Haemus Plus Nr. I / 2015 - onLine version

Haemus Plus Supplement of HAEMUS REVIEW ‐ I / 2014‐'15 ‐

Botohet nga / Editată de Shoqëria Kulturore Shqiptare HAEMUS Asociaţia Culturală Albaneză HAEMUS

ISSN: 1454‐1203 ISSN electronic: 2069 – 153X

E‐mail: asociation.haemus@gmail.com

©KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU

Përgjegjësia mbi përmbajtjen e shkrimeve u takon autorëve.

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor aparține autorilor.

Ballina është kryer nga / Coperta a fost realizată de: Kűdesign sipas punimit „Freedom” nga / după lucrarea „Freedom” semnată Iulia Enkelana ©

Copyright (për këtë numur / pentru acest număr): Autorët dhe Përkthyesit / Autorii şi Traducătorii

HAEMUS PLUS I / 2015 1 | P a g e

Përmbajtje / Cuprins

Arsenie BOCA: Ceașca de ceai .............................................................................................................................................................................. 5 Filxhani i çajit ............................................................................................................................................................................................................... 6

gjurmë / urme Vera që nuk duron ...................................................................................................................................................................................................... 7 Vinul care nu rabdă ................................................................................................................................................................................................... 7

unde sfârșesc... firele rupte ale acestui cântec / ku sosin... fijet e këputuna t'kësaj kange?

Azem SHKRELI: Înaintea elegiei (Para elegjisë) ......................................................................................................................................... 8

istoria Kopi KYÇYKU: Vetëdija gjeopolitike e Ortodoksisë .................................................................................................................................... 9

master’s Hiqmet MEÇAJ: Vjedhësi i rrugëve .................................................................................................................................................................. 13

varrosini të vdekurit si farat Daniel TURCEA: Njohje ........................................................................................................................................................................................ 15 Për sublimen .............................................................................................................................................................................................................. 15

scola Ramadan BEQIRI: Vështirësitë në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë ....................................................................... 17

Po(rtr)et Marian DRĂGHICI: gotëza (păhăruțul) ........................................................................................................................................................ 27 dhjetë vjet në një çast ç’erë të mori (zece ani într‐o clipă ce vânt te‐a dus) ................................................................................. 27 tek binte mbrëmja, binte mbrëmja (pe măsură ce se însera, se însera) ......................................................................................... 28 dritë, ngadalë (lumină, încet) ............................................................................................................................................................................ 28 lulëkuqja e qershorit (macul de iunie) ........................................................................................................................................................... 28 *** ................................................................................................................................................................................................................................... 29 Fragment ..................................................................................................................................................................................................................... 29

esse‐re Ardian VEHBIU: Vizitë në varreza .................................................................................................................................................................. 30

litera Nderim për poetin Manolis ANAGNOSTAQIS: Shahu ........................................................................................................................... 32 Kështu kjo ndeshje nuk mund të ketë fund. .................................................................................................................................................. 32 Epilog 1 ........................................................................................................................................................................................................................ 32 Epilog 2 ........................................................................................................................................................................................................................ 32 Këto vargje mund të jenë të fundit .................................................................................................................................................................. 32 (Ç)Nderimi .................................................................................................................................................................................................................. 33 Nuk do të jesh as i pari as i fundit. ................................................................................................................................................................... 33 Peisazh .......................................................................................................................................................................................................................... 33

lingva Edlira MANTHO: Standard Albanian (The arguments for and against the proceedings of the Durrës Conference and the Interacademy Council regarding the Albanian language) .................................................................................................. 34

medalion Valeriu MATEI: Ekuacionet e pezmit (Ecuaţiile disperării) ................................................................................................................ 43 Këmisha e Grigore Vierut (Cămaşa lui Grigore Vieru) ........................................................................................................................... 44 Shira në prill: (Ploi în aprilie) ............................................................................................................................................................................ 45

Ramon Del VALLE‐INCLAN: Sonatë pranverore (Sonata de Primavere) ..................................................................................... 46

