Η γλωσσα του ιησου by Leo Telios

Λεωνίδας Aθ. Τέλιος Φοιτητής Μεταπτυχιακού Τμήματος Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

H Γλώσσα στην οποία μίλησε, δίδαξε και κήρυξε ο Ιησούς Χριστός

Ακαδημαϊκό Έτος 2012 – 2013 1

Περιεχόμενα 1. Πρόλογος σελ. 3 2. Εισαγωγή: Γενικά περί γλώσσας σελ. 4 3. Ιστορικό και Κοινωνικό πλαίσιο: Η Παλαιστίνη των χρόνων του Ιησού σελ. 6 4. Υπάρχει απάντηση στο ερώτημα: «Ποια γλώσσα μιλούσε ο Ιησούς;» σελ. 9 5. Ο Ιησούς και η Αραμαϊκή γλώσσα σελ. 11 6. Ο Ιησούς και η Εβραϊκή γλώσσα σελ. 16 7. Ο Ιησούς και η Ελληνική γλώσσα σελ. 19 8. Ο Ιησούς και η Λατινική γλώσσα σελ. 25 9. Επίλογος – Συμπεράσματα σελ. 27 10. Βιβλιογραφία σελ. 29 11. Παράρτημα κυριοτέρων Λέξεων και Φράσεων από την Καινή Διαθήκη στην Αραμαϊκή και Εβραϊκή γλώσσα σελ. 32 12. Παράρτημα Εικόνων σελ. 34

1. Πρόλογος Η αφορμή για την παρούσα εργασία δόθηκε στο Τμήμα των Μεταπτυχιακών Σπουδών της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., όταν η καθηγήτριά μας κ. Άννα Κόλτσιου – Νικήτα μας ζήτησε να ασχοληθούμε με το θέμα της γλώσσας στην οποία μίλησε και δίδαξε ο Ιησούς. Όλοι μας πιστεύαμε ότι είχαμε τις βασικές γνώσεις γύρω από το συγκεκριμένο ζήτημα. Όμως, τα αποτελέσματα των αναζητήσεων μας εξέπληξαν! Δεν πιστεύαμε ότι υπήρχε τόσος όγκος πληροφοριών, ο οποίος αφορά στο θέμα της γλώσσας, που ομιλούσε ο Ιησούς Χριστός. Ιδιαίτερες αφορμές δόθηκαν την τελευταία δεκαετία, οπότε προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία «Το Πάθος του Χριστού» (The Passion of the Christ) του ηθοποιού – σκηνοθέτη Mel Gibson. Από το 2004, οπότε προβλήθηκε η ταινία, μέχρι και σήμερα φούντωσε ένας διαδικτυακός διάλογος σχετικός με το θέμα, στον οποίον λαμβάνουν μέρος όχι μόνο θεολόγοι ή άνθρωποι με ενδιαφέροντα γύρω από τη θρησκεία, αλλά άτομα κάθε φυλής, εθνικότητας, θρησκείας και ενδιαφερόντων, μέχρι και ισλαμιστές φονταμενταλιστές, οι οποίοι δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα αραμαϊκά, τα οποία μιλούσε στην καθημερινή του ζωή ο Ιησούς. Στην ταινία, που αναφέρουμε παραπάνω, ο σκηνοθέτης παρουσιάζει τον Ιησού να μιλάει αραμαϊκά και λατινικά. Είναι, όμως, αυτό ιστορικά επιβεβαιωμένο ή αποτελεί μια σκηνοθετική αυθαιρεσία; Με τη βοήθεια των ερευνητών απανταχού της γης, αφού μέσω του διαδικτύου έχουμε πρόσβαση σε απειράριθμες μελέτες και άρθρα γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, θα προσπαθήσουμε να το προσεγγίσουμε και να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα. Βασική διαπίστωση αποτελεί ότι, οποιαδήποτε γλώσσα κι αν μιλούσε ο Ιησούς, δεν παίζει κάποιο ιδιαίτερο ρόλο στην εγκυρότητα του ευαγγελικού του μηνύματος και, φυσικά, δεν αλλάζει κάτι στη χριστιανική πίστη. Όμως, ενδεχομένως, θα μπορούσαμε να καταλάβουμε καλύτερα το μήνυμά του, αν γνωρίζαμε σε ποια γλώσσα δίδαξε το λαό1. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτριά μου κ. Άννα Κόλτσιου – Νικήτα, η οποία μας έδωσε την ευκαιρία και το έναυσμα για την παρούσα έρευνα, αλλά και τους συμφοιτητές μου, στο τμήμα των Μεταπτυχιακών Σπουδών, για τις ιδέες τους, που μου προσέφεραν απλόχερα, μέσω των δικών τους εργασιών.

2. Εισαγωγή Mark D. Roberts, What Language Did Jesus Speak? Why Does It Matter?, στο http://www.patheos.com/ Hosting the Conversation on Faith 2010, http://www.patheos.com/blogs/markdroberts/series/what-language-did-jesus-speak-why-does-itmatter/, 7 Φεβρουαρίου 2013 1

Γενικά περί γλώσσας: Βασικό γνώρισμα του ανθρώπου είναι η επικοινωνία και η δημιουργία κοινωνίας. Κύριο μέσο επικοινωνίας στην ανθρώπινη κοινωνία αποτελεί η γλώσσα, η οποία είναι ένα ιδιαίτερο και αποκλειστικό χαρακτηριστικό του ανθρωπίνου είδους. Σε κάθε φάση του ανθρωπίνου βίου, αλλά και σε κάθε πνευματική εκδήλωση του ανθρώπου, είναι παρούσα η γλώσσα. Με τη γλώσσα ο άνθρωπος επικοινωνεί με τον συνάνθρωπο, αφηγείται και δημιουργεί τη λογοτεχνία του. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι σήμερα στον πλανήτη μας ομιλούνται περίπου 7.000 γλώσσες και διάλεκτοι2, οι οποίες παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον τόσο για τις διαφορές, που έχουν μεταξύ τους, αλλά ακόμη περισσότερο για τις ομοιότητές, οι οποίες μας ξαφνιάζουν. Παρά το ότι είναι δυνατό να ομιλούνται ακόμη και από δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων ή πολλές λέξεις τους ίσως να έχουν κοινές ρίζες με ελληνικές λέξεις, κάποιες από αυτές τις γλώσσες είναι παντελώς άγνωστες. Ακόμη και το όνομά τους ηχεί παράξενο και ίσως αστείο στη δική μας γλώσσα! Η μεγάλη πολυπλοκότητα της γλώσσας, τόσο όσον αφορά την ιδιαίτερη δομή της, αλλά και ως προς τις κοινωνικές σχέσεις, που την καθορίζουν, τη διαπερνούν και τη διαμορφώνουν, εξετάζεται κυρίως από την επιστήμη της γλωσσολογίας με τους διαφόρους κλάδους της αλλά παράλληλα αποτελεί και αντικείμενο πολλών από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα παρατηρήθηκαν ακόμη και κοινωνικές συγκρούσεις γύρω από τη γλώσσα, οι οποίες είχαν ιδιαίτερη ένταση και έμειναν γνωστές στην ιστορία ως «γλωσσικό ζήτημα». Τελευταία, μεγάλη γλωσσική μεταρρύθμιση αποτέλεσε το «μονοτονικό», που επιβλήθηκε το 1982 και γέννησε ποικίλες αντιδράσεις, ενώ ενοχοποιήθηκε ακόμη και για την αύξηση των περιστατικών δυσλεξίας στα ελληνικά σχολεία3. Ειδικότερα, η μητρική γλώσσα είναι η γλώσσα, την οποία κάθε άνθρωπος μαθαίνει από τη γέννησή του και αποτελεί την κυριότερη βάση για τη κοινωνιογλωσσολογική ταυτότητα ενός ατόμου. Η μητρική γλώσσα, ωστόσο, για ένα άτομο δεν είναι απλώς ένα σύνεργο επικοινωνίας, ένα όχημα μεταφοράς πληροφοριών και γνώσεων, συναισθημάτων και σκέψεων, είναι κάτι το πολύ πιο σημαντικό. Είναι μια, ουσιαστικής σημασίας, συνιστώσα της εθνικής ταυτότητας του ανθρώπου και βασική παράμετρος του πολιτισμού του4. Πιστεύεται ότι, δεν υπάρχει σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον όρο γλώσσα, με τη σημασία της συγκεκριμένης εθνικής γλώσσας και στον όρο 2

http://el.wikipedia.org/wiki/Πύλη: Γλώσσα, 7 Φεβρουαρίου 2013. Αυτό αναφέρεται και στο Φυλλάδιο του E.C.M.L. (European Centre for modern language), με τίτλο: Ευρωπαϊκή Ημέρα Γλωσσών, 26 Σεπτεμβρίου, σελ. 1 3 Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε στο βιβλίο: Η εκδίκηση των τόνων, Η επίδραση των αρχαίων ελληνικών και του μονοτονικού στην ψυχοεκπαιδευτική εξέλιξη του παιδιού, Συγκριτική μελέτη των Ιωάννη Κ. Τσέγκου, Θαλή Ν. Παπαδάκη και Δήμητρας Βεκιάρη από τις εκδόσεις: «Εναλλακτικές Εκδόσεις», 2005 4 Ηλίας Ζώης, Μητρική γλώσσα, το σπουδαιότερο κομμάτι πολιτισμού ενός λαού, στο http://thesecretrealtruth.blogspot.com/, 2012, http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2012/02/blogpost_7154.html#ixzz2HsUXqsYA, 3 Ιανουαρίου 2013

διάλεκτος. Σύμφωνα με τη χιουμοριστική διατύπωση του εβραίου γλωσσολόγου Max Weinrich, «γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό και στόλο»5.

3. Ιστορικό και Κοινωνικό πλαίσιο: Η Παλαιστίνη των χρόνων του Ιησού Ηenry Hitchings, The Language Wars: A History of Proper English, εκδ. John Murray Publishers Ltd, σελ. 20 5

α. Η Ιστορία της Παλαιστίνης: Από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου στα χρόνια του Ιησού Χριστού: Μία κουκίδα στο χάρτη, μία περιοχή ίσου εμβαδού με την Πελοπόννησο, που απλώνεται μεταξύ του 31 ου και 33ου βόρειου και από τον 32ο μέχρι τον 34ο ανατολικό μεσημβρινό, αποτελεί η Παλαιστίνη, η περιοχή όπου γεννήθηκε και έδρασε ο Ιησούς Χριστός. Όμως αυτή η περιοχή αποτέλεσε ένα πολύχρωμο μωσαϊκό λαών και γλωσσών, μία ιδιαίτερης σημασίας πολιτικοστρατιωτική περιοχή. Ενδεχομένως η κατανόηση του μεσσιανικού έργου να έχει σχέση με τη μελέτη και την κατανόηση των συνθηκών, που επικρατούσαν στην Παλαιστίνη την εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης. Πριν γεννηθεί ο Χριστός, στην Παλαιστίνη είχε γεννηθεί ένα μεγάλο πλήθος ιουδαϊκών κινημάτων, ενώ, μετά τον Ιησού, εκεί εμφανίστηκαν τα μεγάλα γνωστικά κινήματα και οι πρώτες αιρέσεις. Ο κόσμος της περιόδου του «δευτέρου ναού» η Ιουδαία με την Ιερουσαλήμ, αλλά και η Σαμάρεια, η Γαλιλαία και η Περαία, οι οποίες αποτελούν την Παλαιστίνη, μαζί με τη Φοινίκη με την Τύρο και τη Σιδώνα καθώς και οι υπόλοιπες γύρω περιοχές, όπου έδρασε ο Ιησούς, είναι χώροι ιδιαιτέρως σύνθετοι, πλούσιοι και ελκυστικοί, που προκαλούν έντονο ενδιαφέρον σε κάθε ερευνητή, οποιασδήποτε εποχής6. Η απάντηση των Ελλήνων στην επεκτατική πολιτική των Περσών ήρθε με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου εναντίον του κράτους του Δαρείου του Γ΄. Το 333 π.Χ., μετά την ήττα των Περσών στη μάχη της Ισσού, ήρθε και η σειρά της Ιουδαίας να δεχθεί τον στρατό των Μακεδόνων. Ο στρατηγός Παρμενίων κατέκτησε τη Σαμάρεια, μετά από ολιγοήμερη αντίσταση και τα Ιεροσόλυμα, που τον δέχθηκαν ως ελευθερωτή από τον περσικό ζυγό. Ο Ιώσηπος αναφέρει ότι ο Μ. Αλέξανδρος προσκύνησε τον Θεό στο Ναό των Ιεροσολύμων και ασπάστηκε τον Αρχιερέα 7, κάτι το οποίο ανάγεται στη σφαίρα του φανταστικού, σύμφωνα με τους ερευνητές 8. Αυτή η κατάκτηση άλλαξε άρδην και οριστικά τα πράγματα στην Ιουδαία. Γλώσσα, ήθη και έθιμα, τρόπος ζωής και σκέψης άλλαξαν οριστικά στην Παλαιστίνη μετά τον ερχομό των Ελλήνων. Η φυσιογνωμία του Ιουδαϊσμού μεταβλήθηκε σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε χαρακτηρίστηκε πλέον ως «Ελληνιστικός Ιουδαϊσμός» και αυτό δεν είναι μόνον ένας χρονικός προσδιορισμός, αλλά χαρακτηρίζει και την ταυτότητα του τότε Ιουδαϊσμού. Ας μην ξεχνούμε ότι, κατόπιν, η Παλαιά Διαθήκη μεταφράστηκε στην ελληνική γλώσσα, ενώ ταυτόχρονα, μέσω του Ελληνισμού, ο Ιουδαϊσμός έγινε αντικείμενο διαλόγου αλλά και γνωστός σε ευρύτερο κοινό, μεταβλήθηκε και ωρίμασε σε μία θρησκεία, η οποία μετέφερε τις προσδοκίες και τις προσευχές των ανθρώπων 9. Μετά το Μέγα Αλέξανδρο ήρθε η διάσπαση του απεράντου κράτους του και οι εμφύλιες διαμάχες Αντιγονιδών – Σελευκιδών και Πτολεμαίων, για να ακολουθήσει μία περίοδος 80 ετών σχετικής αυτονομίας και ανεξαρτησίας με τους Ασμοναίους βασιλείς. Αυτή η περίοδος γιγάντωσε τις εθνικιστικές Κωνσταντίνος Ζάρρας, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, σελ. 24. Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 11.331-332, επίσης στο Ταλμούδ b Yoma 69a υπάρχει παρόμοια παράδοση. 8 Peter Schäfer, The History of the Jews in the Greco-Roman World, εκδ. Routledge, 1995, σελ. 5 9 Κωνσταντίνος Ζάρρας, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, σελ. 124 - 125 6 7

