempre na vila. Alí nin se movía unha frouma sen o visto bó dos Chamochín, e mesmo logo de voltaren das Américas, quince anos máis tarde, e ausentes os meus sobriños que tiñan liscado a México, a autoridade dos Chamochín seguía afouta na aldea. Mesmo pra lanzar as primeiras bombas das Festas do Carme precisábase o sinal dos Chamochín. O cura non comezaba a misa solemne en tanto en canto o Augusto non lle daba a orde, que significaba que xa chegáramos tódolos membros da familia. E por suposto, a Banda de Ribadavia, que acostumaba acudir cada ano ás festas, non iniciaba a súa actuación sen recibir antes o consentimento de don Manuel Chamochín, e cando este finou, ó de seu fillo don Augusto Chamochín. E dende logo, o crego mostráballes-los horarios das misas e rosarios pra seren aprovados pola familia denantes de facelos públicos na porta da igrexa. O mesmo cando chegaban as novenas e os cultos relixiosos das festas.

223

Tampouco saía un Bando do Alcalde mentres non fora do aquel dos Chamochín e tivéranlle dado a conformidade ao “Fago Saber…” >> <<Cando meus curmáns e máis eu íamos a Ourense a mercar -relataba outro día-, mandábamos aviso urxente ó xefe da estación, don Evaristo, polo primeiro propio que pasara por diante da casa. Advertíamoslle de que non dese a saída ó tren das catro ata que chegásemos nós pra collelo. Dende ese intre, don Evaristo xa andaba inquedo todo o santo día cavilando no retraso co que a bo seguro nos presentaríamos na estación, e maquinando o que podería inventar para rete-lo tren o tempo preciso no seu paso por Barra de Miño. >> -

Como vedes, nós éramos persoas sobranceiras na vila, e sobor de todo, xente con moito mando -e Felisa ría a toda. As historias da Nai Felisa eran moi curiosas e divertidas, e tiña o aquel de referilas con gracia e expresividade, cun embelecemento de acenos e entonacións diferentes, que semellaban extraídas dun conto antigo, dun país lonxano, e só porque ela as contaba e súa filla Daría confirmaba, podíamolas crer. Por iso non é de estrañar que todo o mundo lle insistira cando a vían pra que contase algo. E moitas veces provocábana, en especial os que a coñecían ben. - Dona Felisa, ¿ónde vai seu irmá Augusto? -preguntábanlle, malia coñecer de sobras a resposta.

224

Augusto Chamochín.

<< ¿Meu irmán Augusto? ¡Onde vai que morreu, meu Deus! ¡Ese sí que mandaba, arredemos! Tiña doce fillos, seis homes e seis mulleres, ós que traía máis dereitos cun bastón. Acostumaba camiñar a cabalo, nun fermoso animal negro por completo.“Rocinante”, chamáballe, coma o do Don Quijote de La Mancha -e ría con estrépito da ocorrencia de seu irmán-. Ía cabalgando ata Ourense, ata Ribadavia, ata O Carballiño, ata Cenlle, ata San Lorenzo… non sei qué negocios tería entremans, que andaba por tódalas vilas veciñas. Cando el voltaba destas viaxes, e escoitábase o trote de “Rocinante” na lonxanía, seus doce fillos formaban diante da casa en perfecto orde de idade pra recibi-lo pai. >>

225

<<Don Augusto, que así se lle chamaba con moito respeto na aldea, era moi señorito, e pra que os numerosos fillos non se mesturasen en demasía cós criados, construíulles aos servintes unha vivenda só pra eles, a carón da tenda que tiña preto da estación. As fillas eran moi fermosas, e aínda que máis ben baixas e redondiñas, como tódalas Chamochín, lucían con gracia no seu xeito de andar, e tiñan unha faciana doce, fresca, risoña, sempre ben preparadiñas como se cada día foran de baile… e moi remilgadas elas… Un escritor de Ourense, se cadra namorado dalgunha delas… ou de todas -contaba Felisa entre gargalladas-, adicóulle un libro titulado “As frores do Miño”, e as miñas sobriñas conserbávano como ouro en pano, vaidosas daquela ofrenda literaria, e colocábano sempre en sitio ben visible para cando as visitas ían a casa se decatasen do libro. Eran tan señoritas, tan remilgadas, que se alguén chamaba á porta e non estaban perfectamente vestidas e peiteadas, non abrían. >>

226

Emilio, o fillo de Daría, pasou longas tempadas coa Nai Felisa en Barra de Miño, onde nacera. Dende o seu nacemento, neto e avoa profesáronse un fondo cariño. Contaba a súa irmá Darita, que Nai Felisa coidara del cun especial esmero cando bebé, e que o durmílo, o deixaba no berce, e cantáballe aquílo de: “Río Miño, río Miño, baixa caladiño, non espertes ó meu meniño”. Unha canción que cos anos, Darita, miña nai, cantaríanos a tódolos seus fillos. De ahí que o tío Emilio fose tamén unha importante testemuña da andaina da Nai Felisas pola vila, en especial naquela época na que xa non tiña fillos na casa, e reclamaba a cotío a súa filla Daría que lle enviase ó cativo a pasar uns días canda ela. Ao longo de vinte anos, Emilio anduvo a viaxar dende Vigo a Barra de Miño pra acompañala, primeiro o fixo de neno, logo de mozo, e despois da guerra, de home xa curtido ao chegar de Madrid de vacacións. << ¡Moito paseei coa Nai Felisa pola aldea! -contábanos o tío Emilio a Gonzalito e máis a mín-. Con ela percorrín tódolos pobos da bisbarra: Coles, Pereiro de Aguiar, Velle, San Lorenzo, Belesar, Bamio de Fondo… Non paraba queda nin un intre, e por tódolos camiños que pasábamos, non había un só veciño ó que non saudase, sempre efusiva e agarimosa, con resposta deles respetuosa e servizal… “A mandar, dona Felisa”… Un día visitaba ós seus sobriños do Cruceiro; outro, as fillas de seu irmán Augusto, camiñando dous kilómetros monte arriba; e tamén ía xunto a súa amiga María de Lagariños, aínda dous kilómetros máis de subida… E pra ela, nada, coma

227

un paseíño. Movíase por aqueles camiños que cruzaban montes e campos cunha facilidade pasmosa… As veces, o regreso, facíase noite, e eu ata pasaba medo. “Avoa, ímonos perder”, lle dicía. “Cala neno, coma imos perdernos na nosa casa”, respostábame con xenio, o ver miña cara de congoxa. E nestas visitas, Nai Felisa acostumaba levar unhas onzas de chocolate na faltriqueira, pra que as súas sobriñas non gastasen na merenda, e iso que na familia delas tiñan unha fábrica de chocolate, alí, moi pretiño da casa. Pra estas cousas, a avoa éravos moi mirada, e non lle gustaba abusar. >> <<Moitas veces cruzábamolo río con David, o barqueiro, pra visitar aos Feijóo, que tiñan sua casa na outra beira, en Casdemiro. Eran familias moi amigas e achegadas, e en canto recibían algunha visita dun familiar, ou dunha amizade importante, dábanse a nova dun lado a outro do Miño colocando unha sábana no balcón. >> <<Algunha mañá daquelas, Nai Felisa tiña o antoxo de repente de acudir a misa a San Miguel de Melias, tamén na outra beira, e entón dende a fiestra, berráballe a David pra que lle dera o mandado ao párroco don Eleuterio, de que non comezara a celebración ata que ela chegara. O crego a agardaba no altar con toda a paciencia, o mesmo có resto dos fregueses, e ata que a dona Felisa acomodábase no primeiro banco, o monaguillo non facía sonar as campás que anunciaban o comezo da misa. >> <<A pesares dos seus arrebatos de xenio e da súa dominante autoridade, Nai Felisa era pola contra unha persoa moi xenerosa, e irradiaba sim-

228

patía cando atopábase de bo humor. Amais doutras moitas cousas, facía un chocolate có que toleaban os parentes e os veciños da aldea, aos que convidaba sen reparos nin distincións ningunha. Así como os collía as veces para que lle fixeran os mandados, tamén lles empurraba pra entrar na casa a disfrutaren dunha chocolatada en condicións, cociñada con moito amor na lareira de pedra, e mexendo sen se deter a deliciosa mestura pra que non se queimara. Logo, servíano nunha daquelas chocolateiras de madeira, por suposto, xunto con unha boa rosca, bica, galletas… sempre con algo. De maneira, que se te achegabas unha tarde pola casa da avoa, a iso das seis do serán, poderíaste atopar de merenda a media ducia de rapaces da veciñanza; e outro día, polo contrario, as forzas vivas do pobo, o señor cura, o alcalde, o xuiz comarcal…; e cando xuntábanse O Talladas, o carniceiro -ía a levarlle as encargas-, Modesto, o carpinteiro, e O Bugarín, o oficial do Concello, as gargalladas poderíanse escoitar dende o outro lado do río. A estes, amáis do cochocolate, dáballes unhas copiñas de licor-café -Nai Felisa facíalo adrede para “inspiralos”-, e entón as chanzas e as barbaridades acerca dos conveciños que saían por aquelas bocas, non daban rematado. As veces, cando a reunión alargábase, quedábanse ceando na casa convidados pola avoa. “Xa non falades vós, fala o licor-café”, lles dicía Nai Felisa, ollando pra botella cáseque valeira… Poucos veciños de Barra de Miño deixarían de proba-lo chocolate de dona Felisa, que xa tiña sona por toda a aldea. >>