Seenema Ardian‐Christian KYÇYKU: Shtojca [Filmi i një kthimi / kthimi i një filmi] ................................................................................. 52 HAEMUS PLUS I / 2015 2 | P a g e

events “HERMES REVIEW” ‐ një revistë e re për shkencën / o nouă revistă pentru știință ........................................................................ 54 European Academy of Performing Arts – Concursul de Eseu Interdisciplinar ............................................................................ 55 European Academy of Performing Arts – Konkursi i Esesë Ndërdisiplinore ................................................................................ 56 Simpoziumin Ndërkombëtar ”C o m u n i q u e”: Libër, komunikim, kërkim shkencor ............................................................ 57 Simpozionul Internaţional ”C o m U n i q u e”: Carte, comunicare, cercetare .............................................................................. 57 Festivalul Internațional de Poezie “Grigore Vieru” .................................................................................................................................. 58 Festivali Ndërkombëtar i Poezisë “Grigore Vieru”.................................................................................................................................... 58

con‐Vorbiri / bashkë‐Bisedime Mbetet të sfidojmë (si sprovë) ditët, kohën që nuk e lëmë, por na lë pas... (Bisedë me shkrimtarin dhe botuesin ARIAN LEKA) ................................................................................................................................................................................................................ 59

vita et gestis Paul VINICIUS: Si nisa duhanin dhe femrat (Cum m‐am apucat de fumat și femei) ................................................................ 68

gjurmët e limonave mbinë të kaltër Andi MEÇAJ: Ku vete kështu ............................................................................................................................................................................... 70 Fshehur ......................................................................................................................................................................................................................... 70 Romancë ...................................................................................................................................................................................................................... 70 Boshllëk ........................................................................................................................................................................................................................ 71 Përgjim ......................................................................................................................................................................................................................... 71 Guacka brënda teje ................................................................................................................................................................................................. 71 Dua të këndoj dhe të valëvitem ......................................................................................................................................................................... 71 Shtëpia .......................................................................................................................................................................................................................... 72 Njeriu brënda pasqyrës ......................................................................................................................................................................................... 72

trans‐literature Robert WALSER: Shëtitja .................................................................................................................................................................................... 73

prosa Artan MINAROLLI: Feribotul (Trageti) ........................................................................................................................................................ 77

kujtesa / memoria Anton ÇEFA: “Kush ma diti poezinë, dhembjet nuk m’i diti dot” (Kuptimësia e dhembjes në poezinë e Lasgush Poradecit) ................................................................................................................................................................................................................... 80 Elisabeta LULI (ANXHAKU): Pretenca e Prometeut qytetar shqiptar ........................................................................................... 83

frânturi din Paradis… / copëza nga Parajsa Xhevat LATIFI: Frânturi din Paradis (Copëza nga Parajsa) ............................................................................................................... 98 Acolo unde mama îi spunea Gillan, iar Tatălui îi zâmbea mustața căruntă (Aty ku Nana i thoshte Gillan e Babës i qeshte mustaku i thinjur) ..................................................................................................................................................................................... 98 La protest (N’protestë).......................................................................................................................................................................................... 99 Socrate, paharul are culoarea aurului (Sokrat, gota ka ngjyrën e arit) ........................................................................................ 99 Achile, aici Zeus desenat‐a soarele (Akil, këtu Zeusi vizatoi diellin) ............................................................................................. 100 Lupul (Ujku) ............................................................................................................................................................................................................ 100 Ochiul (Syri) ............................................................................................................................................................................................................ 100 Răsfoirea calendarului (Shfletim në kalendar) ...................................................................................................................................... 100 Scrisă pe 20 martie, sau o iarnă fără mine (E shkruar më 2o mars, ose një dimër pa mua) ............................................. 101

encyclopedia Kopi KYÇYKU: Popoare înrudite ................................................................................................................................................................... 102

