Έλεγχος & Ριζοσπαστικότητα στο κίνημα Κυβερνοπάνκ Το παράδειγμα της Γέφυρας
Έλεγχος & Ριζοσπαστικότητα στο κίνημα Κυβερνοπάνκ Το παράδειγμα της Γέφυρας
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ιούλιος 2015 ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ Ευαγγελία Μώρη ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
ευχαριστώ τον Ανδρέα, τον Πέτρο, την Πέγκυ και τον Θοδωρή για την στήριξη, την κριτική και τις προτροπές τους και τον επιβλέποντα καθηγητή μου Νικόλαο Ίων Τερζόγλου για την πολύτιμη καθοδήγησή του
2
Δομή 1. Πρόλογος 2. Η Γέφυρα: 2.1. Καταγωγή 2.2. Περιγραφή 2.3. Λόγος επιλογής ως παράδειγμα. 3. Κυβερνοπάνκ: 3.1. Ορισμός 3.2. Στοιχεία Κυβερνοπάνκ. 3.3. Ετυμολογία 3.3.1. Cybernetics 3.3.2. Punk 3.3.3 Η σύζευξη των δύο όρων. 4. Ιστορική αναδρομή και στοιχεία που επηρέασαν το κίνημα Κυβερνοπάνκ: 4.1. Τεχνολογικές εξελίξεις. 4.2 Κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις. 4.3 Αφομοίωση ιστορικών εξελίξεων από το κίνημα Κυβερνοπάνκ. 4.4. Οι εξελίξεις ως επιρροή της θεματικής της Τριλογίας της Γέφυρας. 5. Μια “αλληγορική” ανάλυση: 5.1. Η αναλογία του ελέγχου. 5.2. Πληροφορία και έλεγχος. 5.3. Η αναλογία του χώρου. 6. Στη Γέφυρα: 6.1. Το πρόβλημα. 6.2. Η απόφαση για ανατροπή ελέγχου. 6.3. Εισβολή 6.4. Οικειοποίηση 6.5. Το τέλος της Γέφυρας; 7. Επιστροφή στην πραγματικότητα. 8. Επίλογος 9. Γλωσσάριο 10. Βιβλιογραφία
5 8 9 10 14 18 18 19 20 20 24 28 30 30 34 37 39 40 41 42 43 46 47 47 48 50 53 55 57 60 64
3
4
1. Πρόλογος Σκοτεινοί, ύποπτοι χαρακτήρες κινούνται στις κακόφημες συνοικίες δυστοπικών πόλεων. Στο φόντο, περίεργοι αυτόφωτοι ουρανοξύστες. Συνύπαρξη εξελιγμένης τεχνολογίας, καθημερινότητας και αγώνα επιβίωσης. Ευφυή ρομπότ και ανδροειδή που δύσκολα διακρίνονται ως μη ανθρώπινα. Θέλησή τους να κατανοήσουν τον ανθρώπινο ψυχισμό, θέλησή τους να είναι ανεξάρτητα όντα. Συνθετικά εξαρτήματα αναμεμειγμένα με την σαρκώδη φύση έμβιων οργανισμών. Παιχνίδια συνύπαρξης και εξουσίας μεταξύ τεχνητού και έμβιου. Πληροφορίες ρέουν άυλα μέσα σε δίκτυα υπολογιστών, ένα γενικότερο, παγκόσμιο δίκτυο ανθρώπων και μηχανών. Η ελευθερία της γνώσης και η παγκόσμια δικτύωση. Hackers χρησιμοποιούν τις τεχνολογικές δεξιότητές τους για να εκθέσουν και ανατρέψουν τα σχέδια διεφθαρμένων Πολυεθνικών εταιρειών. Επίδειξη κυριαρχίας ακόμη και σε δυνητικά, ψηφιακά περιβάλλοντα. Εικόνες και σενάρια που σχηματίζονται στο μυαλό κάποιου υπό το άκουσμα του όρου Κυβερνοπάνκ. Ένα κίνημα που εισήγαγε τον άνθρωπο της δεκαετίας του ‘80 στην προοικονομία μιας αναμενόμενης εποχής. Δεκαετίες μετά από αυτά τα ευφάνταστα σενάρια, τα πλασματικά φαντάσματα του παρελθόντος γίνονται στοιχεία της καθημερινότητας, και συνυπάρχουν σε μια σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης. Αυτό όμως που κάνει πιο ενδιαφέρουσα τη σχέση αυτού του παρελθόντος με το παρόν, είναι όχι τόσο οι τεχνολογικές πρωτοπορίες, που συνομιλούν με την παρελθοντική επιστημονική φαντασία, όσο η διατήρηση ενός βασικού στοιχείου οργάνωσης της καθημερινής ζωής του καθενός: του “αυτοελέγχου”. Ένα θεματικό άλλωστε μοτίβο, κεντρικό στα συνάμα οικεία και ανοίκεια σενάρια του Κυβερνοπάνκ κινήματος. Στόχος της έρευνας αυτής αποτελεί η παρουσίαση και εξέταση μιας ιδιαίτερης αναλογίας στο πλαίσιο του κινήματος Κυβερνοπάνκ. Το πώς δηλαδή η έννοια του ελέγχου, δεν αφορά μόνο τις σχέσεις μεταξύ χρήστη και εξελιγμένων τεχνολογικών επιτευγμάτων, αλλά πώς αφορά κυριολεκτικά και μεταφορικά την προσπάθεια μιας κοινότητας ατόμων για διατήρηση αυτοελέγχου και εξασφάλιση επιβίωσης μέσα σε ένα τεχνολογικά εξελιγμένο περιβάλλον. Και ως εκ τούτου, το πώς αυτό το περιβάλλον, με τα θετικά και τα αρνητικά του, μπορεί να διαχειριστεί την έννοια του χώρου, με σκοπό την αξιοποίησή του για την επίτευξη αυτοελέγχου. Για αυτόν τον σκοπό, επιχειρείται η αλληγορική επεξήγηση των εννοιών “έλεγχος” και “ριζοσπαστισμός”, ως ταυτόσημα των βασικών χαρακτηριστικών του κινήματος Κυβερνοπάνκ. Για την καλύτερη επεξήγηση των εννοιών και την κατανόηση τελικά της άμεσης συσχέτισης της σύγχρονης πραγματικότητας με αυτόν τον κλάδο Επιστημονικής Φαντασίας, η έρευνα εστιάζει στην Τριλογία της Γέφυρας του συγγραφέα William Gibson. 5
Η εργασία ξεκινά με το πλαίσιο δημιουργίας της Τριλογίας και την γενική περιγραφή της Γέφυρας και της σημασίας της. Στη συνέχεια, με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παραδείγματος και του γενικού πλαισίου της έρευνας από τον αναγνώστη, δίνεται η ετυμολογία του κινήματος Κυβερνοπάνκ, καθώς επίσης και η ανάλυση των συνθετικών του ονόματός του, Κυβερνητική και Punk. Ακολουθεί μια σύντομη ιστορική αναδρομή, τονίζοντας τα βασικά τεχνολογικά και κοινωνικά γεγονότα που αποτέλεσαν σημαντική επιρροή για την εξέλιξη του κινήματος Κυβερνοπάνκ, το πώς αυτές οι επιρροές μετατράπηκαν σε συγκεκριμένα μοτίβα που χαρακτηρίζουν το εξεταζόμενο κίνημα και πώς τελικά παρουσιάζονται στην Τριλογία της Γέφυρας. Εν συνεχεία, πραγματοποιείται η εξέταση της αναλογίας μεταξύ των βασικών στοιχείων του Κινήματος με την πραγματική καθημερινότητα, έχοντας ως γνώμονα τα “Δόγματα” του Κινήματος. Ακολουθεί η ιδιαίτερη περιγραφή και αντίστοιχη ανάλυση της διαδικασίας οικειοποίησης της Γέφυρας, έχοντας ως κριτήριο όλα τα παραπάνω στοιχεία. Η εργασία ολοκληρώνεται με μια μερική σύγκριση της περίπτωσης της Γέφυρας με σύγχρονα παραδείγματα και καταλήγει στα αντίστοιχα συμπεράσματα.
6
2. Η Γέφυρα
-Σκίνερ, ήσουν εδώ όταν ήρθαν από τις πόλεις; Όταν κατέλαβαν την Γέφυρα; -Ναι, της λέει, ναι. Μες στην βροχή. Τραγουδούσαμε. Το θυμάμαι αυτό. -Εσύ κατασκεύασες αυτό το μέρος, Σκίνερ; Αυτό το δωμάτιο; Θυμάσαι; -Όχι, της λέει, όχι...μερικές φορές δε θυμάμαι...σκαρφαλώσαμε. Ψηλά. Σκαρφαλώσαμε ψηλά, πιο πάνω και από τα ελικόπτερα. Τους χαιρετίσαμε... μερικοί πέσανε...στην κορυφή. Φτάσαμε στην κορυφή... -Τί συνέβη μετά; Χαμογελάει. -Ο ήλιος ανέτειλε. Είδαμε την πόλη.1
1 W. Gibson, Skinner’s Room. Omni (Omni Publication International), 1991, σελ. 6. 8
2.1. Καταγωγή Το 1990, στο πλαίσιο της έκθεσης Οραματικό Σαν Φρανσίσκο, ο συγγραφέας William Gibson2 κλήθηκε -μεταξύ άλλων- από τον Paolo Polledri, ιδρυτικό έφορο του τμήματος αρχιτεκτονικής και σχεδιασμού του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο, να συγγράψει μία ιστορία για τον κατάλογο που θα συνόδευε την συγκεκριμένη έκθεση. Το κείμενο αυτό αποτέλεσε τελικά το διήγημα Το δωμάτιο του Σκίνερ (Skinner’s room). Το συγκεκριμένο διήγημα αναφέρεται στο διαχρονικό πρόβλημα των αστέγων και τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε ίσως να εκλείψει κατά τον 21ο αιώνα, δηλαδή στο τότε μέλλον και παράλληλα σημερινό παρόν. Μέσα από ένα υποθετικό, δημιουργικό αποτέλεσμα οικειοποίησης του χώρου, ο συγγραφέας παρουσιάζει έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής. Το φανταστικό περιβάλλον της ιστορίας αποτελεί η San Fransisco - Oakland Bay bridge, η Γέφυρα που ενώνει το Σαν Φρανσίσκο με το Όκλαντ μέσω του νησιού Γιέρμπα Μπουένα (Yerba Buena) και της τεχνητής επέκτασής του, Τρέζουρ (Treasure). Η Γέφυρα αυτή δεν αποτελεί μόνο σκηνογραφικό φόντο, αλλά και λόγο ύπαρξης και εξέλιξης μιας ιστορίας, που αφορά την μετουσίωση αυτής της υποδομής σε έναν αυτοδημιούργητο κόσμο, μία πόλη βασισμένη στην θέληση του αστέγου να αποκτήσει έναν σχετικώς σταθερό χώρο διαμονής. Στην έκθεση Οραματικό Σαν Φρανσίσκο κλήθηκαν να συμμετάσχουν και οι αρχιτέκτονες Ming Fung και Craig Hodgetts3, σχεδιάζοντας έναν αναδιαμορφωμένο χάρτη της πόλης. Στον σχεδιασμό αυτού του χάρτη συμμετείχε και ο William Gibson. Μέσω του απαραίτητου δημιουργικού διαλόγου για την τελική σύνθεση του χάρτη, ο Gibson δέχτηκε επιρροές και τελικώς συνέθεσε ιδέες οι οποίες αποτέλεσαν το έναυσμα για την περαιτέρω εξέλιξη του έργου του, Το Δωμάτιο του Σκίνερ, σε εκείνο της Τριλογίας της Γέφυρας.
2 William Ford Gibson (1948), Αμερικανός-Καναδός συγγραφέας Επιστημονικής Φαντασίας. Ένας από τους θεμελιωτές του Κυβερνοπάνκ κινήματος. 3 Hodgetts + Fung, (HplusF), Αρχιτεκτονικό γραφείο. 9
2.2. Περιγραφή Η Τριλογία της Γέφυρας αποτελείται από τα μυθιστορήματα Εικονικό Φως (Virtual Light), Ιντόρου (Idoru) και Οι παρέες του μέλλοντος (All tomorrow parties) τα οποία ανήκουν - όπως και η πλειοψηφία των έργων του William Gibson - στο λογοτεχνικό κίνημα του Κυβερνοπάνκ (Cyberpunk). Η Γέφυρα είναι ένας “χαρακτήρας” ο οποίος προϋπάρχει, με τον δικό του τρόπο, όλων των χαρακτήρων των μυθιστορημάτων που την αφορούν. Μιλώντας για την Γέφυρα, τόσο στο διήγημα Το δωμάτιο του Σκίνερ όσο και στα μυθιστορήματα που απαρτίζουν την ομώνυμη τριλογία, γίνεται αναφορά στην υπαρκτή San Fransisco - Oakland Bay bridge(Εικόνα 1). _Η υπαρκτή Γέφυρα. Η San Fransisco - Oakland Bay bridge άνοιξε για πρώτη φορά στις 12 Νοεμβρίου 1936 και στην ουσία είναι ένα σύνολο γεφυρών (Εικόνα 2) που απαρτίζεται από το δυτικό και παλαιότερο τμήμα, γνωστό με το όνομα Willie L. Brown Jr. bridge και ενώνει το Σαν Φρανσίσκο με το νησί Γιέρμπα Μπούενα και το μεταγενέστερο, ανατολικό τμήμα, το οποίο συνδέει το νησί αυτό με το Όκλαντ. Το σημείο συνάντησης των δύο τμημάτων γίνεται υπογείως της νήσου, με τούνελ. Τα μέρη της γέφυρας αποτελούνται από δύο επίπεδα, το ανώτερο και το κατώτερο. Στο άνω κατάστρωμα διεξάγεται η κυκλοφορία των αυτοκινήτων, ενώ το κατώτερο προοριζόταν αποκλειστικά για φορτηγά και τρένα, μέχρι βέβαια το κλείσιμο των συγκεκριμένων γραμμών τρένων, οπότε και επιτράπηκε η οδική κυκλοφορία και στο κατώτερο κατάστρωμα. Ένας σοβαρός σεισμός στις 17 Οκτωβρίου 1989, ο οποίος ονομάστηκε Λόμα Πριέτα με επίκεντρο 16 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της περιοχής Σάντα Κρουζ, οδήγησε στην καταστροφή ενός τμήματος της γέφυρας προς το ανατολικό της τμήμα.4 Η γέφυρα παρέμεινε κλειστή μέχρι τις 18 Νοεμβρίου για την ολοκλήρωση της αποκατάστασής της. _Η μυθιστορηματική Γέφυρα. Στο πλαίσιο της φανταστικής Τριλογίας, αυτός ο σεισμός αποτελεί στοιχείο έμπνευσης για τον William Gibson καθώς τον χρησιμοποιεί ως κομβικό σημείο για την εξέλιξη της ίδιας της Γέφυρας, του κόσμου από τον οποίο εξαρτάται και της οποίας παράλληλα είναι εξαρτώμενος. Συστήνει λοιπόν τον σεισμό με το όνομα Λιλ Γκραντ και παρουσιάζει τα αποτελέσματα του σεισμού να έχουν μεγαλύτερο και μόνιμο αντίκτυπο. 4 Συνέπειες σεισμού: Προβλήματα κυκλοφορίας, γενικευμένος πανικός και ένας νεκρός οδηγός. 10
-Κανείς [...] δε χρησιμοποιούσε τη γέφυρα για τίποτα, μετά το Λιλ Γκραντ. Κατάλαβες; [...] Ο σεισμός τα γάμησε όλα για καλά, Σκούτερ. Το τούνελ στο Τρέζουρ διαλύθηκε. Πάντα ήταν ασταθής η περιοχή εκεί... Αρχικά είπαν ότι θα τα ξανάφτιαχναν όλα, από κάτω προς τα πάνω, αλλά δεν είχαν τόσα λεφτά. Έτσι, έβαλαν συρματοπλέγματα, ξυραφόσυρμα και τσιμέντο κι από τις δύο άκρες. Μετά ήρθαν οι Γερμανοί, γύρω στα δύο χρόνια αργότερα, και τους έψησαν να χρησιμοποιήσουν νανομηχανική για να φτιάξουν το νέο τούνελ. [...]ξαφνικά το τούνελ ήταν έτοιμο. Έτσι η γέφυρα ήταν πια άχρηστη.5 Η συνδετική σήραγγα του νησιού Γέρμπα Μπουένα, καταστρέφεται τελείως, αποκόπτοντας έτσι την επικοινωνία μεταξύ Σαν Φρανσίσκο και Όκλαντ. Λόγω οικονομικής αδυναμίας, το κράτος διακόπτει οποιαδήποτε πιθανή ανακατασκευή του τούνελ και για λόγους ασφαλείας εμποδίζει τις εισόδους από Δύση και Ανατολή. Η τεχνολογία όμως στον κόσμο του Gibson εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς, και έτσι η νανοτεχνολογία φέρνει ως λύση την γρήγορη και “ξεκούραστη” οικοδόμηση κατασκευών. Μια νέα υποθαλάσσια σήραγγα δημιουργείται, καθιστώντας την παλιά Γέφυρα μια υποδομή χωρίς χρήση, απλώς μια χωρική και γλυπτική μορφή. Παράλληλα όμως, ο κόσμος του Gibson δεν διαφέρει και τόσο από την πραγματικότητα. Το φαινόμενο των αστέγων είναι υπαρκτό και έντονο. Η Γέφυρα βρίσκεται εκεί, ξεχασμένη και χωρίς καμία λειτουργία. Αυτό το γεγονός εκμεταλλεύεται προς όφελός του ένα μέρος του πληθυσμού του Σαν Φρανσίσκο, μετουσιώνοντας την Γέφυρα σε έναν νέο κόσμο, μια εναλλακτική πόλη. Έναν χώρο όπου κάθε τι είναι πιθανό. Όνειρα εμπορικά, τοποθετημένα στο ύψος περίπου του δρόμου όπου κάποτε περνούσαν τα αυτοκίνητα, ενώ από πάνω τους, ανεβαίνοντας μέχρι τις κορυφές των καλωδιόπυργων, υψωνόταν το πολύπλοκο δίκτυο των κατοικιών, με του αγνώστου μεγέθους πληθυσμό και τις ζώνες των πιο προσωπικών φαντασιώσεων.6 Στην κορυφή ενός από αυτούς τους πυλώνες της αναδιαμορφωμένης Γέφυρας βρίσκεται μια κατοικία, ή μάλλον για την ακρίβεια, ένα δωμάτιο. Κάτοικός του από παλιά, ίσως και δημιουργός του, ένας ηλικιωμένος άνδρας, ο Σκίνερ. Αδύναμος πια, δέχεται την φροντίδα μιας νεαρή κοπέλας, της Σεβέτ Ουόσιγκτον, προσφέροντάς της ως αντάλλαγμα στέγη. Οι δύο αυτοί χαρακτήρες αποτελούν τους μοναδικούς πρωταγωνιστές του διηγήματος Το δωμάτιο του Σκίνερ. Στην Τριλογία της Γέφυρας όμως συνδιαλέγονται, εμπλέκονται, κατατρέχονται ή βοηθιούνται από άλλους χαρακτήρες. Δράσεις και αντιδράσεις πάνω, με φόντο ή με σκοπό την Γέφυρα. 5 W. Gibson, Εικονικό Φως, μτφ Γ. Μπαρουξης, Αθήνα: Αίολος 1993(1998), σελ. 98. 6 Στο ίδιο, σελ. 68-69. 11
1km
500m
0m
Εικόνα 1, Χάρτης σύνδεσης Σαν Φρανσίσκο και Όκλαντ μέσω της San Fransisco - Oakland Bay Bridge. Πηγή: www.cadmapper.com
τεχνητό νησί Τρέζουρ
Σαν Φρανσίσκο Γιέρμπα Μπουένα
τούνελ νήσου Γιέρμπα Μπουένα
Δυτικό τμήμα Γέφυρας
Όκλαντ
Ανατολικό τμήμα Γέφυρας
2.3. Λόγος επιλογής ως παράδειγμα. Διαβάζοντας κανείς μυθιστορήματα του Κυβερνοπάνκ κινήματος εισάγεται σε έναν κόσμο διαφορετικό, μα συνάμα τόσο όμοιο με την σύγχρονη πραγματικότητα. Το σύγχρονο παρόν αποτέλεσε για τους εκπροσώπους του συγκεκριμένου κινήματος ένα υποθετικό, φανταστικό μέλλον. Αυτό το μέλλον όμως που προοικονόμησαν βασίστηκε σε τακτικές και λογικές αυτονόητης εξέλιξης αλλά και γενικώς συνεχούς διαμόρφωσης της ανθρώπινης ύπαρξης. Το μέλλον που παρουσίαζε από την δεκαετία του ‘80 το Κυβερνοπάνκ, σήμερα φαντάζει κοντινό. Όχι απλώς σε επίπεδο αμεσότητας των εξελίξεων και εφαρμογών της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά σε επίπεδο χαρτογράφησης της ανθρώπινης φύσης, των ελπίδων και των προβλημάτων της μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο. Διαβάζοντας το Δωμάτιο του Σκίνερ και την Τριλογία της Γέφυρας αυτή η αίσθηση επιβεβαιώνεται ακόμη περισσότερο. Η μετουσίωση της Γέφυρας στο Δωμάτιο του Σκίνερ και στην ομώνυμη τριλογία έχει διαδραματιστεί χρόνια πριν την εξέλιξη των συμβάντων που περιγράφονται σε αυτά, αλλά η αναφορά σε αυτήν από τους χαρακτήρες και η περιγραφή της δημιουργίας της φανερώνει πολλά σημαντικά στοιχεία του περιβάλλοντος εξέλιξης των γεγονότων. Η Γέφυρα είναι η αναφορά στην υλική πραγματικότητα, η χειροπιαστή μετουσίωση των δεδομένων που απορρέουν μέσω της χρήσης της τεχνολογίας. Είναι η εφαρμογή μέρους των τεχνολογικών τακτικών - όπως ο έλεγχος που εφαρμόζεται σε μια μηχανή για την αποτελεσματική της λειτουργίασε κάτι μη τεχνολογικό. Αφορά μια διαδικασία με διαφορετικά είδη σταδίων που οδηγούν στο αποτέλεσμα της μετουσίωσής της από μια αρχική χρήση σε μια νεότερη. Θυμίζει την καθημερινή και οικεία διαδικασία ικανοποίησης μιας ανάγκης, που εδώ αφορά την οικειοποίηση ενός χώρου με σκοπό τη χρήση του για στέγαση. Μπορεί η κατασκευή της να μην χαρακτηρίζεται από τεχνολογική καινοτομία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώθηκε, ως φαινόμενο, δείχνει το πώς ο κόσμος επηρεάζεται από τις εκάστοτε τεχνολογικές και κοινωνικές εξελίξεις, πώς επικρατούν και αντιμετωπίζονται, με νέους τρόπους και νέα μέσα, προβλήματα διαχρονικά. Η Γέφυρα είναι σκηνογραφικό παιχνίδι, αλλά είναι παράλληλα και ένας χαρακτήρας, μια “οντότητα”. Έχει την δική της ζωή και διαδραματίζει τον δικό της ρόλο. Ακόμη και όταν δεν γίνεται άμεση αναφορά σε εκείνη, νιώθει κανείς πως παραμένει στο βάθος της ιστορίας, καθώς είναι κεντρικό στοιχείο της εξέλιξης της πλοκής, μέρος του περιβάλλοντος στο οποίο διαδραματίζονται οι αλληλεξαρτώμενες ιστορίες διαφορετικών χαρακτήρων. Αυτοί θα αποτελέσουν πρωταγωνιστές σε ένα κυνήγι εξουσίας, διαχείρισης πληροφορίας, γνώσης και ελέγχου. Σε μια προσπάθεια επιβίωσης. Στο μεταίχμιο μεταξύ καθημερινής ζωής και εξελισσόμενης πρωτοποριακής τεχνολογίας.