229

Ao chegar Emilio de vacacións, rodeábase axiña de tódala rapazada do barrio -os sobriños entre eles-, amigo dos nenos como el era. Contáballes as novas da capital, os derradeiros chistes, levábaos a praia, xogaban o fútbol no colexio dos Salesianos, faláballes do Real Madrid… Cando foron medrando e o nome da Nai Felisa saía nunha conversa, Emilio relatáballes mil e unha andanza da nosa avoa, có engrandecemento que un “Chamochín” dalle sempre aos contos, tanto que ás veces ata podería dubidarse de que non foran máis ca unha imaxinación del. <<Un día moi de verán do mes de agosto, estando eu en Barra de Miño pasando unha tempada, á hora da sesta, cunha temperatura atorrante -contaba o tío Emilio- e como era xa costume, Nai Felisa asomóuse a fiestra da casa, e ao primeiro paisano que por alí pasou, tanto lle tiña se fora home, muller ou neno, ordeóulle tan tranquila, con voz forte e decidida para que a escoitara con claridade: “Oes ti, Modesto, vai onde Rodolfo Montes e dille que quero velo mañá as doce”. E o Modesto respostaba presuroso: “Sí, dona Felisa, o que vostede mande”, e de contado, sen torce-lo bico, deixaba o que estivese a facer para cumpli-la misión encomendada, algo que non tería moita importancia agás por un pequeno detalle: Rodolfo Montes vivía en A Peroza, a dez kilómetros de Barra de Miño, en pleno monte e costa arriba. Nai Felisa nin lle daba as gracias ó home de turno, e por suposto, o día seguinte ás doce en punto, o tal Rodolfo Montes aparecía na casa sen rechistar”.

230

Meu hirmán Gonzalito lembraba ter coñecido ao tal Rodolfo Montes en Vigo, nun día no que durmiu na casa da avoa Daría. A mañá seguinte, lle tiña preparado pra o almorzo unhas sopas de allo tan espesas, que a mesma culler tíñase en pe no medio do prato. <<A carón da casa da Nai Felisa -lembraba Emilio outra tardiña- vivía o carniceiro da vila: feo, grande e medio calvo, coa napia chamativamente torta. “O Talladas”, chamábano. Fora porteiro de fútbol no Brasil, din que moi bó, e contaba a Nai Felisa que a piques de rematar un encontro moi importante, un dianteiro mandoulle tal “chupinazo” dende só tres metros que o pobre do “Talladas” tivo que elexir en décimas de segundo entre agacharse e encaixa-lo gol, ou para-lo balón co nariz, que tempo pra detelo coas mans non lle daba. E sí, decidiu paralo co nariz; foi o heroe do encontro, gañaron, os siareriros sacárono nos ombreiros… e o nariz quedou torto pra o resto da súa vida”. Emilio contaba noutra ocasión que aquelas fermosas e altas ladeiras arredor de Barra de Miño, coñecíaas abondo Nai Felisa. Camiñaba por elas, pra arriba e pra abaixo coma se fora un xove montañeiro. Contan que a pouco de nacer seu primeiro fillo, Rodolfo, en Os Peares, colleu o bebé no colo, e monte arriba marchou a bautizalo na igrexa parroquial de Temes. Catro kilómetros de empinadas corredoiras, cheas de pedras e pronunciadas curvas, e unha vez que o crego, don Fulgencio, rematou o sacramento, logo dunha boa esmola, outra vez para abaixo ata chegares a casa.

231

Unha tarde de inverno daquel primeiro decembro que pasou a Nai Felisa na casa da rúa Progreso, nun día de choiva e frío, xuntáronse na merenda, arredor da mesiña, a bisavoa, a avoa Daría, o tío Emilio, miña nai Darita, e meu irmán Gonzalito. A tertulia foise animando, tamén coa axuda do braseiro e do suculento chocolate da merenda, e a Nai Felisa, que se atopaba moi medrada naquel intre, comezou a relembrar… <<Un bó día, e sen avisar, os meus seis sobriños liscaron pra México fuxindo das férreas leis e a tremenda orde que impuña seu pai, Augusto Chamochín, irmán meu como sabedes. Así que Nicandro, Alfonso, Manolo, Alfredo, Amador e Graciano, sen ecomendarse nin a Deus nin ao demo, embarcaron de polizóns nin se sabe cómo, e remataron en América. Non lle quedou a meu irmán nin un só home na casa, e pouco tempo despois tamén marcharía súa filla Eva. Tampouco foi de estrañar, xa que aos chiquillos mantíñaos a raia: horarios inamovibles, fortes traballos no campo xunto os xornaleiros, ordes taxantes… Alí non había máis opinión que a del. Namentres foron pequenos foise levando a situación, mais cando foron medrando as relacións co pai fixéronse insostibles. E se amais, xa se sabía do “sange quente” dos Chamochín, as liortas sucedíanse unhas tras de outras. Como mostra de seu aquel, meu hirmán Augusto facíalles levantar as seis da mañá pra asistir a Novena de Ánimas, no mes de novembro, inverno de cheo… E dende logo que o Santo Rosario

232

rezábase tódolos días, sen falla, as oito da tarde… e ¡coidado!, que as veces repetíase por non terlle posto os rapaces a debida atención. >> Nai Felisa ría a reo ó contalo, e todos aqueles feitos que relataba con tanta fondura, agora xa dende a serenidade da vellez, causábanlle boas gargalladas, faciánlle moita graza relembralo. Era coma un recoñecemento de culpa dun xeito de vida moi peculiar, das tolemias e ideas, se cadra disparatadas dos Chamochín, e sen querer por elo arrepentirse de nada en nome da familia, semellaba alomenos que o humor co que explicaba aquelo non era máis que unha maneira de lanza-lo aire un amago de desculpa polas extravagancias do clan.

Barra de Miño, principios do século XX. A familia de Augusto Chamochín. Faltan na foto os tres fillos máis pequenos.

<<¡Demasiados Chamochíns xuntos!” -continuaba co relato Nai Felisa-. Despois, en México, Nicandro acabou ordeándose sacerdote nunha solemne cerimonia na famosa Basílica de Guadalupe;

233

Manolo adicóuse o comerzo da madeira, sector que xa coñecía de Galicia; Alfonso montou unha tenda de sombreiros e casou cunha clienta; Eva tamén casou en Puebla dous anos despois cun doutor yucateco -de Yucatán-, din que descendente dos indios mayas, da realeza, cun nome moi raro que quiría dicir “Pico de Aguila”, un home moi guapo; e os outros foron tirando como ben puideron… E o que sí fixeron os meus sobriños en México foi moito barullo, como era o seu costume, e non había festa en toda a capital e arredores nas que non se notase a súa presenza. Os líos de faldras eran abondosos, e máis dunha paliza levaron dos irmáns e pais das “víctimas”. Contábame nunha ocasión a miña sobriña Eva, que había unha vila preto da capital que lle apodaban “Chamochín”, por estaren habitada por unha morea de fillos de seus irmáns -a Nai Felisa non paraba de rir-. Nunca se soubo se era certo, que algo habería de verdade, ou se se trataba dunha broma da miña sobriña, ó máis puro estilo Chamochín, que ademáis dun xenio endemoniado, tamén sempre tivemos moito sentido do humor. Meus sobriños, dende logo, foron toda a vida tan festeiros coma de facer algarada, sen quedar fora nin o mesmo crego. O “Padresito Nicandro”, que así lle chamaban moi respetuosos os fragueses mexicanos con aquel doce son, tivo que voltar a España fuxindo dunha de tantas revolucións que alí aconteceron. Abofé que dende o púlpito, coa autoridade que lle marcaba o apelido, puidera ter dito calqueira barbaridade na contra dos revolucionarios do momento, e polo tanto, andábanlle detrás con non moi

234

saudables intencións. Semella que nunha destas, chegaron á casa dos Chamochín varios tipos cos seus bigotones e as facianas longas, preguntando polo cura. Recibíunos o meu sobriño Graciano, que, facendo honra o nome, era ben gracioso, ata o punto de que lle chamaban “O Chilindrín” por seren baixiño, regordecho e moi inquedo. Tivo que entretelos e sortealos dalgunha maneira pra evita-lo perigoso encontro co seu irmán Nicandro, que a todas estas estaría a piques de chegares a sua vivenda. Así que sacou unhas botelliñas de licor-café das de Barra de Miño -tan forte que din que estoupaba cun misto-, e copiña a copiña, chiste vai, chiste ven, remataron todos bébedos, e amigos para sempre, claro… Saíu do paso por aquela vez, pero Nicandro saíu arreando para Galicia en canto tivo a oportunidade”.

Pontevedra, anos cincuenta. Don Nicandro Chamochín no casamento do seu sobriño Emilio Lama Prada e Tatá Bellver, coa presenza dos padriños, o xuiz Bellver e Darita Lama Prada, a irmán do noivo.