Nuk kam, o vdekje, me ty asgjë / Nu am, moarte, cu tine nimic Grigore VIERU: Nëna (Mama) ....................................................................................................................................................................... 104 Formular................................................................................................................................................................................................................... 104 Betim (Jurământ) ................................................................................................................................................................................................. 104 E këputa këtë trëndafil (Am rupt acest trandafir) ................................................................................................................................ 105 Fytyra jote, nënë (Chipul tău, mamă) .......................................................................................................................................................... 105 Ars poetica ............................................................................................................................................................................................................... 105 HAEMUS PLUS I / 2015 3 | P a g e

Biblioteka e vesës (Biblioteca de rouă) ....................................................................................................................................................... 105 Këngë dashurie (Cântec de dragoste) ......................................................................................................................................................... 105 Sa frikë ke nga vetmia (Câtă frică de singurătate ai) .......................................................................................................................... 106 Kjo hënë e qetë (Această lună lină) .............................................................................................................................................................. 106 Zogthat (Puişorii) ................................................................................................................................................................................................. 106 Jam (Sunt) ................................................................................................................................................................................................................ 106 Nuk kam, o vdekje, me ty asgjë (Nu am, moarte, cu tine nimic) ...................................................................................................... 106 A është qetësi dashuria (E‐o linişte iubirea?) .......................................................................................................................................... 107 Jo, nuk e kam njëlloj (Nu, nu mi‐e totuna) ................................................................................................................................................. 107

signum Hulio KORTASAR: Vijat e dorës ..................................................................................................................................................................... 108 Udhëzime për të kurdisur orën ....................................................................................................................................................................... 108 Projektudhëzues për të kurdisur orën ......................................................................................................................................................... 108 Udhëzues për të qarë .......................................................................................................................................................................................... 108 Udhëzues‐shëmbull mbi mënyrën si të kesh frikë .................................................................................................................................. 109 Udhëzues për të kënduar ................................................................................................................................................................................... 109 Ruajtja e kujtimeve .............................................................................................................................................................................................. 109

imago Merita TOÇILA: Veshjet Arbërore në pikturën Arvanite .................................................................................................................... 110

ligo Dumitru GABURA: Misterul poemelor lui Victor Teleucă (Perioada 1959‐1988) ................................................................. 115

n(t)ext Flora Sela Kastrati: Liqeni ka dashuri për të gjithë! ............................................................................................................................ 122

stilema Ion MUREȘAN: Poemë (Poem) ....................................................................................................................................................................... 123

theatron Concursul New Drama – Teatrul Excelsior din București .................................................................................................................. 124

micro‐antologii Octavian GOGA: Pleqtë ...................................................................................................................................................................................... 125 George BACOVIA: Poemë fundore ................................................................................................................................................................ 125 Constant TONEGARU: Vendi i shkretë ....................................................................................................................................................... 126 Radu CÂRNECI: Shtator! Vdesin valët ngadalë ...................................................................................................................................... 126 Gheorghe ISTRATE: Kthjellti .......................................................................................................................................................................... 127

biblios “Epocalipsa”, un nou roman ............................................................................................................................................................................ 128

verba manent Sofron SAHAROV: Kujtimi i Vdekjes ............................................................................................................................................................ 129

@rhetipal Vasile ANDRU: ... si një betim që ve vulën mbi të ardhmen (hija e të lumturit Vladimir Gjika në Japoni / umbra fericitului Vladimir Ghika în Japonia) ....................................................................................................................................................... 130

premium Ftesë – Projekte doktoratash në letërsi, imagologji dhe teatrologji .......................................................................................... 132 Botimi në HAEMUS dhe HAEMUS PLUS / PUBLICAREA ÎN HAEMUS ȘI HAEMUS PLUS .......................................................................... 134 Rregullore botimi në Revistën Haemus ................................................................................................................................................... 134 Regulament de publicare în Revista Haemus ........................................................................................................................................ 134 I n f o ........................................................................................................................................................................................................................... 136

HAEMUS PLUS I / 2015 4 | P a g e

Arsenie BOCA

Ceașca de ceai

Părintele Arsenie Boca (1910‐1989) este considerat unul dintre marii duhovnici ai românilor. A lăsat posterităţii o moştenire spirituală impresionantă. Una dintre cele mai frumoase vorbe de duh lăsate de fostul preot prigonit de regimul comunist este povestea ceşcuţei de ceai, o pildă menită să le aducă alinare suferinzilor.