τάσεις των Ιουδαίων αλλά και τόνωσε την αντίληψη ότι το αυτόνομο ιουδαϊκό κράτος μπορεί να γίνει πραγματικότητα 10. Η οριστική πτώση της Ιερουσαλήμ στα χέρια του Πομπηΐου (63 π.Χ.) σηματοδοτεί την υποταγή ολόκληρης της Ιουδαίας στις ρωμαϊκές λεγεώνες, οπότε αρχίζει μία νέα εποχή, η εποχή της Ιουδαίας ως ρωμαϊκής επαρχίας, στα χρόνια και τα όρια της οποίας γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός. Καθοριστικό ρόλο στα ιουδαϊκά πράγματα έπαιξε ο Ηρώδης, μια αμφιλεγόμενη, πολύπλοκη προσωπικότητα, μεγαλοφυής και συνάμα παρανοϊκή, μεγαλομανής και ταυτόχρονα μοχθηρή 11 στα χρόνια της βασιλείας του οποίου γεννήθηκε ο Χριστός. Μετά το θάνατο και των Αντύπα και Αρχελάου, διαδόχων του Ηρώδη, την εξουσία στην Παλαιστίνη αναλαμβάνουν οι Ρωμαίοι Έπαρχοι. Ο Ηρώδης Αντύπας ήταν ο βασιλιάς, που εκτέλεσε τον Ιωάννη Πρόδρομο αλλά και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δίκη του Ιησού12. β. Η Κοινωνία της Παλαιστίνης κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή: Η βασική ιδέα για την κατανόηση της νοοτροπίας και της ιστορίας του Ισραήλ είναι η αντίληψη ότι, οι Ισραηλίτες αποτελούν τον περιούσιο λαό του Θεού και ότι η Θεία Πρόνοια τους έχει εγκαταστήσει στη γη αυτή13. Κέντρο της θρησκευτικής αλλά και της κοινωνικής ζωής του Ισραήλ, υπήρξε ο Ναός των Ιεροσολύμων. Κάθε πτυχή της ιουδαϊκής ζωής (θρησκεία, οικογένεια, παιδεία, δικαιοσύνη, εορτές, ήθη και έθιμα) είχε άμεση εξάρτηση από το Ναό και το Νόμο. Ο Ιησούς ζει στο κλίμα αυτό της μεσσιανικής προσδοκίας του ιουδαϊκού λαού και στην Καινή Διαθήκη συναντούμε διάφορες ομάδες, είτε θρησκευτικές, είτε κοινωνικές, όπως οι Φαρισαίοι, οι Σαδδουκαίοι, οι Γραμματείς, οι Ιερείς, οι Τελώνες, οι Ηρωδιανοί, οι Ζηλωτές, οι Μαθητές του Ιωάννη Προδρόμου και άλλες. Η ιερατική τάξη, η οποία εξέλεγε και τον Αρχιερέα, απολάμβανε προνομίων και σεβασμού από τον ιουδαϊκό λαό, όμως οι υπόλοιποι Ιουδαίοι, από τον πλουσιότερο ως τον φτωχότερο, θεωρούνταν ίσοι απέναντι στο Θεό. Στην Καινή Διαθήκη βρίσκουμε αρκετές φορές το δίπολο «πλούσιοι – φτωχοί», όμως δε συναντούμε πουθενά τη διάκριση «ευγενείς και λαός»14. Επίσης, οι δούλοι ήταν ελάχιστοι, ενώ οι συνθήκες ζωής τους ήταν πολύ καλύτερες από άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας 15. Βασική ενασχόληση του Ιουδαίου, για να εξασφαλίσει τα προς το ζην, ήταν η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία, η αλιεία, η γεωργία, η υλοτομία, η δημιουργία εργοχείρων και τέλος το εμπόριο ειδών από και προς όλες τις γειτονικές περιοχές16. γ. Συνάντηση Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού: Ήδη από την εποχή της κατάκτησης του βορείου βασιλείου οι Ιουδαίοι είχαν διασπαρεί σε κάθε γωνιά της Μεσογείου. Οι σημαντικότερες κοινότητες της ιουδαϊκής διασποράς ήταν στην Αλεξάνδρεια, τη Ρώμη και τη Βαβυλώνα. Οι Ιουδαίοι της διασποράς, με Κωνσταντίνος Ζάρρας, ό.π. σελ. 311 Πληροφορίες για τον Ηρώδη βρίσκουμε στα έργα του Ιώσηπου: Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 15.1.1 – 17.8.4 και Ιουδαϊκοί Πόλεμοι, 1.18.1 – 1.33.9 12 Λκ. 23,6-12 13 Γεν. 12, 1-2 14 Daniel Rops, Η καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Ιησού, σελ 165 - 166 15 Σάββας Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ. 300 16 Andre Chouraqui, Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου, σελ. 99 - 105 10 11

την πάροδο των ετών, άρχισαν να υιοθετούν τον ελληνικό τρόπο ζωής και να διδάσκονται την ελληνική φιλοσοφία και γλώσσα, με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν από την ιουδαϊκή παράδοση και γλώσσα και να ομιλούν μόνο τα ελληνικά. Για το λόγο αυτό έγινε η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τα εβραϊκά στα ελληνικά, από τους εβδομήκοντα (Ο΄) μεταφραστές, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, από τον 3ο μέχρι τον 2ο π.Χ. αι.17 Σε εμπορικές και άλλες δημόσιες σχέσεις (πολιτικές, στρατιωτικές, νομικές) ήταν σε χρήση από τους Ιουδαίους η ελληνική γλώσσα. Όχι μόνο στην άρχουσα τάξη αλλά και στα λαϊκά στρώματα βρίσκουμε ελληνικά ονόματα. Ας πάρουμε ως παράδειγμα, από τον κύκλο των 12 Απόστόλων του Ιησού, τον Ανδρέα, τον Φίλιππο και τον Πέτρο18. Παράλληλα, ήδη από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, είχαν δημιουργηθεί στην περιοχή της Παλαιστίνης και γύρω από αυτήν ελληνικές πόλεις. Αυτές ήταν η ομοσπονδία δέκα πόλεων, γνωστή ως Δεκάπολις, με κυριότερες από αυτές τη Σκυθόπολη (παλαιότερη ονομασία Μπεθ Σεάν), την Ίππος, τα Γέρασα, τα Γάδαρα, τη Φιλαδέλφεια και την απομακρυσμένη Δαμασκό της Συρίας. Άλλες πόλεις ήταν η Πτολεμαΐς (παλαιά ονομασία: Άκκα), η Σεβάστεια (Συχέμ) και τέλος η Διοκαισάρεια (Σεπφώρις), πρωτεύουσα της Γαλιλαίας, η οποία, στην ουσία, ήταν αμιγώς ελληνική πόλη19. Εξ’ ίσου σημαντική υπήρξε και η είσοδος της ελληνικής φιλοσοφίας στην Ανατολή, όπου συνυπήρξε με τον Ιουδαϊσμό. Με την επέλαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή η Ελληνική φιλοσοφική σκέψη παντρεύτηκε με τις τότε ανατολίτικες δοξασίες και παρήγαγε μοναδικές φιλοσοφίες και διαπιστώσεις, όπως αυτές των στωικών και των νεοπλατωνικών. Πολλές από αυτές τις δοξασίες επηρέασαν και τον ιουδαϊκό χώρο, αλλά και τον Χριστιανισμό, όπως και αρκετές από τις Αιρέσεις του, που αναπτύχθηκαν στην συγκεκριμένη περιοχή. Έτσι ανέτειλε η Ελληνιστική Εποχή (332 – 167 π.Χ.), η οποία σημάδεψε έντονα την πολιτιστική, πολιτική και οικονομική ζωή και πορεία των ανατολικών λαών.

4. Υπάρχει απάντηση στο ερώτημα: «Ποια γλώσσα μιλούσε ο Ιησούς;» Έχει ειπωθεί: «H γλώσσα, που ομιλεί κάποιος, καθορίζει το ποιος είναι», Μεθόδιος Φούγιας, Η ελληνιστική ιουδαϊκή παράδοση, σελ. 100 κ.ε. Σάββας Αγουρίδης, ό.π., σελ. 294 19 Daniel Rops, ό.π. σελ. 52 - 53 17 18

αλλά και: «Το τι γλώσσα επιλέγει να μιλήσει κάποιος καθορίζει το τι κάνει τη συγκεκριμένη στιγμή»20. Το ερώτημα: «Ποια γλώσσα μιλούσε ο Ιησούς;» έχει άμεση σχέση με το ερώτημα: «Πήγε σε σχολείο ο Ιησούς;» Και αν πήγε, τι παιδεία έλαβε; Σύμφωνα με τον Λουκά Φίλη πληροφορίες, για την παιδική ηλικία και την παιδεία του Ιησού Χριστού, παρέχει η Απόκρυφος Γραμματεία, η οποία, βεβαίως, δε θεωρείται ιδιαιτέρως αξιόπιστη. Στο «Ψευδο-κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον» («Βίβλος καταγωγής της Μακαρίας Μαρίας και της παιδικής ηλικίας του Σωτήρος») και στο «κατά Θωμάν Ευαγγέλιον» μπορούμε να βρούμε κάποιες πληροφορίες. Ο Φίλης ισχυρίζεται ότι, αφού η Ναζαρέτ ήταν ελληνική πόλη, ο Ιησούς έλαβε τα πρώτα εγκύκλια μαθήματα Του στην ελληνική γλώσσα. Ο Καθηγητής, μέσα στο βιβλίο του, χρησιμοποιεί δεκάδες βιβλικά εδάφια που μοιάζουν κατά πολύ με εδάφια και λόγια αρχαίων Ελλήνων21. Ακολουθεί την ιδέα του Ernest Renan, ο οποίος διατύπωσε την άποψη ότι, ο Ιησούς δανείσθηκε τα υψηλά νοήματα της διδασκαλίας του από τα αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας22. Όσον αφορά την Εκπαίδευση στην Ιουδαία, η παρακολούθηση μαθημάτων ήταν υποχρεωτική από τον εβραϊκό νόμο για όλα τα παιδιά από το τέταρτο έτος της ηλικίας τους μέχρι το δωδέκατο, με την συμπλήρωση του οποίου, υποτίθεται ότι, είχαν εκμάθει στο σύνολο το Μωσαϊκό νόμο. Πρέπει να σημειωθεί ότι, στην Ιερουσαλήμ λειτουργούσαν, κατά τους χρόνους του Ιησού, μια μόνο μεγάλη Ιουδαϊκή Σχολή, η λεγόμενη «Μπετ- Μαδράς» και πέντε άλλες Σχολές των Ελληνιστών, οι οποίες ήταν, μάλλον, παραφυάδες φιλοσοφικών αιρέσεων, κυριότερος σκοπός των οποίων ήταν ο συμβιβασμός τους με τα μονοθεϊκά διδάγματα του Μωσαϊκού νόμου. Κατά τα δύο Απόκρυφα βιβλία, δηλαδή το «Ψευδο – Ματθαίου Ευαγγέλιον» (κεφάλαιο 32) και το «Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον» (κεφάλαιο 9), ο Ιησούς ήρθε στην Καπερναούμ με τους γονείς Του, σε ηλικία 8 ετών και φοίτησε σε ένα Γραμματοδιδασκαλείο, για να μάθει την ελληνική από τους διδασκάλους Ζακχαίο και Λευΐ. Περιγράφονται ακόμη και διάλογοι του Ιωσήφ και του Ιησού με τους διδασκάλους!23 Αντίθετα στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη υπάρχει αναφορά ότι ο Ιησούς δεν έμαθε γράμματα: «ἐθαύμαζον οἱ Ἰουδαῖοι λέγοντες· Πῶς οὗτος γράμματα οἶδε μὴ μεμαθηκώς;»24 Περιγράφοντας τη γλωσσική «ατμόσφαιρα» της εποχής του Χριστού ο βιβλικός θεολόγος, καθηγητής G. Ernest Wright δηλώνει: «Αναμφίβολα, μπορούσε κανείς να ακούσει διάφορες γλώσσες στους δρόμους των μεγαλύτερων πόλεων. Η ελληνική και η αραμαϊκή ήταν, προφανώς, οι συνηθισμένες γλώσσες, και οι περισσότεροι κάτοικοι των αστικών περιοχών Μ.Α.Κ. Halliday, Language as Social Semiotic, London 1978, σελ. 110 – 111 Λουκάς Φίλης, Η «Κοινή» ως γλώσσα του Ιησού και των 27 Βιβλίων της Κ.Δ, σελ. 163 - 170 22 Ernest Renan, La vie de Jesus. Paris 1863, 23 Λουκάς Φίλης, Η «Κοινή» ως γλώσσα του Ιησού και των 27 Βιβλίων της Κ.Δ. Περίληψη απόψεων που αναφέρονται στο 1ο τεύχος, παρουσιάζονται από τον Άγγελο Σακκέτο στην ηλεκτρονική σελίδα: Άγγελος Σακκέτος, Η παιδεία του Ιησού Χριστού (1), 2011, στο http://www.sakketosaggelos.gr, http://www.sakketosaggelos.gr/Article/2206/, 20 Ιανουαρίου 2013 24 Ιω. 7, 15 20 21

μπορούσαν, πιθανώς, να καταλαβαίνουν και τις δύο, ακόμη και σε τόσο «μοντέρνες» ή «δυτικές» πόλεις όπως ήταν η Καισάρεια και η Σαμάρεια, όπου η ελληνική ήταν η πιο συνηθισμένη γλώσσα. Θα μπορούσε κανείς να ακούσει Ρωμαίους στρατιώτες και αξιωματικούς να συζητούν στη λατινική, ενώ οι ορθόδοξοι Ιουδαίοι μπορεί κάλλιστα να μιλούσαν μεταξύ τους μια μεταγενέστερη παραλλαγή της εβραϊκής, μια γλώσσα για την οποία γνωρίζουμε ότι δεν ήταν ούτε κλασική εβραϊκή ούτε αραμαϊκή, παρά τις ομοιότητες που είχε και με τις δύο». Κάνοντας επιπρόσθετα σχόλια γύρω από τη γλώσσα την οποία μιλούσε ο Ιησούς Χριστός, ο καθηγητής Wright λέει: «Υπάρχει σοβαρή αντιλογία γύρω από το ποια γλώσσα μιλούσε ο Ιησούς. Δεν έχουμε κάποιον ασφαλή τρόπο για να μάθουμε αν μπορούσε να μιλήσει την ελληνική ή τη λατινική, αλλά, καθώς δίδασκε, χρησιμοποιούσε είτε την αραμαϊκή είτε την κοινή εβραϊκή, που ήταν επηρεασμένη σε μεγάλο βαθμό από την αραμαϊκή. Όταν ο Παύλος απευθύνθηκε στον όχλο, στο Ναό, αναφέρεται ότι μίλησε στην εβραϊκή25. Οι ερευνητές γενικά θεωρούν ότι αυτό υπονοεί την αραμαϊκή, αλλά είναι αρκετά πιθανό ότι η κοινή εβραϊκή ήταν τότε η διαδεδομένη γλώσσα ανάμεσα στους Ιουδαίους».26 Βέβαια, ο Ιησούς, ως σαρκωμένος λόγος του Θεού, θα μπορούσε να μιλήσει σε οποιαδήποτε γλώσσα ή διάλεκτο. Όμως, ως άνθρωπος, ο Ιησούς είναι πιθανό να «περιορίστηκε» ώστε να χρησιμοποιήσει τις γλώσσες, τις οποίες καταλάβαιναν οι άνθρωποι γύρω του, στον πολιτισμό και το περιβάλλον, το οποίο έζησε. Αυτές οι γλώσσες ήταν τα αραμαϊκά, τα εβραϊκά και τα ελληνικά. Ο Ιησούς μίλησε, πιθανότατα, όποια από τις τρεις αυτές γλώσσες ήταν η πιο κατάλληλη για το κοινό, το οποίο κάθε φορά είχε μπροστά του27.