14
Η Γέφυρα, ως παράδειγμα, κατορθώνει να συγκεντρώσει τα στοιχεία γύρω από τα οποία κινείται η συγκεκριμένη εργασία, αλλά και να αποδείξει πως πέρα από την φαινομενική λαγνεία προς το τεχνολογικό, το Κυβερνοπάνκ στηρίζεται και σε άλλα σημαντικά κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά. Είναι μια αρχιτεκτονική μορφή, η οποία περιτριγυρίζεται από τα στοιχεία ενός Κυβερνοπάνκ περιβάλλοντος και από τις ανάγκες και προβληματισμούς της αντίστοιχης κοινωνίας. Για την μετατροπή της σε κάτι νέο όμως δε χρειάζεται τελικά η αξιοποίηση της πιο ιδιαίτερης τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά αρκεί η αντιδραστική συμπεριφορά ενός συνόλου ατόμων και κάποιες αποτελεσματικές μέθοδοι ώστε να επιτευχθεί η κατάληψη του χώρου. Φαίνεται έτσι, να παραμερίζεται το ιδιαίτερο κομμάτι του κινήματος, τα εντυπωσιακά τεχνολογικά επιτεύγματα, αλλά ωστόσο διατηρείται η αλληγορική λογική του κυβερνοχώρου και η τακτική της έννοιας του ελέγχου, μοτίβα, που όπως θα περιγραφεί παρακάτω, αποτελούν βασικά συστατικά για το κίνημα Κυβερνοπάνκ.
15
Εικόνα 2, Oakland Bay Bridge. Πηγή: www.m0rtality.tumblr.com 16
17
3. Κυβερνοπάνκ 3.1. Ορισμός Το Κυβερνοπάνκ είναι ένα κίνημα το οποίο ξεκίνησε από την λογοτεχνική κοινότητα, ως υποκατηγορία της Επιστημονικής Φαντασίας (Ε.Φ.) και εισέβαλε και σε άλλους τομείς, από τον κινηματογράφο και την μόδα, τα comics και τα video games μέχρι τον κόσμο του εγκλήματος, ακόμη και εκείνον της τρομοκρατίας. Κατά κάποιο τρόπο, θα μπορούσε να πει κανείς, έσπασε το όριο του φανταστικού και εισήλθε στην σφαίρα της πραγματικότητας, μιας πραγματικότητας από την οποία άλλωστε αντλούσε ιδέες και τακτικές. Είναι επίσης γνωστό με τις ονομασίες Κίνημα, Ομάδα Mirrorshade, Ριζοσπαστική Σκληροπυρινική ΕΦ, Κύμα της δεκαετίας του ‘80, Παράνομοι Τεχνολογιστές καθώς και Νευρομάντες.7 Βασική θεματική αυτού του κινήματος αποτελεί η εξελιγμένη τεχνολογία, η οποία ανέρχεται μέσα σε έναν κόσμο κοινωνικής αναδιοργάνωσης και διαφθοράς, ο διάλογος δηλαδή μεταξύ τεχνολογίας και “pop-underground” και ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι του περιθωρίου χρησιμοποιούν προς όφελός τους τα διάφορα τεχνολογικά επιτεύγματα8. Το πιο χαρακτηριστικά συνυφασμένο με αυτό το κίνημα στοιχείο είναι εκείνο του Κυβερνοχώρου, μια προοικονομία του γνωστού πλέον Διαδικτύου. Αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία συνοψίζονται στα Δόγματα9 που πρεσβεύει το κίνημα Κυβερνοπάνκ, και αφορούν, την δυσπιστία προς τις αρχές, την προτροπή στην τόλμη και τον πειραματισμό, το δικαίωμα για πρόσβαση στους υπολογιστές και καθ-επέκταση την ελεύθερη πληροφορία για όλους.
7 Στο ίδιο, σελ. 52. 8 B. Cotton, O. Richard, Λεξικόραμα του Κυβερνοχώρου: Ένα εικονογραφημένο λεξικό όρων από τα πολυμέσα ως την εικονική πραγματικότητα, μτφ. Χ. Τόμπρας. Αθήνα: Τερζόπουλος, 1996, σελ. 52. 9 N. Ravo, E. Nash, The evolution of cyberpunk. 1993. <http://www.nytimes.com/1993/08/08/style/the-evolution-of-cyberpunk.html> 18
3.2. Στοιχεία
10
Εικόνα 3 10 Τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν από την κατάλληλη βιβλιογραφία σχετική με το κίνημα Κυβερνοπάνκ. Δες επίσης κεφάλαιο βιβλιογραφίας για περαιτέρω λεπτομέρειες.
3.3. Ετυμολογία Cyberpunk = cyber + punk => cybernetics + punk Κυβερνοπάνκ => κυβερνητική + punk Για να κατανοήσει κανείς τον όρο Κυβερνοπάνκ, πρέπει πρώτα να μελετήσει τα δύο συνθετικά τα οποία αποτελούν τη συγκεκριμένη λέξη.
3.3.1. Cybernetics _Ετυμολογία λέξης. Το πρώτο συνθετικό, cyber, αναφέρεται στον όρο cybernetics, λέξη η οποία με την σειρά της προέρχεται από την ελληνική λέξη κυβερνήτης, με την έννοια του “κυβερνάω”, “ελέγχω”, “οδηγώ”. Η χρήση της λέξης κυβερνήτης έγινε ποικιλοτρόπως μέσα στο πέρασμα του χρόνου για την επεξήγηση διαφόρων μεθόδων ή επιστημών, αλλά είχε κάθε φορά ως βάση, όπως είναι φυσικό, την ιδέα του ελέγχου, του ελέγχου ως επιθυμητή ικανότητα, ως το στοιχείο με την εφαρμογή του οποίου μπορεί να χειριστεί μία οποιαδήποτε κατάσταση. Η ιστορία της λέξης cybernetics ξεκινάει εμμέσως, ήδη από την αρχαία Ελλάδα, όπου η λέξη κυβερνήτης σχετιζόταν με τη ναυτιλία, πρακτική που αποτελούσε χαρακτηριστικό στοιχείο της καθημερινής αλλά και πολεμικής ζωής των Ελλήνων. Η λέξη κυβερνήτης αναφέρθηκε σε διάφορα έργα της εποχής όπως στην Οδύσσεια11 του Ομήρου , αλλά η αναλογική χρήση της διοίκησης ενός πλοίου έγινε από τον Πλάτωνα στο έργο του Αλκιβιάδης12, για την επεξήγηση της τέχνης του κυβερνάν μιας πόλης. Με την ίδια λογική η ιστορία του όρου συνεχίζεται το 1834, 11 Όμηρος, Οδύσσεια, Γ 283/4 Μτφ Καζατζάκη- Κακρίδη: “το Φρόντη, τον υγιό του Ονήτορα· κανείς δεν κάτεχε άλλος / να κυβερνάει καράβι κάλλιο του, σαν ξέσπαζε η φουρτούνα.” 12 Πλάτων, Αλκιβιάδης, 135A. (Σωκράτης στον Αλκιβιάδη) -Τί δ’ εν νηί, εί τω εξουσία είη ποιείν ό δοκεί, νού τε καί αρετής κυβερνητικής εστερημένω, καθοράς ά άν συμβαίη αυτώ τε καί τοίς συνναύταις; -Απόλοιντο πάνταν άν. Μτφ -Εάν στο πλοίο, δινόταν η εξουσία σε κάποιον, να κάνει οτιδήποτε νομίζει σωστό, ενώ στερείται γνώσεως και ικανότητος να κυβερνά, καταλαβαίνεις τι θα μπορούσε να συμβεί σε αυτόν και στους συναδέλφους του; -Θα μπορούσαν να χαθούν όλοι. 20
όταν ο André-Marie Ampère13 επινοεί και χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τη λέξη cybernetique και τη συστήνει στο κοινό με το έργο του Essai sur la philosophie des sciences. Στο έργο αυτό εξηγεί - όπως και ο Πλάτωνας - μία πολιτική επιστήμη μέσω της εφαρμογής της οποίας θα ήταν ικανή η επίτευξη μιας ρυθμιζόμενης και ορθής κοινωνίας, η οποία θα διέπεται από τους ανάλογους κανόνες για θέματα όπως η τήρηση της δημόσιας τάξης, η επιβολής των νόμων και η δίκαιη φορολογία.14 _Κυβερνητική (Cybernetics) Ο όρος cybernetics αποκτά τον τελικό του ορισμό το 1948, όταν ο Αμερικανός μαθηματικός Norbert Wiener, τον χρησιμοποιεί ως τίτλο στο ομώνυμο βιβλίο του, ώστε να βαφτίσει ένα νέο είδος επιστήμης, η ετυμολογία της οποίας εξηγείται από τον ίδιο τον Wiener - όπως και αναφέρεται στον υπότιτλο του λεγόμενου βιβλίου - ως “η επιστημονική μελέτη του ελέγχου και της επικοινωνίας στο ζώο και τη μηχανή”.15 Η επιστήμη των cybernetics, δηλαδή η επιστήμη της κυβερνητικής, είναι ένας υποκλάδος της επιστήμης συστημάτων ή αλλιώς της συστημικής και η ίδια της η ονομασία φανερώνει τη σημασία της λογικής του ελέγχου και της επικοινωνίας συστημάτων που εφαρμόζονται σε έμβιους οργανισμούς αλλά και σε κατασκευασμένες από το ανθρώπινο χέρι μηχανές.16 Η επιστήμη της Κυβερνητικής ενώνει τη θεωρία των επικοινωνιών, τη θεωρία του ελέγχου και τη στατιστική μηχανική μέσω ενός συνόλου πειθαρχικών στόχων. Το ανθρώπινο μυαλό, το σώμα και ο κόσμος των αυτομάτων μηχανών γίνονται αντιληπτά ως όμοια στοιχεία και ανάγονται σε μηχανές διαδικασίας ελέγχου και επικοινωνίας. Ένας έμβιος οργανισμός είναι απέναντι στις αντιλήψεις της συστημικής επιστήμης μια μηχανή, όπως κάθε άλλη που λειτουργεί ακολουθώντας συγκεκριμένες εντολές και διαδικασίες για την επίτευξη ενός σκοπού.17 Κάθε “μηχανή” αποτελεί δέκτης συγκεκριμένων δεδομένων και μέσα από μία διαδικασία διάφορων δράσεων ανατροφοδοτείται με στοιχεία, πληροφορίες ή και ενέργειες σε έναν ατέρμονο βρόχο επαναλήψεων. Μία τέτοια διαδικασία θεωρείται επιτυχημένη όταν ο έλεγχος, δηλαδή οι δράσεις που σκοπεύουν στην επίτευξη στόχων, συνδυάζεται με την επικοινωνία μέσω της οποίας η πράττουσα μηχανή συνδέεται με το περιβάλλον.
13 André-Marie Ampère (1775-1836), Γάλλος φυσικομαθηματικός και κύριος θεμελιωτής της ηλεκτροδυναμικής. 14 A.M. Ampère, Essai sur la philosophie des sciences - partie 2, Paris: Bachelier, Libraire Editeur, 1843, σελ. 140-141. 15 N. Wiener, Cybernetics, or Control and Communication in the Animal and the Machine. Cambridge: MIT Press, 1948, σελ. 19. 16 M. Featherstone, R. Burrows (ed.), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk: Cultures of technological embodiments. London: Sage, 1995. σελ. 28. 17 Στο ίδιο, σελ. 2. 21
Η αναγωγή έμβιου και μη οργανισμού σε είδος τελεολογικής μηχανής, μιας μηχανής δηλαδή η οποία διαθέτει έναν στόχο και μέσω διαδικασιών προσπαθεί να τον επιτεύξει, αποτέλεσε μία ανατρεπτική λογική για τη δεδομένη εποχή κατά την οποία σχηματίστηκε. Ωστόσο, η άποψη ότι κάθε τί διαθέτει σκοπούς ή αιτίες αναφέρεται στην φιλοσοφική ιδέα της Τελεολογίας18, όρος ο οποίος προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη τέλος19 που σημαίνει πέρας, σκοπός και λόγος. Ήδη από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη αναπτύχθηκαν μέσα από τα γραπτά τους ιδέες σχετιζόμενες με την Τελεολογία, ωστόσο η επιστήμη της μελέτης τελεολογικών μηχανισμών χρονολογείται περί το 18ο αιώνα (1788) όταν ο James Watt δημιουργεί ένα είδος ατμομηχανής, για τη λειτουργία της οποίας χρησιμοποιείται ένα εξάρτημα γνωστό ως governor, μια βαλβίδα ελέγχου της ταχύτητας της ατμομηχανής. Πρόκειται επομένως για ένα αυτο-ρυθμιζόμενο σύστημα, που θυμίζει τον θερμοστάτη, και λαμβάνει τις κατάλληλες πληροφορίες της ατμομηχανής ανατροφοδοτώντας τες και πάλι στον εαυτό ίδιο του τον εαυτό20. Η συσχέτιση του governor με την επιστήμη των cybernetics φαίνεται να βασίζεται τόσο στην ετυμολογία της ίδιας της λέξης - καθώς προέρχεται από το λατινικό ρήμα gubernare το οποίο αποτελεί Λατινική παράφραση της λέξης κυβερνήτης21όσο και από τη λογική λειτουργίας αυτής της βαλβίδας. Το governor δηλαδή ως τελεολογική μηχανή μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη κυβερνητική μηχανή22, βασιζόμενη, όχι σε μία γραμμική λειτουργία, αλλά σε ένα βρόχο ανάδρασης με την ίδια λογική που περιγράφηκε και στην επιστήμη της κυβερνητικής, καθώς η πληροφορία λαμβάνεται, επεξεργάζεται, “ελευθερώνεται” ώστε να ξανά ληφθεί μέσα στο πλαίσιο του ίδιου του του περιβάλλοντος.
18 Τελεολογία, 1.η αντίληψη ότι τα πάντα στον κόσµο διέπονται από έναν σκοπό, προς την εκπλήρωση τού οποίου τείνουν 2. η µελέτη των ανθρώπινων σκοπών. [ΕΤΥΜ < τελεο- (< αρχ. τέλος, -εος | -ους) + -λογία (< λόγος), ελληνογενής ξέν. όρ., < αγγλ. Teleology]. 19 Τέλος (το) (αρχαι- οπρ.) ο σκοπός. Γ.Δ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας, δεύτερη έκδοση. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002, σελ. 1750-1751. 20 M. Featherstone, R. Burrows, όπ. αν., σελ. 53. 21 W. Norbert, Κυβερνητική : ή έλεγχος και επικοινωνία στα ζώα και στις μηχανές, μτφ. Ι. Ματίτσας και Π. Παπαχρήστου. Αθήναι: Καστανιώτης, 1948(1974), σελ. 32. 22 M. Featherstone, R. Burrows, όπ.αν., σελ. 53. 22
Στοιχεία Κυβερνητικής
23
ΒΑΣΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ = ΕΛΕΓΧΟΣ, ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ
Εικόνα 4 23 Τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν από την κατάλληλη βιβλιογραφία σχετική με την επιστήμη της Κυβερνητικής. Δες επίσης κεφάλαιο βιβλιογραφίας για περαιτέρω λεπτομέρειες.
3.3.2. Punk _Ετυμολογία λέξης. Το δεύτερο συνθετικό του όρου προς μελέτη είναι η λέξη Punk (πανκ). Όπως συμβαίνει συχνά, η λέξη ακολούθησε μια πορεία αλλαγής νοήματος μέσα στο πέρασμα του χρόνου, διατηρώντας ωστόσο, για μεγάλο χρονικό διάστημα, κατά κάποιο τρόπο τον χαρακτήρα της. Ήδη το 1596 εμφανίστηκε σε έντυπη μορφή στην Αγγλία και γύρω στα 1600 χρησιμοποιήθηκε από τον William Shakespeare σε έργα του όπως το Με το ίδιο μέτρο (Measure for Measure) και το Τέλος καλό όλα καλά (All’s Well that Ends Well) με την έννοια της ιερόδουλης.24 Η λέξη punk ακολούθησε την πορεία της μέσα στο χρόνο διατηρώντας το αρνητικό της πρόσημο και κατά τον 20ο αιώνα άρχισε να χρησιμοποιείται ως αναφορά σε κάποιον απατεώνα, αλήτη ή κακοποιό, γενικώς σε παρίες και άτομα του περιθωρίου25. _Το κίνημα Punk. Εξαιτίας ακριβώς αυτής της συνδηλωτικής “αγριότητας” της λέξης έγινε προσπάθεια σύνδεσή της με τον ανατρεπτικό χαρακτήρα της rock μουσικής τη δεκαετία του ‘70. Στα τέλη του 1971 ο μουσικός κριτικός Dave Marsh, σε άρθρο του στο αμερικάνικο περιοδικό Creem, επινόησε και πρόσδωσε την ονομασία punk-rock, στο συγκρότημα “?&TheMysterians”, αναφερόμενος στην συναυλιακή performance τους, που διεξήχθη τον ίδιο χρόνο. Mετέφρασε έτσι τον προσβλητικό χαρακτήρα, που ο κοινός κόσμος απέδιδε στους αντιπροσώπους της rock, σε κάτι το επαναστατικό και βάρβαρο, άγριο και θελκτικό. Ωστόσο, εκείνος ο οποίος 24 M. S. Maconi, The People’s Songs: The Story of Modern Britain in 50 Records. Great Britain: Random house, 2013, σελ. 190. Παρακάτω παρατίθενται τα αντίστοιχα αποσπάσματα από τα δύο προαναφερθέντα σεξπιρικά έργα. Measure for Measure, action V, scene I, _Σε μία συζήτηση μεταξύ των Duke Vincentio, Lucio και Mariana: Duke Vincentio: Why, you are nothing then: neither maid, widow, nor wife? Lucio: My lord, she may be a punk; for many of them are / neither maid, widow, nor wife. ... _ Ο Δούκας Vincentio προστάζει τον Lucio να παντρευτεί την ιερόδουλη Kate Keepdown, την οποία ο δεύτερος παράτησε αφού την άφησε έγκυο: Lucio: Marrying a punk, my lord, is pressing to death, / whipping, and hanging. All’s Well that Ends Well, SCENE II. Rousillon. The Count’s palace. Countess: Will your answer serve fit to all questions? Clown: As fit as ten groats is for the hand of an attorney, as your French crown for your taffeta punk... 25 D. Beer, Punk Sociology. Palgrave Pivot, 2014, σελ. 915. 24
συνόψισε τα χαρακτηριστικά της punk-rock μουσικής του ‘70, δημιουργώντας μία συγκεκριμένη αισθητική και τελικώς ένα κίνημα, ήταν ο επίσης δημοσιογράφος του περιοδικού Creem, Lester Bangs.26 Αυτή η χρήση θα αποτελέσει και τον τελικό ορισμό της συγκεκριμένης λέξης, η οποία αντιπροσώπευσε μία πολύ συγκεκριμένη εποχή, μια εποχή που εισήγαγε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αναρχίας, ριζοσπαστικότητας και επαναστατικότητας, στοιχεία που συνεπάγονται ενός κλίματος κοινωνικής και οικονομικής ύφεσης.
