12 minute read
Leonardo’s leermeester
VAN VERNUFT Staalkaart → VITRUVIUS TOONT HET TECHNISCH VERMOGEN VAN DE ROMEINEN
De bouwwerken van de Romeinse architect Vitruvius zijn allang vergeten. Maar het boek De Architectura, dat hij voor zijn collega’s schreef, werd wereldberoemd. Het laat zien hoe groot het technisch vermogen van de Romeinen was. En het vormde een inspiratiebron voor de humanisten, met Leonardo da Vinci voorop.
Advertisement
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 51 B eton. Vloerverwarming. Kilometer- tellers. Allemaal relatief recente uitvindingen die het moderne leven gemakkelijker en comforta - beler maken. En toch bestaat er een 2000 jaar oud boek waarin deze dingen al staan beschreven –niet als sciencefiction, maar als alledaagse realiteit: De Architectura, oftewel ‘Over de bouwkunst’, van de Romein Vitruvius. Vitruvius (ca. 85–20 v.Chr.) was zijn hele leven architect en ingenieur. Hij maakte gebouwen, militaire installaties en infrastructuur voor de watervoorziening. Pas in zijn nadagen pakte hij de pen op. Hij was toen rond de zestig, wat in het Rome van zijn tijd een respectabele leeftijd was. ‘Mijn gezicht is door ouderdom misvormd, slechte gezondheid heeft me mijn kracht ontnomen,’ schreef hij. Ook twijfelde hij aan zijn schrijverskwaliteiten: hij was geen ‘volleerd filosoof, welbespraakt redenaar of literator die de fijne kneepjes van het vak beheerst’. Toch zou hij met zijn boek onsterfelijkheid verwerven. Want niet alleen was hij de kroniekschrijver van het Romeinse innovatievernuft, ook ontketende hij veertien eeuwen na zijn dood een ware bouwrevolutie.
Vitruvius leefde in een tijd die van geen stilstaan wist. Hij maakte de
ondergang van de Republiek mee, de sociale onrust en de burger - oorlogen die daarmee gepaard gingen. Hij was van de
generatie die Augustus de
eerste keizer van Rome zag worden. In het leven van
Vitruvius was verandering geen kabbelende beek, maar een waterval. Hij droeg De Architectura aan Augustus op. Die had hem een toelage gegeven – dat was misschien al aanleiding genoeg. Maar er was er nog een reden, en die ging dieper: Vitruvius verknoopte zijn eigen missie als auteur met die van Augustus als orde - brengend heerser. ‘Aangezien ik constateerde,’ schreef hij in zijn opdracht, ‘dat u op grote schaal hebt gebouwd en nog bouwt, en →
Negentiendeeeuwse reconstructie van de stoommachine van Heron van Alexandrië.
EEN VONDST ZONDER TOEPASSING DE EERSTE STOOMMACHINE
De eerste stoommachine in de geschiedenis staat op naam van de Griekse uitvinder Heron van Alexandrië (ca. 10-70 n.Chr.). Deze aeolipile, oftewel ‘windbal’, was een luchtdichte metalen bol, gemonteerd op een heetwaterreservoir. Doordat de stoom via een holle as de bol in werd geleid en vervolgens via twee tegenover elkaar liggende uitlaten ontsnapte, ontstond een draaibeweging. Een simpel aandoend ding, maar wel heel goed bedacht: raketmotoren werken volgens eenzelfde principe. Maar Heron bedacht er geen toepassing bij, en zijn primeur raakte in vergetelheid.
dat u ook in de toekomst zorg zult dragen voor openbare en particuliere bouwwerken, die bij komende generaties de herinnering levend moeten houden aan de grootsheid van uw daden, heb ik vastomlijnde voorschriften opgesteld. Dan kunt u die als maatstaf nemen.’ Het klinkt bijna alsof hij zijn boek op verzoek van de keizer schreef, maar dat hoeft niet per se. Ook de tijdgeest kan de sturende hand zijn geweest.