5. Ο Ιησούς και η Αραμαϊκή γλώσσα Αντί εισαγωγής: Εάν οι κάτοικοι ενός μικρού χωριού της Κύπρου, με το παράξενο όνομα «Κορμακίτης», είχαν τη δυνατότητα να ταξιδέψουν πίσω στα χρόνια του Ιησού και τον άκουγαν να κηρύττει, δεν θα χρειάζονταν διερμηνέα Πρ. 21, 40 Οι απόψεις του Wright είναι από την ιστοσελίδα: phorum Διαδικτυακή Κοινότητα, http://www.phorum.gr/, 2007, http://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=8&t=120985, 14 Ιαν. 2013 27 Ελεύθερη απόδοση του: Question: "What language did Jesus speak?" στο http://www.gotquestions.org, http://www.gotquestions.org/language-Jesus-speak.html, 20 Ιανουαρίου 2013 25 26

για να καταλάβουν την «Επί του Όρους Ομιλία» ή την «Παραβολή του Ασώτου Υιού». Αυτό θα συνέβαινε επειδή συνεχίζουν να ομιλούν την ίδια γλώσσα με τον Ιησού! Τα αραμαϊκά χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή, από τους περίπου 130 ηλικιωμένους Καθολικούς Μαρωνίτες, οι οποίοι απέμειναν στο χωριό μετά την τουρκική εισβολή του 1974. Ο Κορμακίτης βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, αγναντεύοντας τη Μεσόγειο. Ακόμη και σήμερα τα κύρια μέρη της λειτουργίας διαβάζονται στα αραμαϊκά. Η μακροχρόνια απομόνωση του Κορμακίτη, από τα κύρια ρεύματα του αραβικού κόσμου, βοήθησε τους κατοίκους του να κρατήσουν ζωντανό αυτό το εξωτικό είδος της αραμαϊκής γλώσσας, η οποία ενσωματώνει ελληνικές, τουρκικές, γαλλικές, και ιταλικές λέξεις28. Γενικά στοιχεία περί της Αραμαϊκής γλώσσας: Η αραμαϊκή γλώσσα εμφανίστηκε τον 8ο αι. π.Χ. στο βασίλειο των Ασσυρίων. Το όνομά της προέρχεται πιθανώς από τη Βιβλική χώρα Αράμ-ναχαραΐμ που σημαίνει «υψίπεδο μεταξύ δύο ποταμών» (Τίγρης & Ευφράτης) και συνήθως αναφέρεται στην Άνω Μεσοποταμία ή σε αρχαία ονομασία τής Συρίας. Μετά την κατάληψη του Βασιλείου των Ασσυρίων από τους Βαβυλωνίους έγινε η επίσημη γλώσσα του Βασιλείου της Βαβυλώνος και η Περσική αυτοκρατορία, που μερικές δεκαετίες αργότερα κυρίευσε τη Βαβυλώνα, υιοθέτησε την αυτοκρατορική αραμαϊκή, ως επίσημη διεθνή γλώσσα της. Την περίοδο της Βαβυλώνιας Αιχμαλωσίας και αργότερα, όταν οι Πέρσες κατέλαβαν την Ιουδαία, οι Εβραίοι άρχισαν να ομιλούν αραμαϊκά, ιδιαιτέρως οι ανώτερες, κοινωνικά, τάξεις. Κατά τα χρόνια του Ιησού, τα αραμαϊκά ήταν η πιο διαδεδομένη διάλεκτος στην Ιουδαία, παρά το ότι η εβραϊκή ήταν κυρίαρχη σε κάποιες συγκεκριμένες περιοχές, όπως η Ιερουσαλήμ και η Κοινότητα του Κουμράν. Παρά ταύτα, ακόμη και στην κοινότητα του Κουμράν, πιστεύεται ότι μιλούσαν και αραμαϊκά, επειδή έχουν βρεθεί πάπυροι και στην αραμαϊκή γλώσσα. Τα αραμαϊκά, λοιπόν, ήταν η διάλεκτος, την οποία μιλούσαν οι Ιουδαίοι μετά την επιστροφή από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία, αλλά και οι λαοί, που κατοικούσαν τις γύρω περιοχές, και ήταν η επικρατέστερη, «λαϊκή» γλώσσα στην Παλαιστίνη κατά τους αιώνες ανάμεσα στη γέννηση του Ιησού (1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ)29. Η εβραϊκή γλώσσα έχει τέτοιου είδους στενή συγγένεια με την αραμαϊκή, όπως έχει η Γαλλική με την Ισπανική γλώσσα. Η αραμαϊκή έχει τα ίδια γράμματα στο αλφάβητό της με την εβραϊκή και διάφορες διάλεκτοι της αραμαϊκής συνεξελίχθηκαν με την εβραϊκή σε μεγάλο τμήμα τής κοινής τους ιστορίας. Αραμαϊκά κείμενα βρίσκονται διάσπαρτα από την Αίγυπτο έως την Κίνα και από την Αιθιοπία ως την Μικρά Ασία. Η αραμαϊκή γλώσσα ήταν τόσο καλά ριζωμένη και είχε τέτοια δυναμική, ώστε μόνο η αραβική κατόρθωσε να την εκτοπίσει, όταν το αραβικό κράτος, άρχισε να εξαπλώνεται, μετά το θάνατο του Μωάμεθ. Στην Τουρκία απαγορεύεται να διδάσκεται η αραμαϊκή, Michael Theodoulou, Κορμακίτης -Κύπρος:Το χωριό όπου ομιλείται η Αραμαϊκή γλώσσα του Χριστού-Kormakitis-Cyprus, στο http://news.karpasha.com/index2.php? option=com_content&task=emailform& id=378, 1 Φεβ. 2013. 29 Stanley Porter, “Did Jesus ever teach in Greek?”, Tyndale Bullentin . 44.2 (1993), σελ. 205 - 209. 28

δια νόμου, από το 199730. Η εξάπλωση της αραμαϊκής μεταξύ των Εβραίων αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι, σημαντικά αποσπάσματα της Π.Δ. γράφηκαν, εξ’ αρχής, στα αραμαϊκά και όχι στα εβραϊκά. (Έσδρας 4,8-6,1 & 7,12-26, Δανιήλ 2,4-7,28, Ιερεμίας 10,11). Το όραμα του Δανιήλ, «ο υιός του ανθρώπου», περιγράφεται στην αραμαϊκή (kebar ‘enash 7,13). Η αραμαϊκή διάλεκτος, όπως και η ελληνική γλώσσα, ήταν διαδεδομένες σε μεγάλο βαθμό στην Παλαιστίνη, κατά τον 1 ο αι. μ.Χ.31. Στα χρόνια του Χριστού και των Αποστόλων, σε όλες τις εβραϊκές Συναγωγές της Παλαιστίνης και της Βαβυλώνας, το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης διαβάζονταν στο πρωτότυπο και, επειδή ο λαός δεν το καταλάβαινε, μεταφράζονταν αμέσως στα αραμαϊκά (Τargumim). Υπήρχαν δύο διάλεκτοι αραμαϊκής στην Παλαιστίνη: η γαλιλαϊκή του βορρά και η ιουδαϊκή του νότου32. Στο Ευαγγέλιο υπάρχει η αναφορά ότι ο Πέτρος αναγνωρίζεται ως γαλιλαίος από τους παρευρισκομένους, λόγω της προφοράς του: «…οἱ ἑστῶτες εἶπον τῷ Πέτρῳ· Ἀληθῶς καὶ σὺ ἐξ αὐτῶν εἶ· καὶ γὰρ ἡ λαλιά σου δῆλόν σε ποιεῖ»33. Έμμεσες ενδείξεις για το ότι ο Ιησούς μιλούσε Αραμαϊκά: Ο Ιησούς, κατά το Ευαγγέλιο, γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, έπειτα έζησε για κάποια χρόνια, ως βρέφος, στην Αίγυπτο και ακολούθως κατοίκησε στη Ναζαρέτ 34. Υπολογίζεται ότι έζησε περίπου 25 χρόνια στη Ναζαρέτ. Δεν έχουμε επαρκή στοιχεία για το ποια γλώσσα ομιλείτο στη Ναζαρέτ κατά τα χρόνια του Ιησού. Όμως υπάρχουν στοιχεία, που δείχνουν ότι, η αραμαϊκή ήταν σε καθημερινή χρήση στη Γαλιλαία. Αυτό συνάγεται από επιγραφές, συμβόλαια και άλλα αρχαία κείμενα, που ανάγονται στην εποχή εκείνη και έχουν διασωθεί. Οι κάτοικοι της Γαλιλαίας χρησιμοποιούσαν τα αραμαϊκά, ως επίσημη γλώσσα τους, αφού από τον 6ο αι. π.Χ. και μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ. η κυρίαρχη γλώσσα στην ύπαιθρο της Γαλιλαίας ήταν η αραμαϊκή35. Συνεπώς, αυτή τη γλώσσα πρέπει να χρησιμοποιούσε ο Ιησούς συνομιλώντας με τα μέλη της Οικογενείας Του ή με τους φίλους Του. Υπάρχει, άλλωστε, η παραδοχή ότι καμία γλώσσα από αυτές, τις οποίες μιλούσαν οι κυβερνητικές δυνάμεις, οι οποίες κατέκτησαν την Παλαιστίνη κατά καιρούς, δεν απέκτησε την αποδοχή και τη δημοτικότητα της αραμαϊκής και δε μπόρεσε να σφετεριστεί τη θέση της36. Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι, οι κάτοικοι της Ναζαρέτ μιλούσαν μαζί με τα αραμαϊκά και εβραϊκά, όπως και ελληνικά, επειδή οι συνθήκες της εποχής τους ανάγκαζαν να είναι δίγλωσσοι ή και τρίγλωσσοι. Κάθε γλώσσα έχει το δικό της κύρος και αναλόγως τη χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, που ομιλεί δύο ή περισσότερες γλώσσες (π.χ. άλλο κύρος έχει η μητρική γλώσσα, άλλο η http://el.wikipedia.org/wiki/Αραμαϊκή γλώσσα Mark Roberts What Language Did Jesus Speak? Why Does It Matter?, στο http://www.patheos.com/ Hosting the Conversation on Faith, http://www.patheos.com/blogs/markdroberts/series/whatlanguage-did-jesus-speak-why-does-it-matter/, 7 Φεβρουαρίου 2013 32 Σάββας Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ. 294 33 Μτ. 26, 73 34 Μτ. 2, 1 - 23 35 Wayne Meeks, The first Urban Christians, σελ.15 36 W. Chjomsky, “What was the Jewish vernacular during the second Common wealth?”, Jewish Quarterly Review ( JQR), 42 (1951/2), σελ. 206 - 207 30 31

γλώσσα στην οποία εκπαιδεύτηκε κάποιος)37. Πιστεύεται ότι, ο Ιησούς ήξερε να ομιλεί στην εβραϊκή γλώσσα, η οποία επικρατούσε στην Ιουδαία (νότια της Γαλιλαίας) μεταξύ των Φαρισαίων και των Ιουδαίων Θεολόγων, αφού ήξερε τις Γραφές. Επειδή, όμως, η αραμαϊκή ήταν η επικρατούσα γλώσσα στις λαϊκές μάζες, όταν ερχόταν σε επαφή με τους κοινούς ανθρώπους, αλλά και όταν δίδασκε, υποθέτουμε ότι μιλούσε αραμαϊκά. Παράλληλα, λόγω των αρκετών ξένων, που ζούσαν ή επισκέπτονταν την Παλαιστίνη, είχε και γνώσεις της ελληνικής γλώσσας 38. Μιλούσε ο Ιησούς Αραμαϊκά; «Ἠλὶ ἠλὶ, λιμᾶ σαβαχθανί;»39. Η πιο γνωστή αραμαϊκή φράση, που διασώζουν και ακολούθως τη μεταφράζουν στα ελληνικά οι Ευαγγελιστές, γράφοντας το Ευαγγέλιό τους. Αυτή η φράση έχει γίνει διάσημη ακόμη και από Ορατόρια ή Ύμνους στην δυτική τέχνη 40. Το γεγονός ότι ο Ματθαίος και ο Μάρκος παρουσιάζουν τον Ιησού να χρησιμοποιεί την αραμαϊκή γλώσσα αυτή τη στιγμή, που κορυφώνεται το Θείο Πάθος, συνιστά, ίσως, ότι η πρώτη χριστιανική κοινότητα διατήρησε την ανάμνηση των λόγων του Ιησού, που είπε, ακριβώς, τα λόγια αυτά στην αραμαϊκή. Όμως, υπάρχουν αρκετές διαφοροποιήσεις στα αρχαία χειρόγραφα των Ευαγγελίων, έτσι που θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι, ο Χριστός είπε στα εβραϊκά τη συγκεκριμένη φράση, αλλά η πρώτη χριστιανική κοινότητα τη διέσωσε στη γλώσσα, την οποία ομιλούσε η ίδια, την αραμαϊκή. Τα κυριότερα παραδείγματα χρήσης της αραμαϊκής από τα χείλη του Ιησού στα Ευαγγέλια υπάρχουν στο Ευαγγέλιο του Μάρκου: α) Ο Ιησούς κρατώντας το χέρι της κόρης του Ιαείρου, προκειμένου να την αναστήσει της λέγει: “Talitha koum” δηλαδή «κοράσιον έγειρε» 41. Ο Ματθαίος και ο Λουκάς διασώζουν την ίδια ιστορία, αλλά έχουν τη φράση του Ιησού στα ελληνικά. Ενδεχομένως ο Μάρκος να διασώζει επακριβώς τα λόγια του Ιησού. β) Κατά τη θεραπεία του κωφαλάλου στη Δεκάπολη, όπου ο Μάρκος διασώζει την αραμαϊκή λέξη “ephphatha”, την οποία απευθύνει στον κωφάλαλο ο Ιησούς, προκειμένου να εκπληρωθεί η θεραπεία: «καὶ ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν ἐστέναξε καὶ λέγει αὐτῷ· Ἐφφαθά, ὅ ἐστι διανοίχθητι»42. Βέβαια, κάποιος θα ισχυριστεί ότι στα συγκεκριμένα γεγονότα ο Ιησούς δεν κηρύττει ή διδάσκει. Άλλες αραμαϊκές λέξεις, που συναντούμε στα Ευαγγέλια και αποδίδονται στον Ιησού, είναι οι εξής: Raca 43 και Mammona44. Στις συγκεκριμένες περιπτώσεις, που χρησιμοποιεί τις λέξεις αυτές ο Ιησούς, διδάσκει τα πλήθη και τους μαθητές Του. Ο Ιωάννης περιγράφει με τον 37

Ανωνύμου συντάκτη, Η ιεράρχηση των γλωσσών στην κλίμακα του κοινωνικού κύρου, στην Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, http://www.greeklanguage.gr/greekLang/studies/history/thema_03/pop01.html, 30 Ιανουαρίου 2013 38 G. Dalman, Jesus-Jeshua, Studies in the Gospels, London 1929, σελ 1-37 39 Μτ. 27,46 και Μκ. 15,34 (Ἐλωῒ Ἐλωῒ αντί Ἠλὶ ἠλὶ) 40 π.χ. György Deák-Bárdos: Eli Eli!, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.youtube.com/watch?v=yHN2FQA8W8U & Kodály Zoltán Eli! Eli! στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.youtube.com/watch?v=at5oH2Rbqqk 41 Μαρκ. 5,41. 42 Μκ. 7, 34 43 Μτ. 5, 22, σημαίνει ανόητος. 44 Mτ. 6, 24, σημαίνει το χρήμα, τον πλούτο.