Στοιχεία Punk
27
ΒΑΣΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ = ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ, “ΥΠΕΞΑΙΡΕΣΗ”
Εικόνα 5 26 Mojo Magazine (ed), Punk: Η ιστορία του, μτφ. Πάνος Τομαράς, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2007, σελ. 14. 27 Τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν από την κατάλληλη βιβλιογραφία σχετική με το κίνημα Punk. Δες επίσης κεφάλαιο βιβλιογραφίας για περαιτέρω λεπτομέρειες. 25
_Χωροθέτηση & Αιτίες έναρξης Punk κινήματος. Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο L. Bangs, απαρχή του μουσικού punk κινήματος υπήρξε το έτος 1963, “όταν οι Kingsmen από το Σιάτλ ανέβηκαν στο Νούμερο 1 της Αμερικής με το απολαυστικά ηλίθιο “Louie Louie”, ανδρώθηκε με τη μαζική εμφάνιση συγκροτημάτων που έπαιζαν τρεις συγχορδίες και σημείωσαν μια πρόσκαιρη επιτυχία στα μέσα της δεκαετίας του 60’,και έφτασε στο απόλυτο απόγειό τους με τους εμπορικά αποτυχημένους MC5 και Iggy&the stooges από το Μίσιγκαν.”28 Ωστόσο το punk ως κίνημα δεν περιορίστηκε στις μουσικές εμπορικές επιτυχίες κάποιων συγκροτημάτων, αλλά οικοδομήθηκε πάνω σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εποχής εκείνης. Συγκεκριμένα, το punk ξεκίνησε στη Νέα Υόρκη το 1973, ως μια μικρή και ενδιαφέρουσα προς το περιορισμένο κοινό φίλων και παρόμοιων συγκροτημάτων μουσική σκηνή29. Ο λόγος για τον οποίο ξεκίνησε τόσο δειλά στην Αμερική αποτέλεσε το γεγονός πως εκείνο που περισσότερο ένωνε τους ενδιαφερόμενους ήταν το εμφανισιακό στυλ, το οποίο όντας εύκολο να επιτευχθεί οικονομικώς και στυλιστικώς,30 αποτέλεσε μια διέξοδο προς κάτι ιδιαίτερο αλλά και μαζικό ταυτοχρόνως, κάτι που μπορούσε να υιοθετηθεί και από τη νεολαία του Lower East Side31. Στην ουσία δηλαδή, ξεκίνησε στην αμερικάνικη ήπειρο ως ένα αισθητικό κίνημα, αναγνωρίζοντας σιγά σιγά και υιοθετώντας τα αντιδραστικά στοιχεία έναντι των προβληματικών της εποχής, όπως συνέβη και στο Λονδίνο.32 Στην περίπτωση της Αγγλίας, η εμφάνιση του punk ξεκίνησε την ίδια εποχή, και αποτέλεσε ένα πιο ευρέος ενδιαφέροντος κίνημα, καθώς στόχευε στην κριτική απέναντι στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς της περιοχής αυτής.33 Η οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου αντιμετώπιζε μεγάλο πρόβλημα στις αρχές της δεκαετίας του ΄70, οδηγώντας σε προβλήματα πληθωρισμού, ανεργίας και ανέχειας, και επομένως στη δυσχέρεια των πολιτών, και ιδιαιτέρως των προερχόμενων από τις χαμηλότερες τάξεις.34
28 Mojo Magazine, όπ. αν. σελ. 14. 29 Στο ίδιο, σελ. 8. 30 Στο ίδιο, σελ. 8. 31 Γειτονιά μεταναστών και εργατικής τάξης του Λονδίνου. 32 Mojo Magazine, όπ. αν. 33 Στο ίδιο, σελ. 8. 34 Δεν είναι τυχαίο μάλιστα πως από αυτές τις τάξεις κακουχίας προήλθαν οι περισσότεροι εκπρόσωποι του Αγγλικού Punk κινήματος, όπως ο τραγουδιστής των Sex Pistols, Johny Lydon, γνωστός κυρίως ως Johny Rotten. Το όνομα αυτό του αποδόθηκε λόγω των αντίκτυπων στην εμφάνιση και την ψυχολογία του, εξαιτίας όλων των κακουχιών που βίωσε ως μέλος μίας φτωχής οικογένειας. 26
_Χαρακτηριστικά κινήματος Punk. “Ο θυμός είναι ενέργεια.”, Johny Lydon-Rotten Δυνατοί και άγριοι ήχοι, περίεργες, έντονες κινήσεις και χωρογραφία, ανατρεπτικές και πολύχρωμες κομμώσεις, μαύρες, δερμάτινες, σκισμένες αμφιέσεις, άγρια και παραλλήλως λάγνα βλέμματα ήταν το σήμα κατατεθέν των αντιπροσώπων και οπαδών της punk μουσικής. Αυτή η εικόνα αποτέλεσε την εικόνα του συνόλου της ιδεολογίας του punk κινήματος. Το ταξικό και οικονομικό προφίλ των μυημένων στο κίνημα αυτό, ήταν στην πλειοψηφία άτομα προερχόμενα από λευκές, πληγμένες οικονομικώς οικογένειες, συντηρητικές σε χαρακτήρα και λογική, λόγω της έλλειψης μόρφωσης. Η νεολαία αυτής της κοινωνικής ομάδας, προσπαθούσε πολλές φορές να βρει διέξοδο από τις συγκεκριμένες κακέκτυπες μηχανές διαμόρφωσης πολιτών. Μέσω αυτής της αναγκαιότητας ο νέος οδηγήθηκε στην αντίδραση και αμφισβήτηση απέναντι στο κατεστημένο του οποίου την απόρριψη ένιωθε όλο και περισσότερο, απέναντι σε εκείνο το οποίο τον κρατούσε μακριά από την έκφραση του Είναι του, την εξέλιξή του και την επίτευξη ακόμη και των απλών επιθυμιών του, απέναντι σε έναν γενικό κοινωνικό καταναγκασμό. Ο νιχιλισμός έγινε ο οδηγός αυτής της νεολαίας, και ξέσπασε ως μια μορφή εκφραστικής έκρηξης, απέναντι σε ό,τι την κρατούσε καθηλωμένη στην αδράνεια, και όλη αυτή η ενέργεια και το πάθος της συγκεκριμένης γενιάς μεταφράστηκε με γνήσιο τρόπο σε ένα μουσικό κίνημα το οποίο συνέθετε και τραγουδούσε για όλα τα προβλήματα που αντιμετώπιζε και έπρεπε να κατανικήσει. Στοιχεία της λογικής των υπαρξιστών και καταστασιακών οι οποίοι αυτή την εποχή βρίσκονται στο ζενίθ της δράσης τους, έρχονται να προστεθούν στις επιρροές και αντιλήψεις του Punk κινήματος και να του προσδώσουν την τάση προς εναλλακτικές, ριζοσπαστικές εκφράσεις των προβληματισμών τους. Οι Punks συγκεντρώνουν πληροφορίες από κάθε τομέα, και με την διαδικασία της καταστασιακής Υπεξαίρεσης35 αξιοποιούν ή τροποποιούν – πέραν της μουσικής – και άλλες τέχνες και ιδέες. Το γκραφίτι και η προκλητικού χαρακτήρα μόδα αποτέλεσαν μερικές από τις προσπάθειες μετάφρασης των πιστεύω τους σε διάφορα οπτικοακουστικά συνθήματα. Οι νέοι, στηριζόμενοι στην εκρηκτική προσπάθεια και δύναμή τους δημιουργούσαν, συνέθεταν και τραγουδούσαν με στόχο τον προβληματισμό, την αντίδραση και τον χλευασμό απέναντι σε θέματα κοινωνικού, πολιτικού αλλά και προσωπικού περιεχομένου όπως η ανέχεια, η πλήξη και η έλλειψη συναισθημάτων απέναντι στην γενική τους απογοήτευση. Τα γενικά χαρακτηριστικά τους, τους έδωσαν τον χαρακτήρα των αναρχικών, ενώ η εγκληματικότητα ήρθε για πολλούς ως μέσο απόκτησης των απαραιτήτων για την οργάνωση ενός συγκροτήματος ή μίας συναυλίας, καθώς κλοπές και διαρρήξεις, τους εξασφάλιζαν τα κατάλληλα μουσικά όργανα και εξοπλισμό. 35 Υπεξαίρεση (Detournement), οικειοποίηση και αλλαγή νοήματος παλαιότερου υλικού. “Η υπεξαίρεση ήταν ένας θορυβώδης διάλογος φτιαγμένος με ‘προκατασκευασμένα’ στοιχεία”, Θ. Μουτσόπουλος, No feelings: Το εικαστικό punk. Αθήνα: Futura, 1998, σελ. 27 53-54.
3.3.3. Η σύζευξη των δύο όρων. Η κυβερνητική αναδιπλώνει τον πραγματισμό σε μια επλεκόμενη τεχνική διαφυγής. Το Punk προκύπτει στο πλαίσιο της κουλτούρας της καθολικής πορνείας και γελάει με το θάνατο του κοινωνικού.36 Οι δύο προαναφερθείσες λέξεις, Cybernetics και Punk, έρχονται το 1980 να συνθέσουν έναν νέο όρο, η χρήση του οποίου θα είναι πλέον καθοριστική σε διάφορους τομείς, όταν ο συγγραφέας Bruce Bethke37 παντρεύει τις λέξεις cybernetics και punk συνθέτοντας έναν τίτλο για την ομώνυμη μικρή ιστορία του, Cyberpunk. Αυτός ο όρος θα έρθει ως αντιπροσωπευτικός του γενικότερου κινήματος τέσσερα χρόνια μετά, όταν το 1984 μετά την κυκλοφορία του βιβλίου Νευρομάντης από τον William Gibson, ενός βιβλίου σταθμός, o συγγραφέας Gardner Dozois χρησιμοποιεί την λέξη Cyberpunk για να περιγράψει την δουλειά του Gibson, καθώς και άλλων οι οποίοι ασχολούνται με αυτό το ιδιαίτερο σύνολο θεματικών. Με αυτό τον τρόπο συνδυάζονται και χρησιμοποιούνται, για την εξέλιξη του Κυβερνοπάνκ, τα βασικά στοιχεία της Κυβερνητικής και του Punk κινήματος, έλεγχος και πληροφορία, ριζοσπαστικότητα και “υπεξαίρεση” αντιστοίχως. (Εικόνα 6)
Εικόνα 6, Σχέσεις κινημάτων και βασικών τακτικών 36 N. Land, “Meat (or how to kill Oedipus in cyberspace)”, στο M. Featherstone, R. Burrows (eds), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk: Cultures of technological embodiments. London: Sage, 1995. σελ. 192. “Cybernetics folds pragmatism into involutionary technical runaway. Punk arises within the culture of universal prostitution and laughs at the death of the social.” 37 Bruce Bethke (1955), Αμερικανός συγγραφέας Επιστημονικής Φαντασίας. Ένας από τους θεμελιωτές του Κυβερνοπάνκ κινήματος. 28
Εικόνα 7, Punks and Cyberman, Edinburgh 1983. Φωτογράφος, Paul Gallagher 29
4. Ιστορική αναδρομή και στοιχεία που επηρέασαν το Κυβερνοπάνκ Μπορεί το έργο του Bethke, Cyberpunk, να γράφτηκε το 1980 και να χαρακτήρισε με την ονομασία του όλο το γένος τέτοιου είδους μυθιστορημάτων - καθώς και άλλων μορφών και μέσων - ωστόσο προηγήθηκαν αυτού ιστορίες και γεγονότα που διαμόρφωσαν και προετοίμασαν το έδαφος για αυτό το ιδιαίτερο κίνημα. Το κίνημα αυτό δεν ήταν προϊόν παρθενογένεσης, αλλά μία εξελιγμένη μορφή της Ε.Φ., διαποτισμένη από διάφορα στοιχεία που άρχισαν να χαρακτηρίζουν μια νέα εποχή. Αυτά τα στοιχεία αποτελούν τεχνολογικές, επιστημονικές αλλά και κοινωνικές αλλαγές που προέκυψαν κατά την πάροδο του χρόνου και επηρέασαν το κίνημα αυτό, όπως φυσικά συνέβη και με τις προαναφερθείσες έννοιες κυβερνητική και punk. Εξάλλου, τί άλλο είναι η λογοτεχνία πέρα από την αλληγορία του αληθινού;
4.1. Τεχνολογικές εξελίξεις. Kάθε νέα τεχνολογία υπόσχεται οφέλη, αλλά επίσης δημιουργεί άγχος και δυσαρέσκεια, όσο διαχειρίσιμη και αν μπορεί να είναι. Όπως ο Sigmund Freud σημειώνει, κατακτώντας το χώρο και το χρόνο η σύγχρονη τεχνολογία καθιέρωσε ένα σύστημα νέων αντιπαραθέσεων.38 Στο ίδιο πλαίσιο με την επιστήμη της κυβερνητικής - και ουσιαστικά, σε συνέχειά της - βασικό στοιχείο στην διαμόρφωση της Κυβερνοπάνκ λογικής αποτέλεσαν οι τεχνολογικές εξελίξεις. Με την εφαρμογή των πρακτικών των cybernetics στην επιστήμη της πληροφορικής και στην εξέλιξη της ρομποτικής δημιουργείται το πρόσφορο έδαφος επιρροής νέων επιστημών όπως εκείνης της Τεχνητής Νοημοσύνης(T.N., Αγγλική ορολογία: Artificial Intelligence, A.I.). Η τεχνητή νοημοσύνη άκμασε κατά το 196039 με αρχή την ιδέα αναλογίας του εγκεφάλου σε υπολογιστή καθώς και αντιστρόφως. Η επιστήμη αυτή βασίζεται στην πεποίθηση ότι όπως ο ανθρώπινος εγκέφαλος δέχεται πληροφορίες και ερεθίσματα τα οποία μπορεί τη κατάλληλη στιγμή να τα εκμεταλλευτεί για έναν σκοπό, με την ίδια μέθοδο μπορεί να λειτουργήσει και μία μηχανή. Σε συνέχεια, μια νέα εποχή κατά τις δεκαετίες ‘50-’70 συστήνεται στην παγκόσμια κοινότητα, “εξοστρακίζοντας” την προγονική της, εκείνη της βιομηχανικής εποχής. Οι ολοένα και πιο εξελιγμένες τεχνολογίες και νέες εφευρέσεις έπλασαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δυναμική μεταστροφή από την αναλογική, 38 M. C. Boyer., Cybercities: visual perception in the age of electronic communication. New York: Princeton Architectural Press, 1996, σελ. 63. 39 P. Pangaro, “Getting Started Guide to Cybernetics”, 2013. <http://www.pangaro.com/definition-cybernetics.html> 30
μηχανική και ηλεκτρονική τεχνολογία σε αυτή της ψηφιακής. Αυτή η μεταστροφή επιτεύχθηκε κυρίως μέσω της εμφάνισης και χρήσης της έννοιας του προσωπικού υπολογιστή (PC, 1970) και του προαγγέλου του διαδικτύου, ARPANET40 (1960), προκαλώντας με αυτό τον τρόπο την Ψηφιακή επανάσταση (Digital revolution) και εισάγοντας καθ-επέκταση την λεγόμενη Τρίτη βιομηχανική εποχή. Το ARPANET, μπορεί να αποτέλεσε ένα περιορισμένης πρόσβασης δίκτυο υπολογιστών για πανεπιστήμια, στρατιωτικές βάσεις και συγκεκριμένα κέντρα ερευνών, ωστόσο με τη συνεχή εξέλιξή του, δίδαξε και μεταβίβασε τελικώς σε όλων τον κόσμο, πως η εμπειρία της ανταλλαγής πληροφορίας είναι το κλειδί του δικτύου υπολογιστών (computer network, data network)41. Αυτή η αρχή αποτέλεσε και την λογική του Διαδικτύου, του πλέον παγκοσμίως γνωστού και άμεσου καθημερινού τεχνολογικού μέσου. Ιδιαιτέρως, με την χρήση της εφαρμογής του WWW42 (19891990), μια εφαρμογή που απέκτησε τη λογική της μαζικής προσβασιμότητας το 1991, αντικατέστησε διαδοχικά τα μέχρι τότε γνωστά μέσα επικοινωνίας. Η μετουσιωμένη αυτή μορφή του ARPANET, αποτέλεσε βασικός συντελεστής εξέλιξης και διαμόρφωσης της νέας εποχής. Με την ψηφιακή επανάσταση και έχοντας επίσης ως απαρχή την ίδια την εμφάνιση της Κυβερνητικής43 έρχεται στο προσκήνιο κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα πιο συγκεκριμένα το δεύτερο μισό του 197044 σύμφωνα με τον Manuel Castells - η Εποχή της πληροφορίας (Information Age45), με βασική αρχή της τη δυνατότητα του κόσμου να διαχειρίζεται, μεταφέρει και ανταλλάσσει πληροφορίες με ελεύθερο και άμεσο τρόπο. Ο δυτικός κόσμος, στον οποίο κυρίως λαμβάνουν χώρα αυτές οι εξελίξεις, μετατρέπεται σε μία κοινωνία παροχής υπηρεσιών η οποία αρχίζει να εφαρμόζει την κατάλληλη τεχνολογία προς όφελός της, αφήνοντας πίσω τη βιομηχανική εποχή, και αυξάνοντας ολοένα και περισσότερο τις εργασίες “λευκού κολάρου”46 εις βάρος εκείνων των συνυφασμένων με τη βιομηχανική παραγωγή. Αυτό συμβαίνει καθώς η ψηφιακή βιομηχανία δημιουργεί ένα είδος κοινωνίας γνώσης μέσα στο πλαίσιο της υψηλά τεχνολογικής παγκόσμιας οικονομίας, μεταφέροντας την επιρροή της στην αποδοτικότητα της παραγωγής και στον 40 ARPANET, Advanced Research Projects Agency Network 41 L.A. Lievrouw, S. Livingstone (eds), Handbook of new media : social shaping and consequences of ICTs. London: Sage, 2002, σελ. 253. 42 WWW, World Wide Web 1. 43 F.Conway, J. Siegelman, Dark Hero of the Information Age: In Search of Norbert Wiener, the Father of Cybernetics. Basic Books, 2006. “The information age was launched in 1948 with a brilliant book called cybernetics by Norbert Wiener, a pioneer in computers and communications.” 44 M. Castells, The Information Age: Economy, Society and Culture Volume 1: The Rise of the Network Society. 2nd ed. Oxford: Wiley Blackwell, 2010, σελ. 8. 45 Αλλιώς γνωστή με τις ονομασίες Computer Age, Digital Age, New Media Age. 46 Εργασία λευκού κολάρου: Εξελίσσεται μέσω γραφείου και αφορά την προσφορά υπηρεσιών. Εργασία μπλε κολάρου: Απαιτεί χειρωνακτική εργασία και ανήκει στον τομέα της παραγωγής. 31
υπηρεσιακό τομέα για ένα πιο αποδοτικό αποτέλεσμα.47 Η πληροφορία, η οποία θεωρείται από τον N. Wiener ως το περιεχόμενο που διαθέτει την ικανότητα να βελτιώσει τις ζωές ανθρώπων και κοινωνιών48, σε αυτή την στιγμή της ιστορίας γίνεται το εκμεταλλευόμενο με κάθε τρόπο αγαθό, εισάγοντας έτσι στο προσκήνιο την Τεχνολογία πληροφοριών και επικοινωνίας (Information and Communication technology, ICT) και αποδεικνύοντας την χρήση των ICT στις κοινωνικές και διαπροσωπικές διαδικασίες και πρακτικές49. Με την εντατική χρήση και εξέλιξη των δυνατοτήτων του Διαδικτύου και γενικά της διαχείρισης πληροφορίας, ο “διαφωτισμός” των χρηστών ήταν αναπόφευκτος. Οι χρήστες αυτοί βρέθηκαν να αποτελούν κομμάτι ενός “αποϋλοποιημένου” κόσμου, ενός κόσμου όπου η πληροφορία και τα δεδομένα, μεταφέρονται, μεταβιβάζονται, διαμορφώνονται αλλά και πωλούνται. Αυτή η εικόνα αποτέλεσε κατά κάποιον τρόπο τον κόσμο του Κυβερνοχώρου (Cyberspace)50, την περιοχή διασύνδεσης μεταξύ των δικτύων υπολογιστών, την άυλη περιοχή του πληροφοριακού γίγνεσθαι. Η χρήση του όρου ξεκίνησε ήδη από το 1980, αλλά ο ορισμός – η περιγραφική, αλληγορική οπτικοποίησή του – δόθηκε από τον Gibson αρχικώς το 1982 με το Burning Chrome, μα πιο περιγραφικά το 1984 με το έργο του Νευρομάντης (Neuromancer) θέλοντας να αποδώσει την περιγραφή ενός παγκόσμιου δικτύου υπολογιστών που συνενώνει ανθρώπους και πληροφορίες: Κυβερνοχώρος. Μια συμβατική παραίσθηση την οποία μοιράζονται κάθε μέρα δισεκατομμύρια χειριστές σε ολόκληρο τον κόσμο. Παιδιά που μαθαίνουν τις μαθηματικές έννοιες... Μια γραφική αναπαράσταση των πληροφοριών που προέρχονται από όλους τους κομπιούτερ της ανθρωπότητας. Αφάνταστη πολυπλοκότητα. Φωτεινές γραμμές μέσα στο αδιάστατο του ανθρώπινου νου, συμπλέγματα και γαλαξίες πληροφοριών. Σαν τα φώτα μιας πόλης που αφήνουν τη θέση τους...51 47 Εποχή της πληροφορίας <https://el.wikipedia.org/wiki/Εποχή_της_πληροφορίας> 48 F.Conway, J. Siegelman, όπ. αν., σελ. 249. 49 L. A. Lievrouw, “What’s changed about new media? Introduction to the fifth anniversary issue of new media & society”, New Media & Society, 2004, 6, σελ. 9-15. 50 Υπάρχουν τρία είδη κυβερνοχώρου, Barlovian cyberspace, virtual reality, Gibsonian cyberspace, σύμφωνα με M. Featherstone, R. Burrows (ed.), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk: Cultures of technological embodiments. London: Sage, 1995, σελ. 5. Στην συγκεκριμένη εργασία αναφερόμαστε στην γενικευμένη έννοια του Gibsonian cyberspace, του Κυβερνοχώρου όπως τον περιέγραψε ο συγγραφέας W. Gibson. 51 W. Gibson, Νευρομάντης, μτφ Δ. Σταματιάδης, Αθήνα: Aquarius, 1984(1989), σελ. 66. Στη συγκεκριμένη μετάφραση ο όρος Cyberspace αναφέρεται ως ηλεκτροσύμπαν, αλλά εδώ χρησιμοποιείται ο όρος κυβερνοχώρος, που υπερίσχυσε στη συνέχεια. πρωτότυπο: Cyberspace. A consensual hallucination experienced daily by billions of legitimate operators, in every nation, by children being taught mathematical concepts... A graphic representation of data abstracted from the banks of every computer in the human system. Unthinkable complexity. Lines of light ranged in the nonspace of the mind, clusters 32
“Οι εικονικές κοινότητες”, λέει ο Rheingold, “είναι κοινωνικές δέσμες που προκύπτουν από το Δίκτυο, όταν αρκετοί άνθρωποι ασκούν [ηλεκτρονικώς διαμεσολαβούμενες] δημόσιες συζητήσεις για αρκετό καιρό, με επαρκή ανθρώπινο συναίσθημα, για να σχηματίσουν ιστούς διαπροσωπικών σχέσεων στον κυβερνοχώρο.” Η επικοινωνία μεταφράζεται άμεσα σε κοινωνία και κοινότητα.52 Γίνεται εύκολα κατανοητό πως ο Κυβερνοχώρος, δεν είναι απλώς το περιβάλλον επικοινωνίας μεταξύ των υπολογιστών, το δίκτυό τους και το άυλο περιεχόμενό τους. Είναι επίσης και η κουλτούρα και οι κοινωνικές δυναμικές που διαμορφώνονται γύρω από αυτά. Είναι ένας κόσμος συνεχώς εξαρτώμενος από τη σύνδεση με τους υπολογιστές, μια συνθήκη που γίνεται κατανοητή και προσωποποιείται με την πλέον οικία τεχνολογία του Διαδικτύου. Η κάθε πληροφορία, το κάθε δεδομένο, ρέει θεωρητικά άυλα μέσα στα κανάλια αυτού του χώρου. Η ύπαρξη της κάθε πληροφορίας είναι σχεδόν αέναη και ευκόλως διαχειρίσιμη από αυτούς που κατέχουν τις λογικές οργάνωσης του συγκεκριμένου συστήματος. Αυτός είναι και ο λόγος που το καθιστά ακόμη πιο επικίνδυνο, καθώς σε αυτή την περίπτωση διάφορα κοινά όρια του υλικού κόσμου καταρρίπτονται. Αυτή τη λεπτομέρεια άρχισαν να εκμεταλλεύονται και οι “πειρατές” του Κυβερνοχώρου, οι Hackers: μια αμφιλεγόμενη κατηγορία χρηστών της ψηφιακής τεχνολογίας που αποδεικνύει πως η τεχνολογική εξέλιξη βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με την κοινωνικοπολιτική διάσταση των πραγμάτων. Η ορολογία αυτή εμφανίστηκε τη δεκαετία του ‘60, στο πλαίσιο των ανθρώπων του Εργαστηρίου Τεχνητής Νοημοσύνης του MIT53. Ο Hacker ορίζεται από το το Jargon File “ένα από τα διάσημα κείμενά της hacking κοινότητας και η επιτομή της αργκό του hacking”54 - ως «ένα άτομο που απολαμβάνει να εξερευνά λεπτομερώς προγραμματιζόμενα συστήματα και το πώς να διευρύνει τις δυνατότητές τους, σε αντίθεση με τους περισσότερους χρήστες που προτιμούν να μαθαίνουν μόνο τα ελάχιστα αναγκαία στοιχεία τους»55. Οι Hackers ψάχνουν, “ψαρεύουν”, κλέβουν, and constellations of data. Like city lights, receding. 52 K. Robins, “Cyberspace and the world we live in”, στο M. Featherstone, R. Burrows (eds), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk: Cultures of technological embodiments. London: Sage, 1995. σελ. 130. πρωτότυπο: “Virtual communities”, says Rheingold, “are social aggregations that emerge from the Net when enough people carry on [electrically-mediated] public discussions long enough , with sufficient human feeling, to form webs of personal relationships in cyberspace”(1994:5) Communication translates directly into communion and community. 53 Π. Ζάλη, Teach a man to fish: Μια ιστορική διερεύνηση της «συμμετοχής». Αθήνα: Ε.Μ.Π., Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου, Κατεύθυνση Α: Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός, 2010, σελ. 30. 54 Στο ίδιο, σελ. 30. (Jargon File link: <http://www.catb.org/jargon/> ) 55 Στο ίδιο, σελ. 30. (Πρωτότυπο: <http://www.catb.org/jargon/html/H/hacker.html>) 33
ανακατασκευάζουν πληροφορίες και δεδομένα για διάφορους λόγους, από καθαρά προσωπικούς και ματαιόδοξους μέχρι πολιτικούς και ακτιβιστικούς, σαν επίδειξη εξουσίας, αλλά και σαν μέσο έκφρασης, σαν τρόπο αλλαγής μίας κατάστασης, σαν επαναστατική δήλωση, αποτέλεσμα ανάγκης επαναδιεκδίκησης του ίδιου του ελέγχου. Εφαρμόζουν με αυτούς τους τρόπους κάποια από τα Δόγματα του Κυβερνοπάνκ κινήματος, την τόλμη να “σερφάρουν στα άκρα” μέσω της χρήσης υπολογιστών, την χρήση της πληροφορίας - που πολλές φορές αναλόγως των προθέσεων των Hackers γίνεται ελεύθερη για όλους – και καθ-επέκταση όλη αυτή η διάθεση αφορά τη δυσπιστία απέναντι σε κάποια αρχή ή θεσμό.