235

As historias de Nai Felisa semella que non tiñan fin, e aquel día houberon de interrompe-la súa narración porque se fixera moi tarde pra ela. Pero unha vez acomodada e acostada na habitación, foi a avoa Daría quen tomou o relevo, seguindo o fío da conversa: <<Cando estoupou a Guerra Civil, o tío Graciano vivía en Ourense e era “medio roxo”. Voltara de México tempo atrás, contan que fuxindo das xentes de Pancho Villa que queríano linchar por unhas chanzas que lles tiña gastado, cousa moi do tío cando levaba uns tequilas de máis. Nunha noite daquelas, nos comezos do conflicto español, salvóuse do “paseillo” por moi pouco. Fórono buscar a casa, pero ó ver que o salón estaba cheo dunha morea de imaxes de santos e de estampas da Virxe -habían ser do Nicandro- mudaron de idea e tan só levárono detido. Permaneceu encerrado no Mosteiro de Osera por dous meses. Pra ceibalo, as boas mañas do cura deron os seus froitos, e iso que o sacerdote non era “medio roxiño” coma o irmán, se non que era “roxo total”, e sempre coidamos que foi a sotana a que o salvou de algo máis perigoso, porque tampouco, como Chamochín que era, non se pode dicir que calara por demáis á hora de opina-lo que lle petaba. Basta coma exemplo a sua saída de México. As pelexas que tiñamos voso avó e máis eu co curmán Nicandro na tenda, por culpa de Franco, eran moi fortes e coñecidas abondo na familia. Despois pasaba tres ou catro días incomodado connosco, e deixaba de face-la súa visita de tódalas mañás, a iso das doce e media, ó rematar o traballo no ce-

236

miterio. Trala discusión, meus fillos amolábanme: “¡Qué, mamá… Houbo choque de trens… Chamochins xuntos, e saltan as chispas! >> A avoa Daría tampouco quedaba lonxe contando cousas da súa vida, as propias, as da familia, as dos seus amigos, as dos seus veciños… Tiña corda pra rato cando tomaba a palabra e arrincaba coas lembranzas… <<O forte carácter dos Chamochín era ben coñecido en todo o entorno no que vivían, e menos mal que a xente que lles rodeaba non tiña moi en conta aqueles xenios airados con que saían de cando en vez. E todo era porque detrás desta aparente violenza de acenos e de berros, agochábanse persoas agradables, de enorme simpatía, co seu aquel, de forte personalidade e, sobre todo, de moita xenerosidade coa xente. Nai Felisa lles contaba que ese aquel lles viña de moitas xeracións atrás. Seu avó Ernesto Chamochín, músico, desempeñou nunha época o cargo de director da Orquestra Municipal de Ourense, pero foi cesado polo seu alporizado e apaixoado carácter. Daquela -mitade do século XIX-, a orquestra presentaba nalgunhas mañás de domingo uns excelentes concertos na Alameda. Arredor da banda e seguindo cos costumes do momento, formábanse tres paseos: o do centro, onde se dispoñían pra escoitala actuación as xentes máis sobranceiras da cidade; e os dous laterais, reservados para os soldados e o pobo. As clases sociais non se mesturaban, e se alghún ousado incumpría a orde establecida, axiña os gardas municipais lembrábanlle cal era o seu sitio.

237

Naqueles tempos, os directores non empregaban a batuta pra dirixir, senon que o facían cunha pequena corneta. O bisavó Ernesto, profesional moi competente… e tamén exixente, non admitía erros, e nun deses memorables concertos aconteceu que un dos músicos estaba a desentoar por demáis. O caso é que o cornetín do director saiu polo aire e rematou estrelado na testa do desafinado compoñente da orquestra. Foi destituído o día seguinte coma director. Pero a calidade profesional do bisavó Ernesto era tanta que sin ter pasado non moito tempo foi reposto no cargo, e rematou a sua vida coma se cadra el tivera desexado, morrendo un domingo mentras dirixía á orquestra nun daqueles concertos. Das súas mans xa inertes, sacáronlle o cornetín. E así que, o temperamento endiañado dos Chamochín ven xa de longo… e de lonxe, porque o avó Ernesto era nado en Valladolid, e músico do exército. Deixara o Regimiento de Infantería de Murcia, cando caiu namorado da Nai Digna, nas festas de Barra de Miño. >> A avoa Daría enlazaba unhas historias con outras, e cando prendía na fala… tamén tiña corda pra pasa-lo tempo. <<Véñenme as lembranzas as cousas da miña curmán Consuelo Chamochín, sempre tan leda, simpática e entretida. Vivía en Ourense, na Ponte, pero tamén tiña casa en Vigo, na rúa do Príncipe, no primeiro andar de “La Camisería Inglesa”. Alí facíamos longas conversas, falando en galego, como tiña que ser con ela. Tamén acudía o

238

curmán Alfonso e maila dona, Conchita, e alí quedábamos no sitio toda a tarde xogando as cartas, e revivindo centos de aconteceres. Tratándose dos Chamochín, claro está, as historias semellaban non ter fin. Daquela, Consuelo Chamochín vivía sola, algo non de estrañar, xa que un día déralle a seu home tal puñetazo no ollo, que dende entón a súa parella chamábaa “a agarimosa agresiva”. O caso é que Gerardo, pobre home, moi guapo e abondo elegante, un verdadeiro dandi, non tardou moito en fuxir cunha nova moza. O “xenio Chamochín” sempre xurdía sen máis, mesmo con agresividade nalgunhas ocasións. O certo é que Consuelo chorouno toda a súa vida, e ata o final dos seus días seguía namorada do Gerardo. >> <<Unha noite de verano, xa tarde, pasaba das doce -contábanos a avoa Daría noutra tardiña-, chaman a porta da casa do Cruceiro. Miñas curmáns estaban soas naquel intre, e non tiñan folgos de abrir a tales horas. Mais pola insistencia das chamadas, achegáronse ata a porta con tento, ollaron pola fiestra, e decidíronse por levantar a tranca e abrir o portón. - Boa noite, dona Isabel. Vostede non me coñece, pero eu sí que lles coñezo a vostedes. Grazas a seu pai, don Augusto, que descanse en paz, na miña casa poidemos xantar moitas veces. Son o fillo de David, o barqueiro, e teñen que perdoar que veña tan tarde, pero é que mañá volto a México. Non quería marchar sen vir a saudalas, e entregarlles un

239

pequeno presente en lembranza dos moitos favores que seus país nos prestaron. O rapaz lles entregou o regalo, unha caixiña de ouro macizo, despedíuse con cortesía deseándolles moi boa sorte, e as curmáns quedáronse tan abraiadas con aquela curta visita, que nin se decataron de que ao rapaz nin lle dixeron que entrase. Logo tentaron polo pobo, e lles dixeron que tratábase de Pedriño, o fillo do barqueiro. Seu pai adicouse ao longo de moitos anos a levar a xente dunha beira do río ata outra, e namentres, aproveitaba para ir collendo anguías. As veces, o negocio non andaba ben, e era entón cando o meu tío Augusto lle deixaba mercar a deber na sua tenda os alimentos que precisaban. Xa os pagaría en canto poidese, e se ese intre non chegaba, tampouco pasaba ren. Pedriño marchou pra México, e contaban en Barra de Miño que fíxose millonario. A pouco de chegar a capital mexicana, montou unha panadería, e din os rumores, que cando a obra, ao tirar cuns tabiques, atopouse dentre os muros cunha grande cantidade de moedas douro macizo. Alí comezou a riqueza do fillo do barqueiro, que na actualidade xa ten varias panaderías en Ciudad de México, aínda que é de supoñer que nestas outras non atoparía o tesouro da primeira. Andando os anos, a valiosa caixiña desapareceu da casa do Cruceiro, e din as malas linguas, que un dos homes da familia lla regalou a unha noiva… >>

240

Cando Emilio voltaba a Vigo de vacacións, o primeiro que facía, na compaña de Gonzalito, era colle-lo tranvía e visita-la tumba da Nai Felisa no camposanto de Pereiró. E ao mesmo tempo, víase na obriga de cursar visita ó seu párroco, don Nicandro. De non facelo e enterarse o tío, xa se podería preparar pra recibi-las mil e unha maldicións do cura, ferido e amolado polo feo. <<Manolo Chamochín, un dos sobriños da Nai Felisa que fuxíu a México -contaba un día Emilio, esnaquizado de risa- era outra das moitas personaxes da familia. Alto, ben prantado, un chisquiño bruto pero guapo, segundo dicían as mulleres, moreno, con fino bigote e pelo sempre ben peiteado, con raia a un lado, variable no vestir, dependendo cómo lle fora a vida… Adicóuse en México a múltiples negocios, por norma xeral vencellados ó mundo da madeira, sector que xa dominaba da aldea. O caso é que Manolo Chamochín ía dun extremo ó outro. Así se facía rico, como andaba un tempo despois pedindo pra poder vivir. Chegou a ter avioneta en propiedade, e en función da residencia que ocupara cando viña de visita a Galicia, coñecíamos se as cousas no país ían ben ou mal. Se Manolo vivía no mellor hotel da cidade, é que México ía sobre rodas; se daba cos ósos nunha pensión de mala morte, a nación atopábase nunha das súas habituais revoltas. De xeito que a súa fortuna dependía en grande medida de quén fora o presidente da república en cada intre. Que había un mandatario favorable, aparecía o Manolo con espléndidos traxes, sempre de cor claro, fumando xigantescos

241

habanos, nuns cochazos desmesurados… e a cotío na compaña de sobresaíntes belezas mexicanas. Viu a España en moitas ocasións, nas dúas últimas con aqueles grandes autos. Entre os seus habituais pasatempos estaban uhas longas mariscadas ás que convidaba a tódolos familiares e amigos que estivesen a man, e das que avezaba sair con moitas copas de máis. Solteirón toda a vida e sen compaña duradeira, chegou na derradeira viaxe pra morrer na sua terra ao calor da familia. Viviu en Santiago de Compostela, preto do hospital e dos médicos co trataban. >> <<A meus fillos -engadía Gonzalito, presente na conversa, e que daquela xa residía en Santiagoregaláballes os xoguetes máis grandes que houbera na tenda. Un Chamochín máis. O avó Camilo sempre o dicía con mofa: “Non había un bó”. >> O avó Camilo, home moi relixioso e serio, de exaxerada rectitude, poucas veces contaba algo dos seus parentes “Chamochín”. Semellaba que mesmo lle daba algo de vergoña ter familiares tan seus e mesmo informais, e polo tanto, non lle agradaba difundi-los seus comportamentos e as súas historias, non precisamente exemplares, dende logo. Pero de cando en vez, escapábaselle algunha… <<Graciano Chamochín, o curmán da vosa avoa -contábanos un día a Gonzalito, a Enrique e máis a mín- tamén voltou pra España coma nós. Ao chegar de México, viviu un tempo en Ourense, pero pasado uns meses, acabou por marchar a casa paterna de Barra de Miño. É bruto coma el só, mal