παρακάτω στίχο το γεγονός της γνωριμίας του Ιησού με τον Πέτρο: «καὶ ἤγαγεν αὐτὸν πρὸς τὸν Ἰησοῦν. ἐμβλέψας αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν· Σὺ εἶ Σίμων ὁ υἱὸς Ἰωνᾶ· σὺ κληθήσῃ Κηφᾶς, ὃ ἑρμηνεύεται Πέτρος»45. “Cephas” είναι αραμαϊκή λέξη, με την οποία ορίζεται ο βράχος46. Επίσης, σύμφωνα με κάποιους, ο Ιησούς θα μπορούσε κάλλιστα να έχει χρησιμοποιήσει την αραμαϊκή γλώσσα σε ορισμένες περιπτώσεις, που συνομιλεί με ανθρώπους εκτός της Ιουδαίας, όπως όταν μίλησε στη Συροφοίνισσα γυναίκα47. Είναι πιθανόν ότι, ο Ιησούς και οι μαθητές Του, όπως ο Πέτρος, τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις, που συνομιλούσαν μεταξύ τους, να χρησιμοποιούσαν την αραμαϊκή της Γαλιλαίας, διότι στον Πέτρο, όπως είδαμε παραπάνω, ειπώθηκε τη νύχτα, κατά την οποία συνελήφθη ο Χριστός: «Ἀληθῶς καὶ σὺ ἐξ αὐτῶν εἶ· καὶ γὰρ ἡ λαλιά σου δῆλόν σε ποιεῖ»48. Αυτό μπορεί να λέχθηκε επειδή ο απόστολος χρησιμοποίησε την αραμαϊκή της Γαλιλαίας ή ίσως μίλησε την εβραϊκή γλώσσα της Γαλιλαίας, η οποία διέφερε ως διάλεκτος από εκείνη, που χρησιμοποιούνταν στην Ιερουσαλήμ ή αλλού στην υπόλοιπη Ιουδαία49. Βέβαια, κατ’ άλλους ερευνητές, το γεγονός ότι, η αραμαϊκή ήταν η γραπτή γλώσσα της Παλαιστίνης, όταν ο Ιησούς ήλθε στη γη, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι τη μιλούσαν και την καταλάβαιναν οι λαϊκές μάζες. Επίσης, το γεγονός ότι οι πάπυροι από την Ελεφαντίνη (Ιουδαϊκή αποικία της Αιγύπτου), ήταν γραμμένοι στην αραμαϊκή, δεν αποδεικνύει ότι αυτή ήταν η κύρια ή η κοινή γλώσσα της Παλαιστίνης, διότι η αραμαϊκή ήταν εκείνη την εποχή μία διεθνής, λογοτεχνική γλώσσα. Ο Ιησούς, ίσως, συνήθιζε να ομιλεί στην κοινή εβραϊκή γλώσσα, και μερικές φορές χρησιμοποίησε εκφράσεις της αραμαϊκής, σαν κι αυτές, που υπάρχουν στην Καινή Διαθήκη50. Ένα άλλο ερώτημα, σχετικά με τη γλώσσα που ομιλούσε ο Ιησούς, θέτεται παράλληλα με το ερώτημα σε ποια γλώσσα γράφηκε η λεγόμενη «πηγή των Λογίων του Ιησού», γνωστή και ως «πηγή Q», αν αυτή υπήρξε. Εάν τελικά υπήρξε αυτή η πηγή, ως γραπτή και όχι ως προφορική, ίσως σχετίζεται με το λεγόμενο «αραμαϊκό κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο», το οποίο αναφέρει ο Παπίας, επίσκοπος Ιεραπόλεως, όπως καταγράφει ο ιστορικός Ευσέβιος 51: «ταῦτα μὲν οὖν ἱστόρηται τῷ Παπίᾳ περὶ τοῦ Μάρκου· περὶ δὲ τοῦ Ματθαῖου ταῦτ' εἴρηται “Ματθαῖος μὲν οὖν Ἑβραΐδι διαλέκτῳ 52 τὰ λόγια συνετάξατο͵ Ιω. 1, 43 Stanley Porter, “Did Jesus ever teach in Greek?”, Tyndale Bullentin 44.2 (1993), σελ. 230 - 231 47 Μρ 7, 24 – 30, βλέπε Εβραϊκή στην Διαδικτυακή βιβλιοθήκη της Σκοπιάς, http://wol.jw.org/el/wol/d/r11/lp-g/1200001953, 31 Ιανουαρίου 2013 48 Μτ 26, 73 49 leviathan (ψευδώνυμο), Ποια Γλώσσα Μιλούσε ο Ιησούς; στο http://www.phorum.gr/, Διαδικτυακή Κοινότητα, 2007, http://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=8&t=120985, 2 Φεβρουαρίου 2013 50 Birkeland Harris, The Language of Jesus, σελ. 10 - 11 51 Δεσπότης Σ. Σωτήριος, Ο Κώδικας των Ευαγγελίων, σελ. 107 52 Η έκφραση «οὖν Ἑβραΐδι διαλέκτῳ», όπως δέχονται πολλοί ερευνητές, σημαίνει στην πραγματικότητα «στην αραμαϊκή γλώσσα», όπως παραθέτουμε παρακάτω, στη σελίδα 17 της εργασίας μας. 45 46

ἡρμήνευσεν δ΄ αὐτὰ ὡς ἦν δυνατὸς ἕκαστος”»53. Αν κάποια στιγμή ανακαλυφθεί η «πηγή Q» και είναι γραμμένη, όντως, στα Αραμαϊκά, τότε, ίσως, δοθεί ένα παραπάνω επιχείρημα στην πλευρά των ερευνητών, όπως ο Casey, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο Ιησούς ομιλούσε και δίδασκε κυρίως στην Αραμαϊκή γλώσσα54. Ως λογικό συμπέρασμα δεχόμαστε ότι ο Ιησούς μιλούσε την αραμαϊκή γλώσσα, αλλά αυτό δεν αποδεικνύει ότι δε μιλούσε και κάποια ή κάποιες άλλες γλώσσες.

6. Ο Ιησούς και η Εβραϊκή γλώσσα Μιλούσε ο Ιησούς Εβραϊκά; Η εβραϊκή γλώσσα, κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ. επανέκαμψε εξ’ αιτίας της εθνικιστικής έξαρσης στην Ιουδαία, αλλά και της μεγάλης αντιπαλότητας, η οποία υπήρχε με τη ρωμαϊκή εξουσία 55. Στα Ευαγγέλια δεν υπάρχει παράδειγμα χρήσης της εβραϊκής γλώσσας από τον Ιησού, όπως τα αντίστοιχα παραδείγματα χρήσης της αραμαϊκής, όμως πολλοί Ευσεβίου Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία 3,39.16. Maurice Casey, Jesus of Nazareth: An independent historian's account of his life and teaching, σελ. 78 86 55 Rosen, H.B., Die Sprachsituation im römischen Reich, σελ. 225-226 53 54

είναι πεπεισμένοι ότι ο Ιησούς χρησιμοποιούσε σε επίσημα περιστατικά την εβραϊκή γλώσσα56. Ένα τέτοιο γεγονός, το οποίο μας δίνει στοιχεία για να θεωρήσουμε ότι ο Ιησούς ήξερε και μιλούσε τα εβραϊκά, είναι η επίσκεψη του Ιησού στη Συναγωγή της Ναζαρέτ, όπου διαβάζει ενώπιον όλων το προφητικό χειρόγραφο του Ησαΐα και ακολούθως επεξηγεί το απόσπασμα 57. Η ανάγνωση πραγματοποιήθηκε σίγουρα στα εβραϊκά. Ακόμη κι αν είχε τα αραμαϊκά ως πρώτη του γλώσσα, ο Ιησούς, όπως όλοι οι σύγχρονοί του Ιουδαίοι, ήξερε να διαβάζει και να ομιλεί τα εβραϊκά. Επίσης, σύμφωνα με κάποιες απόψεις, ο διάλογος με τη Σαμαρείτισσα 58 πρέπει να έγινε στα εβραϊκά, επειδή οι Σαμαρείτες δεν ομιλούσαν την αραμαϊκή, αλλά την εβραϊκή γλώσσα59. Γενικά η εβραϊκή έρευνα των τελευταίων ετών έρχεται να αμφισβητήσει την πάγια θέση ότι ο Ιησούς ομιλούσε την Αραμαϊκή και προβάλλει τις εβραϊκές ρίζες του Χριστιανισμού, υποστηρίζοντας ότι ο Ιησούς δίδαξε στην εβραϊκή γλώσσα 60. Στο Ταλμούδ αναφέρεται ότι «οι άγγελοι δεν καταλαβαίνουν αραμαϊκά», επειδή η συγκεκριμένη γλώσσα είναι η γλώσσα των δαιμονικών δυνάμεων!61 Έμμεσες Αποδείξεις: Ένα εδάφιο της Καινής Διαθήκης, στο οποίο επιμένουν αρκετά οι υποστηρικτές της άποψης ότι ο Ιησούς ομιλούσε την εβραϊκή γλώσσα, είναι αυτό, όπου αναφέρει ο Ιησούς: «Ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν, ἕως ἂν παρέλθῃ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, ἰῶτα ἓν ἢ μία κεραία οὐ μὴ παρέλθῃ ἀπὸ τοῦ νόμου ἕως ἂν πάντα γένηται»62, θέλοντας να τονίσουν την προσκόλληση του Ιησού στην πατρώα γλώσσα, αφού γνωρίζει και αναφέρει σύμβολά της. Άλλη μία βασική θέση των υποστηρικτών της παραπάνω θεωρίας είναι ότι τα χειρόγραφα του Κουμράν, που χρονολογούνται, ως επί το πλείστον, στο 2ο και τον 1ο αιώνα π.Χ., είναι γραμμένα -κυρίως- στην εβραϊκή γλώσσα. Από την άλλη πλευρά οι υποστηρικτές της άποψης ότι ο Ιησούς ομιλούσε κυρίως την αραμαϊκή γλώσσα, αντιτείνουν ότι, στο Κουμράν δεν βρέθηκαν μόνο εβραϊκά χειρόγραφα, αλλά και χειρόγραφα γραμμένα στην αραμαϊκή και την ελληνική γλώσσα. Όμως, τονίζουν και το γεγονός ότι, η Κοινότητα του Κουμράν ήταν μία αποσχισμένη κοινότητα63. Εβραϊκά ή Αραμαϊκά; Ένα ακόμη σημείο τριβής των δύο ερευνητικών τάσεων είναι η ιστορία της μεταστροφής του Παύλου, στο όραμα της Δαμασκού, όπου αναφέρεται ότι, ο Ιησούς μίλησε στον Απόστολο «σε εβραϊκή Matthew Black, The Recovery of the Language of Jesus. New Testament Studies (N.T.S.), 3 (1957) σελ. 305-313 57 Λκ. 4, 16 - 30 58 Ιω. 4, 4 - 26 59 John J. Parsons, Did Jesus speak Hebrew? Disputing the Aramaic priority, στo http://www.hebrew4christians.com/, http://www.hebrew4christians.com/Articles/Jesus_Hebrew/jesus_hebrew.html, 20 Ιανουαρίου 2013 56

Χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιβλίο του David Flusser, Jewish Sources in Early Christianity,

όπου υποστηρίζεται από τον καθηγητή του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ, ότι όλοι οι κάτοικοι της Ιουδαίας εκείνη την περίοδο, ήξεραν να ομιλούν άριστα τα εβραϊκά. 61 John J. Parsons, ό.π. 62 Μτ. 5, 18 63 http://el.wikipedia.org/wiki/Χειρόγραφα της Νεκρής Θάλασσας