4.2 Κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις. Η ριζοσπαστική κίνηση εκμετάλλευσης της πληροφορίας από τους Hackers, υποδηλώνει μία από τις τάσεις ανάγκης για έκφραση, ανάγκη η οποία όμως είχε εμφανιστεί πιο πριν από τη δράση αυτών των πειρατών, και είχε εφαρμοστεί με άλλα μέσα, υπό άλλες συνθήκες και αιτίες. Διότι, παράλληλη και αλληλένδετη με τις τεχνολογικές εξελίξεις είναι κάθε φορά και η κοινωνική αλλαγή που αντιπροσωπεύει την εκάστοτε εποχή στην οποία αυτές συμβαίνουν. Δημιουργούνται δηλαδή μορφές, με στοιχεία τα οποία είναι χαρακτηριστικά των εξελίξεων που λαμβάνουν χώρα, μορφές που είναι χαρακτήρες κινούμενοι στο περιβάλλον το οποίο έχουν συνθέσει οι προαναφερθείσες αλλαγές. Και βεβαίως πολλές φορές αυτές οι αλλαγές δε σημαίνουν θετικά αποτελέσματα, αλλά συμβάντα που απαιτούν την αφύπνιση του κόσμου για την εξάλειψή τους. Η αφύπνιση του κόσμου είχε αρχίσει να καταλαμβάνει το μυαλό του ατόμου προ πολλού. Ακόμη και πριν την ριζοσπαστική έκφραση των Punks του ‘70. Είχε ξεκινήσει πριν καν το καταλάβει η κοινωνική πλειοψηφία, μεμονωμένα, αλλά τελικώς βρήκε τον τρόπο να εκφραστεί συλλογικά και αυτή η αφύπνιση εμφανίστηκε σε διάφορες στιγμές της ιστορίας. Κάθε φορά που ομάδες έρχονταν αντιμέτωπες με εκείνη την καταπίεση η οποία στεκόταν εναντίον, όχι κάποιου παράδοξου αιτήματός τους, αλλά απλών και λογικών διεκδικήσεων δικαιωμάτων. Χαρακτηριστικότερη, “χειροπιαστή” πηγή κοινωνικής επιρροής για την κουλτούρα του Κυβερνοπάνκ ήταν τα όσα εξελίχθηκαν κατά την δεκαετία του 1960 και έπειτα, εποχή η οποία χαρακτηρίστηκε από την δράση πολιτιστικών και κοινωνικών κινημάτων και την οργάνωσή τους σε συλλογικές οργανώσεις, με λογική την εναντίωση προς κάποια μορφή εξουσίας, είτε αυτή εμφανιζόταν με τη μορφή μιας κυβέρνησης, είτε μεγάλων επιχειρήσεων, είτε άλλων χειραγωγικών θεσμών όπως τα ΜΜΕ. _Αντικουλτούρα της δεκαετίας του 1960. Από την μία ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως ο πόλεμος του Βιετνάμ, οι φυλετικές σχέσεις, τα διάφορα ζητήματα φύλου, τα δικαιώματα των γυναικών και τα σεξουαλικά ήθη, ήταν όχι μόνο θεματικές συζητήσεων εκείνη την εποχή, αλλά εναύσματα πυροδότησης μαζικών δράσεων και κινήσεων. Ενώ ζητήματα καθημερινής δημιουργικής έκφρασης περιγράφονται επίσης, μέσω 34
της Καταστασιακής Διεθνούς, με δράσεις και αντιδράσεις να λαμβάνουν χώρα σε όλο τον δυτικό κόσμο, Ευρώπη και Αμερική. Δημιουργείται έτσι μια μορφή αντικουλτούρας56, στο πλαίσιο της οποίας εμφανίζεται και η - σχετική με το punk – D.I.Y. (Καν’ το μόνος σου) ιδεολογία, που άκμασε ιδιαιτέρως τις δεκαετίες ‘70 και ‘80. Αυτή η ιδεολογία συνοψίστηκε στην προσπάθεια ενός είδους περιοδικού να συμπεριλάβει στις σελίδες της κάθε πληροφορία, γνώση και εργαλείο σχετικό με θέματα Εκπαίδευσης, Επικοινωνίας, Κοινότητας, Χρήσης της Γης καθώς και άλλων τύπων χειρωναξίας. Ο εννοιολογικός αυτός πρόδρομος του World Wide Web και ένα είδος Google57, έγινε γνωστός με το όνομα Whole Earth Catalog (W.E.C.) και συνέπεσε τόσο χρονολογικά όσο και ιδεολογικά με τον προαναφερθέν όρο Hacker, καθώς αρχικώς σήμαινε εκείνος που φτιάχνει έπιπλα με τσεκούρι58. _Κινήματα του 1968 Η πρώτη έκδοση του W.E.C. γίνεται το ‘68, μια χαρακτηριστική χρονιά λόγω της διεξαγωγής διάφορων πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών και δημιουργίας κινημάτων. Συμμετέχοντες στα κινήματα υπήρξαν διαφορετικοί χώροι και κοινωνικά στρώματα, εργάτες, ομάδες γυναικών, φοιτητές, νεολαία, παράγοντες της διανόησης, ενωμένοι υπό κοινό σκοπό ενάντια στο εκάστοτε καταπιεστικό περιβάλλον. Ο γνωστός Μάης του ‘68 αποτέλεσε έμπνευση για πολλές χώρες οδηγώντας με τις προσπάθειες και απαιτήσεις των διαδηλωτών στην προσπάθεια, αλλά και πολλές φορές την επίτευξη, αλλαγής των κοινωνικών αξιών και τη μετάβαση από τον συντηρητισμό στις πιο φιλελεύθερες ιδέες. Έτσι πανεπιστήμια σε Γερμανία, Γαλλία, Καναδά, Μεξικό, ΗΠΑ γίνονται εστία ώσμωσης ιδεών και πράξης θεωριών. Οι δράσεις βγαίνουν έξω από τις πανεπιστημιουπόλεις ενώ στους συμμετέχοντες προστίθεται και άλλο μεγάλο φάσμα πολιτών, ανεξαρτήτως εργασίας, ειδικότητας ή ηλικίας, ξεκινώντας έναν νέο κύκλο διατύπωσης και διεκδίκησης αιτημάτων. Πολιτικά δικαιώματα, οικονομικές μεταρρυθμίσεις, αντίδραση στον πόλεμο και σε άλλα κοινωνικοπολιτικά τεκταινόμενα. _Από την σκοπιά της αρχιτεκτονικής. Άτομα της διανόησης όπως ο Michel Foucault θέτουν ερωτήματα σχετικά με την κοινωνία, το δίπτυχο εξουσία και πειθαρχία και τις σεξουαλικές σχέσεις ως μέσο οριοθέτησης της ταυτότητας. Ο χώρος αναλύεται ως σημείο ώσμωσης όλων αυτών των εκφράσεων από προσωπικότητες όπως ο Henri Lefebvre, ή εκπροσώπους της Καταστασιακής Διεθνούς, όπως ο Constant Nieuwenhuys. Ο τελευταίος μάλιστα αφιέρωσε δεκαπέντε χρόνια για τον σχεδιασμό μιας αντικαπιταλιστικής πόλης, της New Babylon, οργανωμένης πάνω στην ίδια την ελευθερία του κατοίκου της για το πώς θα την βιώσει, το πώς θα κατασκευάσει και ανακατασκευάσει το γύρω περιβάλλον ώστε να συμπίπτει με τις δικές του απαιτήσεις, μέσω της δημιουργίας 56 Δες Γλωσσάριο για ορισμό. 1. 57 Steve Jobs’ 2005 Stanford Commencement Address, <http://www.youtube.com/ watchv=UF8uR6Z6KLc&feature=player_embedded> 58 Jargon File, <http://www.catb.org/jargon/html/H/hacker.html> 35
καταστάσεων.59 Επιπλέον, ένα άλλο παράδειγμα δυναμικού συσχετισμού δημιουργίας αρχιτεκτονικής με τον καθημερινό άνθρωπο-χρήστη αφορά η έρευνα του Yona Friedman περί Κινητής Αρχιτεκτονικής (Mobile Architecture), όπως παρουσιάστηκε στο 10o CIAM το 195660, και όπως εξελίχθηκε στην Ville Spatiale. Βασική αρχή μιας τέτοιας πόλης, η παρέμβαση του χρήστη τόσο στο σχεδιασμό όσο και στην εκτέλεση της κατοικίας και καθ-επέκταση της πόλης, μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσής του από ειδικά εγχειρίδια (manuals) και ένα βοηθητικό πρόγραμμα (Flatwriter) προτεινόμενων τύπων κατοικίας. Η αρχιτεκτονική έτσι στρέφεται ακόμη περισσότερο στο άτομο ως μονάδα, μέσω της ελευθερίας προσωπικών επιλογών, αλλά και ως σύνολο, μέσω της απαραίτητης προϋπόθεσης συνύπαρξης και διαλόγου. Ενώ μια άλλη προσπάθεια συσχέτισης της τεχνολογίας με την αρχιτεκτονική, με σκοπό την ικανοποίηση και διευκόλυνση του χρήστη, έγινε την ίδια περίοδο από την αρχιτεκτονική ομάδα Archigram και τις ευφάνταστες πόλεις της. Τα παραπάνω γεγονότα φαίνεται να συνδέονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται σαν μεμονωμένα στοιχεία μίας πλατφόρμας ντόμινο. Αναλύοντας τις αιτίες, τα γεγονότα και τα αποτελέσματα των καταστάσεων αυτών είναι πλέον αναμφισβήτητο πως η δεκαετία του ‘60 στάθηκε μια περίοδος αλλαγής τόσο για τις χώρες της Ευρώπης, αλλά και της Αμερικής. Μπορεί, σύμφωνα με τον Alain Touraine61 - όπως αναφέρει ο Charles Tilly62 στο Κοινωνικά κινήματα 1768200463 - να επικράτησε τελικώς η αρνητική πλευρά της πραγματικότητας μέσω της νίκης των κυβερνήσεων, μεγάλων επιχειρήσεων και των ΜΜΕ έναντι της δημιουργικότητας, της αλλαγής και των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων, αλλά αυτό που αποδείχθηκε ήταν η ελπιδοφόρα διατήρηση των κινημάτων εκείνων που αποσκοπούσαν στη διάρρηξη του ασφυκτικού κλοιού της γενικότερης δυνάστευσης. Εκείνο που απέμεινε έντονα από αυτές τις αγωνιστικές κινήσεις συνοψίζεται σε αυτό το σημείο σε τρία βασικά συμπεράσματα, τη στροφή των νέων κοινωνικών κινημάτων προς την κριτική της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, προς την αυτονομία, την αυτοέκφραση. Με λίγα λόγια τη στροφή προς την ταυτότητα και τον έλεγχο της ατομικότητας64. Στο σθένος και την αυτοπεποίθηση των ατόμων με στόχο την ανατροπή ελέγχου μέσω δημιουργίας του δικού τους ελέγχου, ενώ επίσης η ταυτότητα είναι η λύση στην ανάπλαση του πλαισίου της κοινωνικής ζωή65 και η χρήση του χώρου, μέσω του ελέγχου του και την οικειοποίησή του είναι πεδίο συγκέντρωσης, έκφρασης, διαπληκτισμού, μάχης, ελευθερίας. 59 Constant, 2008 <http://members.chello.nl/j.seegers1/situationist/constant.html> 60 Y. Friedman, Manifesto de l’Architecture Mobile, CIAM X, 1956. 61 Alain Touraine (1925), Γάλλος κοινωνιολόγος. 62 Charles Tilly (1929), Αμερικανός κοινωνιολόγος και πολιτικός επιστήμων. 63 C. Tilly, Κοινωνικά κινήματα 1768-2004, μτφ. Θ. Τσακίρης. Αθήνα: Σαββάλας, 2004(2007), σελ. 167. 64 Στο ίδιο, σελ. 167. 65 Στο ίδιο, σελ. 169. 36
4.3 Αφομοίωση ιστορικών εξελίξεων από το κίνημα Κυβερνοπάνκ66 Αυτή η επιταχυνόμενη και σημαίνουσα εξέλιξη τεχνολογίας και κοινωνίας τροφοδότησε με τα καταλληλότερα στοιχεία τον χώρο των σκεπτόμενων χαρακτήρων του πολιτισμού - όπως συνηθίζεται - άρα και εκείνων της λογοτεχνικής κοινότητας. Οι αντιπρόσωποί της ανέλυσαν, επεξεργάστηκαν και τελικώς παρουσίασαν τα στοιχεία αυτά της πραγματικότητας σε μετουσιωμένα σενάρια, σενάρια που αφορούν υβριδικές κοινωνίες, ωστόσο όχι τόσο διαφορετικές από τις υπαρκτές. Ήδη ο κλάδος της Ε.Φ. είχε αρχίσει να χρησιμοποιεί θεωρίες και πρακτικές διαφόρων επιστημών στη δημιουργία φανταστικών σεναρίων. Με την περαιτέρω εξέλιξη και ανάπτυξη λοιπόν της τεχνολογίας και της επιστήμης, καθώς και με την επικέντρωσή της κατά την Ψηφιακή εποχή στην εφαρμογή νέων προγραμμάτων, μηχανών και gadgets, ο υποκλάδος της Ε.Φ., Κυβερνοπάνκ, εστιάζει τον λογοτεχνικό του οίστρο σε νέες αφηγήσεις. Σε σενάρια, δηλαδή, κατά τα οποία οι χαρακτήρες συναναστρέφονται με τις δυναμικές του ψηφιακού κόσμου και οτιδήποτε έπεται από αυτόν. Σε επίπεδο κοινωνικού υποβάθρου, το Κυβερνοπάνκ, εμπνεόμενο από τις κοινωνικές εξελίξεις της εποχής του, πλάθει κάθε φορά δυστοπικά περιβάλλοντα όπου η ταξική ιεραρχία ορίζεται κυρίως από δύο επίπεδα, την ανώτερη, οικονομικώς και πολιτικώς ευνοούμενη τάξη, και τον υπόκοσμο. Ο υπόκοσμος δρα ως αντικουλτούρα στον Δρόμο67, εκεί δηλαδή που η τεχνολογία συναντά την υποκουλτούρα, εκεί που επιτυγχάνεται η διαμόρφωση του πιθανού μέλλοντος μέσω της συνεχούς ώσμωσης τεχνολογίας και λαϊκής καθημερινότητας. Σε επίπεδο τεχνολογικού υποβάθρου το Κυβερνοπάνκ χρησιμοποιεί τα επιτεύγματα της εποχής του, τα εξελίσσει και τροποποιεί, μερικές φορές σε υπερβολικό βαθμό, ή επινοεί εξολοκλήρου νέα. Ο υπολογιστής, το ARPANET και το Διαδίκτυο συστήνουν στο κίνημα αυτό την λογική της δικτύωσης και της διαχείρισης της πληροφορίας. Η Αντικουλτούρα του 60 υμνεί την πληροφορία και κατανοεί την “εκπαιδευτική” της σημασία σε κάθε πτυχή της ζωής και καθημερινότητας σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο. Η έκδοση Whole Earth Catalog είναι ένα παράδειγμα της Αντικουλτούρας του 60, συγκέντρωσης κάθε γνώσης και πληροφορίας με σκοπό την διανομή και διαχείρισή του από τον οποιοδήποτε ενδιαφερόμενο. Αυτό υπενθυμίζει στο Κυβερνοπάνκ πως η υποκουλτούρα του Δρόμου, μπορεί να χρησιμοποιεί την πληροφορία και την τεχνολογία για την κατοχύρωση ενός είδους ανεξαρτησίας και επιβίωσης. Μέσω αυτής της προσπάθειας υπάρχει η πιθανότητα παραγωγής κάποιας πρωτοπορίας, η οποία αναφέρεται στο κίνημα ως το Νέο.
66 Δες και Γλωσσάριο στο τέλος της έρευνας, για την καλύτερη κατανόηση των όρων που συστήνονται (σε italics) σε αυτό το κεφάλαιο. 67 B. Cotton, O. Richard, όπ. αν., σελ 190. 37
Το Μεταίχμιο είναι το περιβάλλον ανάπτυξης του Νέου, το πιο μυστηριώδες μέρος του Δρόμου, το περιθώριο κοινωνίας και διανόησης, ο ημικόσμος και υπόκοσμος και το σημείο άνθησης και παγίωσης των μεταλλάξεων. Αποτελεί επίσης και μια μεταφορά του Κυβερνοχώρου, έννοια που γίνεται το βασικό μοτίβο του Κυβερνοπάνκ. Ο Κυβερνοχώρος γίνεται ο ενδιάμεσος αλλά μεγάλης σημασίας χώρος δράσης των χαρακτήρων του κινήματος, με κύριους εκφραστές τους Hackers, άτομα του περιθωρίου του Δρόμου, που προσπαθούν να ελέγξουν την κάθε πληροφορία ως μέσο ελέγχου των καταστάσεων που σχετίζονται με αυτούς. Σε ανάλογη εμβέλεια κινείται και ο προβληματισμός γύρω από την ανθρώπινη φύση, το cyborg και την Τ.Ν. Σύμφωνα με τον Rudy Rucker68, είμαστε ήδη cyborgs69 και αυτή η δήλωση δεν αποτελεί υπερβολή. Ο έμβιος οργανισμός τροποποιείται από πρόσθετα μέλη, μέχρι στοιχεία – όπως χάπια ή ναρκωτικά, gadgets και προγράμματα- τα οποία μπορούν να ενισχύσουν τις αισθήσεις ή τις δυνάμεις του ανθρώπινου σώματος, αλλά και το πώς το άτομο μπορεί να βιώσει κάποιες καταστάσεις ή εμπειρίες. Ο προβληματισμός που αρχίζει να τίθεται εδώ έχει να κάνει με το κατά πόσο τα επιπρόσθετα τεχνητά, μηχανικά στοιχεία ή μέλη μπορούν να αλλάξουν την ανθρώπινη φύση και τελικά να την κάνουν υποχείριό τους. Πόσο μπορεί ο άνθρωπος να διατηρήσει το έλεγχο της ύπαρξής του, και ποιος θα είναι τελικώς ο κυβερνήτης σε αυτό το υβρίδιο σάρκας και συνθετικών υλικών; Δεν γίνεται δηλαδή αναφορά μόνο στην υβριδική εικόνα ανθρώπουμηχανής και του τεχνητού σκεπτόμενου όντος, αλλά και σε όλες τις υπαρξιακές και φιλοσοφικές σκέψεις που περικυκλώνουν συνθετικές υπάρξεις όπως τα ανδροειδή και η Τ.Ν.. Είναι η έννοια της “ψυχής” με την έννοια του ελέγχου και υποστήριξης μιας συγκεκριμένης “ταυτότητας”. Είναι η αναλογική αναφορά σε μια συνεχόμενη προσπάθεια ανεξαρτησίας και αυτοελέγχου.
68 Rudy Rucker (1946) Αμερικανός μαθηματικός, επιστήμων πληροφορικής, φιλόσοφος, συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και ένας από τους δημιουργούς του Λογοτεχνικού κινήματος Κυβερνοπάνκ. 69 R. Rucker, R.U. Sirius, Queen Mu, Mondo 2000: A User’s Guide to the New Edge, London: Thames & Hudson, 1993, σελ. 100. 38
4.4. Οι εξελίξεις ως επιρροή της θεματικής της Τριλογίας της Γέφυρας. Επιστρέφοντας στην Τριλογία της Γέφυρας τα προαναφερθέντα θεματολογικά στοιχεία συγκροτούν με τον τρόπο τους τον πυρήνα του σεναρίου της. Στα χέρια της πρωταγωνίστριας “πέφτει” ένα ζευγάρι γυαλιά εικονικής πραγματικότητας που περιέχει όλη την απαραίτητη πληροφορία για την ανοικοδόμηση του γκρεμισμένου Σαν Φρανσίσκο μέσω νανοτεχνολογίας. Οι πολυεθνικές που κρύβονται πίσω από αυτό το σχέδιο μισθώνουν πράκτορες για την αναζήτηση αυτών των γυαλιών. Η πληροφορία είναι ένα αγαθό το οποίο καταλήγουν να κυνηγούν πράκτορες, Hackers, καθημερινοί άνθρωποι αλλά και “φαντάσματα” Τ.Ν., τόσο μέσα στους άυλους διαδρόμους του κυβερνοχώρου όσο και στον υλικό κόσμο της πραγματικότητας της Τριλογίας, βασικό μέρος της οποίας, είναι φυσικά η Γέφυρα.