„O familie a plecat într‐o excursie în Anglia pentru a cumpăra ceva dintr‐un frumos magazin de antichităţi, pentru celebrarea celei de a 25‐a aniversări de la căsătorie. Şi soţiei şi soţului le plăceau antichităţile şi produsele din argilă, obiecte ceramice, în special ceştile de ceai. Au observat o ceaşcă excepţională şi au întrebat: „Putem să vedem ceşcuţa aceea? Nu am văzut niciodată ceva atât de frumos!”. În timp ce doamna le oferea ceea ce ceruseră, ceşcuţa de ceai a început să vorbească: ‒ Voi nu puteţi să înţelegeţi. Nu am fost de la început o ceşcuţă de ceai. Cândva, am fost doar un bulgăre de argilă roşie. Stăpânul m‐a luat şi m‐a rulat, m‐a bătut tare, m‐a frământat în repetate rânduri, iar eu am strigat: „Nu face asta!”,„Nu‐mi place!”, „Lasă‐mă în pace!”, dar El a zâmbit doar şi a spus cu blândeţe: „Încă nu!”. Apoi, ah! Am fost aşezată pe o roată şi am fost învârtită, învârtită, învârtită. „Opreşte! Ameţesc! O să‐mi fie rău!”, am strigat. Dar Stăpânul doar a dat din cap şi a spus, liniştit: „Încă nu”. M‐a învârtit, m‐a frământat şi m‐a lovit şi m‐a modelat, până a obţinut forma care i‐a convenit, iar apoi m‐a băgat în cuptor. Niciodată nu am simţit atâta căldură! Am strigat, am bătut şi am izbit uşa... „Ajutor! Scoate‐mă de‐aici!” Puteam să‐L văd printr‐o deschizătură şi puteam citi pe buzele Sale, în timp ce clătina din cap dintr‐o parte în alta: „Încă nu”.

Când mă gândeam că nu voi mai rezista încă un minut, uşa s‐a deschis. Cu atenţie, m‐a scos afară şi m‐a pus pe raft... am început să mă răcoresc. O, mă simţeam atât de bine! „Ei, aşa este mult mai bine”, m‐am gândit. Dar, după ce m‐am răcorit, m‐a luat, m‐a periat şi m‐a colorat peste tot… mirosurile erau oribile. Am crezut că mă sufoc. „O, te rog, încetează, încetează!”, am strigat. El doar a dat din cap şi a spus: „Încă nu!” Apoi, deodată m‐a pus din nou în cuptor.

Numai că acum nu a mai fost ca prima dată. Era de două ori mai fierbinte şi simţeam că mă voi sufoca. L‐am rugat. Am insistat. Am strigat. Am plâns... eram convinsă că nu voi scăpa! Eram gata să renunţ. Chiar atunci, uşa s‐a deschis şi El m‐a scos afară şi, din nou, m‐a aşezat pe raft, unde m‐am răcorit şi am aşteptat şi am aşteptat, întrebându‐mă: „Oare ce are de gând să‐mi mai facă?”.