διάλεκτο»64. Ενώ οι υποστηρικτές της άποψης, ότι ο Ιησούς ομιλούσε στα εβραϊκά, τονίζουν αυτή την έκφραση, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην αναφορά «῾Εβραΐδι διαλέκτῳ», οι υποστηρικτές της άποψης, ότι ο Ιησούς ομιλούσε την αραμαϊκή γλώσσα, πιστεύουν ότι η φράση αυτή, στην πραγματικότητα σημαίνει ότι, ο Ιησούς μίλησε στον Παύλο (στο όραμα) στα αραμαϊκά! Αυτό το επιχείρημα το ενισχύουν με χωρία από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη: α) «καὶ ἐκάθισεν ἐπὶ τοῦ βήματος εἰς τόπον λεγόμενον Λιθόστρωτον, ἑβραϊστὶ δὲ Γαββαθᾶ65»: Γαβαθά (Gabbatha) είναι αραμαϊκή λέξη, που σημαίνει «ύψος» ή «υπεροχή». β) «Παρέλαβον δὲ τὸν Ἰησοῦν καὶ ἤγαγον· καὶ βαστάζων τὸν σταυρὸν αὐτοῦ ἐξῆλθεν εἰς τὸν λεγόμενον κρανίου τόπον, ὃς λέγεται ἑβραϊστὶ Γολγοθᾶ66»: Γολγοθά (Golgotha) είναι αραμαϊκή λέξη, που σημαίνει κρανίο67. Στην πραγματικότητα, το ότι πολλά τοπωνύμια της Ιερουσαλήμ αναφέρονται στην αραμαϊκή, υποδηλώνει την ευρεία διάδοση της διαλέκτου αυτής μεταξύ των λαϊκών στρωμάτων και στηρίζει την άποψη ότι ο Ιησούς μιλούσε αραμαϊκά. Στις Πράξεις συναντούμε το τοπωνύμιο Αλκεδαμά (Hakeldama)68 που σημαίνει «Αγρός του Αίματος» και είναι, επίσης, αραμαϊκή έκφραση69. Όπως είναι φυσικό, υπάρχουν ερευνητές, οι οποίοι δέχονται ότι, η έκφραση «῾Εβραΐδι διαλέκτῳ» είναι κυριολεκτική και, όταν ο Ευαγγελιστής Λουκάς, ένας εκπαιδευμένος ιατρός, αναφέρει ότι ο Παύλος μίλησε στους Ιουδαίους «στην εβραϊκή γλώσσα», και όταν ο ίδιος ο Απόστολος Παύλος είπε ότι η φωνή από τον ουρανό τού μίλησε «στην εβραϊκή γλώσσα», εννοούν στην πραγματικότητα μια μορφή της εβραϊκής γλώσσας εκείνης της εποχής (αν και -ίσως- όχι την αρχαία εβραϊκή) και δεν εννοούν σε καμία περίπτωση την αραμαϊκή γλώσσα70, αφού ο -σύγχρονος του Ιησού Χριστού- ιουδαϊκός λαός δεν την γνώριζε, επειδή ήταν αγράμματος περί την αραμαϊκή γλώσσα όπως διατείνεται ο Birkeland 71. Ίδια ακριβώς με την παραπάνω περίπτωση, είναι και η άποψη για το πρώτο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, το οποίο πιστεύεται ότι γράφηκε στα αραμαϊκά ή τα εβραϊκά και για το οποίο ο Ιερώνυμος (347 – 420 μ.Χ.) αναφέρει στο έργο του «Περί των επιφανών ανδρών» (De viris inlustribus): «Ο Ματθαίος, ο οποίος λέγεται επίσης Λευΐ, και ο οποίος από τελώνης έγινε Απόστολος, πρώτα συνέγραψε στην Ιουδαία ένα Ευαγγέλιο του Χριστού, στην εβραϊκή γλώσσα και με εβραϊκούς χαρακτήρες, προς όφελος εκείνων των περιτετμημένων, που είχαν πιστέψει. . . . Επιπλέον, το ίδιο το εβραϊκό κείμενο διατηρείται μέχρι την εποχή Πρ. 26,14 Ιωάν. 19,13 66 Ιωάν. 19,17 67 Mark Roberts, What Language Did Jesus Speak?Why Does It Matter? στο http://www.patheos.com/blogs/, 2010, http://www.patheos.com/blogs/markdroberts/series/whatlanguage-did-jesus-speak-why-does-it-matter/, 7 Φεβρουαρίου 68 «καὶ γνωστὸν ἐγένετο πᾶσι τοῖς κατοικοῦσιν ῾Ιερουσαλήμ, ὥστε κληθῆναι τὸ χωρίον ἐκεῖνο τῇ ἰδίᾳ διαλέκτῳ αὐτῶν Ἀκελδαμᾶ, τουτέστι χωρίον αἵματος». Πρ. 1, 19 69 Mark Roberts, ό.π. 70 leviathan (ψευδώνυμο), Ποια Γλώσσα Μιλούσε ο Ιησούς; στο http://www.phorum.gr/, Διαδικτυακή Κοινότητα, 2007, http://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=8&t=120985, 2 Φεβρ. 2013 71 Birkeland Harris, The Language of Jesus, σελ. 10 - 11 64 65

μας στη βιβλιοθήκη της Καισαρείας, τα βιβλία της οποίας συγκέντρωσε με τόση επιμέλεια ο μάρτυς Πάμφιλος72». Συμπέρασμα: Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι, ο Ιησούς, ως παιδί θρησκευόμενης, ιουδαϊκής οικογένειας, ομιλούσε την εβραϊκή γλώσσα, μπορούσε να διαβάσει ένα εβραϊκό κείμενο στη Συναγωγή και να συζητήσει με τους παρισταμένους πάνω σ’ αυτό ή ακόμη και να συζητήσει, ως δωδεκαετής73, με τους Ιερείς του Ναού και αργότερα με τους Φαρισαίους και τους Γραμματείς στα εβραϊκά74.

Το όνομα Ιησούς στην εβραϊκή γραφή

7. Ο Ιησούς και η ελληνική γλώσσα «Εἰ οἱ θεοὶ διαλέγονται, τῇ τῶν Ἑλλήνων γλώττη χρῶνται» (Κικέρων) Εισαγωγικά στοιχεία: Ο Ιησούς γεννήθηκε και έζησε στη Ναζαρέτ της Γαλιλαίας. Η Ναζαρέτ βρισκόταν σε μικρή απόσταση (6,5 km) από την πρωτεύουσα της Γαλιλαίας, την πόλη Σεπφώρις (Διοκαισάρεια), όπου η ελληνική γλώσσα ήταν η επικρατούσα γλώσσα της αγοράς. Ως τεχνίτης, ο Ιησούς, θα έπρεπε να ξέρει ελληνικά, για να συναλλάσσεται με τους ανθρώπους του εμπορίου, που είχαν την έδρα τους εκεί. Ο Κωνσταντίνος Μπέης χρησιμοποιεί μια γραφική εικόνα: «Νωρίς το πρωί, κατά τις έξι εργάσιμες -για τους Ιουδαίους- ημέρες της εβδομάδας, κατευθυνόταν ο Ιησούς Κεφάλαιο ΙΙΙ «Matthaeus, qui et Lovi, ex publicano apostolus (Matth. IX, 9; Marc. II, 14; Luc. V, 27), primus in Judaea propter eos qui ex circumcisione crediderant, Evangelium Christi Hebraicis litteris verbisque composuit: quod quis postea in Graecum transtulerit, non satis certum est. Porro ipsum Hebraicum habetur usque hodie in Caesariensi bibliotheca, quam Pamphilus martyr studiosissime confecit.» 73 Λκ. 2, 46 - 47 74 Ιω. 3, 1 - 21 72

στη Σεπφώρη, εργαζόμενος σκληρά, με όλον τον μόχθο και τον ιδρώτα των οικοδομικών εργασιών και είχε αφορμές συνομιλιών, οπότε και ευκαιρίες, για να μάθει στην πράξη να μιλάει ελληνικά, ενδεχομένως δε και λατινικά, παρά το ότι μητρική του γλώσσα ήταν τα αραμαϊκά 75». Έτσι η πλειοψηφία των ερευνητών καταλήγει στην υπόθεση ότι, ο Ιησούς ομιλούσε τα αραμαϊκά, ως πρώτη γλώσσα και χρησιμοποιούσε περιστασιακά τα εβραϊκά και τα ελληνικά, ζώντας σε ένα πολύγλωσσο περιβάλλον. Και έμαθε την ελληνική γλώσσα σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να συνομιλήσει με έναν Ρωμαίο Εκατόνταρχο και έναν Ρωμαίο Κυβερνήτη, όπως ο Πόντιος Πιλάτος. Κάποιοι κάνουν λόγο ότι τα ελληνικά μπορεί να τα έμαθε στα πρώιμα χρόνια της ζωής Του, στην Αίγυπτο. Όμως, η πιο λογική εξήγηση, όπως είπαμε παραπάνω και την οποία δέχονται οι περισσότεροι ερευνητές, είναι ότι τα έμαθε στη Ναζαρέτ, λόγω της γειτνίασής της με τη Σεπφώρη και τις συναλλαγές του με τους κατοίκους της, ως τεχνίτης76. Ποια Ελληνική γλώσσα (διάλεκτο) ομιλούσε ο Ιησούς; Γεννιέται, όμως, το εξής ερώτημα; Ποια ελληνική γλώσσα χρησιμοποιούσε ο Ιησούς; Την λεγόμενη Κοινή Ελληνιστική77 ή την λεγόμενη Ιουδαιοελληνική 78 διάλεκτο; Ο Ν. Τurner ισχυρίζεται ότι η ελληνική της Παλαιάς Διαθήκης ήταν μία γλώσσα ξεχωριστή από το κύριο ρεύμα της κοινής Ελληνιστικής, που κατανοούνταν, ωστόσο, πλήρως από τους Ιουδαίους. Η ελληνική γλώσσα του Ιησού, στη Γαλιλαία, ήταν μάλλον μία ξεχωριστή διάλεκτος της Ελληνικής, παρά μια μορφή της Κοινής Ελληνιστικής. Ήταν διακριτή και παράλληλη με την κλασσική, την κοινή Ελληνιστική, και την αυτοκρατορική Ελληνική 79. Βασιζόμενος σε σωζόμενες επιγραφές και επιτύμβιες στήλες, ο Lieberman ισχυρίζεται ότι η «φτώχεια και η χοντροκοπιά της ελληνικής γλώσσας στις επιγραφές της Παλαιστίνης δείχνει ότι, την ελληνική γλώσσα, την μιλούσε μεν ο λαός, αλλά την έγραφαν μόνο οι μορφωμένοι» 80. Κάποιοι ερευνητές ομιλούν για την «Χριστιανική Ελληνική γλώσσα»81 και τη διακρίνουν από την «Κοινή Ελληνική γλώσσα». Προφανώς οι ερευνητές αυτοί έχουν στο μυαλό τους τη μεταγενέστερη εξέλιξη ενός τεχνητού θεολογικού λεξιλογίου, που 75

Κ.Μπέης, Πιθανολογήσεις για τα άγνωστα νεανικά χρόνια του Ιησού, από Κώστας Ε. Μπέης, http://kostasbeys.gr/, 2006, http://kostasbeys.gr/articles.php?s=2&mid=1096&mnu=1&id=25718, 3 Φεβρουαρίου 2012 76 Mark D. Roberts, What Language Did Jesus Speak? Why Does It Matter?, στο http://www.patheos.com/ Hosting the Conversation on Faith, 2010, http://www.patheos.com/blogs/markdroberts/series/what-language-did-jesus-speak-why-does-itmatter/, 7 Φεβρουαρίου 2012 77 Περισσότερες λεπτομέρειες για την «Κοινή» γλώσσα μπορεί να βρει ο αναγνώστης στα κεφάλαια «Η δημιουργία της Κοινής» (σελ. 258 – 260) και «Τα Ελληνικά της καινής Διαθήκης» (σελ. 480 – 485), στην Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, από τις αρχές ως την ύστερη Αρχαιότητα, Α.-Φ. Χρηστίδης 78 Περισσότερες λεπτομέρειες για την «Ιουδαιοελληνική» διάλεκτο στο κεφάλαιο «Ιουδαϊκή Ελληνική» στην Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας… βλ. παραπάνω παραπομπή, σελ. 473 - 479 79 Nigel Turner, Grammatical isights into the New Testament, σελ. 183. Περισσότερες πληροφορίες για τη διαμάχη περί της λεγομένης «Ιουδαιοελληνικής διαλέκτου» μπορεί ο αναγνώστης να αναζητήσει στο έργο του Ηorsley Greg H.R., Η Ελληνική της Καινής Διαθήκης, σελ. 1 – 78. 80 Saul Lieberman, Greek in Jewish Palestine, σελ. 30 81 Nigel Turner, Christian words, Edinbourgh, 1980

εμφανίστηκε αργότερα στους κύκλους του Χριστιανισμού 82. Οι περισσότεροι ερευνητές δέχονται ότι ο Ιησούς, αν μίλησε στην ελληνική γλώσσα, μίλησε στην Κοινή διάλεκτο της εποχής του, η οποία σε γενικές γραμμές ήταν ίδια –με ελάχιστους ιδιωματισμούς από περιοχή σε περιοχή- σε Συρία, Αίγυπτο, Μικρά Ασία και Ιταλία, όπως αποδεικνύουν και οι σωζόμενες επιγραφές σε αυτές τις περιοχές83. Όταν μιλούμε για «Κοινή Ελληνική γλώσσα» εννοούμε τη δημοτική γλώσσα της εποχής. Είναι η ενδιάμεση γλώσσα μεταξύ της Αττικής διαλέκτου των κλασσικών χρόνων και της σημερινής νεοελληνικής γλώσσας. Εκείνο που την χαρακτηρίζει είναι η απλούστευση, τόσο του λεξιλογίου, όσο και των γραμματικών και συντακτικών κανόνων, ακόμη και της φωνητικής αξίας των γραμμάτων και των διφθόγγων84. Άλλωστε, αρκετοί Ιουδαίοι της εποχής του Ιησού είχαν ως μητρική τους γλώσσα την ελληνική 85. Τρανταχτή απόδειξη η αναφορά σε «ελληνιστές Ιουδαίους» στο 6 ο κεφάλαιο των Πράξεων των Αποστόλων, που μας αναγκάζει να δεχτούμε ότι υπήρχε ένα μεγάλο πλήθος Ιουδαίων, το οποίο ομιλούσε την ελληνική γλώσσα, ως μητρική, για το λόγο αυτό και παραγκωνιζόταν από τους ιουδαιοχριστιανούς 86. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι οι επτά διάκονοι, οι οποίοι εκλέχτηκαν από την πρώτη Εκκλησία των Ιεροσολύμων, για να υπηρετήσουν στις τράπεζες της αγάπης, είχαν όλοι ελληνικά ονόματα87. Επομένως, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν Ελληνιστές Ιουδαίοι, που είχαν γίνει Χριστιανοί. Αφού η ελληνική γλώσσα είχε εισαχθεί στην Παλαιστίνη από το Μέγα Αλέξανδρο το 332 π.Χ. και ακολούθως, με τους Πτολεμαίους και τους Σελευκίδες, τα ελληνικά έγιναν η γλώσσα του κράτους και του εμπορίου, θα λέγαμε δηλαδή ότι μετατράπηκαν στη νέα lingua franca (κοινή διάλεκτος συνεννόησης) του απεράντου κράτους 88, θα ήταν παράξενο ο Ιησούς να μη τη χρησιμοποίησε ποτέ. Παρά το γεγονός ότι οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τα λατινικά στην επίσημη επικοινωνία τους, τα ελληνικά εξακολουθούσαν να είναι η κοινή γλώσσα της Αυτοκρατορίας και, ακόμη και στην ίδια τη Ρώμη, η πνευματική ελίτ ομιλούσε την Ελληνική γλώσσα89. Γιατί η Καινή Διαθήκη γράφηκε στην Ελληνική γλώσσα; Τα Ευαγγέλια γράφηκαν εξ αρχής στην ελληνική γλώσσα. Φυσικά οι Ευαγγελιστές, λόγω καταγωγής, ήξεραν να ομιλούν και να γράφουν αραμαϊκά και εβραϊκά, όταν, όμως, έπιασαν τη γραφίδα, έγραψαν στην κοινή ελληνική. Έτσι γεννιέται το ερώτημα: Γιατί έγραψαν τα Ευαγγέλια στην ελληνική γλώσσα; Η «θεολογική» ερμηνεία είναι ότι αυτό συνέβη επειδή, κατά Θεία οικονομία, η ελληνική γλώσσα είχε επικρατήσει ως η παγκόσμια Greg Horsley, Η Ελληνική της Καινής Διαθήκης, σελ. 50 - 51 Kapsomenos S.G. Voruntersuchungen zu einer Grammatik der Papyri der nachchristlichen Zeit, Munchener Beitrage zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgechichte, Munich, 1938, από Greg Horsley, ό. π., σελ. 69 – 70 84 http://el.wikipedia.org/wiki/Ελληνιστική κοινή 85 Hengel Martin, Judaism and Hellenism, σελ.104 86 Γεωργίου Α. Γαλίτη, «Γραφή και Ευχαριστία στις πρωτοχριστιανικές συνάξεις», στο Χαράλαμπος Ατματζίδης κ.λπ., Αρχαίος Κόσμος και Καινή Διαθήκη, σελ. 48 - 49 87 Πρ. 6, 5 88 Stanley Porter, “Did Jesus ever teach in Greek?”, Tyndale Bullentin, 44.2 (1993), σελ. 205 - 209 89 Lesley Adkins & Roy Adkins, Handbook to Life in Ancient Rome, σελ. 203 82 83