Πιστεύω πως πολλά από τα πράγματα για τα οποία έγραψα – επαναστάτες χάκερς, κυβερνοπάνκ, εικονική πραγματικότητα-υπάρχουν ήδη σε εμβρυακή κατάσταση. Εγώ απλώς έφτιαξα μερικούς εντυπωσιακούς όρους[...] ενθουσιάστηκα όταν άρχισαν να με διαβάζουν επιστήμονες και τεχνικοί εταιρειών, αλλά σύντομα συνειδητοποίησα πως όλο το κριτικό, απαισιόδοξο, ανατρεπτικό υλικό περνάει απαρατήρητο. Με διαβάζουν και δε βλέπουν παρά bit, όλα τα ωραία τεχνολογικά, και χάνουν γύρω στα 15 επίπεδα ειρωνείας. William Gibson70
70 8 B. Cotton, O. Richard, όπ. αν., σελ. 52. 39
5. Μια “αλληγορική” ανάλυση Υπάρχει κάποια φαντασία στην αλήθεια σου και κάποια αλήθεια στη φαντασία σου.71 Συγκρατώντας τις προαναφερθείσες πληροφορίες και τα λόγια αυτά του Gibson περί ειρωνείας στο έργο του, μπορεί να γίνει μια εμβάθυνση της θεματολογίας, των όρων και των εννοιών αυτών, αλλά και των συνθετικών της λέξης Κυβερνοπάνκ. Έχοντας ήδη λοιπόν αναλύσει αντικειμενικώς τα συνθετικά Κυβερνητική και Punk, επιτρέπεται εδώ, μια θεωρητική εμβάθυνσή τους, μία διάθεση κατανόησης αυτών των όρων στο πλαίσιο επιρροής προς το Κίνημα: μια διάθεση για κατανόηση αυτής της ειρωνείας που φαίνεται να κρύβεται πίσω από τα φαινομενικά. Διαβάζοντας μυθιστορήματα ή παρακολουθώντας ταινίες ή ανάλογα κινούμενα σχέδια, το πρώτο επίπεδο που τα διακρίνει ως Κυβερνοπάνκ είναι βεβαίως η άμεσα αντιληπτή θεματική, η τεχνολογία, οι hackers, η αναρχία. Ωστόσο υπάρχει και το δεύτερο επίπεδο, εκείνο που προσπαθεί να αναλύσει η συγκεκριμένη έρευνα. Είναι ο τρόπος με τον οποίο η κυβερνητική ανατρέπεται σαν όρος, μεταφράζεται στην έννοια του ελέγχου και είτε αποτελεί μέσο, είτε σκοπό. Είναι η γενικότερη προσπάθεια του ανθρώπινου είδους να διατηρεί τον έλεγχο, η φιλοδοξία του να επιβληθεί επί των άλλων, η προσπάθεια να γίνει κυρίαρχος και να πάρει τον έλεγχο στα χέρια του, είτε τον έλεγχο του εαυτού του είτε τον έλεγχο προς τρίτους. Οι χαρακτήρες που ζωντανεύουν μέσα από την ανάγνωση ενός βιβλίου ή μέσω της προβολής μιας ταινίας είναι συμμετέχοντες σε έναν αγώνα επιβίωσης και διατήρησης της ψυχοκοινωνικής ακεραιότητάς τους. Το ρήμα κυβερνώ εδώ επομένως είναι δισήμαντο και αναφέρεται όχι μόνο στην ικανότητα επικράτησης ενός ατόμου μέσα σε έναν συνεχόμενο αγώνα αλλά γενικότερα στην ικανότητά του να παραμείνει ο εαυτός του και να ανταπεξέλθει με επιτυχία σε κάθε πιθανή συνθήκη που καλείται να αντιμετωπίσει.
Εικόνα 8, Διαδικασία άσκησης ελέγχου μεταξύ μεταβλητών Α, Β.
71 A. Wachowski, L. Wachowski, Κid’s story - Αnimatrix, 2003. 40
5.1. Η αναλογία του ελέγχου. Μπορεί λοιπόν η κυβερνητική να αναφέρεται τυπικά σε μια επιστήμη και άρα στη σχέση αυτής με τον υπόλοιπο κόσμο, στην ουσία όμως αναφέρεται στην ίδια την ιδέα του ελέγχου, έννοια όμως με διάφορες διαστάσεις: ο έλεγχος του ανθρώπου προς τον εαυτό του, ο έλεγχος μιας μηχανής επί της ίδιας της της ύπαρξης, η άσκηση ελέγχου από τον άνθρωπο στη μηχανή ή και το αντίστροφο. Ή ακόμη και η άσκηση ελέγχου από τον άνθρωπο στον άνθρωπο μέσω της μηχανής. Η έννοια του ελέγχου φαίνεται να κάνει έναν κύκλο μεταξύ των εμπλεκόμενων οντοτήτων που την αφορούν. Ποιος ασκεί έλεγχο, σε ποιον, με ποια μέσα και ποια τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους εμπλεκόμενους; Έστω ότι ο έλεγχος μπορεί να κατηγοριοποιηθεί. Βασική διάκριση κατηγοριοποίησης αποτελεί το ερώτημα Ποιος; Ποιοι είναι δηλαδή οι εμπλεκόμενοι; Έστω οι μεταβλητές Α και Β, με Α, Β να παίρνουν κάθε φορά μια από τις τιμές “άνθρωπος” ή “μηχανή”72. Έστω ότι ο έλεγχος ασκείται από την μεταβλητή Α στην Β. Τότε ο έλεγχος είναι ασκούμενος στην μεταβλητή Β η οποία όπως αναφέρθηκε μπορεί να είναι είτε άνθρωπος είτε μηχανή. Όταν λοιπόν η μεταβλητή Β ασκήσει ή προσπαθήσει να ασκήσει έλεγχο στην Α τότε δημιουργείται μία ανατροπή. Συνήθως για την επίτευξη αυτής της ανατροπής απαιτείται μια μορφή ριζοσπαστικότητας (Εικόνα 8). Αυτή η αντίδραση από την μεταβλητή Β στην Α θεωρείται εδώ ριζοσπαστισμός καθώς εναντιώνεται σε κάτι σύνηθες ή σχετικά δεδομένο, αφορά μία αλλαγή απέναντι σε κάτι σταθερό.73 Ένα διαφορετικό παράδειγμα έχουμε όταν η μεταβλητή Β είναι η μηχανή που προσπαθεί να εναντιωθεί απέναντι στην μεταβλητή Α με “τιμή” άνθρωπος, είτε η Β αφορά τον άνθρωπο που εναντιώνεται στον ήδη ασκώντα έλεγχο άνθρωπο Α. Δεν τίθεται ερώτημα ηθικής θέσης σε αυτό το επίπεδο, αλλά παρουσιάζεται ως σημαντική η ίδια η κίνηση, η διάθεση για αλλαγή σε ένα ενιαίο σύστημα. Η έννοια της κυβερνητικής και του ελέγχου, όμως, βρίσκεται σε συνεχή συνύπαρξη με τη λέξη Punk τόσο στο όνομα όσο και στο περιεχόμενο του συγκεκριμένου Κινήματος. Είναι ξεκάθαρο πως το punk μπορεί να συνοψιστεί στην λέξη ριζοσπαστισμός όπως έγινε κατανοητό και από το αντίστοιχο κεφάλαιο. Αναφέρεται μάλιστα σε μία από τις ονομασίες που χαρακτηρίζουν 72 Έστω ότι με τον όρο μηχανή εννοούμε οποιαδήποτε άλλη έννοια εκτός του ανθρώπου, π.χ. μια τεχνολογική εφεύρεση, μια αόριστη έννοια, ένα πρόβλημα ή ένας θεσμός. 73 Ριζοσπαστισμός ή ραντικαλισμός (αγγλ. Radicalism) Όρος που δηλώνει επαναστατικότητα, τάση για ριζικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα ή στους κοινωνικούς θεσμούς. Εμπεριέχεται σε κάθε φιλοσοφικό και πολιτικό σύστημα ή ιδεολογία, καθώς και σε κάθε μορφή κοινωνικής οργάνωσης, τουλάχιστον στα αρχικά στάδια της ανάπτυξής τους. Χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά τον 18ο αιώνα, για να τονίσει τη δυναμική της αλλαγής των δημοκρατικών ιδεών απέναντι στις άρχουσες τάξεις. , Α. Διαμαντίδης, Λεξικό των –ισμων. Από τον Αβανγκαρντισμό στον Ωφελιμισμό. Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση, 2003. 41
το Κυβερνοπάνκ, δηλαδή Ριζοσπαστική Σκληροπυρινική ΕΦ. Οπότε σε αυτό το σημείο φαίνεται ενδιαφέρουσα η συμβίωση αυτών των δύο λέξεων οι οποίες σε πρώτο επίπεδο αποτελούν αντίθετες έννοιες. Από την μία πλευρά, ως πρώτο συνθετικό, ο έλεγχος και η κυβέρνηση ταυτίζονται συνήθως με κάποια ανώτερη μορφή εξουσίας, η οποία επιβάλλεται σε αυτούς που δεν μπορούν και δεν πρέπει να αντιδράσουν. Από την άλλη το δεύτερο συνθετικό, το ριζοσπαστικό - το οποίο μπορεί να παραπέμψει σε πολιτικές θέσεις όπως η αναρχία- έρχεται σε αντίθεση με το πρώτο συνθετικό. [...] η αντίσταση [...]συνυπάρχει με την εξουσία και είναι εντελώς σύγχρονή της.74 Από ετυμολογικής75 απόψεως, η λέξη αναρχία προέρχεται από το ρήμα άρχω, το οποίο με τη σειρά του σημαίνει κυβερνώ, ελέγχω, εξουσιάζω. Άρα, φαινομενικά, ο ριζοσπαστισμός είναι αντίθετος του ελέγχου. Όμως σύμφωνα με τα προηγούμενα (όταν η μεταβλητή Β, δηλαδή, προσπαθήσει να επιβληθεί στον έλεγχο της μεταβλητής Α) ο έλεγχος θα τεθεί στην υπηρεσία του ριζοσπαστικού. Άρα είτε αυτές οι δύο έννοιες θα συνεργαστούν, είτε η μία θα μετουσιωθεί και θα πάρει τη μορφή της άλλης.
5.2. Πληροφορία και έλεγχος. Bασικό συστατικό στην εφαρμογή του ελέγχου - το οποίο μάλιστα έχει ήδη αναφερθεί ως χαρακτηριστικό στοιχείο του κινήματος Κυβερνοπάνκ - είναι η πληροφορία. Σύμφωνα με τον Michel Foucault “Η άσκηση της εξουσίας διαρκώς δημιουργεί γνώση και αντίστροφα η γνώση δημιουργεί αποτελέσματα εξουσίας”76 Μεταφράζοντας την εξουσία στο συνώνυμό της έλεγχο, έστω ότι: Η άσκηση του ελέγχου Μ διαρκώς δημιουργεί γνώση Χ και αντίστροφα η γνώση Υ δημιουργεί αποτελέσματα ελέγχου Ν. Με Μ, Ν να παίρνουν τιμές έλεγχος ασκούμενος από την μεταβλητή Α, ή από την μεταβλητή Β και Χ, Υ γνώση προς όφελος της μεταβλητής Α, ή της μεταβλητής Β ή προς όφελος και των δύο. Διακρίνεται εδώ πάλι ένα μοτίβο εναλλαγής τιμών γνώσης αναλόγως των συνδυασμών τιμών γνώσεων και είδους ελέγχου. Γίνεται κατανοητή η σημασία της γνώσης ως σύνολο πληροφοριών που προκύπτουν από τις διαδικασίες εφαρμογής ή παραγωγής ελέγχου. Η κάθε δράση παράγει τις συνθήκες για δημιουργία ανάδρασης (feedback), συγκεντρώνοντας έτσι ένα σύνολο από γνωσιακές αντιδράσεις, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πληροφορίες. 74 Μ. Φουκό, Εξουσία, γνώση και ηθική, Αθήνα: Ύψηλον, μτφ Ζ. Σαρίκας, 1987, σελ 84. 75 Αναρχία < άν-στερητ. + -άρχος < άρχω]. Άρχω ρ. 1. (+γεν.) ασκώ την εξουσία, κυβερνώ, 2. (μεσοπαθ. άρχομαι) αρχίζω, κάνω την αρχή. Γ.Δ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας, δεύτερη έκδοση. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002, σελ. 168, 292. 76 C. Gordon (ed.), POWER/KNOWLEDGE Interviews and Other Writings 1972—1977 - Michel Foucault. New York: Pantheon Books, σελ 52. (Κεφ. 2. PRISON TALK. Interviewer: J.-J. Brochier) 42
Αυτές οι αναλογίες ελέγχου και πληροφορίας μπορούν να οδηγήσουν σε μια αποκωδικοποίηση των Δογμάτων του Κυβερνοπάνκ κινήματος. Η δυσπιστία από ένα υποκείμενο προς μια αρχή (από μια μεταβλητή Β σε μια μεταβλητή Α), προς κάτι δηλαδή που επιβάλει ένα είδος ελέγχου επάνω στο υποκείμενο και η τόλμη του υποκειμένου να εναντιωθεί σε αυτήν, αφορά την έννοια του ελέγχου, εφαρμοζόμενου ανατρεπτικώς, άρα αφορά την έννοια της ριζοσπαστικότητας. Η πληροφορία ως γνώση και η χρησιμοποίησή της ελεύθερα από το κάθε υποκείμενο (την οποιαδήποτε μεταβλητή) μέσω της πρόσβασης σε ένα δίκτυο υπολογιστών και άρα δεδομένων, αφορά την έννοια του ελέγχου, έλεγχο πάνω σε οτιδήποτε μπορεί να διδάξει τον τρόπο λειτουργίας όλου του κόσμου ώστε να το μετατρέψει σε κάτι ελευθέρως προσβάσιμο, απεριόριστο και συλλογικό. Αυτή η διαδικασία όμως προσθέτει και στα δύο τελευταία δόγματα τον χαρακτήρα του ριζοσπαστικού, δείχνοντας την σημασία της ανατροπής και της επαναστατικότητας στο κίνημα Κυβερνοπάνκ (Εικόνα 9).
5.3. Η αναλογία του χώρου. Μία τρίτη σχέση αναλογίας αφορά την έννοια του χώρου. Στο κίνημα Κυβερνοπάνκ ο χώρος διακρίνεται στον Κυβερνοχώρο και στον Meatspace (σαρκικός χώρος). Όπως αναφέρθηκε, ο Κυβερνοχώρος “είναι ο εικονικός χώρος της μνήμης των υπολογιστών, των δικτύων, των τηλεπικοινωνιών και των ψηφιακών μέσων”77, εκεί που η πληροφορία παίρνει την μορφή ψηφιακών δεδομένων, ενώ ο Meatspace, είναι ο υλικός χώρος, ο πραγματικός, μη εικονικός κόσμος, το περιβάλλον όπως βιώνεται καθημερινά, χωρίς την επιπλέον βοήθεια τεχνολογικών συσκευών. Μπορεί αυτοί οι δύο τύποι να φαντάζουν αρχικά ως αντίθετοι πόλοι, ωστόσο είναι σχεδόν συμμετρικοί, δύο χώροι οι οποίοι αναπτύσσονται παραλλήλως, χαρακτηρίζονται από όμοια στοιχεία και εφαρμόζουν κοινές λογικές. Ο Κυβερνοχώρος μάλιστα έχει χαρακτηριστεί και περιγραφεί ως ένα αστικό περιβάλλον, “ως ένας ψηφιακός παράλληλος κόσμος, ο οποίος από επάνω μπορεί να φαίνεται σαν μια ορθολογικά οργανωμένη πόλη, αλλά από κάτω φανερώνεται ως μια λαβυρινθώδη πόλη”78. Αυτός ο ψηφιακός κόσμος οργανώνεται από τους διαλόγους μεταξύ των τακτικών της ελευθερίας, του ελέγχου, του hacking, της πληροφορίας και της δικτύωσης. Η χρήση και κατανόηση της έννοιας της ελευθερίας αναφέρεται εδώ στην έλλειψη των υλικών περιορισμών που αντιθέτως χαρακτηρίζουν το Meatspace: είναι η δίχως όρια ανθρώπινη φαντασία που μπορεί να δώσει εδώ την ευκαιρία στους χρήστες να σκεφτούν τον εαυτό τους με κάθε πιθανό τρόπο, χωρίς περιορισμούς. Αναφέρεται επίσης και στο δόγμα του Κυβερνοπάνκ ελεύθερη πληροφορία. Η πληροφορία επομένως διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο ως το μέσο λειτουργίας, 77 B. Cotton, O. Richard,όπ. αν. σελ. 54-55. 78 M. Featherstone, R. Burrows, όπ. αν., σελ. 11. 43
τόσο του Κυβερνοχώρου όσο και του Meatspace. Στο μεν γίνεται ένα είδος οικονομικού συστήματος, καθώς όσο περισσότερη γνώση και πληροφορία διαθέτει ο καθένας, τόσο περισσότερη “ύλη” για διαχείριση και εκμετάλλευση αποκτά. Στον δε πραγματικό χώρο γίνεται σε διάφορες περιπτώσεις - από απλές στιγμές καθημερινότητας μέχρι αρχιτεκτονικής σύνθεσης- η εφαρμογή λογικών Open source (ανοιχτός κώδικας) και D.I.Y. ως τακτικές χρήσης της πληροφορίας. Ο έλεγχος αναφέρεται σε εκείνον που προέρχεται από το ίδιο το σύστημα του Κυβερνοχώρου, οι κανόνες με τους οποίους έχει στηθεί, όπως οι νόμοι που διέπουν μια κοινότητα, αλλά και στην διάθεση για διαχείριση αυτού του ελέγχου. Κάτι το οποίο μπορεί να επιτευχθεί μέσω του hacking, καθώς πολλοί από τους “πολίτες” αυτής της ψηφιακής πόλης επιχειρούν την ανατροπή των κανόνων του ισχύοντος συστήματος. Όλες αυτές οι συνιστώσες συντίθενται σε μια διαδικασία διττής δικτύωσης, άυλης και υλικής. Άμεσα αναδεικνύεται ως ενδιαφέρον το πως στα δύο είδη χώρων η δικτύωση εμφανίζεται και με τις δύο αυτές όψεις. Στον Κυβερνοχώρο, η άυλη δικτύωση έχει να κάνει με τον λόγο για τον οποίο η χωρική αυτή κατηγορία χαρακτηρίζεται ως μια “τεράστια μεγαπόλη, χωρίς κέντρο, μια εξαπλώμενη πόλη και αστική ζούγκλα [...], που μετατρέπει την πραγματικότητα του χρόνου και του χώρου σε ένα φανταστικό πλέγμα από δίκτυα υπαρκτών υπολογιστών, συνδέοντας ηλεκτρονικά μεταξύ τους απομακρυσμένα σημεία σε όλο τον κόσμο, και επικοινωνώντας γραμμικά και μη διαδοχικά με τεράστια σύνολα πληροφοριών, αποθηκευμένων ως ηλεκτρονικοί κώδικες”79. Στον υλικό κόσμο, η άυλη δικτύωση αφορά τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων, κοινωνικές, εργασιακές, την επικοινωνία μεταξύ τους, τις πληροφορίες που ανταλλάσουν και τις επιρροές που ασκεί ο ένας στον άλλον. Η υλική δικτύωση του Κυβερνοχώρου έχει να κάνει με εκείνο το μέρος του, το οποίο βρίσκεται στον Meatspace, είναι οι υποδομές στις οποίες βασίζεται και από τις οποίες εξαρτάται η οικοδόμησή του, από τα παγκόσμια δίκτυα καλωδίωσεων και τις κτιριακές εγκαταστάσεις, όπως τα Data centers, κτίρια που φιλοξενούν τους servers των υπολογιστών συγκέντρωσης όλης της απαραίτητης πληροφορίας. Στον Meatspace η υλική δικτύωση αποτελεί την ίδια την πολεοδομία ενός άστεως, η οργάνωσή του σε οικοδομικά τετράγωνα, η οργάνωσή του πολλές φορές σε zoning χρήσεων, το οδικό δίκτυο και οι υποδομές όπως οι γέφυρες, που συνδέουν διάφορα υλικά σημεία μεταξύ τους. Ο ένας χώρος αποτελεί την συνέχεια και την αλληγορική και έμπρακτη αντανάκλαση του άλλου, σε μορφή διπλής κατεύθυνσης. Στην περίπτωση, μάλιστα, της Τριλογίας της Γέφυρας παρουσιάζονται και οι δύο αυτοί χώροι, καθαρός και αυτούσιος ο καθένας ξεχωριστά, αλλά παραλλήλως άμεσα συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Και οι λογικές των εφαρμοζόμενων συνιστωσών σε αυτούς τους δύο τύπους χώρων ενορχηστρώνονται και πάλι μέσω των Δογμάτων του Κινήματος (Εικόνα 10) υποδηλώνοντας έτσι την επιρροή που έχει και στον χώρο το κίνημα 79 Στο ίδιο, σελ. 14. 44
Κυβερνοπάνκ. Φαίνεται δηλαδή πως το κύριο κλειδί στην λογική εφαρμογής του ελέγχου και της ριζοσπαστικότητας είναι η διαδικασία του hacking, η οποία όπως θα φανερωθεί και παρακάτω και όσον αφορά το παράδειγμα μελέτης, τη Γέφυρα, παίρνει τη μορφή χωρικής παρέμβασης.
Εικόνα 9, Σχέση Δογμάτων και εννοιών έλεγχος και ριζοσπαστικότητα.