52 | HISTORISCH NIEUWSBLAD Bouwhausse Na de chaos van de voorgaande jaren werkte Augustus aan een nieuwe orde: het toen al uitgestrekte rijk – in feite een onsamenhangend ratjetoe – moest tot een stabiele eenheid worden gesmeed, onwankelbaar gevestigd op het fundament van de oude, superieure Grieks-Helleense cultuur. En Rome, dat de allure van een provinciestad maar nauwelijks ontsteeg, moest daar het stralende middelpunt van worden. Terwijl de legioenen het rijk stevig begonnen te omheinen, en Vergilius met zijn Aeneis een nieuwe ontstaansmythe ontwierp die terugging op het zo bewon derde Griekse verleden, ontstond in de stad Rome een ware bouwhausse. Hier
Voorbeeld en imitatie Overblijfselen van het Griekse amfitheater en de Romeinse basilica in Efeze, dat tegen woordig in Turkije ligt.
sloot Vitruvius’ boek naadloos bij aan. Hij is optimistisch, maar laat ook de nadelen van massale vastgoedontwikkeling zien: charlatans die zich voordeden als experts. En opdrachtgevers die het schip in gingen, omdat ze in de fuik liepen van eindeloze kostenverhogingen. Vitruvius was geen politicus. In zijn werkzame leven had hij een basiliek gebouwd, en waterleidingen en militaire installaties vervaardigd. Hij was een doener. Maar tussen een puntsgewijze uiteenzetting van de werking van een waterklok en kundige tips voor het opzetten van een hijskraan in wees hij toch ook even op het goede voorbeeld van de Griekse stad Efeze. ‘Als daar een bouwer de opdracht voor een openbaar werk accepteert, verklaart hij vooraf hoe hoog de bouwkosten zullen worden. Nadat hij deze raming bij de magistraat heeft gedeponeerd, worden zijn bezittingen in onderpand genomen, totdat het bouwwerk is voltooid. Wordt meer dan een kwart extra aan de bouw besteed, dan wordt het geld voor de voltooiing uit zijn bezit gevorderd.’ Zijn hartenwens: ‘Ik zou willen dat de onsterfelijke goden ervoor hadden gezorgd dat deze wet ook door het Romeinse volk was ingesteld.’ Conservatief Het gezag om zoiets af te dwingen had hij natuurlijk niet. Wat hij wel kon, was proberen het vak zelf te professionaliseren. Orde brengen in de bouwkundige zaken, zoals de keizer orde bracht in die van de staat. Op zoek gaan naar goede standaarden voor de verschillende technieken, en die in één werk presenteren. Ook de architecten zelf wilde hij in zekere zin standaardiseren. Architectuur was toen een veel breder begrip dan nu; het omvatte alle vormen van techniek. Vitruvius vond dat iemand zich pas architect mocht noemen als hij zich van jongs af aan in zo veel mogelijk wetenschappen en technieken had bekwaamd. Bovendien vond hij het niet fatsoenlijk zelf actief opdrachten te verwerven. Je moest wachten tot je werd gevraagd. Het lijkt erop dat hij dat laatste veel heeft gedaan. Beroemd als architect is hij in elk geval niet geworden. Niemand zou ooit nog van hem hebben gehoord als hij zichzelf niet op oudere leeftijd opnieuw had uitgevonden. Want van die hele bouwgekte van toen heeft uiteinde lijk niets de tand des tijds zo ongeschonden doorstaan als zijn boek. Voor ons opent De Architectura de wondere wereld van het Romeinse kunnen. Het is een encyclopedie, geschreven door een ware techneut, een viering van alles wat met bouwen te maken had. Hoewel... alles? Vitruvius haalde zijn neus op voor sommige nieuwerwetsigheden, zoals het beschilderen van stucwerk met kunstige illusies, bijvoorbeeld
van ramen of pilaren. Want die ‘bestaan niet, kunnen niet bestaan en hebben nooit bestaan’. Zo volledig als De Architectura wilde zijn, de laatste mode kwam er niet in. Vitruvius was een conservatief. Het heeft iets paradoxaals: al lezend zien we hoe ver de Romeinen waren, maar tegelijkertijd kijken we met Vitruvius terug naar het verleden. Zijn helden en voor beelden waren ‘de ouden’, oftewel de Grieken.Vandaar dat hij uitgebreid ingaat op voorbeelden van architectuur die de Romeinen helemaal nog niet kenden. En neem ook de lange pagina’s waarin hij de verschillende Griekse zuilvormen van elkaar onderscheidde - alsof die symbool stonden voor zijn streven: het stutten van de Romeinse bouwkunde op die van de Grieken. Dat hij ‘de ouden’ zo in een Romeins keurslijf propte, zag hij niet als probleem. Het was juist de bedoeling. Het is sowieso een misverstand om de Romeinen te zien als echte uitvinders. Zelf met waarlijk nieuwe dingen komen deden ze nauwelijks. Neem bij wijze van contrast COMFORTABEL RIJKEN HEBBEN ZELFS EEN MENGKRAAN VOOR WARM EN KOUD WATER
AANVALSBOOR
→ de beroemde Bibliotheek van Alexandrië, gesticht in de tweede eeuw voor Christus. Die bestond niet alleen uit een boekenverzameling, maar bood ook een werkplaats aan de meest briljante en waanzinnig speelse techneuten die er te vinden waren. Daar werd bijvoorbeeld ’s werelds allereerste stoommachine uitgevonden, gewoon om te kijken of het kon. In Alexandrië ging het om uitvinden om het uitvinden. Het was een vrijplaats voor het menselijke vernuft. De Romeinen hadden een ander soort techniekknobbel. Hun bijzondere talent bestond eruit zich andermans vindingen
ONVERWOESTBAAR MATERIAAL BETONREVOLUTIE
Tweeduizend jaar geleden gebruikten de Romeinen beton al volop. D e oude Egyptenaren waren er nog veel eerder mee, maar Rome paste het materiaal zo succesvol toe dat het de ‘Betonrevolutie’ wordt genoemd. Hun beton was zelfs stukken beter dan dat van ons, dankzij de grondstof puzzolaan, oftewel fijngemalen tufsteen. Een buitengewoon stabiel bindmiddel, dat dit beton niet alleen extra versterkte, maar ook watervast maakte. Havenkades en binnenbekleding van aquaducten, sierplafonds en structurele toepassingen in gebouwen: zonder hun beton hadden de Romeinen nooit zo massaal, complex en fraai kunnen bouwen.