242

apañado, sen afeitar nin peitear a meirande parte das veces, todo o día dicindo malas palabras… ¡Pero é un pavero!, sempre contando chistes e sacándolle punta a todo. Foi toda a vida un solteirón incorrexible, malia ter disfrutado en México da compaña dun amplo número de mulleres. Ao morrer os pais, o mando da casa dos Chamochín colleuno a maior das tres irmáns, que ao quedar solteiras seguían a vivir na casa. Isabel, a maior, era mesmo un sarxento con saias -contaba o avó Camilo, rindo e xesticulando cas mans-. A hora do almorzo sempre encargáballe a Graciano que subira da bodega unha xarra de viño. O Graciano subía dous, unha bastante bautizada pra as irmáns, e outra pra el. “Graciano, nona bautices”, berrábanlle tódolos días dende a cociña. ”Sí, que logo vos fai mal”, lles respostaba, mofándose das protestas… Niso Graciano contradecíase, xa que sentenciaba a miudo: “Se a auga faille tanto mal aos camiños, ¿qué non fará no estómago? ” E o que nunca soubemos na familia foi cómo demos fixo pra ser nomeado xuíz de paz da comarca de Coles. O certo é que leva nesa función un feixe de anos. Tamén é corresponsal do Banesto pola zona de Coles, Pereiro de Aguiar, Velle, Cudeiro, Eiradela… ante a sorpresa xeral dos familiares. Anda nunha motocicleta medio destartalada facendo as súas xestions pola bisbarra, conducindo coma un tolo, e cunhas copiñas enriba as máis das veces. A xente non acertaba a saber cómo non se mataba polos camiños, ou cómo non lle roubaban aquelas grandes cantidades de cartos que acostumaba levar.

243

Total, que o menos estudiado dos irmáns, o que tiña unha menor preparación e coñecementos, rematou impartindo xustiza na comarca, e gobernando o diñeiro dos veciños. ¿Cómo o fai? Nunca o soubemos de certo, pero debeu ser bó no seu, xa que vai conservando estes empregos dende que chegou. >> Pasados algúns anos, recibíuse a nova de que o Graciano morrera, e miña nai, o lembralo unha tarde, xa transcorrido moito tempo desde seu falecimento, contábanos cunha certa tristura que ela o coñecera ben. Tratábase do último tío de Barra de Miño, o máis dado de todos eles. <<Atendíao unha muller de mediana idade, Herminia chamábase, coa que chegaría a ter un lío. Tralo esforzo sen descanso da súa irmá, Eva, remataron casando -él con oitenta anos-, pra quedaren “a ben con Deus”. Foi o último dos doce irmáns en morrer, e a súa herdanza deixóuna por enteiro a Herminia, incluíndo por suposto a fermosa casa paterna do Cruceiro, auténtica e venerada reliquia da familia, chea de mobles, cadros e obxetos de moito valor, que os anticuarios de Ourense non se demoraron en mercarlle a ex sirventa denantes de que vendera a casa. Non tiña pasado nin un ano da morte do tío, e xa se desfixera dela. O tío Graciano foi soterrado nun dos nichos novos do cemiterio da igrexa de Barra de Miño. Pero seus país, Augusto e Calixta, o mesmo que algún dos irmáns, xacen nunha tumba na terra, preto das paredes da igrexa, e que consérvase no seu sitio,

244

aínda que co o mármore envellecido, sen que se poida ler nin chisco das letras da lápida. >> A saga dos “Chamochín”, a pesares de ser moi númerosa na orixe, foise extinguindo cos anos pola soltería de moitos deles. Tamén, coma é o noso caso familiar, perdendo o apelido nas mans fimininas, e espallándose así có paso das xeracións. Dos tempos da Nai Felisa cáseque non queda ninguén, aínda que algún hay. Coñecemos estes últimos, que se poderían contar cos dedos dunha man, e que foron os mensaxeiros de moito do que aquí relato. E dende logo pra mo contar, mantiveron sempre o mesmo talento narrativo de seus ancestros. Podería acontecer que algúns Chamochín, descendentes dos tíos que alí quedaron… e outros non recoñecidos según contan, perdéranse polas infindas terras de México. Polotanto, quén sabe se calqueira día non xurdirá un deles, facendo barullo e campando, e sorpréndenos de novo… Un afamado músico, coma o avó de Nai Felisa; ou un sobranceiro crego, coma don Nicandro; ou un home de letras con sentir nacionalista ao xeito do tío Rodolfo; ou mesmo un político que tivera herdado a natureza do tío Agustín; ou un bo xinete coma o tío-avó Augusto; ou fermosas donas deste século competindo coa beleza de ”As Frores do Miño”; ou un banqueiro coma o Graciano… Falando dun Chamochín, calqueira cousa podería ser.

245

X. O tío-avó Rodolfo e Gonzalo

Naqueles tempos da Nai Felisa, non houbo Chamochín, tampouco parente achegado ou máis lonxano, que tivera amado Galicia tanto como Rodolfo Prada. E iso, a pesares de que tampouco houbo ninguén que vivera tan escaso tempo na súa terra coma el. Nin dezasete anos pasou en Barra de Miño denantes de emigrar a Bos Aires, anos de nenez e de comezos da mocidade, que non deixaron pra a viaxe máis que as lembranzas das súas vivenzas de cativo: a escola de don Roque, a paisaxe da vila, a música das festas… pouquiño máis. Pero que sí serviron de semente para que, co paso do tempo e rebasada a xuventude, seus sentimentos fosen madurando paseniñamente có murmurio e o son de falar a nosa lingua no “Centro Gallego” da capital arxentina. E así foi sendo ata alcanza-la plenitude máis adiante coa chegada da morea daqueles singulares intelectuais galegos, fuxidos da sua patria por mor da Guerra Civil. A eles estivo sempre moi vencellado namentres durou a diáspora. E ninguén como Rodolfo Prada, se cadra nin sequera estes mesmos pensadores, loitaron tanto e ao longo de tanto tempo por Galicia coma el o fixo. E aínda, coa situación engadida de facelo dende a lonxanía -logo de emigrar sempre viviu en Bos Aires-, cunha total entrega, e sen o máis mínimo interese

246

propio, nin político, nin económico, nin social… tan só o empurraba o seu interese pola sua Galicia. Con Gonzalo, meu irmán maior, tivo o tío Rodolfo unha conexión moi especial. Coñecéronse na primeira viaxe de visita que fixo a Galicia, nos comezos dá década dos corenta, sendo el un rapaciño de algo máis de dez anos. Por algúns días, servíulle ao tío de tenra compaña na súa andaina galega, e aínda hoxe lembra meu irmán unha morea de pequenos aconteceres en Barra de Miño, Eiradela, Os Peares ou San Lorenzo coma escenarios… todos cheos de fondos sentires, os máis deles mesmo con icontibles arrepíos de tristura. <<Nunha ocasión -contábame Gonzalorecén chegados a Barra de Miño, e no primeiro día datoparse no fogar paterno, asomóuse unha noite á solaina da casa que miraba cara ao río, i quedou silandeiro un bo tempo, ata exclamar de súpeto: “¡Melias con luz!”. Era a primeira vez que vía San Miguel de Melias, a bisbarra da outra beira, alumeado con electricidade. Transcorriran cincuenta anos, e aquela escuridade de antano estaba agora salpicada por abondosos puntiños luminosos. Estes sentimentos tan sinxelos e intensos que levaba agachados no seu celme, íaos espallando ó longo de toda a viaxe cunha emoción e un recollemento que, en moitos intres, facíanse colledizos, malia que daquela eu era só un meniño. As viaxes do tío-avó Rodolfo no “autoplano” que lle deixara seu sobriño Camilo -ao mando de Rafael, o benquerido chófer da familia-, volvíase unha cousa de tolos, un ir e vir pra alá e pra acá sen

247

acougo. Tiña tanto desexo de percorrer toda Galicia, que non era quen de deterse en ningures. Mesmo se atopaba coa serenidade do pobo xunto aos parentes, coa felicidade da sua compaña… coma liscaba de súpeto pra Santiago de Compostela a visitala catedral e escoitar a misa do Apóstolo… ou presentábase o seguinte día en Monforte de Lemos, atendendo a chamada de un persoeiro da política… A sua estadía na Terra -coma lle chamaba a Galizaagochaba un triple aliciente nel: a tan querida familia, a cultura galega, e dende logo, a política. Pra atende-las tres en pouco máis dun mes que duraban as súas vacacións, non podía moverse doutro xeito que non fora con aquela presa se é que quería satisfacer o seu anhelo de disfrutar de todas elas. As xuntanzas das familias a súa chegada á vila -continuaba Gonzalo- convertíanse nunhas festas rachadas en casa de tódolos seus parentes. Nunha daquelas celebracións, en Barra de Miño, coa presenza da meirande parte dos curmáns, o clan Chamochín montou unha esmorga das que se lembran. Despois dunha suculenta e opípara cea, ben mollada cos viños do país, chegaron as copas de augardente de herbas, de licor-café, de oruxo… e cos ánimos xa ben preparados, os chistes e o anecdotario daqueles personaxes acadaron un punto sublime... O caso é que naquela casa do Cruceiro, coma en tantas outras casas grandes de entón, o enorme salón tiña nun dos fondos dous señoriáis aposentos, seperados entre eles por un treito que levaba ata a cociña. O cura Nicandro, presente na cea por suposto, tiña que celebrar misa ben cedo o día se-