O oră mai târziu, mi‐a dat o oglindă şi a spus: „Acum uită‐te la tine!”. Şi m‐am uitat. „Aceea nu sunt eu; aceea nu pot fi eu... Este frumoasă. Sunt frumoasă!” El mi‐a vorbit blând: „Vreau să ţii minte, ştiu că a durut când ai fost rulată, frământată, lovită, învârtită, dar, dacă te‐aş fi lăsat singură, te‐ai fi uscat. Ştiu că ai ameţit când te‐am învârtit pe roată, dar, dacă m‐aş fi oprit, te‐ai fi desfăcut bucăţele, te‐ai fi fărâmiţat. Ştiu că a durut şi că a fost foarte cald şi neplăcut în cuptor, dar a trebuit să te pun acolo, altfel te‐ai fi crăpat. Ştiu că mirosurile nu ţi‐au făcut bine când te‐ am periat şi te‐am colorat peste tot, dar, dacă nu aş fi făcut asta, niciodată nu te‐ai fi călit cu adevărat. Nu ai fi avut strălucire în viaţă. Dacă nu te‐aş fi băgat pentru a doua oară în cuptor, nu ai fi supravieţuit prea mult, fiindcă acea întărire nu ar fi ţinut. Acum eşti un produs finit. Acum eşti ceea ce am avut în minte prima dată când am început să lucrez cu tine”.

Morala povestirii este următoarea, arăta duhovnicul Arsenie Boca: „Dumnezeu ştie ce face cu fiecare dintre noi. EL este Olarul, iar noi suntem argila Lui. El ne va modela, ne va face şi ne va expune la presiunile necesare, pentru a fi lucrări perfecte care să împlinească buna, plăcuta şi sfânta Sa voie. Dacă viaţa pare grea şi eşti lovit, bătut şi împins aproape fără milă; când lumea îţi pare că se învârteşte necontrolat; când simţi că eşti într‐o suferinţă îngrozitoare, când viaţa pare cumplită, fă‐ţi un ceai şi bea‐l din cea mai drăguţă ceaşcă, aşază‐te şi gândeşte‐te la cele citite aici şi apoi discută puţin cu Olarul”.

HAEMUS PLUS I / 2015 5 | P a g e

Arsen BOKA

Filxhani i çajit

Parabola e Arsen Bokës: Rrëfenja më e njohur e priftit Arsen Boka synon t’ua zbutë dhembjet atyre që vuajnë. Shembulli i filxhanit të çajit, treguar prej atit të shenjtë nga Prislopi, i mëson njerëzit çfarë mund të bëjnë “në rast se jeta u duket e rëndë dhe goditen, rrihen e shtyhen pothuajse pa mëshirë; kur bota duket sikur rrotullohet pa kontroll dhe kur e ndjejnë se gjenden në një vuajtje të tmerrshme”. Ati Arsen Boka (1910‐1989) është cilësuar si një nga priftërinjtë më të mëdhenj të rumunëve. Ai ka lënë një trashëgim shpirtëror mbresëlënës. Një nga rrëfenjat më të bukura shpirtërore, që ka lënë ish prifti i përndjekur nga regjimi komunist, është ajo e filxhanit të çajit, një shembull që synon t’ua lehtësojë dhembjet fatkeqëve. Ja si e ka treguar vetë ati Arsen Boka:

“Një familje shkoi në eskursion në Angli për të blerë diçka të bukur në një shitore sendesh antike, me rastin e kremtimit të 25‐vjetorit të martesës. Si burrit, ashtu edhe gruas së tij u pëlqenin objektet prej argjili, prej qeramike dhe në veçanti filxhanët e çajit. Sytë u vajtën në një filxhan të pazakontë dhe pyetën: “A mund ta shohim atë filxhan? Nuk kemi parë asnjëherë gjë kaq të bukur!”. Teksa një zonjë po ua jepte atë që kërkuan, filxhani i çajit zuri të fliste: ‐ Ju nuk mund të më kuptoni. Në fillim nuk kam qenë filxhan çaji. Dikur kam qenë thjesht një topth argjili të kuq. Imzot më mori dhe më rrotulloi, më rrahu fort, më tundi disa herë rresht, ndërsa unë bërtita: “Mos bëj kështu! Nuk më pëlqen! Më ler të qetë!”, por Ai vuri buzën në gaz dhe tha butësisht: “Prit edhe pak!”. Sakaq, ah! Më vuri mbi një rrotë dhe më vërtiti, më vërtiti, më vërtiti.