γλώσσα σε όλα, σχεδόν, τα διαμερίσματα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και έτσι έγινε εύκολη η διάδοση του Λόγου του Θεού. Επομένως η επικράτηση της ελληνικής γλώσσας σε «παγκόσμιο» -για την εποχή εκείνη- επίπεδο, προετοιμάστηκε από το Θεό, ο οποίος οδήγησε στο «πλήρωμα του χρόνου», ώστε το Ευαγγέλιο να κηρυχθεί με μία γλώσσα σε όλο τον γνωστό, τότε, κόσμο. Άλλωστε η ελληνική γλώσσα θεωρείται το αρτιότερο όργανο έκφρασης και, κατά συνέπεια, το καταλληλότερο, για να γίνει ο φορέας του Ευαγγελίου90. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε και κάτι ιδιαιτέρως σημαντικό: Στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου κάθε φορά που ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει κάποιο εδάφιο από την Παλαιά Διαθήκη, προκειμένου να δείξει ότι ο Ιησούς εκπληρώνει τις Γραφές, το αποδίδει σε δική του ελεύθερη μετάφραση από το εβραϊκό κείμενο. Όταν, όμως, παρουσιάζει τον Ιησού να ομιλεί και, κατά τη διάρκεια της ομιλίας Του, να χρησιμοποιεί εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης, συνήθως τον παρουσιάζει να τα απαγγέλλει, όπως αυτά είναι γραμμένα στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Αυτό το γεγονός, ίσως, είναι μία ένδειξη ότι ο Ιησούς χρησιμοποιούσε την ελληνική γλώσσα, όταν το ακροατήριο, στο οποίο απευθυνόταν είχε ανάλογες γνώσεις ελληνικής 91. Στη Γαλιλαία, λοιπόν, ο Ματθαίος βάζει στο στόμα του Ιησού φράσεις όπως: «Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις…»92. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η ελληνική γλώσσα, που χρησιμοποίησαν οι Εβδομήκοντα (Ο’) κατά τη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης, ίσως χρησιμοποιήθηκε από τον Ιησού, όταν απευθύνθηκε σε ακροατήρια εκτός της Ιουδαίας και, αν δεχθούμε αυτή την υπόθεση, τότε, ενδεχομένως, να φτάσουμε και σε μία αποτελεσματική, αλλά και καταλυτική άποψη, που θα μας βοηθήσει στην κατανόηση της γλώσσας του Ιησού93. Όταν ο Ιησούς κάλεσε τους Μαθητές Του, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, τους γιους του Ζεβεδαίου, τους ονομάζει «Βοανεργές, ὅ ἐστιν υἱοὶ βροντῆς·»94, δίνοντάς τους μία ελληνική ονομασία, η οποία αποδίδει μία αραμαϊκή / εβραϊκή έκφραση, η οποία ήταν κοινή στην Ιουδαία της εποχής εκείνης 95. Μιλούσε ο Ιησούς Ελληνικά; Το κείμενο του Ευαγγελίου είναι γραμμένο εξ’ αρχής και ολόκληρο στα ελληνικά, οπότε δεν έχουμε το πλεονέκτημα της απ’ ευθείας παράθεσης φράσεων του Ιησού, όπως στα αραμαϊκά, επειδή τέτοιου είδους παραθέσεις δε θα ήταν δυνατό να ξεχωρίσουν μέσα στο κείμενο. Έτσι, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Είναι γεγονός ότι, όλοι -οι καλώς εκπαιδευμένοι- Ιουδαίοι της εποχής του Χριστού ήξεραν και Ανωνύμου Συντάκτη, Γιατί η Καινή Διαθήκη γράφηκε στην ελληνική γλώσσα, στο Christian Portal jesuslovesyou.gr/, http://www.jesuslovesyou.gr/Bible_club/Bible/Bible_ch4_7.htm, 7 Φεβρουαρίου 2013 91 Χαρίλαος Καβάκας, Γενική Εισαγωγή στην Αγία Γραφή, στο Νέα Ζωή, newlife4you.gr, 2004, http://www.newlife4you.gr/doc/part1.doc, 7 Φεβρουαρίου 2013 92 Μτ. 5, 21 και Μτ. 5, 27 (και αλλού). 93 Άγγελος Σακκέτος, Γνώριζε ο Χριστος τον Όμηρο;, από Σακκέτος Άγγελος www.sakketosaggelos.gr/, 2011, http://www.sakketosaggelos.gr/Article/623/, 7 Φεβρουαρίου 2013 94 Μκ. 3, 17 90

Greek

http://lexicon.katabiblon.com/index.php?lemma= Βοανηργές v.l. -εργές από Wiki Lexicon and Concordance of the Greek New Testament

χρησιμοποιούσαν τα ελληνικά. Ακόμη και οι φανατικά θρησκευόμενοι Ιουδαίοι χρησιμοποιούσαν παπύρους γραμμένους στα ελληνικά, που περιείχαν τη διδασκαλία των «μικρών» Προφητών96. Κατά το διάλογο του Ιησού με τον ρωμαίο Εκατόνταρχο 97, είναι διάχυτη η αίσθηση ότι ο Ιησούς μίλησε Ελληνικά, αφού συνομίλησαν χωρίς τη χρήση διερμηνέα. Φυσικά θα μπορούσε να υπάρχει διερμηνέας, χωρίς να αναφερθεί από το Ματθαίο. Αναλόγως μπορούμε να υποθέσουμε και για το διάλογο με τη γυναίκα, η οποία «ἦν Ἑλληνίς, Συροφοινίκισσα τῷ γένει·»98, ενώ κάτι παρόμοιο μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει και στη συζήτηση του Ιησού με τον Πόντιο Πιλάτο, πριν τη Σταύρωσή Του 99. Βέβαια και εδώ θα μπορούσε να υπάρχει διερμηνέας. Αλλά η μεγαλύτερη πιθανότητα είναι ότι η συνομιλία έγινε στα ελληνικά, χωρίς διερμηνέα. Συγγραφείς του 1 ου αιώνα, όπως ο Ιώσηπος, μνημονεύουν την παρουσία διερμηνέων100. Αποκλείεται ο Πιλάτος να μιλούσε την εβραϊκή, η οποία ήταν πάρα πολύ δύσκολη γλώσσα και δεν τη χρησιμοποιούσαν ούτε οι Εβραίοι, αλλά αποκλείεται και να μίλησε με τον Ιησού στα αραμαϊκά, επειδή δεν ήταν ο τύπος που θα καταδεχόταν να μάθει τη γλώσσα του ιουδαϊκού όχλου101. Ο Σακκέτος ισχυρίζεται ότι και άλλοι διάλογοι του Ιησού, οι οποίοι περιγράφονται στα Ευαγγέλια, έγιναν στα ελληνικά, όπως ο διάλογος με τους δέκα λεπρούς ή ο διάλογος με τη Σαμαρείτισσα, (άλλωστε ασπάζεται την άποψη του Κων/νου Γεωργακόπουλου, ότι η Σαμάρεια ήταν αποικισμένη από Έλληνες και η ονομασία της προέρχεται από το γεγονός ότι στην περιοχή κατασκεύαζαν σαμάρια)102. Εδώ πρέπει να κάνουμε μνεία και του εξής γεγονότος: Μια ομάδα Ελλήνων, που επισκέπτονται τα Ιεροσόλυμα με την ευκαιρία της εορτής του Ιουδαϊκού Πάσχα, θέλησαν να γνωρίσουν τον Ιησού, λίγες ημέρες πριν από το Πάθος του και απευθύνθηκαν σε δύο μαθητές του, τον Ανδρέα και τον Φίλιππο, oι οποίοι, αμφότεροι, είχαν ελληνικά ονόματα. Ο Χριστός, μόλις του ανήγγειλαν το γεγονός, είπε: «Ἐλήλυθεν ἡ ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου»103, έναν λόγο, που προξενεί μεγάλη εντύπωση. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι ο Φίλης γράφει, μάλλον αυθαίρετα, ότι οι Έλληνες, οι οποίοι ζήτησαν να δουν τον Ιησού, ήταν Μακεδόνες 104. Ο παραπάνω λόγος του Ιησού έμελλε να επαληθευθεί από την ιστορία πολύ σύντομα, όταν το Χριστιανικό Ευαγγέλιο γράφηκε στην ελληνική γλώσσα και μέσω αυτής «ευαγγελίσθη» η οικουμένη ολόκληρη! Περισσότερα στο έργο του Emmanuel Tov, The Greek Minor Prophets Scroll from Nahal Hever, Oxford, 1990 97 Μτ 8, 5 - 13 98 Μκ. 7, 26 99 Μτ. 27, 11-14 & Ιω. 18, 33-38 100 Ιώσηπος, Περί των Ιουδαϊκών Πολέμων, 5.361 , 6,96 , 129, 327 το αναφέρει ο Porter στο: “Did Jesus ever teach in Greek?”, ό. π. σελ. 225 101 Λουκάς Φίλης, Η “Κοινή” ως γλώσσα του Ιησού και των 27 βιβλίων της Κ.Δ., σελ. 224 102 Άγγελος Σακκέτος, 2011, «Οι ελληνικοί διάλογοι του Ιησού!», από Σακκέτος Άγγελος www.sakketosaggelos.gr/, 2011, http://www.sakketosaggelos.gr/Article/697/, 7 Φεβρουαρίου 2013 103 Ιω. 12, 23 104 Λουκάς Φίλης, Η “Κοινή” ως γλώσσα του Ιησού και των 27 βιβλίων της Κ.Δ., σελ. 146, 96

Ο Casey υποστηρίζει ότι, ο Ιησούς δίδαξε μόνο στα αραμαϊκά και σαν επιχείρημα παραθέτει τις αραμαϊκές φράσεις, που υπάρχουν στα Ευαγγέλια 105, και μάλιστα αναφέρει ότι στο διάλογο με τη Σαμαρείτισσα, είναι αδύνατον να χρησιμοποίησε η γυναίκα106 τον αραμαϊκό όρο Μεσσίας (Messiah) ή τον εβραϊκό (Μashiah), ούτε βεβαίως και το ελληνικό ισοδύναμο: Χριστός. Οι Σαμαρείτες περίμεναν τον Τaheb (Αναμορφωτή) και μάλλον έτσι αποκάλεσε τον Ιησού η γυναίκα107. Από την άλλη μεριά ο Porter ανταπαντά, χρησιμοποιώντας, ως επιχείρημα, το ίδιο το σκεπτικό του Casey ότι, αφού τα Ευαγγέλια γράφηκαν στην ελληνική γλώσσα, τότε και ο Ιησούς κήρυξε στα ελληνικά 108. Άλλωστε ο Ιησούς και οι Απόστολοι, σύμφωνα με τον Porter, μιλούσαν μεταξύ τους στα ελληνικά, αφού, τόσο τα ονόματά τους όσο και η καταγωγή τους, τοποθετούνται έξω από τα στενά όρια του Ιουδαϊσμού. Ο Ιησούς, άλλωστε, είχε κοινωνικές επαφές με ανθρώπους, οι οποίοι δεν ήταν Εβραίοι, ούτε και ήξεραν εβραϊκά, άρα, θέλοντας να επικοινωνήσει μαζί τους, σίγουρα χρησιμοποίησε την ελληνική γλώσσα109. Το «δυνατότερο» επιχείρημα, κατά τον Porter, υπέρ της άποψης ότι ο Ιησούς ομιλούσε και δίδασκε στα ελληνικά, μας το δίνει ο Ματθαίος, βάζοντας στο στόμα του Χριστού τη λέξη «Εκκλησία»: «ἐὰν δὲ παρακούσῃ αὐτῶν, εἰπὲ τῇ ἐκκλησίᾳ· ἐὰν δὲ καὶ τῆς ἐκκλησίας παρακούσῃ, ἔστω σοι ὥσπερ ὁ ἐθνικὸς καὶ ὁ τελώνης»110. Η λέξη Εκκλησία είναι καθαρά ελληνική και δεν υπάρχει αντίστοιχη «ισοδύναμη» λέξη στην εβραϊκή ή την αραμαϊκή. Η λέξη «Vorlage», των σημιτικών γλωσσών, απέχει πολύ από την έννοια της Εκκλησίας, με την ελληνική σημασία του όρου, με την οποία σημασία τη χρησιμοποιεί εδώ ο Ευαγγελιστής, απηχώντας το κήρυγμα, το οποίο έκανε ο ίδιος ο Ιησούς 111. Συμπέρασμα: Ακολουθώντας επιγραφές, νομίσματα, επιτύμβιες στήλες, λογοτεχνικούς παπύρους, το γλωσσικό περιβάλλον της Παλαιστίνης, αλλά και τα λόγια των Ευαγγελίων, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο Ιησούς ομιλούσε ελληνικά σύμφωνα με τον Porter. Ίσως όχι απολύτως σίγουροι, αλλά το υποθέτουμε βάσιμα, σύμφωνα με τον Roberts112. Οπωσδήποτε, όμως, τα Ευαγγέλια αντανακλούν τα λόγια του Ιησού, ο οποίος δίδαξε το λαό και τους μαθητές Του στα αραμαϊκά, τα εβραϊκά και, βεβαίως, στα ελληνικά113.