248

guinte, así que xa a unha hora avanzada optou por se retirar a unha destas estanzas contiguas á sala na que se atopaban. Daquela, súa irmá Consuelo, muller dunha grande simpatía, non se lle ocurreu outra que, pegando o ollo a pechadura da porta, “radialo” traballoso quefacer co que o crego quitaba a sotana e puña o pixama, coa diversidade de imaxes que íanse sucedendo entre unha vestimenta e a outra, e todo elo ben adornado cun expresivo conxunto de acenos cos que informáballes o que estaba a ollar. A festa tivo un remate inesquencible, porque os oíntes, que víanse na obriga de conte-la risa, tentando de evitar que o Nicandro decatárase do que alí estaba a acontecer, non aturaron máis e tiveron que marcha-la solaina para, xa alí, rir e rir a gargalladas ata fartar... >> Noutro día de verán, na tardiña, logo de percorrer a impoñente catedral de Tui, entramos Gonzalo e máis eu nunha vella tasca da Alameda a botar uns grolos pra nos refrescar, e nela asaltáronlle a meu irmán os recordos das andanzas có tío Rodolfo polos pobos de Galicia. <<Xusto naquela mesa -contábame Gonzalo dirixindo os ollos cara ela- estiven có tío namentras agardaba por un portugués… E que a vertente política da primeira viaxe de Rodolfo Prada -nestes camiñares non ía na compaña da sua dona- obrigábanlle a ter que andaren as voltas por toda a Galiza, sen orde e en ditas ocasións de supeto, e todo elo pra se encontrar ás agachadas coa rede de antifranquistas na cladestinidade. Nunha delas xuntábase con Manuel María en Monforte de Lemos, noutra co

249

lusitano Hugo Rocha en Tui -neste caso-, canda outros pesoeiros en Rianxo, con outro poeta galeguista en Celanova… e logo laiábase mitade con chanza mitade con seriedade, de que algún destes encontros non fose con Domingo García Sabel, e daquela poideran “formar gobierno”… de Galiza por suposto. >> Rodolfo Prada tiña un excelente humor; era home de paz, calmo, de voz doce e ton de irmandar. Ir na súa compaña era cáseque coma un sedante. Se cadra, dos Chamochín só herdou a intelixenza, a vivacidade, a determinación, a firmeza… e aquel chisco de encandear da personalidade da saga, mais non aqueles prontos de xenio do carácter forte e impetuoso. <<Non máis ca por duas veces -relembraba Gonzalo- vin anoxado de verdade ao tío Rodolfo, e as duas foron na derradeira viaxe a Galicia, no ano 1960. Unha delas foi o 25 de xullo, cando asistía a misa de Rosalía de Castro, no templo de Santo Domingo de Bonaval, festexo do que non podería estar ausente, e no que sempre atopábase con moitas amizades afíns, coas mesmas inquedanzas. Cando chegou de volta a miña casa en Santiago, relatóunos apaixoado e moi doido, cóma a Policía Nacional levóuse a comisaría a seu amigo Xaime Isla sen que lles explicasen nin o porqué de tal detención. Estaba de certo moi asañado en un estado de desacougo que aínda tardou unas horas en se sosegar. >> <<A outra vez que cabreóuse de verdade, mesmo votando algún aldraxe, foi nos Peares, cando

250

quiso visitar a igrexa de Temes, onde tiña sido bautizado. E estando alí, gustóulle entrar na casa do Padre Feijóo en Casdemiro -as familias Feijóo e Chamochín tiñan moita amizade dende sempre-, e cando voltábamos fixo con aceno noxento a condena: “Este Blanco Amor… mira que será ruín… asinar no libro de honra da casa en castelán”. >> <<Naqueles mesmos días amosaba un interese especial por iren a Casa de Rosalía de Castro no pobo de Padrón, que por entón estaba de certo feita unha ruína -aínda non se comezara a restaurala -. Cando chegou aos pes do leito no que se dí que morrera Rosalía, permaneceu quedo e manáronlle unas silandeiras bágoas. Nos trinta e catro anos de traballo na Casa de Rosalía -Gonzalo pertencía ao Patronato cando esto falaba- non tiven vivido xamáis ningún intre de semellante fondura. Aínda encólleseme o corazón cando lémbrome delo: vexo diante coma se fora hoxe ao tío Rodolfo, inmóvil, con fondo respeto, coa sua senlleira quietude, aínda que desprendendo sentimento, as bágoas caéndolle polas meixelas… semellaba cinguido a alma de Rosalía, que por alí andaba a remexer. >> Meu irmán Gonzalo, polo aquel de telo acompañado nestes dous viaxes por Galiza -no segundo xa sendo un home e coa enxeñería rematadaafianzou có tío Rodolfo unha amizade e benquerencia moi singulares. O tío na lonxanía, amosaba sempre un grande interese pola sua familia, a de antes e maila dagora, e nas cartas a Nai Felisa e á irmán Daría, demandaba con teima que lle deran a coñecer tódolos feitos e andares dos familiares sen se esque-

251

cer de ningún. Tiña verdadeira adoración polos seus e botóunos a faltar ó longo de toda a vida.

Gonzalo Rey Lama, sobriño-neto de Rodolfo Prada.

A Casa da Matanza, en Padrón, onde viviu Rosalía de Castro os derradeiros anos da sua vida. Nos setenta foi restaurada pola “Fundación Casa-Museo Rosalía de Castro”.

252

<<Bótalle unha ollada a carta que me escribiu o tío Rodolfo cando rematei a carreira, no ano 1964 -dime Gonzalo aquela tardiña, facéndome entrega do tal escrito, de certo moi longo e mecanografiado coas ringleiras moi xuntiñas e as letras moi pequerrechas. >> Bos Aires, 15 de Outubro de 1964 Señor D. Gonzalo Rey Lama Mazaricos, 33 –Baixo Sant Yago de Compostela ––––––––––––––––––––––––––-Benquerido e lembrado Gonzalo: Galego tí e galego eu, lóxico é que che escriba en galego. A santo de qué temos de botar man de idioma alleo, posto que o temos propio; e ben ricaz i espresivo e de longo e brilante historial. Por elo, e tamén por aquelo que dixo Lamas Carvajal: “Fálame na nosa lingua/ si é que me queres ben...” E eu quéroche sinxelamente ben. A máis, o que me move a che dirixir istas liñas é cousa leda e con reigame no corazón. Logo, ¡qué mellor, para espresalo, ca duzura e garimosidade da nosa fala! E vaiamos a elo. Pola tua aboa Daría e polo teu tío Rodolfo, tiven a grandísima notiza de que remataches brilantemente a tan rexa carreira de Inxeniero de Camiños. Chegue a tí, por elo, miña mais enfervoada noraboa e meu quente anceio de que Deus che depare abondosos éisitos no desenrolo da mesma, para satisfación e proveito teu e para lexítima orgulleza de teus queridos pais e para todol–os que estamos xunguidos a tí pol–o sange e pol–o agarimo.

253

Asimesmo, fólgome como patriota galego, porque as tuas aitividás profesionaes terán de seren proveitosas para Galicia, pois, pol–o caraute das mesmas, sempre se desenrolarán a prol do progreso da nosa sagra Terra. Para d–algún xeito testimuñarche a ledicia que sinto –que sentimos, pois Ana María me fai prena compaña n–elo–, pol–o teu trunfo, dispuxen que a Editorial Galaxia che faga chegar uns libros que che prego recibas como recordo noso. En longa e garimosa carta, teu tío Rodolfo, amáis de me dar a boa nova da culmiñación da tua carreira, fíxome chegar o informe teu encol dos concursos do S.E.U. e as follas de convocatoria dos mesmos para o ano 1964, nos que, ¡o fin!, se incruie o idioma galego. Todo ello intresóume moitísimo e prodúxome viva satisfación ollar a lóxica nova modadilade, a cal, sen dúvida, á sere proveitosa para unha mellor armonización da heteroxeneidade peninsular, heteroxeneidade que non é unha invención dos homes, senón un feito irreversibel de Natureza, val decir de Deus: xeografías, psicoloxías, culturas, linguas, etc., diferenciadas palmariamentes. Dos homes ten sido, –e en moitos aspeutos inda sigue sendo de xeito irritante–, a cegueira e a torpedade de pretender enmendarlle a Deus o seu feitío. Daí a lumiosa aititude de IIº Concilio Vaticán en defendemento das linguas vernáculas, pois todas elas son de orixe diviño, dispondo que n–elas se digan as misas e se imarta o enseño evanxélico e doutriñal. Miñas felicitaciós pol-o devandito informe, no cal atopo agudas ouservaciós. Dende logo que o teatro galego non ten ainda a categoría e desenrolo do catalán. Claro que Galiza non