VIA TANDWIELEN OF SCHOEPEN MIJLENTELLER
‘E en uitvinding die niet zonder nut is en zeker met groot vernuft door onze voorouders nagelaten,’ schreef Vitruvius over de mijlenteller. ‘Hiermee kunnen we op reis, zittend in een wagen of varend op zee, te weten komen hoeveel mijlen we op onze route hebben afgelegd.’ Een tandwielsysteem in het wiel, of verbonden met schoepen in het geval van een schip, zorgde ervoor dat na elke mijl een steentje in een bronzen emmertje viel.
VITRUVIUS-MAN
54 | HISTORISCH NIEUWSBLAD toe te eigenen, en die vervolgens slim te verbeteren en breed toepasbaar te maken. Ze hadden er ook welomlijnde doelen mee: rijksvorming, expansie, wereldmacht én fijne luxueuze hebbedingen voor de comfortminnende rijken. Zulke rijken – extreem rijken zelfs –kwamen er steeds meer in Vitruvius’ tijd. En zij begonnen volop te profiteren van het technische kunnen dat voorhanden was. Bijvoorbeeld van de waterinfrastructuur met zijn fameuze aquaducten, mogelijk gemaakt door een ver doorontwikkelde boogmetselkunst. Als je genoeg geld meebracht, kon je een privéaansluiting krijgen, inclusief warmwatervoorziening en handige mengkraan voor in bad. Omgekeerd kon je uitgescheiden vuil rechtstreeks doorgesluisd worden naar het openbare rioleringssysteem, dat op gezette tijden werd doorgespoeld met stromend water. En ook de vloerverwarming, die in de publieke badhuizen al langer zijn diensten bewees, vond zijn weg naar de meest fortuinlijke burgers - om uiteindelijk slim uitgebouwd te worden tot centrale verwar ming voor het hele huis, mét thermostaat. Weliswaar stond ergens in de keten van dergelijke faciliteiten een slaaf zich suf te zweten – zo moest het vuur voor dat warme water natuurlijk blijven branden – voor de gebruiker was die niet meer dan een noodzakelijk onderdeel van de betreffende techniek. Voor Vitruvius trouwens ook niet. In zijn beschrijving van de vloerverwarming, uiterst nauwkeurig tot de precieze maat van de baksteentjes aan toe, is de slavenarbeid het enige detail dat niet wordt gespecificeerd. Op dat basale, praktische niveau schrijft Vitruvius de mens dus volledig weg. De man die de eerste druk verzorgde was Giovanni Sulpizio da Veroli Sulpizio. Hij was een Italiaanse humanist, aanhanger van een vernieuwingsbeweging die idolaat was van de herontdekte klassieke Oudheid. En zo beet de tijd zich dubbel in de staart. Vitruvius werkte mee aan de nieuwe orde van Augustus door die te grondvesten op de oude Grieken, de humanisten op hun beurt grepen terug op de oude Vitruvius. Het waren de hoogtijdagen van de Italiaanse Renaissance. Niet meer de middeleeuwse God stond centraal, maar de mens, in alle opzichten. De beste
Koepel van beton Het Pantheon in Rome uit de tweede eeuw na Chr. Schilderij door Giovanni Paolo Panini, ca. 1734.