Maurice Casey, Jesus of Nazareth: An independent historian's account of his life and teaching, σελ. 108 - 120 106 Iω. 4, 25 107 Maurice Casey, ό. π. σελ. 109 108 Stanley Porter, “Did Jesus ever teach in Greek?”, Tyndale Bullentin, 44.2 (1993), σελ. 209 109 «Καὶ παράγων ὁ Ἰησοῦς ἐκεῖθεν εἶδεν ἄνθρωπον καθήμενον ἐπὶ τὸ τελώνιον, Ματθαῖον λεγόμενον, καὶ λέγει αὐτῷ· Ἀκολούθει μοι. καὶ ἀναστὰς ἠκολούθησεν αὐτῷ.» (Μτ. 9, 9) Ο Ματθαίος ήταν γνώστης των Ελληνικών, ως φοροεισπράκτορας της τετραρχίας, σύμφωνα με τον Porter, ό. π. σελ 212. 110 Μτ. 18, 17 111 Porter, ό. π. σελ. 232 – 235. 112 Mark Roberts, ό. π. 113 Michael Wise, Languages of Palestine, Dictionary of Jesus and Gospels, 434 - 444 105

8. Ο Ιησούς και η Λατινική γλώσσα Γενικά στοιχεία: Η γνώση της λατινικής ήταν αρκετά περιορισμένη στην Ιουδαία του 1ου αιώνα μ.Χ., σε αντίθεση με την ελληνική, η οποία κατανοούνταν ευρέως και χρησιμοποιούνταν από το λαό. Το ποσοστό ποίκιλε ανάλογα με την τοποθεσία, το κοινωνικό και μορφωτικό πλαίσιο αλλά και την κινητικότητα των πληθυσμών114. Η μόνη ρητή αναφορά για τη λατινική γλώσσα στα Ευαγγέλια, είναι αυτή που αναφέρεται στην επιγραφή, η οποία υπήρχε στο Σταυρό του Ιησού: «τοῦτον οὖν τὸν τίτλον πολλοὶ ἀνέγνωσαν τῶν Ἰουδαίων, ὅτι ἐγγὺς ἦν τῆς πόλεως ὁ τόπος ὅπου ἐσταυρώθη ὁ Ἰησοῦς· καὶ ἦν γεγραμμένον Ἑβραϊστί, Ἑλληνιστί, Ρωμαϊστί.»115 Παραπάνω δεχθήκαμε την άποψη των περισσοτέρων ερευνητών, οι οποίοι δέχονται ότι ο Ιησούς συνομίλησε με τον Πιλάτο στην ελληνική γλώσσα, αφού ο Πιλάτος αποκλείεται να ήξερε τα αραμαϊκά ή τα εβραϊκά και 114 115

Greg H.R. Ηorsley, Η Ελληνική της Καινής Διαθήκης, σελ.32 Ιω. 19, 20

ο Ιησούς αγνοούσε τα λατινικά, ενώ -προφανώς- απουσίαζε διερμηνέας. Η συζήτηση ήταν εκτεταμένη και περιείχε, όχι μόνο μία τυπική ανταλλαγή στοιχείων του «κατηγορουμένου» Ιησού, αλλά και φιλοσοφικές έννοιες, όπως αυτή της αληθείας116. Ο Mel Gibson στην ταινία του «The Passion of the Christ», παρουσιάζει το διάλογο να γίνεται στη λατινική γλώσσα και διαπράττει μία ιστορική ανακρίβεια117. Μιλούσε ο Ιησούς Λατινικά; Πολλοί σχολιαστές και ερευνητές δέχονται ότι, είναι πιθανόν ο Ιησούς Χριστός να ομιλούσε λατινικά σε κάποιες περιπτώσεις, αφού ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους, στο οποίο έδρασε 118. Όμως τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι, αυτό ήταν μάλλον απίθανο, όπως γράφει ο Jonathan L. Reed 119. Για να στηρίξει τον ισχυρισμό του, ο Reed κάνει αναφορά σε νομίσματα από την εποχή του Ηρώδη Αντύπα, ο οποίος ήταν κυβερνήτης της Γαλιλαίας στα χρόνια του Ιησού. Γράφει, λοιπόν, ότι, τα νομίσματα, τα οποία έκοψε ο Αντύπας, έφεραν λατινικές επιγραφές, αλλά δεν εικονίζουν την κεφαλή του αυτοκράτορα, που ήταν το κατ’ εξοχήν τυπικό χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής νομισματοκοπίας. Αντί της αυτοκρατορικής κεφαλής τα νομίσματα έχουν σχέδιά από φοίνικες και αμπέλια, αποδεικνύοντας ότι ο Ηρώδης Αντύπας προσπαθούσε πολύ, για να μην υποκινήσει κάποια εβραϊκή εξέγερση στα εδάφη του, ενώ παράλληλα ήθελε να επιβεβαιώνει την υποταγή του στη Ρώμη. Άραγε ο Ιησούς θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την λατινική γλώσσα σε ένα τόσο έκρυθμο περιβάλλον, όπως αυτό της Ιουδαίας του 1ου αιώνα μ.Χ., που οδήγησε τελικά στην ολοκληρωτική καταστροφή και ισοπέδωση της Ιερουσαλήμ 120 και ταυτόχρονα να εισακουστεί από τον ιουδαϊκό όχλο, ο οποίος ούτε τη λατινική γλώσσα γνώριζε, ούτε και τους Ρωμαίους αγαπούσε121; Μία έμμεση απόδειξη: Υπάρχει, όμως, ένα γεγονός στην Καινή Διαθήκη, από το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Ιησούς γνώριζε βασικούς όρους της λατινικής γλώσσας. Όταν του έγινε η ερώτηση – «παγίδα» αν θα πρέπει να πληρώνουν οι Ιουδαίοι φόρο στον Καίσαρα, τότε ο Ιησούς, απάντησε με τη γνωστή φράση: «Τίνος ἡ εἰκὼν αὕτη καὶ ἡ ἐπιγραφή; λέγουσιν αὐτῷ· Καίσαρος· τότε λέγει αὐτοῖς· Ἀπόδοτε οὖν τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ122» Στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι απίθανο να Ιω. 18, 33 - 19, 11 iwnit (ψευδώνυμο), Answer to Question: It is unlikely that Jesus spoke Latin …?, σε http://www.answerbag.com/ Every Question deserves a great ansewr, 2009, http://www.answerbag.com/q_view/1273029 7 Φεβρουαρίου 2013 118 Selina Kiel, What language did Jesus speak?, στο Ansewrs, 2012, http://wiki.answers.com/Q/What_language_did_Jesus_speak, 5 Φεβρουαρίου 2013 119 Jonathan L. Reed, The Harper Collins Visual Guide to the New Testament: What Archaeology Reveals about the First Christians, η αναφορά στο βιβλίο, για το επιχείρημα σχετικά με το νόμισμα από την ηλεκτρονική σελίδα: Cynthia Astle, Jesus' Language Affected New Testament Writing στο About.com Ancient / Classical History, 2013, http://ancienthistory.about.com/od/jesusdiscussions/a/042211-CW-What-Language-Did-JesusSpeak.htm, 4 Φεβρουαρίου 2013 120 Σάββας Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ. 283 - 288 121 Πρ. 10, 28: «Ὑμεῖς ἐπίστασθε ὡς ἀθέμιτόν ἐστιν ἀνδρὶ Ἰουδαίῳ κολλᾶσθαι ἢ προσέρχεσθαι ἀλλοφύλῳ·» 122 Μτ. 22, 20 - 21 116

117

χρησιμοποιήθηκε ιουδαϊκό κέρμα, αφού υπήρχε η κεφαλή του Ρωμαίου Καίσαρα στο νόμισμα123. Από το γεγονός αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, αν ο Ιησούς ήξερε να διαβάζει ή να μιλάει κάποια λατινικά, θα ήταν απλά και μόνο τα βασικά, ώστε να είναι σε θέση να κατανοήσει μια λατινική επιγραφή σε ένα ρωμαϊκό νόμισμα.

Επιγραφή με το όνομα του Πιλάτου, Ρωμαίου διοικητή της Ιουδαίας

9. Επίλογος – Συμπεράσματα Είναι άραγε τόσο σημαντικό και ουσιαστικό στοιχείο να γνωρίζουμε σε ποια γλώσσα μίλησε ο Ιησούς; Πολλοί θα βρουν το ερώτημα ενδιαφέρον, ενώ κάποιοι άλλοι θα αδιαφορήσουν παντελώς. Ενδεχομένως η στάση του καθενός απέναντι στο ερώτημα αυτό έχει να κάνει και με το αν και με ποιο τρόπο δέχεται τον Χριστό στη ζωή του. Όμως η γλώσσα εκφράζει τον πολιτισμό της κάθε περιοχής και εποχής ενώ, ταυτόχρονα, διαμορφώνεται από τον πολιτισμό της κάθε εποχής, έτσι ώστε, αν γνωρίζουμε ποια γλώσσα χρησιμοποιείται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, να μπορούμε να «φωτίσουμε» την κοινωνική ζωή και άλλες πτυχές μιας συγκεκριμένης ιστορικής εποχής. Η γνώση της γλώσσας μιας ιστορικής προσωπικότητας, όπως ο Ιησούς, άσχετα αν για εμάς τους Χριστιανούς είναι ο Υιός του Θεού, μπορεί να μας βοηθήσει να προσδιορίσουμε το πρόσωπό Του ως μέλος της ανθρώπινης κοινωνίας της εποχής Του, στην οποία απευθύνθηκε με το λόγο Του. Πόσο δύσκολο είναι άραγε να κατανοήσουμε τα σύμβολα, τις μεταφορικές εκφράσεις, αλλά και τις αξίες ενός αρχαίου πολιτισμού, γνωρίζοντας ότι, το ιστορικό πρόσωπο, που ερευνούμε, μιλούσε σε μια γλώσσα άλλη από τη μητρική του και έζησε σε μια εποχή πολύ μακρινή από την εποχή Cynthia Astle, Jesus' Language Affected New Testament Writing, στο About.com Ancient / Classical History, 2013, http://ancienthistory.about.com/od/jesusdiscussions/a/042211-CW-What-LanguageDid-Jesus-Speak.htm, 4 Φεβρουαρίου 2013 123

μας124; Σύμφωνα με τα όσα μελετήσαμε παραπάνω, οι περισσότεροι ερευνητές καταλήγουν στο λογικό συμπέρασμα ότι, το μεγαλύτερο μέρος της διδασκαλίας του Ιησού έγινε στα αραμαϊκά και σε ορισμένες περιπτώσεις στα ελληνικά. Ασφαλώς μίλησε και εβραϊκά στο κατάλληλο περιβάλλον (στη Συναγωγή, σε συζητήσεις με Νομοδιδασκάλους κ.λπ.). Ίσως, σε σπάνιες περιπτώσεις να μίλησε και στα λατινικά ή να χρησιμοποίησε κάποιες λατινικές λέξεις ή φράσεις. Ο Ευάγγελος Αντωνιάδης δέχεται ότι η μητρική γλώσσα του Ιησού ήταν η αραμαϊκή και αργότερα απέκτησε την ικανότητα να διαβάζει την κλασική εβραϊκή γλώσσα και να χρησιμοποιεί και τα ελληνικά. Κατά τη διδασκαλία Του προς το λαό χρησιμοποιούσε την αραμαϊκή, κατά τις διενέξεις, όμως, με τους γραμματείς είναι πιθανό να χρησιμοποιούσε την εβραϊκή, ενώ όταν συνομιλούσε με μη Ιουδαίους (Ρωμαίο εκατόνταρχο, Συροφοινίκισσα, Πιλάτο κ.τ.λ.) την ελληνική125. Το καίριο ερώτημα είναι το εξής: Έχει σημασία για εμάς, τους πιστούς Χριστιανούς, το ερώτημα «σε ποια γλώσσα μιλούσε ο Ιησούς;» Ακολουθώντας τον όμορφο επίλογο της εργασίας του Mark Roberts 126, νομίζω ότι, εν τέλει, δεν παίζει κάποιο σπουδαίο ρόλο η γλώσσα στην οποία μίλησε. Ο Ιησούς μίλησε στη γλώσσα της «Βασιλείας του Θεού». Αυτό δίνει την ευκαιρία στον Roberts, γνώστη της αραμαϊκής, της ελληνικής και της εβραϊκής γλώσσας, να επεκταθεί σε ένα παράδειγμα: Η αραμαϊκή έκφραση “malkuta dishmaya”, η οποία στα ελληνικά αποδίδεται ως «Βασιλεία των Ουρανών» δε σημαίνει μόνο το «βασίλειο» του Θεού (Παράδεισος, Ουρανός), αλλά και την εξουσία, το κύρος, την αυθεντία του Θεού. Έτσι η λέξη malku μπορεί να σημαίνει τη βασιλική αρχή, την εξουσία, την αυθεντία ή ακόμη και το βασίλειο ενός βασιλιά. Επιπροσθέτως η αραμαϊκή λέξη, που μεταφράζεται ως Παράδεισος, μπορεί περιφραστικά να σημαίνει και τον ίδιο το Θεό. Οπότε, όταν ο Ιησούς έλεγε «malkuta dishmaya ήγγικεν»127, δεν εννοούσε ότι, έφθασε η ώρα, για να συναντήσουν -οι ακροατές του- το Θεό (δηλαδή η ώρα του θανάτου τους), αλλά ότι η θεϊκή αυθεντία βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής, δίπλα τους! Ο Ιησούς, λοιπόν, με τη συγκεκριμένη φράση ανήγγειλε τη Βασιλεία του Θεού και την παρουσία της μέσω της παρουσίας του, του κηρύγματός του, αλλά και των θαυμαστών έργων του, όπως οι εκδιώξεις των δαιμονίων, οι θεραπείες των ασθενών, οι αναστάσεις των νεκρών. Συνεπώς, είτε ο Ιησούς είπε στα αραμαϊκά “Μalkuta dishmaya”, είτε στα εβραϊκά “Μalkuth hashamayim”, είτε στα ελληνικά «Βασιλεία των Ουρανών», είτε ακόμη και στα λατινικά “Regnum coelórum” ή “Regnum Dei”, μίλησε όχι τόσο Cynthia Astle, Jesus' Language Affected New Testament Writing στο About.com Ancient / Classical History, 2013, http://ancienthistory.about.com/od/jesusdiscussions/a/042211-CW-What-LanguageDid-Jesus-Speak.htm, 4 Φεβρουαρίου 2013 124

125

Ευάγγελος Αντωνιάδης, Το πρόβλημα της Γλώσσης του Ιησού, Αθήναι 1933, σελ. 167 Mark D. Roberts, What Language Did Jesus Speak? Why Does It Matter?, στο http://www.patheos.com/ Hosting the Conversation on Faith, 2010, http://www.patheos.com/blogs/markdroberts/series/what-language-did-jesus-speak-why-does-itmatter/, 7 Φεβρουαρίου 2013 126

127

Μτ. 10, 7: «πορευόμενοι δὲ κηρύσσετε λέγοντες ὅτι Ἤγγικεν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν»

για τη μετά θάνατον ζωή, αλλά για την εμπειρία του Θεού σ’ αυτή τη ζωή, σ’ αυτήν εδώ τη γη, τώρα και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν!