254

ten unha cidade da grandía i empuxe de Barcelona, nin ten ainda a sorte de que suas crases cultas (aristócratas, capitalistas) teñen lealtade patriótica ao seu país como a tiveron ea teñen, a pesares de tudo, as catalás. En Cataluña, probes e ricos, patróns e obreiros, bailan xuntos a sardana collidos das mans, e falan a cotío na sua lingua. Elo esprica o auxe da literatura e do teatro catalás. Dos galegos depende –dos de enriba e dos de embaixo–, que en Galiza ocurra o mesmo. E Deus mediante ocurrirá. Xa se ollan craros síntomas a prol d–elo, asegun as informaciós que leo nos xornais dai. A elo axudará moito o acrecemento do potencial económico e industrial que se ven dando en Galiza. A crásica probeza do noso pobo, depauperaba o seu espritu ea sua persoalidade. O arrequecer que se ven operando en xeral na Galiza, á de ir ergendo e fortalecendo o espritu ea personalidade de seu pobo. O demáis virá, –como na frase bíblica–, por añadidura... Eu xa non terei a dita de o ver en prenitude, mais ti sí que chegarás a gozar d–elo. E velaí que me deixei levar pola miña teima patriótica galega, quizares máis da conta. Na tua inxénita bondade e na tua condición de galego me amparo para que me atures con xenerosidade. E ren máis pol-o de hoxe. Fólgome de che reiterar as miñas felicitaciós e bos agoiros. Garimosos saudos e fortes apertas do teu tío–abó Firmado: RODOLFO Y MANOLITA

255

Anos setenta. Rodolfo e Manolita na sua casa de Bos Aires. DetrĂĄs mĂrase o retrato que o pintor galego Manuel Colmeiro fĂxolle a Manolita nos anos corenta.

256

Emilio gardaba tamén unha fonda devoción polo tío Rodolfo, e acompañábao na súas andainas por Galicia en tódalas ocasións que lle fora posible. Unha noite, ceando en Eiradela coa familia do avó Camilo -”eu estaba alí presente aquela noite”, conta Gonzalo- o Emilio sacou a pasea-las súas habituais fantasías, e mesmo aquela facilidade que tiña para adornar calquer relato. Así que comezou a contarlle ó tío algúns aconteceres nas súas viaxes a Barra de Miño. <<Dúas veces ó ano víñamos de visita con papá no “autoplano” de meu irmá Camilo, e outras dúas veces con miña nai. Cáseque nunca podían vir os dous xuntos para írense sucedendo na atención de ”El Sport”. Mais na meirande parte das ocasións, cando á Nai Felisa dáballe o aquel de requerir aos netos, viaxábamos no tren ata Ourense, e logo collíamo-la coñecida “leiteira” para chegar ata Barra de Miño. A viaxe na “leiteira” era unha verdadeira aventura, e pra nós, os rapaces, o mellor transporte para iren ata a vila. O vello autobús facía na chapa o seu ofrecemento, “Ferias y Fiestas”, en chamativas letras, para que se vise con claridade e dende lonxe. Nel ían as leiteiras, daquela o nome, paisanos que tiñan que acudi-lo médico ou o avogado, soldados sen graduación, donas pra mercar na capital,… e galiñas, porcos, algunha ovella de cando en vez… un Arca de Noé de secaño. Cómo era posible que non se escangallara polo camiño, considerábase un grande misterio, coma o da Santísima Trinidade ou a vida noutros planetas… Pero “a leiteira” garantía

257

dúas cousas: unha era chegar ao destino, e a outra ter gozado dun delicioso decorrer pola beira do río Miño. E xa o pracer maior pra nós era te-lo permiso de facer aquela viaxe na baca do autobús, alí, enriba de todo, có sol e coa airexa na faciana. Pola metade dos sete kilómetros de percorrido que separaban Ourense de Barra de Miño, baixábase por unha pronunciada pendente duns trescentos metros, na que chegando ó fin víase o río. Os viaxeiros habituais xa sabíamos que o medo non remataba nesa veira, malia que todo facía ver que así era, e contiñamo-la respiración na conclusión da baixada “a tumba aberta” da “leiteira”, xa que de seguido e mesmo sen chegar a colle-lo aire, a estrada facía unha curva de noventa graos pra dereita, e que xusto a mitade tiña que pasar enriba das barras de ferro da vía do tren nun paso a nivel. Dende a baca a paisaxe era abraiante, decorrendo mirando ó longo do Miño, as mimosas arroupándonos, a via do ferrocarril cun perfil inmellorable, e agardando por nós. E moitas incertidumes: ¿será quén o conductor de da-la curva denantes de nos precipitar polo río?... ¿E se o remata-lo xiro, aparece o tren cruzándose no camiño?… E aquel murmurio que se escoitaba: “A “leiteira” non ten freos, a “leiteira” non ten freos…”. As tales cuestión xamais atoparon resposta, mais de certo, naquela baixada, con curva e paso a nivel xuntos, nunca pasou nada… Anos máis tarde voltei a Barra de Miño en coche. Xa non existía a “leiteira”, nin a pendente era tan longa, nin a curva tan pechada, nin nada quedaba do paso a nivel trala construcción doutro elevado por riba da vía... Se cadra, xa tampouco

258

quedaba o feitizo doutros tempos. Sentino coma se tiveran desfeito enteiramente un patrimonio da humanidade, coma se destrozaran a natureza, coma se extinguírase unha sinal protexida. Comprendín que algunhas escenas, algunhas paisaxes, xamais voltarían ser tan fermosas coma na nosa mocidade, e tan só servíronme de consolo as mimosas que aínda persistían ollando cara o río”. Tódalas historias e contos da súa vila escoitábaas sorrinte o tío Rodolfo, pero sempre prestándolle unha grande atención. Gozaba moito con elas, coma se as lembranzas e aventuras dos parentes e amigos foran as súas propias… coma cavilando no que el tamén tería vivido de non marchar á Arxentina. Coas fantasías de Emilio, o seu deleite chegaba ó momento álxido, e o seu sobriño dáballe á lingoa pra dar e pra tomar. Tamén lle contaba Emilio ao tío Rodolfo as súas andainas na Guerra Civil. No seu día, o tío intervira decisivamente pra ceibalo da cadea, logo de que o encarcearan os “roxos”. Estivera preso no cárcere do Castillo de Cardona, despois de seren apresado polo xeneral Líster na fronte do Ebro. De seguro que por isto, e tamén porque el facíase acredor a elo, Emilio tiña aquela devoción tan sentida… e dende logo correspondida polo seu tío. Narraba polo miúdo aqueles divertidos encontros de fútbol que xogaban contra os soldados “roxos” en terra de ninguén, e nos pasaxeiros intres de paz… de cómo chegaron a se repartiren unha rata atopada entre as lentellas, e da vez que comeron

259

herba… ou a fuxida dos italianos ás primeiras de cambio, mortos de medo por unha pequena liorta cáseque sen importancia cos inimigos… e iso que viñan coma reforzo dos “nacionais”… ou de cando chegou a Vigo xa rematada a guerra coa enfermidade da sarna, sen que lle deixaran bicar a ninguén para non causar un andazo na cidade… E lembraba ademáis que, ó visita-la tumba da Nai Felisa no cemiterio de Pereiró, adoitaba buscar con mágoa nas lápidas que dicían “Don Fulano… Caído por Dios y por España”, a algún dos moitos que coñecera e que foran compañeiros no exército. Nestas narracións da guerra, o tío Rodolfo mantíñase serio e calado, có aceno enchido de tristura: “Nunca debeu ter acontecido, irmáns loitando contra irmáns. ¿Cóma foi posible?...” E quedaba cavilando pra si mesmo, movendo a cabeza dun lado a outro, sen dar coa xustificación… el que sempre fora home conciliador, loitador pola paz entre as xentes… Ó fin da súa reflexión, encollía os ombreiros, erguía as cellas… <<Uns días antes de voltar pra Bos Aires -contábame Gonzalo noutra ocasión–, o tío Rodolfo entregóume un maletín, mais ben pequeno, na miña casa de Santiago de Compostela. Cando cheguei a collelo nas miñas mans e decatarme do peso exaxerado que tiña, se cadra puxen xesto dubidoso. - ¿Seica ten moito peso, non? -dime- É lóxico que pese, meu benquerido Gonzalo. Leva dentro moita historia recente da nosa Terra. Ti que es persoa estudiosa e amante de Galiza, arranxa esta maleta con moito amor e fai co seu contido aquelo

260

que xulgues o mellor. Velaqui tes cartas que foron escribíndome moitos ilustres galegos, e tamén as copias das que eu mandeilles a eles. Amais leva unha boa cantidade de recortes dos xornais. Unha vez posto todo na correspondente orde, gustaríame que o gardases na Casa de Rosalía en Padrón coma testemuña histórica, e mesmo fixeras copias dos máis sobranceiros pra remitirllos aos museos e institucións galegas que coides merecentes diste apreciado tesouro. >> <<Logo da súa partida, cando tiñan transcorridos sete ou oito días, dispúxenme a abri-la maleta do tío moi aos pouquiños, e por suposto cheo de curiosidade. Contiña centos e centos de misivas chegadas “da Terra” -así referíase a Galicia-, do resto de España, de Francia, de Nova York, de Portugal, Montevideo, Kiel, Puerto Rico, La Habana, Brasil, México, Colombia, Perú, Chile… Quedei abraiado… Mantiña cada un dos sobres xunto coas follas escritas que lle pertencían, e mesmo polo mataselo e maila posdata, coñecíase a sua procedencia e os nomes dos persoeiros cós que o tío Rodolfo carteábase: Castelao, Otero Pedrayo, Xesús Carro, Ben-Cho-Shey, Valentín Paz Andrade, Fernández del Riego… Tamén alí atopábanse as copias de tódalas cartas que o tío tíñalles dirixido a eles. Achei amais moitísimos anacos dos xornais e das publicacións literarias… De certo aquelo era unha xoia moi valiosa coma xa mo fixo saber no intre de me face-la entrega. >>