Εικόνα 10, Σχέσεις Δογμάτων και στοιχείων Κυβερνοχώρου και Meatspace. 45
6. Στη Γέφυρα Αυτή την ανατροπή της έννοιας του ελέγχου, του χώρου και της χρήσης της πληροφορίας ως γνώση φαίνεται να χρησιμοποιεί και ο William Gibson για την περιγραφή των διαφόρων επιπέδων δημιουργίας της Γέφυρας στην ομώνυμη Τριλογία. Στην προκειμένη περίπτωση, η μεταβλητή Β είναι ο άνθρωπος του Δρόμου, ενώ η μεταβλητή Α και η γνώση φαίνεται να παίρνουν διάφορες τιμές κατά τα στάδια μετουσίωσης της Γέφυρας. Σε αυτό το σημείο, για την κατανόηση των όρων που έχουν εισαχθεί στα προηγούμενα κεφάλαια σε συσχέτιση με τη Γέφυρα και τα στάδια εξέλιξής της, γίνεται η διάκρισή τους με τον εξής αναλογικό τρόπο: τεχνολογικός-κυβερνοπάνκ όρος80 => αναλογικός όρος •
Κυβερνητική => Έλεγχος
•
Punk => Ριζοσπαστικότητα
•
Κυβερνοχώρος => Meatspace
• Νέο => Η παραγωγή πρωτοπορίας για την επίλυση των εκάστοτε αναγκών των χαρακτήρων. •
Δρόμος => Καθημερινή ζωή
•
Μεταίχμιο => Το περιθώριο της κοινωνίας και της διανόησης.
• Hardware => Εξοπλισμός, μπορεί να είναι υλικός αλλά και άυλος, ταυτιζόμενος έτσι με το software. •
Software => Γνώση, πληροφορία, ιδέες, λογικές.
•
Wetware = Υποκείμενο, άνθρωπος του μεταιχμίου, δυνητικά ο Hacker.
• Hacker => Ο χαρακτήρας που παράγει το νέο και δρα στο δρόμο και το μεταίχμιο - αυτός που επηρεάζει την ομαλότητα. • Ευφυΐα => Ικανότητα ενός ατόμου να τροποποιεί τις επιδόσεις του χρησιμοποιώντας ανάδραση. • Interaction => Ο διάλογος συγκρουόμενων ή συνδιαλεγομένων χαρακτήρων, η διαδικασία συμμετοχικότητας μέσω κατανόησης ή σύγκρουσης. 80 Δες επίσης Γλωσσάριο για την επεξήγηση των τεχνολογικών και κυβερνοπάνκ όρων. 46
6.1. Το πρόβλημα Τα σοβαρότερα προβλήματα της σύγχρονης ζωής γεννιούνται από την αξίωση του ατόμου να διατηρήσει την αυτονομία και την ατομικότητά του απέναντι στις συνθλιπτικές κοινωνικές δυνάμεις, την ιστορική κληρονομιά, τον περιβάλλοντα πολιτισμό και την διαδικασία της καθημερινής ζωής.81 Όπως προαναφέρθηκε, η μεταβλητή Α δέχεται διαφορετικές τιμές κατά τα στάδια διαμόρφωσης της Γέφυρας. Το πρώτο στάδιο είναι εκείνο που δεν αναφέρεται στη Γέφυρα, προϋπάρχει όμως αυτής και αλληλεπιδρά μαζί της. Είναι η γενική κατάσταση που επικρατεί στο περιβάλλον μέσα στο οποίο χωροθετείται και η Γέφυρα, το Σαν Φρανσίσκο όπως παρουσιάζεται στην Τριλογία. Ένα περιβάλλον το οποίο, όπως κάθε άλλο, χαρακτηρίζεται από δεδομένα πολιτικά, πολιτιστικά, οικονομικά, κοινωνικά. Βασικό χαρακτηριστικό σε αυτό το περιβάλλον είναι η έλλειψη στέγης και ο υπερβολικά αυξημένος αριθμός αστέγων και περιθωριοποιημένων ανθρώπων. Τα προβλήματα που οδηγούν σε αυτό το δεδομένο – η φτώχεια, η ανεργία, η κακή αντιμετώπιση του κράτους απέναντι στο συγκεκριμένο θέμα – αποτελούν την μεταβλητή Α. Η μεταβλητή Α είναι λοιπόν ένα σύνολο στοιχείων, που με το δικό τους τρόπο ασκούν ένα είδος ελέγχου στην μεταβλητή Β, εκείνο δηλαδή το μερίδιο του πληθυσμού του Σαν Φρανσίσκο που αποτελεί τον κόσμο μεταξύ Δρόμου και Μεταιχμίου. (Εικόνα 12.α)
6.2. Η απόφαση για ανατροπή ελέγχου. Για να αντισταθεί(η αντίσταση), πρέπει να ‘ναι σαν την εξουσία. Εξίσου επινοητική, εξίσου κινητική, εξίσου παραγωγική μ’ εκείνην. Πρέπει να οργανώνεται, να πήζει, να σταθεροποιείται σαν την εξουσία. Πρέπει να έρχεται, σαν την εξουσία, “από κάτω” και να διανέμεται με στρατηγικό τρόπο.82 Όμως ο Δρόμος είναι επίσης ο κατεξοχήν χώρος όπου το Νέο είναι εφικτό. Η συνεχής επιβολή ελέγχου από την μεταβλητή Α θέτει σε ενέργεια μια διαδικασία83 παραγωγής γνώσης και πληροφοριών, οι οποίες με τη σειρά τους ενεργοποιούν την σκέψη από την μεριά της μεταβλητής Β, ίσως μεμονωμένη και διασκορπισμένη αρχικώς, αλλά σταδιακώς, συλλογικά εφαρμοζόμενη. Η διαδικασία που οδηγεί από το δεδομένο πρόβλημα άσκησης ελέγχου από την μεταβλητή Α, στη δημιουργία του Νέου ως απάντηση σε αυτόν τον έλεγχο, μπορεί να παραλληλιστεί (Εικόνα 11) 81 G. Simmel, Πόλη και Ψυχή, μτφ Γ. Λυκιαρδόπουλος. Αθήνα: Έρασμος, 1993(1903), σελ. 13. 82 Μ. Φουκό, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Ύψηλον, μτφ Ζ. Σαρίκας, 1987, σελ 85. 83 Όπως επεξηγήθηκε στο κεφάλαιο 5.2. Πληροφορία και έλεγχος. 47
με μια διαδικασία συσχετισμών όρων και εννοιών της Κυβερνοπάνκ κουλτούρας ώστε να γίνει πιο κατανοητή. Αναλόγως των πληροφοριών (δεδομένων, τακτικών, λογικών, ιδεών) και του προβλήματος που απορρέουν μέσω του περιβάλλοντος του Δρόμου, της καθημερινότητας, ανάλογη και η μορφή και εφαρμογή του Νέου. Στην περίπτωση της Γέφυρας το Νέο αποτελεί την ανατροπή του ελέγχου, η οποία εφαρμόζεται από την μεταβλητή Β ως ριζοσπαστικός έλεγχος επί του υπάρχοντος ελέγχου της μεταβλητής Α. Και καθώς το πρόβλημα των ατόμων του Δρόμου είναι χωρικό και η Γέφυρα βρίσκεται στο φόντο ως διαθέσιμη πίστα για την έκφραση του πλήθους του Δρόμου, τότε το ζήτημα λαμβάνει χωρικές διαστάσεις. Το Νέο είναι η απόφαση για ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης, για ανατροπή του ελέγχου από την μεταβλητή Α. Είναι η ιδέα εισβολής στο χώρο για την έκφραση της μεταβλητής Β. Εφαρμόζεται σε αυτό το στάδιο επομένως η λογική των Δογμάτων της δυσπιστίας και της τόλμης. Δυσπιστίας απέναντι στους παράγοντες του ισχύοντος προβλήματος και εφαρμογή τόλμης για την απόφαση εναντίωσης στο ίδιο το πρόβλημα. “Η επαναστατική φωνή του ανθρώπου και ο ηρωϊκός δρόμος του υπερανθρώπου συναντώνται στο σταυροδρόμι του χώρου”, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Lefebvre84 και έτσι η διάθεση ριζοσπαστικού ελέγχου θα πάρει από εδώ και πέρα μορφές διαχείρισης του χώρου, εισβολής και “υπεξαίρεσης”, δηλαδή οικειοποίησης, διότι απλούστατα το πρόβλημα και τα δεδομένα είναι χωρικά. (Εικόνα 12. β)
6.3. Εισβολή [...] όλοι τρέχουν προς τα εμπρός, και η αστυνομία διστάζει, παραμένοντας πίσω. Εναερίως ο σταθερός βόμβος των ελικοπτέρων με τα φώτα και τις κάμερές τους. Ψιλή βροχή πέφτει καθώς ο Σκίνερ κλειδώνει τα κρύα δάχτυλά του στον συρμάτινο φράχτη και αρχίζει να ανεβαίνει. Πίσω του ένας βρυχιθμός αρχίζει να δυναμώνει, πνίγοντας τις σειρήνες της αστυνομίας και της Εθνικής Φρουράς, και ο Σκίνερ σκαρφαλώνει, κλοτσώντας τις στενές άκρες των παπουτσιών του πάνω στον συρμάτινο φράχτη σαν να έχει ξαφνικά γίνει αβαρής - επιπλέοντας προς τα πάνω, πραγματικά, εγειρόμενος με την βοή του πλήθους, οι τραχιές ζητωκραυγές του να ξεπηδούν με βιαιότητα από τα πνευμόνια όλων τους. Εκείνος είναι εκεί, στην κορυφή, σε μια ατέρμονη στιγμή. Πηδά. Είναι ο πρώτος. Είναι πάνω στη γέφυρα, τρέχει, τρέχει προς τη μεριά του Oakland, καθώς ο συρμάτινος φράχτης πέφτει πίσω του, τα μάγουλά του μούσκεμα από τη βροχή. Και κάπου βαθιά στη νύχτα, στην πλευρά του Oakland, ένας άλλος φράχτης πέφτει, και συναντιούνται, αυτοί οι δυο χαμένοι στρατοί, και ρέουν μαζί 84 Ν. Ι. Τερζόγλου, Ιδεες του χώρου στον 20 αιώνα. Αθήνα: Νήσος, 2009, σελ. 238. 48
ως ένα, και συνωστίζονται εκεί, στο κέντρο της γέφυρας, τα χέρια του ενός πλεγμένα με του άλλου, τραγουδώντας ακανόνιστους, χωρίς στίχους ύμνους. Κατά την αυγή, οι πρώτοι αναρριχητές αρχίζουν να αναβαθμίζουν τους πύργους. Ο Σκίνερ είναι μαζί τους.85 Στο στάδιο αυτό (Εικόνα 11. γ) γίνεται η εφαρμογή της γνώσης (ως απόρροια του ελέγχου από την μεταβλητή Α) με τη μορφή του Νέου. Σε αυτό το στάδιο πραγματικότητας της Τριλογίας, το πλήθος έρχεται να δράσει, να περπατήσει πάνω στην Γέφυρα, να την βιώσει, και σιγά σιγά να την οικειοποιήσει. Είναι το στάδιο κατά το οποίο εφαρμόζεται η απόφαση του πλήθους για ανατροπή ελέγχου μέσω της εισβολής του στην Γέφυρα. Εδώ, η μεταβλητή Α είναι οι αστυνομικοί και τα ΜΜΕ, πεζοί και ελικόπτερα καθώς επίσης και τα υλικά εμπόδια που κρατάνε το πλήθος του Δρόμου μακριά από την Γέφυρα. Είναι οι επιτηρητές δηλαδή του συγκεκριμένου χώρου. Με τον αυθορμητισμό και την δυναμικότητα ως χαρακτηριστικά, που το Punk δίδαξε στο Κυβερνοπάνκ, το πλήθος πρέπει εδώ να εφαρμόσει το Νέο, έχοντας ως δεδομένο την μορφή ελέγχου και το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, την επιτήρηση δηλαδή του χώρου, τον οποίο αποτελεί η Γέφυρα. Ο χώρος όμως, σύμφωνα με τον Lefebvre, “Είναι ένα μέσο στα χέρια κάποιου, ατομικό ή συλλογικό, δηλαδή μιας εξουσίας (πχ ενός κράτους), μιας κυρίαρχης τάξης (της αστικής τάξης) ή μιας ομάδας που μπορεί να αντιπροσωπεύει ολόκληρη την κοινωνία...»86 Ο χώρος – η Γέφυρα στην προκειμένη περίπτωση - επομένως μετατρέπεται, σαν μια πίστα μάχης ενός αλληγορικού παιχνιδιού video game, όχι μόνο σε έναν χώρο έκφρασης, αλλά σε έναν χώρο ο οποίος πρέπει να χρησιμοποιηθεί σε κάθε του διάσταση για την εφαρμογή του Νέου από την μεταβλητή Β ώστε να επιφέρει τελικώς τα ζητούμενα αποτελέσματα. Το πλήθος γνωρίζει πως πρέπει να ξεπεράσει τους επιτηρητές του χώρου για να εισβάλλει στη Γέφυρα. Τα μέλη της μεταβλητής Β ρίχνουν φράχτες, περνάνε οδοφράγματα μέσω μιας συλλογικής διαδικασίας πράξης. Διασκορπίζονται πλέον πάνω στη Γέφυρα αναιρώντας την ιδιότητα που έχει ο επιτηρούμενος αυτός χώρος, ως ένα είδος δηλαδή panopticon προς όφελος των επιτηρητών. Οι δράσεις τους συνοδεύονται από κραυγές και τραγούδια επευφημίας, από την ένδειξη χαράς και “την ικανοποίηση που απορρέει από τη συντροφιά με τους ομοίους[...]από την κοινή δράση και τη δημόσια εμφάνιση, από την είσοδο[...] στον κόσμο με λόγια και έργα».87 Επομένως σε αυτό το στάδιο διατηρείται ο χαρακτήρας της τόλμης και της δυσπιστίας ως αντιδραστικό δογματικό στοιχείο του Κυβερνοπάνκ κινήματος, αλλά προστίθεται επίσης και η έννοια της πρόσβασης στην υλική υποδομή του Meatspace, την Γέφυρα, που έρχεται να δικτυώσει ένα σύνολο ατόμων. 85 W. Gibson, Skinner’s Room. Omni (Omni Publication International), 1991, σελ. 6. 86 H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης, 1977. 87 H. Arendt, P. Ricoer, Μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, μτφ. Ν. Μερτίκας, Φ. Σιατίτσας. Αθήνα: Λεβιάθαν, 1961, σελ. 115. 49
6.4. Οικειοποίηση Οι επιτηρητές μένουν πίσω, άπραγοι, το πλήθος φθάνει στο πιο ψηλό σημείο του χωρικού περιβάλλοντος. Η εισβολή ολοκληρώνεται με την σάρωση κάθε τετραγωνικού μέτρου από τα μέλη της μεταβλητής Β. Μεταβλητή όμως η οποία σε αυτό το στάδιο επιδεικνύει τον ριζοσπαστικό έλεγχό της επί της ισχύουσας κατάστασης και του χώρου, ανατρέποντας από την θέση της την μεταβλητή Α, προσπερνώντας την, αναλαμβάνοντας τον ρόλο του ασκούμενου νέου ελέγχου και διατηρώντας την επιβολή του μέσω της διαδικασίας της οικειοποίησης της Γέφυρας. Έχοντας λοιπόν σε αυτό το σημείο αναλάβει τον έλεγχο, ο κόσμος, δηλαδή οι άστεγοι, περιθωριοποιημένοι, μέλη του Δρόμου, πρέπει να τον κατοχυρώσουν επαναχρησιμοποιώντας και επανανοηματοδοτώντας τη Γέφυρα ως ένα άλλο είδος υποδομής, ως έναν φέροντα οργανισμό στον οποίο θα στηρίξουν τις ελπίδες τους. Το επακόλουθο: η μετουσίωση της Γέφυρας σε φορέα νέων καταστάσεων, νέων χρήσεων, νέας μορφής ζωής. Η νέα χρήση που αποδίδεται στην Γέφυρα είναι η απάντηση στο ίδιο το πρόβλημα που οδήγησε στην διαδικασία μετουσίωσής της. Είναι η λειτουργία της κατοίκησης και για την επίτευξή της, χρησιμοποιείται η οικειοποίηση ως το παραγώμενο Νέο αυτού του σταδίου (Εικόνα 12.δ). Η οικειοποίηση ως τακτική, έχει την αναφορά της στο λετριστικό88 και εν συνεχεία καταστασιακό μοτίβο του Detournement (υπεξαίρεση), τακτική που όπως προαναφέρθηκε αποτέλεσε και τακτική του Punk κινήματος. Με την υπεξαίρεση γίνεται η οικειοποίηση και η αλλαγή νοήματος ενός παλαιότερου υλικού, πολλές φορές χρησιμοποιώντας προκατασκευασμένα στοιχεία. Έτσι και εδώ θα γίνει η οικειοποίηση της Γέφυρας, χρησιμοποιώντας την υποδομή της και εφαρμόζοντας πάνω της κάθε πιθανό υλικό και μορφή, για τη δημιουργία ενός νέου είδους χώρου. “Το δικαίωμα στην πόλη”, είναι αυτό που δίνει την δυνατότητα στην πρώην μεταβλητή Β να γίνει η νυν μεταβλητή Α καθώς “συνεπάγεται και εφαρμόζει μία γνώση[...]παραγωγής του χώρου”89 και μετατρέπει τη Γέφυρα σε ένα νέο είδος κοινότητας, μια πόλη, μια εναλλακτική παραγκούπολη, ενισχυμένη με κάθε λογής υλικό και επαναχρησιμοποιημένα αντικείμενα ή μέρη προηγούμενων κατασκευών. Έτσι, η ίδια η μέθοδος της οικειοποίησης, σε αυτή την περίπτωση, μετατρέπεται σε διαδικασία ποίησης οικίας. Εδώ πάνω έμοιαζε με καρναβάλι. Ή με πανηγύρι, μόνο που ήταν στεγασμένο, στο πάνω επίπεδο, με κάτι παλαβές παράγκες, σκέτα κουτιά, και ολόκληρα τροχόσπιτα που τα είχαν ανεβάσει με βίντσια και τα είχαν κολλήσει πάνω στο σκελετό της γέφυρας με μπόλικη κόλλα, έτσι που έμοιαζαν με ακρίδες πιασμένες σε ιστό αράχνης. Τα δύο αρχικά επίπεδα της γέφυρας επικοινωνούσαν με τρύπες που είχαν ανοίξει στο πάνω επίπεδο. Στις 88 Δες Γλωσσάριο για ορισμό έννοιας Λετρισμός. 89 H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης, 1977, σελ 194-195 50
τρύπες είχαν βαλμένες σκάλες κάθε είδους, από κόντραπλακέ μέχρι ατσάλι. Σε μια, μάλιστα, υπήρχε μια κινητή σκάλα αεροδρομίου, με τα λάστιχά της ξεφούσκωτα. [...] Οι κατασκευές δεν είχαν κανέναν απολύτως προγραμματισμό.[...]Εδώ όλα είχαν αναπτυχθεί από μόνα τους, το ένα πράγμα κολλημένο στο διπλανό του, μέχρι που η γέφυρα, σε όλο της το μήκος, ήταν πια σκεπασμένη από μια άμορφη μάζα πραγμάτων, και δεν υπήρχαν ούτε δύο κομμάτια ίδια μεταξύ τους. Παντού έβλεπες διαφορετικά υλικά, και σχεδόν κανένα δεν το είχαν χρησιμοποιήσει για το σκοπό που είχε κατασκευαστεί.90 (η Γέφυρα) Οι άνθρωποι του μεταιχμίου αρπάζουν κάθε εφεύρεση και καινοτομία που ανοίγει νέους δρόμους και τους επιτρέπει να γίνουν όπως φαντάζονται τους εαυτούς τους. Για να το πετύχουν θα διαστρεβλώσουν, θα ιδιοποιηθούν, θα καταχραστούν και θα παραμορφώσουν αυτές τις εφευρέσεις, απομακρύνοντάς τις από το αρχικό τους σκοπό.91 (το Κίνημα) Ο Μαρσέλ Ντυσάν, ο Ουίλιαμ Μπάροουζ, το πανκ, οι Καταστασιακοί και δεκάδες άλλοι ως σήμερα, “κατέλαβαν” αιχμαλωτισμένους χώρους, ιδέες και πρότυπα που χρησιμοποιεί η κυρίαρχη τάξη, προκειμένου να αντιστρέψουν το νόημα υπέρ τους.92 (η Πραγματικότητα) Συνδυάζοντας τα τρία παραπάνω αποσπάσματα, τα οποία αφορούν με τη σειρά την Τριλογία της Γέφυρας, το κίνημα του Κυβερνοπάνκ, και την πραγματικότητα μέσα στην οποία αναπτύχθηκε το κίνημα, γίνεται κατανοητό πως η πληροφορία ως γνώση, η επανάχρηση υλικών και εφευρέσεων, η εφαρμογή από τη μη αυθεντία, διαδικασίες του Δρόμου και του Μεταιχμίου εφαρμόζονται στο όνομα της δημιουργίας νέας κοινότητας. Τέτοιες τακτικές, οι οποίες σχετίζονται με τον χώρο και την οικειοποίηση, συνοψίζονται σε διαδικασίες όπως η ιδιοκατασκευή και το D.I.Y., η επανάχρηση ή ανακύκλωση υλικών και μια διαδικασία Συλλογικής παρέμβασης. Η πόλη σύμφωνα με τον Lefebvre, [...] είναι έργο, δηλαδή ένας σύνθετος χώρος που παράγεται από ένα σύστημα ανθρώπων που οργανώνονται σε συγκεκριμένες 90 W. Gibson, Εικονικό Φως, μτφ Γ. Μπαρουξης, Αθήνα: Αίολος 1993(1998), σελ. 175. 91 B. Cotton, O. Richard, όπ. αν., σελ. 70. 92 Μ. Ανδριωτάκης, (ed.), Πολιτισμικός ακτιβισμός: Η Ναόμι Κλάιν, ο κόσμος των λογοτύπων και οι μεταμοντέρνοι αρνητές του καπιταλισμού. Αθήνα: Futura, 2003, σελ. 5354. 51
κοινωνικές σχέσεις[...]93. Έτσι οι άνθρωποι που από μεταβλητή Β μετατράπηκαν σε μεταβλητή Α, καθώς και άλλοι οι οποίοι προστέθηκαν στη συνέχεια, γίνονται Hackers του υλικού χώρου. Για αυτούς, ο κυβερνοχώρος τον οποίο συμβουλεύονται είναι ένα δίκτυο πληροφοριών και γνώσεων. Το σύνολο αυτών των πληροφοριών είτε συγκεντρώθηκε κατά τα στάδια μετουσίωσης της Γέφυρας, είτε συγκεντρώνεται συνεχώς από την ίδια την καθημερινότητα, ή ακόμη και από τον ίδιο τον Κυβερνοχώρο. Πράγματι, στην διαδικασία οικειοποίησης της Γέφυρας μπορεί να μη γίνεται αναφορά στον Κυβερνοχώρο αυτόν καθ αυτόν, αλλά παραλληλίζοντας αυτή την κατάσταση με μια διαδικασία word of mouth (από στόμα σε στόμα) οι γνώσεις του ενός, μεταφέρονται και χρησιμοποιούνται από κάποιον άλλον. Η διαδικτύωση ως έννοια του κυβερνοχώρου, σε αυτήν την περίπτωση αποκτά δύο επίπεδα δικτύωσης: της δικτύωσης ενός συνόλου ατόμων με κοινό σκοπό και της δικτύωση όλων των συγκεντρωμένων και ελεύθερων πληροφοριών. Αυτή η γνωσιακή δικτύωση χρησιμοποιείται ως ενίσχυση των χωρικών τακτικών, ως λογικές know how (τεχνογνωσία) που μπορούν να εφαρμοστούν για την επίτευξη της οικειοποίησης. Όπως ήδη αναφέρθηκε, στο πλαίσιο της αντικουλτούρας του 60 και του punk εμφανίστηκε η λογική του D.I.Y, η οποία συνοψίστηκε στο σύνθημα του Whole Earth Catalog, “access to tools”, ενώ η Καταστασιακή Διεθνής με την τακτική της Υπεξαίρεσης και το κίνημα Punk, με τις δικές του ανατρεπτικές εφαρμογές ανακύκλωσης και επανάχρησης στοιχείων, έδιναν συνεχώς αφορμές για συλλογικές δράσεις και επιρροές. Η βασική δομή της παρέμενε σταθερή, γύρω από αυτήν όμως είχε αναπτυχθεί μια άλλη πραγματικότητα, με δικό της χαρακτήρα. Ήταν κάτι που συνέβη τμηματικά, χωρίς συγκεκριμένο πλάνο, και χρησιμοποιώντας κάθε δυνατή τεχνική και υλικό. Το αποτέλεσμα ήταν κάτι το άμορφο και απρόσμενα οργανικό. [...] Τα ατσάλινα οστά της, οι απλωμένοι της τένοντες, χάνονταν μέσα σε ένα συνονθύλευμα από όνειρα [...] Η χώρα των παραμυθιών. Κόντρα πλακέ που είχε γίνει ασημί από τις βροχές, κομμάτια μάρμαρο από τους τοίχους ξεχασμένων πια τραπεζών, αυλακωτό πλαστικό, γυαλισμένος μπρούτζος, πούλιες, ζωγραφισμένοι καμβάδες, καθρέφτες, χρώμιο που είχε θαμπώσει και ξεφλούδιζε από την αλμύρα. Τόσα πολλά πράγματα, τόσες λεπτομέρειες, που το μάτι ζαλιζόταν.94 Η Γέφυρα δέχεται αυτές τις τακτικές για την μετουσίωσή της. Τακτικές που συνοψίζονται στην διαδικασία της συλλογικής παρέμβασης, η οποία εφαρμόζεται από το δίκτυο των Hackers του υλικού χώρου. Αυτή η παρέμβαση αφορά μια συλλογική διαδικασία εφαρμογών. Αφορά διαδικασίες Αυτο-οργάνωσης και Αρχιτεκτονικής χωρίς Αρχιτέκτονα, παρά καθαρά Συμμετοχικού Σχεδιασμού, καθώς δεν υπάρχει κάποια αυθεντία, η οποία επιλύει τις ιδέες και προτάσεις που συγκεντρώνονται από τον άμεσα ενδιαφερόμενο κόσμο. Η κάθε πληροφορία και 93 Ν.Ι. Τερζόγλου, Ιδέες του χώρου στον 20 αιώνα. Αθήνα: Νήσος, 2009, σελ. 235. 94 W. Gibson, Εικονικό Φως, μτφ Γ. Μπαρουξης. Αθήνα: Αίολος 1993(1998), σελ. 68-69. 52
το κάθε υλικό γίνονται για αυτή την ομάδα δομικό υλικό για την οικειοποίηση της Γέφυρας. Ξύλο, μάρμαρο, πλαστικό, μπρούτζος είναι μερικά από τα υλικά που συνθέτουν την δευτερογενή κατασκευή της Γέφυρας. Κουτιά, τροχόσπιτα, κυλιόμενες σκάλες, μικροί γερανοί: κάποια από τα αυτουσίως χρησιμοποιημένα στοιχεία. Ο τρόπος σύνδεσης δοκιμασμένος, εμπειρικός ή ακόμη και πειραματικός, ευέλικτος και ανοικτός σε κάθε διαφορετική πιθανότητα. Δημιουργείται έτσι μια νέα μορφή άστεως πάνω στην υποδομή της Γέφυρας. Οι λογικές οργάνωσής της, παρόμοιες αλλά όχι όμοιες με εκείνες ενός τυπικού πολεοδομικού σχεδιασμού. Δρόμοι διαφορετικού τύπου προσέλευσης, ενοποιούν τα οικοδομικά τετράγωνα, που εδώ αποτελούν σύμπλοκα διαφόρων μονάδων κατοικιών και μαγαζιών. Το εσωτερικό αυτών των σύμπλοκων επικοινωνεί με κρυφά μονοπάτια, αρτηρίες κίνησης και άντλησης ζωής. Μορφή που θυμίζει τελικά όχι μόνο πόλη του Meatspace αλλά και την οργάνωση του ίδιου του Κυβερνοχώρου. Με διαδικασίες συλλογικότητας και μέσω εφαρμογών D.I.Y. και ανακύκλωσης, επιτυγχάνεται όχι μόνο η έκφραση καθημερινών κοινωνικών αιτημάτων, αλλά και η ίδια η κατοχύρωσή τους. Ο χώρος γίνεται το κοινωνικό αγαθό μέσα από την εμπειρία του συνεχούς διαλόγου μεταξύ αυτού και του ατόμου ή ακόμη και μεταξύ ενός συνόλου ατόμων. Με το άτομο να μην δέχεται μεμονωμένα την τιμή χρήστης ή ειδικός, αλλά αντιθέτως την τιμή του χωρικού Hacker που πληρεί και τους δύο αυτούς χαρακτηρισμούς, αναιρώντας έτσι με ριζοσπαστικό τρόπο την έννοια της αυθεντίας. Διακρίνεται σε αυτό το στάδιο, μέσα από τις προαναφερθείσες διαδικασίες, η εφαρμογή των Δογμάτων του Κυβερνοπάνκ. Η τόλμη των ατόμων του Δρόμου οδηγεί στην εφαρμογή της ελεύθερης πληροφορίας, του πειραματισμού και της τεχνογνωσίας για την οικειοποίηση της υποδομής της Γέφυρας και την μετατροπή της τελικά σε ένα προσβάσιμο νέο δίκτυο ζωής.