“Ndal! Po më merren mendtë! Do të ndjehem keq!” klitha. Por Imzot vetëm tundi kokën dhe foli i qetë: “Prit edhe pak!””. Më rrotulloi, më lëklundi dhe më modeloi derisa mora trajtën që dëshironte dhe fil paskëtaj më futi në kuptor. Kurrë nuk kam ndjerë aq shumë nxehtësi! Bërtita, trokita dhe u përplasa pas derës... “Ndihmë! Nxirrmë që këtu!”. Pata mundësi Ta shihja përmes një vrime dhe T’ia lexoja buzët teksa tundte kokën sa majtas‐djathtas: “Prit dhe pak!”. Kur pandeha që nuk do të duroja dot më as edhe një minutë, dera u hap. Me kujdes më nxori jashtë dhe më vuri në raft... fillova të freskohem. Oh, po ndjehesha aq mirë! “Ja, kështu është shumë më mirë” mendova. Por, pasi u freskova, më mori, më fshiu dhe më ngjyrosi krejt... erërat ishin të tmerrshme. Kujtova se po mbytesha. “Oh, të lutem, jepi fund!” klitha. Ai tundi sërish kryet dhe tha: “Prit edhe pak!”. Fill paskëtaj më futi edhe një herë në kuptor. Por tani aty nuk ishte si herën e parë. Nxehtësia ishte e dyfishtë dhe ndjeva se vërtet po më zihej fryma. Iu përgjërova.

Këmbëngula. Ulëriva. Qava... m’u mbush mendja se s’kisha më shpëtim! Isha gati të dorëzohesha. Pikërisht atëhere dera u çel, Ai më nxori jashtë dhe përsëri më vuri në raft, ku u ftoha dhe prita e prita duke u vetëpyetur: “Çfarë ka ndërmend të bëjë më tej?”. Pas një ore më zgjati një pasqyrë e më foli: “Tani shikoje veten!” Bëra si më tha. „Ky nuk jam unë: nuk mund të jem... Është i bukur. Qenkam i bukur”! Ai më foli me ëmbëlsi: “Dua të mos harrosh se e di që të dhembi kur të vërtita, të tunda, të godita, të rrotullova, por, nëqoftëse do të mbeteshe fillikat, do të thaheshe. E di që t’u morën mendtë kur të vërtita në rrotë, por, po të ndalesha, do të bëheshe copa‐copa, do të thërrmoheshe. E di që të dhembi, ndjeve nxehtësi tepër të madhe dhe të papëlqyeshme në kuptor, por duhej të të vendosja atje, se ndryshe do të plasariteshe. E di që erërat nuk të bënë mirë kur të fshiva dhe të ngjyrosa krejt, por, nëqëftëse nuk do të veproja kështu, nuk do të kaliteshe kurrë me të vërtetë. Nuk do të ndriçoje në jetë. Po të mos të futja për të dytën herë në kuptor, nuk do të mbijetoje për një kohë të gjatë, se përforcimi nuk do të mbante. Tani je një produkt i përfunduar. Je ai që kam pasur në mendje qysh kur fillova të punoj me ty”. Morali i rrëfenjës është ky, na mëson prifti Arsen Boka: „Perëndia di ç’bën me secilin nga ne. AI është Shtëmbari, ndërsa ne jemi argjili i Tij. Ai do të na modelojë, do të na ngjizë dhe do të na verë përballë trysnive të nevojshme, që të jenë punë të përkryera, të cilat të përmbushin vullnetin e Tij të mirë, të pëlqyeshëm dhe të shenjtë. Nëqoftëse jeta duket e vështirë dhe goditesh, rrihesh e shtyhesh pothujase pa mëshirë; kur bota të duket sikur rrotullohet pa kontroll; kur ndjen se po përjeton një vuajtje të tmerrshme; kur jeta të duket e padurueshme, bëj një çaj dhe pije me filxhanin më të hijshëm, ulu dhe mendo për ato që lexove këtu, pastaj kuvendo pak me Shtëmbarin”.