261

<<Levóume alguns meses rematar de ler a totalidade e máis poñelo por orde. No feixe de horas que votei no tal traballo, vivín emocións moi fondas coas que cheguei a mergullarme de pleno nas vivencias do tío, ser quen de recompoñer moitos feitos descoñecidos pra min, e encherme dunha época crucial na recenté historia de Galicia. Desfíxenme dalgúns papeis de pouca significación -moi poucos-, escollín os máis importantes, xa están as copias pra mandarlle aos museos e institucións -cumplindo seus desexos-, e todo elo teñoo xa amañado para facer a súa entrega na Casa-Museo de Rosalía. >> <<Pra que vexas que non che esquecín -me di meu hirmán Gonzalo, coñecedor dos meus escritos-, fágoche o agasallo destes sobres coas copias de boa parte dos escritos e dos recortes dos diarios que coido vaiche gustar moito lelos. >> Moitas das cartas do tío Rodolfo, dentre os anos 1936 e 1950 máis o menos, tiñan as letras da máquina de escribir moi cativas e as liñas ben xuntas. Semellaban comunicacións comerciais. Cando se le o contido dalguhas delas e coñecendo a súa vida, adivíñase unha ben clara intencionalidade de simular diante da censura franquista as cousas que nelas contábanse uns aos outros. Empregaban formas e verbas en clave, coas que falaban entreles ás agachadas. “...Mucho estimaré me vaya teniendo al tanto del asunto jurídico relacionado con mis intereses... Precisamente hoy tuve carta de él -refirese a Daniel Castelao- en la cual se muestra

262

optimista, pese a los contratiempos de su enfermedad y la incomprensión de sus socios, que discrepan de sus puntos de vista en la gerencia de los negocios... Es así que el capital del negocio se va acrecentando... Ningún otro gerente podría hacerlo mejor...”

É unha mostra do xeito de escribir que tiñan para conquerir enganar á Policia Española, e fuxir do quebrantamento das leis do correo. Isto escribíalle o tío a Francisco Fernández del Riego no ano 1947, ao que el respostáballe con outra carta escrita coa mesmas claves. Refírense ámbolos a Daniel Castelao, o verdadeiro líder do galeguismo. Arredor do ano corenta e oito, as misivas a Ramón Otero Pedrayo fanse máis de seguido có fin de ir dándolle conta do camiño que ía levando a enfermidade de Castelao. No sete de xaneiro do 1950, dende Bos Aires, envíalle un curto mensaxe: “Noso Daniel, gravísimo.” O vinte de febreiro dese mesmo ano, Rodolfo Prada escribíalle a Otero Pedrayo unha longísima carta de seis follas, có motivo do falecemento de Daniel, o día oito de xaneiro do 1950, no Hospital do Centro Galego de Bos Aires. Dalle conta polo miudo dos intres finais da súa doenza, as derradeiras horas, a súa morte, a dor da colonia galega, e as primeiras honras fúnebres. “...Minutos denantes das once da noite cravouse fondamente nos presentes seu derradeiro salaio... ¡Daniel se nos fora para entrar na inmortalidade! ¿Cómo podería eu relatarlle a door e o desespero que se apoderou de tudos? Imposibre... imposibre... A clarividen-

263

cia de vosté o ten xa prenamente ollado, asegún se reflexa nas súas cartas...”

Amais dos centos de cartas e telegramas mantidos con tanto esmero polo tío, engadíronse outro bo número de recortes de xornais e de revistas culturais publicados có gallo do pasamento de Daniel Castelao. Neles rendíaselle homenaxe póstumo ao máis senlleiro exponente do galeguismo do tempo. “Catro días denantes do pasamento de Daniel, chegou da Galiza un irmán benquerido, Perfecto López, traguendo sagro tesouro: unha caixa con terra da Patria galega, terriña recollida nas veiras do Miño, do pai Miño que é unha liña diagonal ó traveso do chan de Galiza. ¡Semella na xeografía da Terra a franxa azur da nosa bandeira! Terriña da Terra, ofrendada polos irmáns galegos, de alá, para ser espallada no cadaleito de Castelao, cando fose chegado o tristeiro intre que xa se sabía irremediabelmente preto... ¡Súa vitalidade sostívose anguriosamente até que chegase terra da súa Terra que había de agarimalo no sono de para sempre...!

(Nota asinada por A.P. no xornai “A Nosa Terra”, 25 de xullo de 1950) Dentre aqueles anacos dos diarios, atopo outro de “A Nosa Terra” (Bos Aires, abril, 1952) no que en “Carta Aberta”, Rodolfo Prada sae en afervoada defensa de Daniel Castelao en contra das fortes críticas do pontevedrés Sánchez Cantón -daquela catedrático de Historia da Arte, e que tiña sido subdirector do Museo del Prado-. As liñas que eu trans-

264

cribo han por de manifesto a categoría persoal do tío, coidado coma “irmán querido” polos máis sobranceiros galeguistas da historia. “... é ben de laiar que teña de sere a miña cativeza de emigrante galego calisquera -saído, fai moitísimo tempo, a edade de dezoito anos do colo da nosa sagra Terra–, a que, pola forza das circunstancias deba defrontar tan grave misión diante a grandía de unha personalidade catriacadémica. Mais, a verdade do meu decer terá de suprir a falla de categoría inteleitual que fora mester para alternare con vosté. ¡Por Daniel morto falaremos os discípulos vivos!, mais, ¡ai!, que o non podemos facelo ca súa maestría...”

265

Gonzalo e o tío Rodolfo non deixaron de estaren en contacto de cando en vez cruzándose entreles sentidas cartas. E o tío comezaba tódalas súas relembrando os versos do poeta Valentín Lamas Carvajal: “Fálame na nosa lingua / si é que me queres ben”. Esta escribíulla en xullo do 1967. Benquerido sobriño: Van alá casi tres meses de ter recibido a tua garimosa carta datada o 15 do derradeiro abril, e ainda latexa forte no meu esprito a fonda emozón que me produxo, xa por estar escrita no noso idioma galego e tamén polo que isto siñifica como boa proba do sinxelo afecto que me tés. ……… ……… Aledóunos moito a notiza de que a tua cativadora Marisa aitúa agora en Padrón, tan perto do voso fogar en Sant Yago. Por outra banda, aituar en Padrón é un privilexio: o de vivir inmerso no ambente xacobeo e rosalián. ¡Que é tanto como vivir a cotío en latexante patriótica galeguidade! E para finar, vaia o noso máis forte aturuxo de rebuldeira ledicia pola fermosa novedade que nos comunicou túa abóa Daría: a bendizón do ceo que chegou o voso fogar en forma de feiteiceira neniña. ¡Verdadeira peregriña do Apostolo, coma ti dis! ¡Que Deus lle depare as maores venturanzas!, son os desexos de Ana María e máis eu. E ogalla que creza con ben e prenamente saturada dos arrecendos da galeguidade desas terras do “noso” Sant Yago de Rosalía. Garimosos saúdos de Ana María, fortes apertas para ti, quentes felicitaciós para os

266

dous pola rayoliña que vos alumen e moitos soaves biquiños para ela, diste teu tío avó. Firmado: RODOLFO

Transcorridos algúns anos logo de ter escrito esta carta, o tío Rodolfo finaba en Bos Aires o día tres de novembro do 1980 a idade de noventa anos. O seu fillo Alberto comunicóu-la triste nova nun curto, aínda que moi emotivo escrito. O fillo trouxo, anos más adiante, ao Museo de Pontevedra o orixinal de “Os vellos non deben de namorarse” de Daniel R. Castelao e outros moi importantes papeis pertencentes a outros insignes intelectuais galegos da diáspora, facendo con elo realidade os desexos de seu pai.

Alberto Prada Fraga, fillo de Rodolfo Prada Chamochín.

Coma fillo de Rodolfo Prada, foi acollido con tódolo agarimo pola “Fundación e Casa-Museo

267

Rosalía de Castro”, e mesmo fixéronlle a honra de outorgarlle a seu pai, a título póstumo, distinguidos nomeamentos honoríficos.

Logo da “Fundación e Casa-Museo de Rosalía de Castro”.

Finara o fillo maior da Nai Felisa, que tanto votou en falla toda a vida… o que aínda nos seus derradeiros días dicía que chegaba o luns… Rodolfo Prada Chamochín, na lonxanía de Bos Aires, xamáis esqueceu a sua patria galega, e por ela e polos galegos exiliados loutou arreo toda a súa longa vida.