6.5. Το τέλος της γέφυρας; Η Γέφυρα θα διατηρήσει τη συγκεκριμένη ανατρεπτική λειτουργία της για πολύ καιρό. Θα γίνει ο βασικός χώρος εξέλιξης των γεγονότων της Τριλογίας της Γέφυρας. Θα αντιμετωπίσει ακόμη και τον κίνδυνο της πυρκαγιάς ως εφαρμογή ελέγχου από εξωτερικούς παράγοντες, κατά το τελευταίο βιβλίο της Τριλογίας. Μέρος της θα καταστραφεί, όπως μέρη κάθε πόλης καταλήγουν σε απραξία. Αλλά το μέγεθος της έκτασης η οποία χρησιμοποιείται είναι τόσο μεγάλο απέναντι σε αυτό της κατεστραμμένης έκτασης, που τελικώς δεν αποτελεί απειλή, αλλά ένα νέο κενό που καλείται να χρησιμοποιηθεί και πάλι. Η Γέφυρα γίνεται ένα είδος παλίμψηστου στο οποίο συντίθενται νέες χρήσεις. Από υποδομή σύνδεσης δύο πόλεων, από κομμάτι ενός οδικού δικτύου, που θυμίζει την “πολεοδομία” του Κυβερνοχώρου, μετατρέπεται σε υποδομή σύνδεσης χώρων μικρότερης κλίμακας, μια υποδομή που συνεχώς εξελίσσεται και επεκτείνεται. 53
Εικόνα 11
Εικόνα 12. α
Εικόνα 12.β
Εικόνα 12. γ
Εικόνα 12.δ
7. Επιστροφή στην πραγματικότητα. Μπορεί κανείς σε αυτό το σημείο να περιμένει μια ανάλυση των εφαρμοζόμενων τεχνικών εξέλιξης της χρήσης, της μορφής και της σημειολογίας της Γέφυρας, για ποιο λόγο επιλέχτηκε από τους κατοίκους της κάποιο δομικό στοιχείο και όχι ένα άλλο και τί σημαίνει η επιλογή μιας κατασκευαστικής τεχνικής έναντι κάποιας άλλης. Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας όμως δεν έχει σημασία η υλικότητα ή η διαδικασία της δόμησης, καθώς ο συλλογικός σχεδιασμός ως εφαρμογή της οικειοποίησης συνεπάγεται αποτέλεσμα ευελιξίας, πλήθους πιθανοτήτων και μη προβλεψιμότητας. Η χωρική υπόσταση της Γέφυρας είναι κοινωνική και πολιτική, είναι πεδίο έκφρασης, εφαρμογής, υλοποίησης αιτημάτων, είναι ευκαιρία, αυθορμητισμός, πειραματισμός και πιθανότητα. Στοιχεία διαχρονικά και εμφανή ακόμη και σε σύγχρονα παραδείγματα. Διότι εάν συνοψίσουμε με πολύ απλά λόγια τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το Κυβερνοπάνκ, τότε αυτά είναι μια δεδομένη πραγματικότητα συνεχούς τεχνολογικής εξέλιξης, μέσα σε ένα περιβάλλον καθημερινής επιβίωσης. Όντως, η κάθε τεχνολογική εξέλιξη βασίζεται σε κάποια ανάγκη, εφευρίσκεται κάθε φορά για έναν σκοπό. Μπορεί επίσης να αξιοποιηθεί και μέσω άλλων δυνατοτήτων, καθώς ίσως επηρεάσει κάποια δράση ως προς τον τρόπο λογικής της διαδικασίας εξέλιξής της, με πιθανό αποτέλεσμα τελικά να μην εφαρμοστεί αυτούσια η ίδια η τεχνολογία. Αυτό όμως που χαρακτηρίζει τελικά την τεχνολογία δεν είναι η ίδια της η ύπαρξη αλλά ο λόγος ύπαρξής της. Είναι τα ερωτήματα της καθημερινότητας που χρειάζονται αποφασιστικότητα, δράση, ακεραιότητα ελέγχου και σε περιπτώσεις που αφορούν σύνολο ατόμων, συλλογικότητα. Διότι ακόμη και σε μια στιγμή αδυναμίας εφαρμογής της πιο σύγχρονης τεχνολογίας, η μεταβλητή Α ή Β θα βρει ανάλογους τρόπους να δράσει. Με αυτή τη λογική, πόσο διαφέρει η ιστορία της Γέφυρας από μια ανάγνωση της σύγχρονης συνθήκης μας; Καθημερινά και παγκοσμίως ο κόσμος συσπειρώνεται και κινείται αντιδραστικά, ριζοσπαστικά απέναντι σε εκείνα τα δεδομένα που αισθάνεται να τον ελέγχουν. Διαδηλώσεις, καταλήψεις, πλήθος κόσμου συγκεντρωμένου σε χώρους όπως πλατείες, είναι μερικές από τις εικόνες που καθημερινά περιγράφονται από τα διάφορα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Πλατφόρμες Κοινωνικής Δικτύωσης. Πόσο διαφέρει, για παράδειγμα, η ιστορία της Γέφυρας από το πρόσφατο Κίνημα Occupy central που διαδραματίστηκε στο Hong Kong ή τη διαδήλωση του 2011 στην Αίγυπτο95; Και οι δυο αυτές περιπτώσεις αφορούν συλλογικές αντιδράσεις, 95 Ενδεικτική βιβλιογραφία: _Timeline: Egypt’s revolution, <http://www.aljazeera.com/news/middleea st/2011/01/201112515334871490.html> _<https://en.wikipedia.org/wiki/Egyptian_Revolution_of_2011> _<https://en.wikipedia.org/wiki/Occupy_Central_with_Love_and_Peace> _<https://en.wikipedia.org/wiki/2014_Hong_Kong_protests> 55
διαδηλώσεις ομάδων απέναντι σε κάποια ανεπιθύμητη κατάσταση, απέναντι σε μια μορφή ελέγχου Α. Και στις δυο περιπτώσεις η οργάνωση του πλήθους της μεταβλητής Β - έγινε μέσα από μια διαδικτυακή τεχνολογία, μέθοδος όμως η οποία διακόπηκε από τις αντίστοιχες κυβερνήσεις ως μορφή ελέγχου για να κατασταλεί το συνολικό εγχείρημα. Δεν κατορθώθηκε να εμποδιστεί όμως, με αυτόν τον τρόπο, το τί τελικά επήλθε. Η άυλη δικτύωση του Κυβερνοχώρου μετατράπηκε στην άυλη δικτύωση του Meatspace, τις σχέσεις επικοινωνίας και διαλόγου μεταξύ των ατόμων για την παραγωγή του Νέου. Διαδηλώσεις, πορείες, καθιστικές διαμαρτυρίες, κατάληψη του διαθέσιμου χώρου, αυτοσχέδια οδοφράγματα για την κατάλληλη οικειοποίηση του χώρου και την χρήση του απέναντι στις αντιτιθέμενες δυνάμεις ήταν μερικές από τις εφαρμογές του Νέου σε αυτές τις δύο διαδηλώσεις. Σε αυτά τα δύο παραδείγματα το πρόβλημα δεν ήταν χωρικό αλλά χρησιμοποιήθηκε ο χώρος ως τακτική ελέγχου. Πόσο διαφέρουν οι τεχνικές μετουσίωσης της Γέφυρας από εκείνες που εφαρμόστηκαν στην Kowloon Walled city96; Μια παραγκούπολη χτισμένη πάνω σε μια προϋπάρχουσα υποδομή, ένα πρώην Κινέζικο στρατιωτικό οχυρό του 15ου αιώνα στην περιοχή του Hong Kong. Τα στάδια μετουσίωσής της ιδιαίτερα, καθώς ο έλεγχος του χώρου μεταβιβαζόταν διαδοχικά από στρατιωτική ιδιοκτησία, σε επικράτεια εγκληματικών οργανώσεων, σε μια εναλλακτική πόλη μέσα σε μια πόλη και τελικά στην καταστροφή της για την δημιουργία ενός πάρκου. Ο κόσμος εγκαταστάθηκε σε αυτό σταδιακά και τμηματικά, σε μια ατέρμονη διαδικασία κανόνων και τακτικών αυτο-οργάνωσης μέσα στο πλαίσιο μιας ανεξάρτητης κοινότητας. Για την δημιουργία μιας υλικής δικτύωσης ζωής διαφορετικών ατόμων εφαρμόστηκε η άυλη δικτύωση της επικοινωνίας αυτών των νέων χρηστών, σχηματίζοντας ομάδες οργάνωσης και βελτίωσης της καθημερινότητας μέσα σε αυτόν τον χώρο. Κανόνες όρισαν και τους τρόπους “πρόσθεσης” κάθε νέου στοιχείου, που ερχόταν να κατοικήσει σε αυτή την υποδομή. Το συγκεκριμένο παράδειγμα αφορούσε χωρικό πρόβλημα το οποίο επιλύθηκε χρησιμοποιώντας τον ίδιο των χώρο ως μορφή επίλυσης.
96 Ενδεικτική βιβλιογραφία: _Αρβανίτη, Γ., Κοτσιρίλος, Σ., Kowloon walled city: διαδικασίες αυτοοργάνωσης. Διάλεξη ΕΜΠ 2012 _Κουτσογιάννη, Κ., Kowloon walled city_4: Εργαλεία ανάγνωσης. ΔΠΜΣ, Αρχιτεκτονική, σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση Α: Διπλωματική, 2010 _G. Girard, I. Lambot, City of Darkness: Life in Kowloon Walled City, UK: Watermark, 1993. 56
8. Επίλογος Η διαχείριση του χώρου ως διαδικασία επίλυσης των εκάστοτε ζητημάτων, μέσα από αυτή την συγκεκριμένη σκοπιά του Κυβερνοπάνκ κινήματος, επιτυγχάνεται τελικά με την εφαρμογή των Δογμάτων (Εικόνα ) του κινήματος αυτού. Σύμφωνα με τα όσα επεξηγήθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, το Κίνημα πρεσβεύει την ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία, την δυσπιστία προς τις αρχές και την τόλμη να οδηγηθείς στα άκρα. Δόγματα που εφαρμόστηκαν, όπως φανερώθηκε, και στα διάφορα στάδια μετουσίωσης της Γέφυρας μέσω του διάλογου ελέγχου και ριζοσπαστικότητας και μια ειδικά χαρακτηρισμένη εφαρμογή οικειοποίησης του χώρου. Διεργασίες και χωρικές καταστάσεις οι οποίες όμως, μέσω του Κινήματος, υπενθυμίζουν σχεδιαστικές τακτικές αυτο-οργάνωσης, D.I.Y., know- how, συλλογικότητας. Εφαρμογές, που μέσα από την αφήγηση μυθιστορημάτων όπως η Τριλογία της Γέφυρας, καθιστούν αντιληπτό, πως ο χώρος και η αρχιτεκτονική εμπλέκονται και εξελίσσονται σε μια διαδικασία παραγωγής συναρπαστικών καταστάσεων, παρά καθαρά συναρπαστικών μορφών97. Επομένως, η οργάνωση του χώρου στοο κίνημα Κυβερνοπάνκ δεν αποκτά νέους κανόνες ποίησης, αλλά πόσο μάλλον εφαρμόζει ήδη υπάρχοντες. Κανόνες, δηλαδή, που βασίστηκαν στις τακτικές κινημάτων, τα οποία αναπτύχθηκαν πριν ή και κατά την περίοδο άνθησης του λογοτεχνικού κινήματος Κυβερνοπάνκ. Κανόνες όπως η δημιουργία καταστάσεων και η “υπεξαίρεση” της Καταστασιακής Διεθνούς, ή η λογική της διαχείρισης της πληροφορίας για εφαρμογές D.I.Y.. Η πραγματικότητα εμπλουτίζει την παραγωγή φανταστικών κόσμων, κάνοντας τα ευφάνταστα σενάρια πιο οικεία και επιβεβαιώνοντας τα λόγια του W. Gibson ότι η φαντασία[...] λειτουργεί ως ένας τρόπος εξερεύνησης της πραγματικότητας[...]ο πραγματικός κόσμος είναι αρκετά περίεργος, ώστε χρειαζόμαστε εργαλεία επιστημονικής φαντασίας για να προσπαθήσουμε να τον κατανοήσουμε.98 Η αναλογία πραγματικότητας και επιστημονικής φαντασίας μας επαναφέρει και στην αναλογία του χώρου στο Κίνημα, τον παραλληλισμό Κυβερνοχώρου και Meatspace. Σύμφωνα με την σκοπιά της συγκεκριμένης έρευνας, ο χώρος της Γέφυρας και κατ’ επέκταση του Κυβερνοπάνκ, μπορεί να επεξηγηθεί μέσω της έννοιας του Κυβερνοχώρου, αλλά και αντιστρόφως. Τα δίπτυχα έλεγχος και ριζοσπαστικότητα, γνώση και ελευθερία, δικτύωση και hacking, πάλι σε άμεσο συσχετισμό με τα Δόγματα κινούνται σε μορφή διπλής κατεύθυνσης, υλικού και άυλου, αποδεικνύοντας πως Κυβερνοχώρος και Meatspace έχουν κοινό σκοπό, την εκμετάλλευση και οικειοποίησή τους από τον άνθρωπο. Είναι δύο χώροι που στηρίζονται τόσο στην ατομικότητα όσο και τη συλλογικότητα, θέτοντας έτσι απαραίτητη προϋπόθεση, όπως και ο De Landa συμβουλεύει “να ξεκινήσουμε 97 G. Debord, Report on the Construction of Situations. 1957. 98 Interview with William Gibson by Tatiani G. Rapatzikou in Vancouver, Canada, 15th November 2000. 57
να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψιν μας την σκέψη του “πληθυσμού”.99 Ο πληθυσμός εδώ αφορά τη συλλογικότητα, την δικτύωση ενός συνόλου ατόμων που έρχονται καθημερινά σε διάλογο και επικοινωνία μεταξύ τους, που διαμορφώνουν ιδέες και παράγουν το εκάστοτε Νέο. Η συλλογικότητα είναι μια οντότητα που μπορεί να εφαρμόσει - με ισχυρές πιθανότητες αποτελεσματικότητας - τακτικές ελέγχου και ριζοσπαστικότητας, αυτο-οργάνωσης και συλλογικής παρέμβασης, οπουδήποτε απαιτείται και με ενδιαφέρουσες προεκτάσεις έκβασης. Έτσι και η Γέφυρα φαίνεται να αποτελεί την αναλογία κάθε κατάστασης η οποία χρήζει επίλυσης και ως μέθοδό της μπορεί να χρησιμοποιήσει την διαχείριση του χώρου. Σύμφωνα με τον Aaron Betsky100, η αρχιτεκτονική δεν είναι κτίριο. Η αρχιτεκτονική πρέπει να ξεφύγει των κτιρίων, γιατί τα κτίρια δεν είναι αρκετά. [...] μπορεί να μας τοποθετήσει στον κόσμο με έναν τρόπο, που καμιά άλλη τέχνη δεν μπορεί. Μπορεί να μας κάνει να αισθανόμαστε στο σπίτι μας, στην σύγχρονη πραγματικότητα. Προσφέρει και σχηματίζει το πιο πολύτιμο και πολυτελές φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου: τον χώρο101. Η σημασία του χώρου είναι αναμφισβήτητη και η έννοια της αρχιτεκτονικής, της επεξεργασίας και ποίησης χώρου, είναι ,φυσικά, άρρηκτα συνδεδεμένη μαζί του. Υπάρχουν αμέτρητες επιλογές για το πώς θα χρησιμοποιηθεί ο χώρος και τί μορφή θα αποκτήσει τελικά και αυτό εξαρτάται από την εκάστοτε ανάγκη και τον χρήστη που θα αποφασίσει να επωφεληθεί από αυτόν. Μπορεί να μετουσιωθεί σε μια νέα κατοικία ή σε μια ολόκληρη καινούρια πόλη, μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για λίγο και μετά να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση ή σε μια άλλη ενδιάμεση. Καταστάσεις οι οποίες για να πραγματοποιηθούν απαιτούν την διαχείριση του ελέγχου ενός χώρου, ή και την ανατροπή του ελέγχου της επικρατούσας κατάστασης σε αυτόν τον χώρο, μέσω ριζοσπαστικών τεχνικών. Όπως και στη Γέφυρα, ένα λογοτεχνικό παράδειγμα, έτσι και στην πραγματικότητα, ο κόσμος κινείται στον χώρο, τον καταλαμβάνει με την ύπαρξή του ή ακόμη και με την υλική επεξεργασία του. Ο άνθρωπος, ως μονάδα αλλά και ως σύνολο, ως Hacker και ως μέλος δικτύωσης, είναι ο διαμορφωτής του χώρου, αυθεντία και μη, και ο καθένας ξεχωριστά και ομαδικά κατασκευάζει την ζωή του. Ορίζει το περιβάλλον για τις μελλοντικές δράσεις του, με βάση τις ανάγκες, επιθυμίες και ελπίδες του.