HAEMUS PLUS I / 2015 6 | P a g e

gjurmë / urme

Vera që nuk duron

Deri dhjetë vjet më parë mërgimi klasik, në të gjitha trajtat e tij, ende ishte një shans për të mos humbur kujtesën dhe shpirtin. Ikja nga vendi i lindjes, kalimi përmes kthetrave të kaosit dhe sprovat e botës së madhe, të sunduar nga urbanizmi, nga e paparashikueshmja, nga autizmi kolektiv, nga tinguj e erëra më tepër të panjohura, se sa të reja, dhe malli si shprehje e pendesës, ‐ për të mos thënë e mundësisë për ta rishkruar jetën, ‐ nuk dilnin nga kanunet e syrgjynit të lashtësisë. Mërgimi ende ishte Zhdukja e ngadaltë e mërgimit dhe, rrjedhimisht, e koncepteve shtëpi dhe mall. Asokohe, tek shkruaja një parabolë për verën që nuk e çmonte fisnikërimin përmes ndenjjes në shishe, por qahej parreshtur se po i zihet fryma, po prishet, po tjetërsohet, derisa e çliruan dhe u bë uthull, më dukej më e denjë për letërsinë, se sa për jetën. Ishte vështirë të përfytyrohej atëhere se uthullin nuk e ze kurrë malli të bëhet sërish verë.

Për të mbijetuar gjatë muajve / viteve të fillimit, ‐ kur të gjithëve u mungon një identitet i qartë dhe i sigurtë, ‐ mërgimtari detyrohet ta rishpikë jetën nga e cila ka ikur. Do të duhet hartuar dikur, gjer edhe vetëm për hir të letërsisë, një antologji e këtij lloji përrallisjesh, që kanë një përqindje marramendëse fëminie, dhe të cilat, ndonëse përdoren për të tjera qëllime, mbrojnë Metaforën. Njerëz pa pikë vlere, askushë, por edhe të shquar, i bindën hap pas hapi të tjerët, sidomos të huajt, duke bindur njëherazi edhe veten, se patën jetuar si ca heronj, ose / edhe viktima që meritojnë çdo shpërblim. Në mungesë të mërgimtarëve, ata që mbetën në atdhe nisën poashtu të sajojnë, në radhë të parë ngaqë nuk kishin më dëshmitarë që të tregojnë të vërtetën e ngjarjeve. E njëjta gjë u përdor më pas, me shpejtësi, edhe në përhapjen dhe mburrjen e librave që shkruan e botuan. Një vuajtje, një pengesë, një prerje e rëndomtë teksti, të mirëfillta, apo të shpikura, kërkonin me ngulm që vlera artistike të trajtohet si meritë biografike dhe anasjelltas. Kësisoj vlera vetjake e të mërguarve dhe e të mbeturve në atdhe, e atyre që vërtet patën vuajtur dhe e atyre që vërtet patën sajuar, nisën të barazohen dhe të bëheh të dyja shpikje, sepse shoqëria e konsumit nuk e honeps të kaluarën.

[Prof.univ.dr. Ardian KYCYKU, Fragment nga eseja “Shumë vdekje – vetëm një profesion”, Revista ComUnique Nr. 10‐12 / 2015]

Vinul care nu rabdă

Acum un deceniu, exilul clasic, în toate ipostazele sale, încă era o şansă de a nu‐şi pierde memoria şi sufletul.

Plecarea din mediul natal, trecerea prin furcile haosului şi încercările lumii mari, dominată de urbanism, de neprevăzut, de autism colectiv, de sunete şi mirosuri mai mult necunoscute, decât noi, şi dorul ca expresie a pocăinţei – ca să nu spun a putinţei de a‐ţi rescrie viaţa trecută – nu ieşeau din tiparul surghiunului antic.

Exilul încă era Dispariţia lentă a exilului şi, implicit, a conceptelor de casă şi dor. În momentul respectiv, când scriam o parabolă a vinului care nu aprecia înnobilarea prin stătut în sticlă, ci se văita fără întrerupere că se sufocă, moare, dispare, până ce s‐a eliberat şi a devenit oţet, mi se părea mai demnă de literatură, decât de viaţă. Era greu de presimţit atunci că oţetul nu duce niciodată dorul de a redeveni vin.