269

XI. Os pasos do vento E Nai Felisa cavila… e cavila… e nos intres de maior soidade vóltalle aquel endiañado vento. Sópralle salvaxe traendo lembranzas que aínda doen no máis fondo… Sínteo moi preto facendo anacos a súa alma. Semella que o seu asubío, o rechinar das madeiras ardentes, o cheiro a queimado enchéndoo todo… está a ocorrer agora mesmo. E de novo as bágoas humedecen a súa faciana. Sinte a aperta intensa dos cativos e máis do seu home contra o corpo… e olla con claridade o triste final da maldita noite: sequera un chisco de fume e negras cinzas sinalando no chan a sombra do que aquelo fora. E contémplase a sí mesma queda, incrédula, coa ollada fixa na nada… escoitando o vento… o vento que marcaría a vida de todos… a dela e a dos seus. Fai xa moitos anos da volta de Nai Felisa a Barra de Miño, pero aínda na tranquilidade dunhas horas máis calmas, e con xa poucos pasos por percorrer… o vento xurde de novo nos seus pensamentos… “¡Qué lonxe nos levou! -sigue a cavilar asomada a fiestra da vella casa-. Onde fomos parar,

meu Deus.” Arrincados pola forza daquelas apracibles chairas da aldea. ¿Coma foi posible? -cisma… e cisma Nai Felisa- ¿Coma algo que nin se ve, puido ter tanta forza? … Por tódolos camiños do mundo, guióunos dun lado pra o outro… A alghún de nos, coma meu home Perfecto ao que tanto quixen, ía ser pra sempre, xa sen volta. ´¡Qué mágoa… qué mágoa máis grande!´ E co Rodolfo… o primeiro e se cadra o máis querido dos cinco fillos… aconteceu o xa coñecido reparto da sorte: co fillo pra ben… ao contrario que co meu Perfecto. No momento o Rodolfo resolveu quedar en Bos Aires sonando unha felicidade que logo alcanzaría cáseque de cheo. Con triunfos laborais, cunha muller a que admiraba e amaba con paixón, cun entorno onde era moi querido, con tantos e tantos paisanos amigos… E amais, xunto ao Alberto, seu fillo. Tan só aquela eterna morriña deixaba pegada no ánimo de Rodolfo, coas lembranzas da terra e de tempos pasados. “O meu fillo, aínda que lonxe… moi lonxe… camiña sempre onda nos. Lévanos á veira tódolos días da sua vida, collidos da man”. Pola contra o Perfecto… o seu amado Perfecto, de sempre tan vencellado a ela… sempre prendidos na lonxanía ata daquela polo fío do amor familiar… E o que non puido o gran bruto daquela noite, foi quen de facelo o suave e seductor asubío dunhas saias mexicanas…

E Nai Felisa achégase a un caixón pra acadar unhas cartas, un feixe delas que foron deixando os anos. Colle unha, daille mecos ó papel, bícao, e ponse a ler… e así o vento pasa de longo… xa nono sinte. Benquerida nai: Son tantas as novas que teño que darlle, que aínda non sei se caberán todas nunha soa carta. Por eiquí seguimos todos moi ben, e felices coa nosa vida en Bos Aires, pero cunha grande novidade que contarlle. No labouratorio, dóulle a boa nova, acaban de me nomear Director Xeral substituíndo a don Alberto Alcántara, que como lle informara no último escrito, deixóunos hai meses en medio dunha fonda mágoa dos que lle rodeábamos, e despois dunha longa e tremenda enfermidade. Era unha persoa moi querida en tódolos ambentes onde se movía, e eu persoalmente, ó pouco de o coñecer, xa sabe ben vostede que o quixen coma a un pai. Foi un paso moi importante pra mín, confirmándome o grande amor que me prefesaba o meu xefe, que deixóume en herdanza o seu posto, cáseque impoñéndollo ós catalans, moi respectuosos e considerados co seu valioso calabourador de tantos anos. Atópome entusasmado có traballo, ledo con Manolita, e ¿qué voulle contar do Bertiño? Pero a pesares de todo, muitas veces asáltame esa temida morriña que me invade, inda que miña muller axúdame a superala, cousa que non sempre consegue. ¡Son tantas as cousas que me fallan! Boto de menos o seu alento de nai, que impulsóume sen descanso

día a día, mesmo agora dende a distancia. Recibo ansioso as súas letras de ánimo có mesmo vigor que antes. Fállanme tamén os irmás, có apoio mutuo que nos dabamos. E o cheiro do fogar propio, do fogar galego, e o son das súas voces có acento no ar… ¡Sono tanto con voltar! Algún día será, ogallá cedo, inda que só sexa de visita. Estou desexando que chegue ese intre. E poida vostede coñecer a Manolita, seguro que lle encantará, e tamén apertar o seu neto Alberto, que vai xa para os cinco anos. Vóltolle lembrar que puxémoslle de nome Alberto coma homaxe ó tío de Manolita, que nada máis nacer o cativo, recramou pra el e pra a dona de seu a condición de padriños. Teño que lle confesar, nun segredo entre vostede e máis eu, que ó neno eu chámolle a cotío Bertiño, por muitas veces que Manolita corríxeme: “Se llama Alberto”. Eu explícolle as razós e despois, algo resignada, acepta a medias cun sorriso, bondadosa e complacente coma é. O neno adóraa, e eu… e vostede en canto a coñeza. Envíolle algunhas fotos para que vexa o guapiños que estamos todos, e o moito que medrou Bertiño. Só falla vostede. Cando algún día apareza por sorpresa en Barra de Miño faremos fotos abondo xuntos, unha a carón da casa da abóa, outra no hórreo, outra no palco da música, na porta da igrexa, diante da escola de don Ramón… mil fotos faremos. Cando escríbame de novo, poña unha letra clariña e grande, para que a poida ler Bertiño, que xa aprendeu ler hai meses. A semán pasada achegámonos a facer unha visita á “nena” e a Camilo. Atopéinos moi ben, e os tres nenos tamén. Están moi

maiores e salados, e fartaron de xogar có Bertiño. Semellan unha familia moi feliz, tan ledos có traballo, có novo piso, os rapaces estudando con proveito na escola, e sobor de todo, entusiasmados có negocio, que váilles de maravilla. Inda diréille que istos teñen máis morriña que eu, por partida dobre, claro está, a da nena e a do Camilo. De seguro que eles visitarán Galiza antes que eu, é un desexo común dos dous, namentres que no meu caso, Manolita e a súa familia sempre supoñen un freo para que iso ocurra. Nunca atópase no intre idóneo. Pero confío en que ela concédame cedo satisfacer isa necesidade miña. Contésteme o antes que poida, cónteme algo dos meus irmás, de cómo váilles nos traballos, se teñen futuro no pobo, e tamén de cómo váille a vostede. Sigo a pasar de cando en vez polo Bar Galicia, e O Tonecho sempre envíame moitas lembranzas para Agustín, ó que gárdalle un fondo agarimo, igual que don Camilo, o dos transportes, que saúdame moi efusivamente dende o carro cando me mira pola beirarúa, preguntándome por el a berros. Teño que contarlle tamén que o Centro Gallego marcha moi ben, e que paso por alí cáseque tódolos días para colabourar coa direitiva nos seus proxetos e actividades. Alí vémonos os galegos a cotío, é coma unha casa común, e xuntos acompañámonos nas nosas morriñas, lembrando a terra, entonando canciós, xogando á brisca e o dominó, mesmo contando chistes dos nosos… Non esquecemos a nosa Galiza, e sempre estamos facendo pláns pra ir de visita algún verán distes…

Nai Felisa le a carta, detense… e fixa os ollos en ningures. Volta a ler, e a reler… ¡xa esqueceu o vento! Entón ponse a remexer nos caixóns na procura do gran feixe de retratos que alí ten. Óllaos polo miudo, sorri con aceno de fervor cara aos fillos, enchida de amor cara aos netos… bisnetos… bícaos a todos: ¡un por un! De seguido fai a lista de tódolos seus e vai poñéndoos no lugar: “Rodolfo en Bos Aires con Bertiño, meu primeiro neto; Agustín en Chile con outro neto, tamén Agustín coma el; a “pequena” ben preto de min, en Vigo, con cinco fillos… e meus primeiros bisnetos, Gonzalito e Luis Alberto, os rapaces de Darita; Manolo en O Carballiño coas xemelgas Ana e Paula; Toño en Ourense, de seguro que solteirón… ¿E o Agustín? ¡Qué mágoa que marchara! Non me portei ben con el, pero agora queróo máis que nunca. É o máis bó dos irmáns -confesa arrepentida- ¡Se puidera xuntalos a todos! ¡Aínda que fose por un só día! Logo xa podería eu emigrar de novo, está vez ao Ceo… se é que alí me queren, claro”. Apretuxa as fotos e resolve que non tódolos pasos percorridos, obrigados moitos deles pola desgracia daquela noite, tiñan sido malos. ¡Velaquí están os froitos! E, coma sempre, sin deixarse amolar, amósaxe enérxica, muda a faciana, e relembra: “Á “pequena” foille ben, malia que moito chorou e mesmo pelexou pra poder voltar a terra”

Na súa filla Daría, o tempo non deixou tantas pegadas, porque xa se encargou ela con moito empeño de borralas todas. “E qué tería pasado na miña vida sen o lume… e o vento, daquela noite”, pregúntase a sé mesma. “Perfecto seguiría ao meu lado, tan namorados… Rodolfo tería casado con algunha moza veciña… a “pequena” tería outro home… Agustín andaría de preto… ¿E os nove netos?... ¿e os dous bisnetos?... Ou nonos habería… ou non tantos… ¡Ou se cadra non serían estes mesmos! ¡Non, non! Eu a éstes non os troco nin polo mellor do mundo. ¡Có moito que os quero a todos! E Felisa tenta escoitar algún chisco de vento… pero o vento fixo o seu traballo e fuxiu.

“Nós sabemos andar polo mundo na procura do benestar ó contrario de moitos españois que prefiren morrer de fame con tal de non ter que enfiar camiños descoñecidos. Os galegos sabemos arranxar papeis e pedir unha pasaxe de terceira; sabemos agacharnos na bodega dun trasatlántico; sabemos abrir fronteiras pechadas; sabemos pedir traballo en tódalas linguas; sabemos canto se debe saber aínda que sexa a primeira vez que saímos fora da terra” ( Castelao, en su libro “Sempre en Galiza” )