Menselijk lichaam Maar op een ander, hoger niveau gaf hij hem juist een ereplaats, want hij baseerde zijn leer van de ideale verhoudingen op het menselijk lichaam. Vitruvius constateerde dat ‘de proporties van de ledematen corresponderen met die van zijn gestalte als geheel’. Bouwwerken moesten volgens hetzelfde principe worden ontworpen: ‘De afmetingen van de afzonderlijke geledin gen moeten in evenwichtige verhouding staan ten opzichte van het totaal.’ Het waren maar een paar alinea’s in zijn boek en toch verwierf hij juist daarmee eeuwige roem. Anderhalf millenni um lagen Vitruvius’ woorden onder het stof, zonder dat iemand hun bestaan vermoedde. In de veer tiende eeuw doken er de eerste fragmenten van op, en in 1414 werd een compleet manuscript teruggevonden. Maar pas een halve eeuw later, in 1486, kregen ze echt hun tweede leven. Met dank aan een splinternieuwe uitvinding, de drukpers, begon De Architectura aan een onverwacht succesvolle veroveringstocht. TROUW AAN DE KEIZER VITRUVIUS WERKT MEE AAN DE NIEUWE ORDE VAN AUGUSTUS
HERUITGAVE
illustratie daarvan kwam van Leonardo da Vinci. Vier jaar nadat De Architectura van de drukpers was gerold, tekende hij zijn legendarische Vitruvius-man. In de begeleidende tekst verwees hij rechtstreeks naar Vitruvius’ proportieleer. Sulpizio intussen beperkte zich niet tot de theorie. Persoonlijk overzag hij de bouw van een Romeins theater, van onder tot boven zoals dat er in de Oudheid moest hebben uitgezien. Het was het begin van een nieuwe bouwkoorts – alleen deze keer niet beperkt blijvend tot Rome. De ‘humanistische’ bouwstijl verspreidde zich noordwaarts tot Helsinki en Sint-Petersburg aan toe. Grieks-Romeinse zuilen waren dé blikvangers van strak vormgegeven gebouwen, waarvan de maatvoering uiteraard zorgvuldig in harmonisch evenwicht was gebracht. Maar wat eerst een nouveauté was – ook al was het eigenlijk heel erg oud – stolde gaandeweg tot een cliché. Een classicistisch architect hoefde niet origineel te zijn. Liever niet zelfs. De stijlvoorschriften lagen vast, daar had hij zich aan te houden. In zekere zin de ideale wereld van Vitruvius.
MEER WETEN
Handboek Bouwkunde (1999) Nederlandse vertaling door Ton Peters van De Architectura van Vitruvius.
Afke van der Toolen is journalist.
De klassieke wereld in 52 ontdekkingen (2018) door Leonard Rutgers.
ONDER DE VLOER EN IN DE MUREN CENTRALE VERWARMING
De Romeinse centrale verwarming (hypocau- stum) berustte op het principe dat hete lucht opstijgt. Het systeem bestond uit een stook- kelder, van waaruit de opgewarmde lucht onder een zwevende vloer circuleerde, en desgewenst via holle ruimtes in de muren verder het gebouw door. Vitruvius was heel precies in zijn aanwijzingen. Zo moesten de pilaartjes onder de zwevende vloer ‘een hoogte hebben van twee voet en worden opgemetseld met klei doorkneed met haar’.
De westerse architectuur, een geschiedenis (derde druk, 2008) door David Watkin.
Nu 3 nummers voor € 9,95
G a n a a r w w w . p u z z e l e n . n l
Als je deze vakantie rust wilt, dan gun je jezelf een puzzelboekje.
Cryptofilippine
Vul in volgens onderstaande cryptische omschrijvingen. Gelijke cijfers zijn gelijke letters. Bij juist invulling ontstaat in de gearceerde kolom een woord.
1 In die tijd van het jaar komt een dimmer zo goed van pas!
1
6 8 2 6 1
2 Schijnt voor niets op te gaan.
2
10
3 Feest waarvan men soms niet erg warm thuiskomt.
3
12 3 8
4 Dat kan je niet doen met andermans riemen.
5 Zonneklaar maken.
6 Dat boekenweekgeschenk lees je niet tijdens de winterkoude.
7 Golfsport.
8 Afdak waar elf lui onder passen.
9 Zomerse variant van in een wak schaatsen.
5 6
9 4 3 8 5 9 6 1
10 2 1
79 8 7 11 1 3 8 1
1
8 11 1
4 1 5
4 1 7
12 8 5
© DENKSPORT PUZZELBLADEN
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
@puzzelen.nl | www.puzzelen.nl