10. Βιβλιογραφία Α΄ Πηγές 1. Καινή Διαθήκη, Νestle – Aland, Novum Testamentum Graece, εκδ. Deutsche Bibelstiftung, Stuttgard, 261981 2. Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία εκδ. G. Bardy, Eusèbe de Césarée. Histoire ecclésiastique, 2 τόμοι, (Sources chrétiennes) (επανέκδοση. 3 1967), Βιβλία 1-4: τομ. 1, Βιβλία 5-7: τόμος 2. 3. Ιερώνυμος (Hieronymus), De Viris Illustribus (Περί ανδρών επιφανών), Επιμέλεια Κ Σιαμάκης, εκδ. Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη, 1992. Ηλεκτρονική έκδοση του πρωτότυπου Κειμένου στη Λατινική γλώσσα: http://khazarzar.skeptik.net/books/hieronym/viris_l.htm 4. Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκοί Πόλεμοι, εκδ. Loeb, London, 61989 5. Φλάβιος Ιώσηπος, Iουδαϊκή Αρχαιολογία (κυρίως το βιβλίο ΧVIII) εκδ. Loeb, London, 51996

Β’ Βιβλία 6. Αγουρίδης, Σάββας, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 3 1983 7. Αντωνιάδης Ευάγγελος, Το πρόβλημα της Γλώσσης του Ιησού, Αθήναι 1933 28

8. Γαλίτης Γ. Ιστορία εποχής της Καινής Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 1991 (4η έκδοση) 9. Δεσπότης Σ. Σωτήριος, Ο Κώδικας των Ευαγγελίων, εκδ. Άθως, Αθήνα 2007 10. Φίλης Λουκάς, Η «Κοινή» ως γλώσσα του Ιησού και των 27 Βιβλίων της Κ.Δ., Τόμος Α΄ Τεύχος 1ο Η «Κοινή» ως γλώσσα του Ιησού, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα, 1993 11. Φούγιας Μεθόδιος Γ., Μητροπολίτης Πισιδίας, Η ελληνιστική ιουδαϊκή παράδοση, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1995 12. Χριστίδης Α. – Φ., Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, από τις αρχές ως την ύστερη Αρχαιότητα, εκδ. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 52007 13. Adkins Lesley & Adkins Roy, Handbook to Life in Ancient Rome, εκδ. Oxford University Press, Oxford, 1999 14. Birkeland Harris, The Language of Jesus, Οslo, 1954 15. Casey Maurice, Jesus of Nazareth: An independent historian's account of his life and teaching, εκδ. T & T Klarck International, London, 2010 16. Chouraqui Andre, Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου, μετάφραση Σταύρου Βλοντάκη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1992 17. Flusser David, Jewish Sources in Early Christianity, εκδ. Mod books, 1996 18. Hengel Martin, Judaism and Hellenism : Studies in Their Encounter in Palestine During the Early Hellenistic Period. 2 τόμοι, εκδ. SCM Press, London, 1974 19. Hitchings Henry, The Language Wars: A History of Proper English, εκδ. John Murray Publishers Ltd, 2011 20. Horsley Greg H.R., Η Ελληνική της Καινής Διαθήκης, Γλωσσολογικές μελέτες με τη συμβολή Επιγραφών και Παπύρων, Μετάφραση – Επιμέλεια Κυριακούλα Παπαδημητρίου, εκδ. Τμήμα Εκδόσεων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2003 21. Lieberman Saul, Greek in Jewish Palestine, New York, 21965 22. Meeks Wayne A., The first Urban Christians: The Social World of the Apostle Paul, εκδ. New Heaven, 1983 23. Reed Jonathan L., The HarperCollins Visual Guide to the New Testament: What Archaeology Reveals about the First Christians, εκδ. Harpercollins Publishers, 2007 24. Renan Ernest, La vie de Jesus, Paris 1863 25. Rops Daniel, Η καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, μετάφραση Έλλης Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1988. 26. Sanders, E.P. Το ιστορικό πρόσωπο του Ιησού, μετάφραση Γιώργος Βλάχος, Αθήνα 1988 27. Schäfer Peter, The History of the Jews in the Greco-Roman World, εκδ. Routledge, 1995 28. Tov Emmanuel, The Greek Minor Prophets Scroll from Nahal Hever, Oxford, 1990 29. Turner Nigel, Christian words, Edinbourgh, 1980 30. Turner Nigel, Grammatical isights into the New Testament, Edinburgh, 1965 31. Wise Michael O. Languages of Palestine, Dictionary of Jesus and Gospels, εκδ. D. J. Green – S. McKnight, Downers Grove InterVasity Press, 1992

Γ΄ Άρθρα σε Περιοδικά και Συλλογικούς Τόμους 32. Γαλίτης Γεώργιος Α., «Γραφή και Ευχαριστία στις πρωτοχριστιανικές συνάξεις», στο Ατματζίδης Χαράλαμπος, Λιανός – Λιαντής Ευστάθιος. Αρχαίος Κόσμος και Καινή Διαθήκη, Ελληνισμός και Χριστιανισμός σε διάλογο, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2010 33. Ζηζιούλας Ἰωάννης, Μητροπολίτης «Ελληνισμός – Χριστιανισμός, η συνάντηση των δύο κόσμων» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Στ΄ (Ελληνισμός και Ρώμη), έκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι, 1976 34. Black Matthew, “The Recovery of the Language of Jesus”, στο New Testament Studies (N.T.S.), 3 (1957), pp 305-313 35. Chjomsky W., “What was the Jewish vernacular during the second Common wealth?”, Jewish Quarterly Review (J.Q.R.) 42 (1951/2), σελ. 193 – 212 36. Rosen, H.B., “Die Sprachsituation im römischen Reich“, στο G. Neumann ... Die Sprachen im römischen Reich der Kaiserzeit, BJ Beiheft 40, Köln - Bonn 1980, σελ. 215-239 37. Stanley Porter, Did Jesus ever teach in Greek?, Tyndale Bullentin 44.2 (1993), σελ. 199 - 235

Δ΄ Ηλεκτρονικές Πηγές: 38.

Ανωνύμου Συντάκτη, What language did Jesus speak? Στο gotquestions?org The Bible has answers, we’ll find them for you, http://www.gotquestions.org/language-Jesus-speak.html, 7 Φεβρουαρίου 2013 39. Ανωνύμου συντάκτη, Γιατί η Καινή Διαθήκη γράφηκε στην ελληνική γλώσσα, στο Greek Christian Portal jesuslovesyou.gr/, http://www.jesuslovesyou.gr/Bible_club/Bible/Bible_ch4_7.htm, 7 Φεβρουαρίου 2013 40. Ανωνύμου συντάκτη, Εβραϊκή, στη Διαδικτυακή βιβλιοθήκη της Σκοπιάς, http://wol.jw.org/el/wol/d/r11/lp-g/1200001953, 31 Ιανουαρίου 2013 41. Ανωνύμου Συντάκτη, Η ιεράρχηση των γλωσσών στην κλίμακα του κοινωνικού κύρους, στην Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, http://www.greeklanguage.gr/greekLang/studies/history/thema_03/pop01.html, 30 Ιανουαρίου 2013 42. Μπέης Κωνσταντίνος, Πιθανολογήσεις για τα άγνωστα νεανικά χρόνια του Ιησού, από Κώστας Ε. Μπέης, http://kostasbeys.gr/, 2006, http://kostasbeys.gr/articles.php?s=2&mid=1096&mnu=1&id=25718, 3 Φεβρουαρίου 2012 43. Σακκέτος Άγγελος, 2011, Οι ελληνικοί διάλογοι του Ιησού!, από Σακκέτος Άγγελος www.sakketosaggelos.gr/, 2011, http://www.sakketosaggelos.gr/Article/697/, 7 Φεβρουαρίου 2013 44. Σακκέτος Άγγελος, Γνώριζε ο Χριστος τον Όμηρο;, από Σακκέτος Άγγελος 30

www.sakketosaggelos.gr/, 2011, http://www.sakketosaggelos.gr/Article/623/, 7 Φεβρουαρίου 2013 45. Σακκέτος Άγγελος, Η παιδεία του Ιησού Χριστού (1), από Σακκέτος Άγγελος http://www.sakketosaggelos.gr, 2012, http://www.sakketosaggelos.gr/Article/2206/, 20 Ιανουαρίου 2013 46. Χαρίλαος Καβάκας, Γενική Εισαγωγή στην Αγία Γραφή, Νέα Ζωή, newlife4you.gr, 2004, http://www.newlife4you.gr/doc/part1.doc, 7 Φεβρουαρίου 2013 47. Cynthia Astle, Jesus' Language Affected New Testament Writing στο About.com Ancient / Classical History, 2013, http://ancienthistory.about.com/od/jesusdiscussions/a/042211-CW-WhatLanguage-Did-Jesus-Speak.htm, 4 Φεβρουαρίου 2013 48. http://el.wikipedia.org/wiki/ Διάφορα λήμματα 49. http://lexicon.katabiblon.com/ Wiki Lexicon and Concordance of the Greek New Testament, διάφορα λήμματα 50. iwnit (ψευδώνυμο), Answer to Question: It is unlikely that Jesus spoke Latin …?, σε http://www.answerbag.com/ Every Question deserves a great ansewr, 2009, http://www.answerbag.com/q_view/1273029 7 Φεβρουαρίου 2013 51. leviathan (ψευδώνυμο), Ποια Γλώσσα Μιλούσε ο Ιησούς; στο http://www.phorum.gr/, Διαδικτυακή Κοινότητα, 2007, http://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=8&t=120985, 2 Φεβρουαρίου 2013 52. Michael Theodoulou, Κορμακίτης -Κύπρος: Το χωριό όπου ομιλείται η Αραμαϊκή γλώσσα του Χριστού Kormakitis-Cyprus, στο http://news.karpasha.com/index2.php?option=com_content&task=emailform& id=378, 1 Φεβρουαρίου 2013 53. Parsons John J., Did Jesus speak Hebrew? Disputing the Aramaic priority, στo http://www.hebrew4christians.com/, http://www.hebrew4christians.com/Articles/Jesus_Hebrew/jesus_hebrew.html, 20 Ιανουαρίου 2013 54. Roberts Mark D., What Language Did Jesus Speak? Why Does It Matter?, στο http://www.patheos.com/ Hosting the Conversation on Faith, 2010, http://www.patheos.com/blogs/markdroberts/series/what-language-did-jesusspeak-why-does-it-matter/, 7 Φεβρουαρίου 2012 55. Selina Kiel, What language did Jesus speak?, στο Ansewrs, 2012, http://wiki.answers.com/Q/What_language_did_Jesus_speak, 5 Φεβρουαρίου 2013

11. Παράρτημα κυριοτέρων Λέξεων και Φράσεων από την Καινή Διαθήκη στην Αραμαϊκή και Εβραϊκή γλώσσα Ι. Αραμαϊκές Εκφράσεις: α) από το στόμα του Ιησού: 1. “Eli Eli lema sabachthani” (Μκ. 15, 34) 2. “Talitha koum” (Μκ 5, 41) 3. “Εphphatha”, (Μκ. 7, 34) 4. “Raca” (Μτ 5, 22) 5. “Mammona” (Μτ 6, 24) 6. “Cephas” (Ιω. 1,42) 7. “Abba” (Mκ. 14, 36) β) στην υπόλοιπη Καινή Διαθήκη: 1. “Korban” (Μτ 27, 6) 2. “Rabbuni” (Ιω. 20, 16) 3. “Sikera” (Λκ. 1, 15) 4. “Hosanna” (Μκ. 11, 9) 5. “Bartholomew” (Μτ. 10, 3 32

6. “Simon” (Ιω. 1, 42) 7. “Barabbas” (Μτ. 27, 16) 8. “Bartimaeus” (Μκ. 10, 46) 9. “Τômâ” (Ιω. 11, 16) 10. “Boanerges” (Μκ. 3, 17) 11. “Barsabbas” (Πρ. 1, 43) 12. “Barnabas” (Πρ. 4, 46) 13. “Bar-Jesus” (Πρ. 13, 6) 14. “Tabitha” (Πρ. 9, 36) 15. “Gethsemane” (Μτ 26,36) 16. “Golgotha” (Μκ. 15, 22 & Ιω 19, 17) 17. “Gabbatha” (Ιω. 19, 13) 18. “Akeldama” (Πρ. 1, 19) 19. “Bethesda” (Ιω. 5, 2) 19. “Maranatha” (1 Κορ. 16, 22)

ΙI. Εβραϊκές Εκφράσεις: α) από το στόμα του Ιησού: 1. “Amen” (Εβρ. ‫מ(ן‬ ֵ‫( )א (ן‬Mτ. 6, 13 & 28, 20, Mκ. 16, 20, Λκ. 24, 53, Ιω. 21, 25) 2. “Jot” (Eβρ. ‫( )י‬Μτ. 5, 18) β) στην υπόλοιπη Καινή Διαθήκη: 1. “Jehosuah” (Ιησούς, Εβρ. ‫) יהושוע‬ 2. “Rabbi” (Εβρ. ‫בי‬ ִּ ‫ר‬ ַ ) (Μτ. 26, 25 & 26, 49, Μκ. 9, 5 & σε άλλα 3 χωρία Ιω. 1, 38 & 1σε άλλα 7 χωρία) 3. “Massiah” (Μεσσίας, ‫ח‬ ַ ‫שי‬ ִׁ ‫מ‬ ָ ) (Ιω. 2, 25) 4. “Myriam” (Μαρία Eβρ. ‫רָים‬ ְ‫מ‬ ִ ) (Μτ. 1, 16 & σε άλλα 3 χωρία, Μκ. 6, 3 & 3, 31, Λκ. 1,27 & σε άλλα 11 χωρία). 5. “Yosef” (Ιωσήφ, Eβρ. ‫סף‬ ֵ ‫יֹו‬,) Μτ 27, 57, Μκ. 15, 43, Ιω 19, 38)

ΙIΙ. Η Επιγραφή στο Σταυρό του Ιησού Χριστού: Ρωμαϊστί: Iesus Nazarenus Rex Iudæorum Ελληνιστί: Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων Εβραϊστί: ‫( מלכא דיהוד)א(יא‬malka dijehud(e)je).

12.Παράρτημα Εικόνων 1. Αραμαϊκό αλφάβητο

2. Αραμαϊκή επιγραφή από την Παλμύρα (242 μ.Χ.)

3. Παραδείγματα εβραϊκής γραφής

4. Σπάραγμα Χειρογράφου της Κοινότητας του Κουμράν

5. Σπάραγμα αποσπάσματος της μετάφρασης της Βίβλου από τους Εβδομήκοντα (Ο΄)

6. Διάφορα στυλ Ελληνικής γραφής σε παπύρους, που βρέθηκαν στην Παλαιστίνη και χρονολογούνται στην Ελληνιστική εποχή

7. Πάπυρος γραμμένος στην Κοινή ελληνιστική γλώσσα

8. Νόμισμα του Ηρώδη Αντύπα, χρονολογείται γύρω στα 33 – 37 μ.Χ.

9. Νόμισμα του Αυτοκράτορος Βεσπασιανού (79 μ.Χ.) αφιερωμένο στην ανάμνηση της κατάληψης της Ιουδαίας

10. Νόμισμα από τη Σεπφώρη (τέλη 1ου αι. μ.Χ.) 37

11. Ψηφιδωτό από την Συναγωγή της Σεπφώρης. Ο ζωδιακός κύκλος και στο κέντρο του το άρμα του ηλίου (5ος αι. μ.Χ.)

12. Η Συναγωγή της Καπερναούμ

13. Σεπφώρις, η «Μόνα Λίζα της Γαλιλαίας», ψηφιδωτό του 3ου αι. μ. Χ.

14. Η Παλαιστίνη κατά τα χρόνια του Ιησού. Σε λεπτομέρεια η Γαλιλαία