99 R. Burrows, “Cyberpunk as social theory: William Gibson and the sociogical imagination”, στο Westwood, S. , Williams, J. (ed.) (1995) Imagining cities scripts, signs, memory. London: Routledge, 1997, σελ. 245. 100 Aaron Betsky (1985), κριτικός, εκπαιδευτικός, συγγραφέας αρχιτεκτονικής και design. Επιμελητής της 11ης Διεθνούς Έκθεσης Αρχιτεκτονικής-La Biennale di Venezia, με τίτλο Out There: Architecture Beyond Building. 101 Αναφερόμενος στην 11η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής-La Biennale di Venezia, <http://artdaily.com/news/26093/11th-International-Architecture-Exhibition--Out-There-Architecture-Beyond-Building-Opens#.VZfrE_ntmkp> 58
Η γέφυρα ήταν αυτό που ήταν, και τώρα όσο και παλιά. Καταφύγιο, παραξενιά, το μέρος όπου κοιμόταν, σπίτι για ένα σωρό ανθρώπους και για τα όνειρά τους.102
Εικόνα 13, Σχέδιο της Γέφυρας για το “Δωμάτιο του Σκίνερ” από τους Ming Fung και Craig Hodgetts.
102 W. Gibson, Εικονικό Φως, μτφ Γ. Μπαρουξης, Αθήνα: Αίολος 1993(1998), σελ. 134. Σκέψεις της πρωταγωνίστριας, Σεβέτ, για τη Γέφυρα. 59
9. Γλωσσάρι
103
Ανάδραση (feedback), Κύκλος λειτουργίας, όπου ένα μέρος του σήματος εξόδου από ένα σύστημα επιστρέφει σε αυτό και το τροποποιεί. ■ Aναρχία, (οικονομική / γλωσσική / οικοδομική αναρχία) Ουσ. καταπάτηση ή απουσία κανόνων για ορισμένο θέμα στερητικό αν + ἄρχω. □ Aναρχισμός, Ουσ. πολιτική θεωρία που υποστηρίζει την κατάργηση της κρατικής και γενικά κάθε εξουσίας. ● Ανδροειδές (Android), ουσ. Τεχνητό όν που θυμίζει ανθρώπινη μορφή, ιδιαιτέρως, φτιαγμένο από σαρκοειδές υλικό (σε αντίθεση με εκείνα φτιαγμένα από μέταλλο ή πλαστικό). ♦ ‘Αρχός, Ταγός, ηγέτης, αρχηγός . □ ‘Άρχω, Οδηγώ / κυβερνώ, διοικώ, είμαι αρχηγός / αρχίζω, κάνω αρχή / είμαι η αιτία, δίνω πρώτος την αφορμή διένεξης / αρχίζω, κάνω αρχή / Γ.ΠΑΘΗΤΙΚΟ διοικούμαι, εξουσιάζομαι, είμαι υπήκοος |οἱ ἀρχόμενοι=οι υπήκοοι. □ Αντικουλτούρα (Counterculture), Κίνημα διαμαρτυρίας από την Αμερικάνικη κυρίως νεολαία που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 με τέλη δεκαετίας ‘70. ► Κουλτούρα ενάντια στις τεχνολογίες και κοινωνικές δομές που τροφοδότησαν ο Ψυχρός Πόλεμος και οι υποστηρικτικές βιομηχανίες αυτού. ▬ 103 Πηγές: ● Α. Διαμαντίδης, Λεξικό των –ισμων. Από τον Αβανγκαρντισμό στον Ωφελιμισμό. Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση, 2003. ■ B. Cotton, O. Richard, Λεξικόραμα του Κυβερνοχώρου: Ένα εικονογραφημένο λεξικό όρων από τα πολυμέσα ως την εικονική πραγματικότητα, μτφ. Χ. Τόμπρας. Αθήνα: Τερζόπουλος, 1996. □ Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας, δεύτερη έκδοση. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 2002. + Θ. Μουτσόπουλος, No feelings: Το εικαστικό punk. Αθήνα: Futura, 1998. ► E. D. Hirsch, J. K. Kett, J. S. Trefil, The New Dictionary of Cultural Literacy. USA: Houghton Mifflin, 2002. ♦ J. Prucher, Brave new words: the Oxford dictionary of science fiction. Oxford University Press, 2007. ▬ F. Turner, from Counterculture to Cyberculture-Stewart Brand, the Whole Earth Network and the Rise of Digital Utopianism.USA: The University of Chicago, 2006. * N. Wiener, Cybernetics, or Control and Communication in the Animal and the Machine. Cambridge: MIT Press, 1948. 60
Cyborg, ουσ. [κυβερνητική + οργανισμός] Πλάσμα του οποίου το σώμα έχει τροποποιηθεί για να επεκτείνει τις ικανότητές του πέρα από τα φυσιολογικά του όρια· πλάσμα του οποίου το σώμα αποτελείται από βιολογικά και μηχανικά στοιχεία. Παρόμοιες ορολογίες Parahuman / Posthuman / Transhuman / Humanoid.♦ Δρόμος, Η αλληγορία της καθημερινής ζωής και του τρόπου που οι άνθρωποι προσαρμόζουν και χρησιμοποιούν την τεχνολογία στην καθημερινή τους ζωή, πολύ διαφορετικά από ότι είχαν φανταστεί οι δημιουργοί της τεχνολογίας. Το φυτώριο για την επανάσταση των νέων μέσων. ■ Ευφυΐα (intelligence), Η ικανότητά ενός συστήματος να τροποποιεί τις επιδόσεις του χρησιμοποιώντας ανάδραση (feedback). ■ Hacker, Προγραμματιστής που αποκτά παράνομη πρόσβαση σε συστήματα. Έχει έμμονη ιδέα να κατακτήσει τις πιο απόκρυφες λεπτομέρειες ενός υπολογιστικού συστήματος. ■ Hardware, Εξοπλισμός υπολογιστή. ■ Interaction (διάλογος), Η διαδικασία ελέγχου και ανάδρασης(feedback) μεταξύ χρήστη και υπολογιστή (ή προγράμματος και υπερμέσων). ■ Κυβερνητική, “Η επιστημονική μελέτη του ελέγχου και της επικοινωνίας στο ζώο και τη μηχανή”. * Κυβερνοχώρος, Ο εικονικός χώρος της μνήμης των υπολογιστών, των δικτύων, των τηλεπικοινωνιών και των ψηφιακών μέσων. Το αλληλοσυνδεδεμένο πλέγμα βάσεων δεδομένων(database), τηλεπικοινωνιακών συνδέσεων και δικτύων (network) υπολογιστών. ■ Λετρισμός, Κίνημα στον χώρο της ποίησης. Κήρυσσε ότι η ποίηση συνιστάται στην ηχητικότητα των γραμμάτων, που τοποθετούνται αυθαίρετα. ● Meatspace, O υλικός χώρος, ο πραγματικός, μη εικονικός κόσμος, το περιβάλλον όπως βιώνεται καθημερινά, χωρίς την επιπλέον βοήθεια τεχνολογικών συσκευών.■ Μεταίχμιο, Ο μεταφορικός όρος του κυβερνοχώρου, για την περιγραφή του χώρου όπου αναπτύσσεται “το Νέο” και βασίζεται στην ιδέα ότι η απώτατη άκρη ενός περιβάλλοντος είναι ο τόπος όπου ανθούν και παγιώνονται οι μεταλλάξεις. ■ Νέο, Η πρωτοπορία ως όσμωση της ακριβής τεχνολογίας με τις τακτικές του δρόμου. ■ 61
Νιχιλισμός ή μηδενισμός (γαλ. nihilisme, λατ. nihil=τίποτα, μηδέν) Η ολοκληρωτική άρνηση κάθε θεωρητικής ή πρακτικής αξίας (άρνηση της δυνατότητας της γνώσης και της αλήθειας) Είδη νιχιλισμού: γνωσιολογικός= η γνώση της αλήθειας είναι αδύνατη, ηθικός= απόρριψη ηθικών κανόνων στην πράξη, πολιτικός= κατάργηση κάθε πολιτικού εξαναγκασμού. ● Πραγματισμός, Φιλοσοφικό ρεύμα, το οποίο είναι μια από τις μορφές του υποκειμενικού (ιδεαλισμού), διαδεδομένο κυρίως στις ΗΠΑ. Ταυτίζει την αντικειμενκή πραγματικότητα με το σύνολο της υποκειμενικής πείρας των αισθημάτων. Θεωρεί σημαντικό ό,τι είναι ωφέλιμο και χρήσιμο. ●
Punk, Μουσικό και κοινωνικό κίνημα της δεκαετίας του ‘70. Ριζοσπαστικότητα & Ριζοσπαστικός, Ο σχετικός με τον ριζοσπαστισμό, επαναστατικός, πρωτοποριακός. □ Ριζοσπαστισμός, Επαναστατικότητα, τάση για ριζικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα ή τους κοινωνικούς θεσμούς. ● Ρομπότ (Robot), ουσ. 1. [Τσέχικο robota, “καταναγκαστική εργασία”] έξυπνο με αυτεπίγνωση τεχνητό ον, συνήθως κατασκευασμένο από μέταλλο. 2. Μηχανή που εκτελεί μια εργασία ή ενέργεια με καθόλου ή ελάχιστο άμεσο ανθρώπινο έλεγχο. ♦ Software,Λογισμικό υπολογιστή. ■ Τελεολογία, Φιλοσοφική θεωρία που δέχεται ότι τα πράγματα του κόσμου διέπονται από τελικά αίτια, αποβλέπουν σε κάποιον σκοπό. □ Τεχνητή Νοημοσύνη (T.N., Artificial Intelligence, A.I.), ουσ. [Αρχικά το όνομα της επιστήμης δημιουργίας “έξυπνων προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών”] Υπολογιστής ή πρόγραμμα υπολογιστή με συναίσθηση και αυτεπίγνωση.♦ Underground (Αντεργκράουντ), βλ. Υποκουλτούρα. 1. Καλλιτεχνική κίνηση, τής οποίας τα έργα δεν παράγονται ούτε διακινούνται μέσα από τα καθιερωμένα κυκλώματα εμπορίας και διανομής (θέατρα, κινηματογραφικούς παραγωγούς, εκδοτικούς οίκους κ.λπ.) και χαρακτηρίζονται από έντονα ριζοσπαστικές θέσεις. 2. (γενικότερα για έργα τέχνης, κινήσεις, ρεύματα) περιθωριακός. □ Wetware, Ιδιωματισμός των κυβερνοπάνκς για τους ανθρώπους και τα άλλα ζωντανά όντα, σε αντιδιαστολή με τον εξοπλισμό (hardware) και το λογισμικό (software) των υπολογιστών. ■ Υπεξαίρεση (Detournement), Οικειοποίηση και αλλαγή νοήματος παλαιότερου 62
υλικού. “θορυβώδης διάλογος φτιαγμένος με ‘προκατασκευασμένα’ στοιχεία”. + Η ιδιοποίηση ή κλοπή από το πρόσωπο στο οποίο έχει ανατεθεί η φύλαξη του. □ Υποκουλτούρα, το σύνολο των ιδιαίτερων πολιτιστικών χαρακτηριστικών ενός τμήματος πληθυσμού ή μιας κοινωνικής ομάδας, που διακρίνεται από τον γενικότερο πολιτισμό στον οποίο ανήκει ως προς τη γλώσσα, την ενδυμασία, τις αξίες, τους κοινωνικούς κανόνες ΣΥΝ. Υποπολιτισμός. 2. κάθε αποκλίνουσα κουλτούρα (σε σχέση με την κυρίαρχη), που αναπτύσσεται από ομάδες κοινωνικές, κυρ. νεανικές, με κύρια χαρακτηριστικά την απόκλιση στο ντύσιμο, στις μουσικές προτιμήσεις, στους τρόπους ψυχαγωγίας, στο ύφος και στον κώδικα ομιλίας κ.ά. (χούλιγκαν, μηχανόβιοι, πανκ κ.λπ.). □ Έξι βασικοί τρόποι με τους οποίους μπορούν να αναγνωριστούν οι υποκουλτούρες104: 1. μέσω των συχνά αρνητικών σχέσεων τους με την εργασία (ως «αδρανείς», «παρασιτικές», στο παιχνίδι ή στον ελεύθερο χρόνο κλπ.) , 2. μέσω των αρνητικών ή αμφιθυμικών σχέσεων τους με την τάξη (οι υποκουλτούρες δεν έχουν «ταξική συνείδηση» και δεν συμβαδίζουν με τους παραδοσιακούς ορισμούς των τάξεων), 3. μέσω της σύνδεσής τους με την περιοχή (που αντιστοιχεί σε όρους όπως «δρόμος», «πάρκο», «κλαμπ») παρά με τον ιδιωτικό χώρο, 4. με τη μετακίνησή τους από την κατοικία προς μη οικιακές μορφές ένταξης (δηλαδή κοινωνικές ομάδες πέρα από την οικογένεια), 5. μέσω των υφολογικών τους δεσμών με την υπερβολή και τη μεγαλοποίηση (με ορισμένες εξαιρέσεις), 6. με την απόρριψη των κοινοτοπιών της καθημερινότητας και της μαζικοποίησης. Ακρωνύμια ARPANET, Advanced Research Projects Agency Network A.I., Artificial Intelligence, βλ. Τ.Ν. D.I.Y., Do It Yourself, Καν’ το μόνος σου Ε.Φ., Επιστημονική Φαντασία ICT, Information and Communication Technology, Τεχνολογία πληροφοριών και επικοινωνίας Τ.Ν., Τεχνητή Νοημοσύνη WEC, Whole Earth Catalog WWW, World Wide Web
1. 104 K. Gelder, Subcultures: Cultural Histories and Social Practice, Routledge, 2007, (στην πρώτη σελίδα). 63
10. Βιβλιογραφία Μυθιστορήματα Bethke, B., Cyberpunk (unpublished), 1980. Gibson, W., Skinner’s Room. Omni (Omni Publication International), 1991. The Bridge Trilogy: Gibson, W., Εικονικό Φως, μτφ Γ. Μπαρουξης, Αθήνα: Αίολος, 1993(1998). Gibson, W., Ιντόρου, μτφ. Σ. Κωνσταντινέα. Αθήνα: Κάκτος, 1996(1997). Gibson, W., Οι παρέες του Μέλλοντος, μτφ. Β. Σωτηρίου. Αθήνα: Αίολος, 1999(2005). Βιβλία Ανδριωτάκης, Μ. (ed.), Πολιτισμικός ακτιβισμός: Η Ναόμι Κλάιν, ο κόσμος των λογοτύπων και οι μεταμοντέρνοι αρνητές του καπιταλισμού. Αθήνα: Futura, 2003. Διαμαντίδης, Α., Λεξικό των –ισμων. Από τον Αβανγκαρντισμό στον Ωφελιμισμό. Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση, 2003. Ζάλη, Π., Teach a man to fish: Μια ιστορική διερεύνηση της «συμμετοχής». Αθήνα: Ε.Μ.Π., Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου, Κατεύθυνση Α: Σχεδιασμός-ΧώροςΠολιτισμός, 2010. Μουτσόπουλος, Θ., No feelings: Το εικαστικό punk. Αθήνα: Futura, 1998. Τερζόγλου, Ν.Ι., Ιδεες του χώρου στον 20 αιώνα. Αθήνα: Νήσος, 2009. Τουρνικιώτης, Π., Αρχιτεκτονική θεωρία και πρακτική στο πολιτισμικό πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας – Διαλεγμένα κείμενα και άλλα θραύσματα. Αθήνα: Ε.Μ.Π.-Τμήμα Αρχιτεκτόνων-Τομέας 1 Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού-Περιοχή Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής, 2001-2002. Τουρνικιώτης, Π., Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα: FUTURA, 2006. Beer, D., Punk Sociology. Palgrave Pivot, 2014. Boyer, M. C., Cybercities : visual perception in the age of electronic 64
communication. New York: Princeton Architectural Press, 1996. Burrows, R., “Cyberpunk as social theory: William Gibson and the sociogical imagination”, στο Westwood, S. , Williams, J. (ed.) (1995) Imagining cities scripts, signs, memory. London: Routledge, 1997 Castells, M., Πόλη και κοινωνικοί αγώνες. μτφ Γ. Κόκκινος, Μ. Παγκάλου. Αθήνα:Εκδόσεις Αγώνας, 1980(1973). Cavallaro, D., Cyberpunk and Cyberculture: Science fiction and the work of William Gibson. London: The Athlone Press, 2000. Cotton, B., Richard, O., Λεξικόραμα του Κυβερνοχώρου: Ένα εικονογραφημένο λεξικό όρων από τα πολυμέσα ως την εικονική πραγματικότητα, μτφ. Χ. Τόμπρας. Αθήνα: Τερζόπουλος, 1996. Day, R. J.F., GRAMSCI IS DEAD, Anarchist currents in the newest social movements. London: Pluto Press, 2005. Deleuze, G. (ed.), Η κοινωνία του ελέγχου. Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα, 2001. Featherstone, M. , Burrows, R. (ed.), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk: Cultures of technological embodiments. London: Sage, 1995. Grenievsky, H., Ο άνθρωπος και η μηχανή από τη σκοπιά της κυβερνητικής. Αθήνα: [χ.ε.], 1966 (Ανάτυπο από: Πρακτικά συνεδρίου «Β’ εβδομάδα σύγχρονης σκέψης: Μαρξισμός και επιστήμη» 4-14 Μαΐου 1966) Haraway, D. «A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century,” στο Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York: Routledge, 1991, σελ. 149-181. Hirsch, E. D., Kett, J. K., Trefil, J. S., The New Dictionary of Cultural Literacy. USA: Houghton Mifflin, 2002. Lefebvre, H., Το δικαίωμα στην πόλη. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης, 1977 Levy, P., Δυνητική πραγματικότητα (Realite Virtuelle) – Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου. μτφ. Μ. Καραχάλιος. Αθήνα: Κριτική, 1995(1995). Lievrouw, L.A. , Livingstone, S. (eds), Handbook of new media : social shaping 65
and consequences of ICTs. London: Sage, 2002. McCaffery, L. (ed.), Storming the reality studio: A casebook of cyberpunk and postmodern science fiction. Duke University Press, 1992. McKenzie W., A HACKER MANIFESTO. Massachusetts: Harvard University Press, 2004. Mojo Magazine (ed), Punk: Η ιστορία του, μτφ. Πάνος Τομαράς, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2007 Norbert, W., Κυβερνητική : ή έλεγχος και επικοινωνία στα ζώα και στις μηχανές, μτφ. Ι. Ματίτσας και Π. Παπαχρήστου. Αθήναι: Καστανιώτης, 1948(1974). Norbert, W., Κυβερνητική και κοινωνία : Η ανθρώπινη χρησιμοποίηση των ανθρώπινων όντων, μτφ. Γ. Ιωαννίδη. Αθήναι: Παπαζήσης, 1954(1970). Rushkoff, D., Cyberia: Life in the Trenches of Hyperspace. U.K.: Clinamen Press, 2002. Prucher, J., Brave new words: the Oxford dictionary of science fiction. Oxford University Press, 2007 Sadler, S., THE SITUATIONIST CITY. Cambridge, MA.: The MIT Press, 1998. Sassen, S. (ed.), Global networks, linked cities. New York: Routledge, 2002. Riemens, P. , Lovink, ‘Local networks: Digital city Amsterdam’, στο S. Sassen (ed), Global networks – linked cities. London: Routledge, σσ.327-345 Simmel, G., Πόλη και Ψυχη, 1993(1903).
μτφ Γ. Λυκιαρδόπουλος. Αθήνα: Έρασμος,
Stuart Maconi, M., The People’s Songs: The Story of Modern Britain in 50 Records. Great Britain: Random house, 2013. Tilly, C., Κοινωνικά κινήματα 1768-2004. μτφ. Θ. Τσακίρης, Αθήνα: Σαββάλας, 2004(2007). Turner, F., from Counterculture to Cyberculture-Stewart Brand, the Whole Earth Network and the Rise of Digital Utopianism.USA: The University of Chicago, 2006.
66
Άρθρα Russell, C., Dream and Nightmare in William Gibson’s Architectures of Cyberspace. Altitude vol 2, 2002. Taylor, P. A., From hackers to hacktivists: speed bumps on the global superhighway?. new media & society, 7(5), 2005, σσ. 625-646. Κείμενο σε ιστοσελίδα Ελληνικός πολιτισμός (Αρχαία κείμενα και μεταφράσεις), <http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/eisodos.htm>
Bradsheroct, K., (2014) “Building a Bamboo Bulwark Against the Hong Kong Police”,
<http://www.nytimes.com/2014/10/14/world/asia/building-a-bamboo-bulwark-against-thehong-kong-police.html?_r=0>
Situationist International, <http://members.chello.nl/j.seegers1/situationist/index.html> Kennedy, P. (2012) “William Gibson’s Future Is Now”, < http://tinyurl.com/ cf43gny >, τελευταία επίσκεψη: 27/09/2014 Kirtchev, C. A., (1997) “A Cyberpunk Manifesto”, <project.cyberpunk.ru/idb/ cyberpunk_manifesto.html > Ravo, N., Nash, E. (1993) “The evolution of Cyberpunk”, <http://www.nytimes. com/1993/08/08/style/the-evolution-of-cyberpunk.html >, τελευταία επίσκεψη: 27/09/2014
Pangaro, P., (2013) ““Getting Started” Guide to Cybernetics”, <http://www. pangaro.com/definition-cybernetics.html> Ιστοσελίδες Jargon File, <http://www.catb.org/jargon/> The Cyberpunk Project <http://project.cyberpunk.ru/> Whole Earth Catalog <http://www.wholeearth.com/index.php> Φιλμογραφία Marianne Trench, Cyberpunk documentary, 1990. Mark Neale, No Maps for These Territories, 2000. 67
Ιούλιος 2015 Μώρη Ευαγγελία 68