Pentru a supravieţui în lunile şi / sau anii de început – când cei mai mulţi sunt lipsiţi de o identitate clară şi certă – exilantul este obligat să‐şi reinventeze viaţa din care a plecat. Ar trebui realizată cândva, fie şi numai de dragul literaturii, o antologie a acestui gen de fabulaţii, care conţin un procent ameţitor de copilărie şi care, deşi sunt folosite în alte scopuri, ocrotesc metafora. Oameni de nimic, anonimi, dar şi celebrităţi, i‐au convins treptat pe ceilalţi, mai ales pe străini, convingându‐se până la urmă şi pe ei înşişi, că trăiseră ca nişte eroi, sau / şi victime care merită orice răsplată. În absenţa celor pribegiţi, şi cei rămaşi în patrie au început să fabuleze, în primul rând pentru că nu mai aveau martori care să dovedească adevărul întâmplărilor. Acelaşi fenomen s‐a aplicat apoi, rapid, asupra mediatizării cărţilor scrise şi tipărite de ei. O suferinţă, o neputinţă, o cenzurare obişnuită, autentice sau născocite, cereau insistent ca valoarea artistică să fie luată drept merit biografic şi viceversa. Astfel, valoarea individuală a celor exilaţi şi a celor rămaşi, a celor care suferiseră şi a celor care‐şi inventaseră suferinţele au început să se egaleze, devenind ambele născocite, deoarece societatea de consum nu agreează trecutul.

[Prof.univ.dr. Ardian KYCYKU, Fragment din eseul ”Mai multe morți – o singură profesie”, Revista ComUnique Nr. 10‐12 / 2015]

HAEMUS PLUS I / 2015 7 | P a g e

unde sfârșesc... firele rupte ale acestui cântec / ku sosin... fijet e këputuna t'kësaj kange?

Azem SHKRELI (1938 ‐ 1997)

Înaintea elegiei (Para elegjisë)

Într‐o zi vei lua în piept frunzele căzute ale anotimpurilor tale și te vei căuta în zadar prin cărările pierdute ale unei vârste nu vei mai avea nici păr de vânt nici privire de curcubeu ca să măsori începutul și sfârșitul scurtei tale înșelări. Într‐o zi vei răsfoi anii tăi precum zestrea miresei moarte și vei număra fluturii duși ai zorilor și‐ai amurgurilor și nu vei mai avea foc pe buze nici lacrimi în ochi să râdă cald să plângi prefăcut și să uimești flăcăi. Într‐o zi îți vei mânca buzele vei scuipa pe urmele tale și fiecare amurg îl vei boteza cu câte un regret ce doare și nu vei mai avea nici ochi de mare nici pas săltăreț de căprioară ai să vezi cum te vor batjocori mugurii și să fugi de propria umbră.

Ferește‐te, că pe cele mai frumoase fete Le omoară propria frumusețe.

Acum sunt undeva departe de tine, departe de mine și – de unde a ști pe unde mă topesc multele răscruci ale vieții?

M‐am făcut un salut uitat al trecătorilor, m‐am făcut lacrimă și cântec, m‐am făcut jurământ al drumurilor și rază sărită din vârful pietrei.

Acum sunt undeva departe de tine, departe de mine și – de unde a ști pe unde sfârșesc firele rupte ale acestui cântec?

M‐am făcut victima împietririi de la ochii‐de‐foc m‐am făcut binecuvântare și blestem m‐am făcut pasăre și nor pe aripa zorilor albe Acum sunt undeva departe de tine, departe de mine și – de unde a ști pe unde mă topesc multele răscruci ale vieții?

HAEMUS PLUS I / 2015 8 | P a g e

istoria

Kopi KYÇYKU

Vetëdija gjeopolitike e Ortodoksisë

Mesdheu Juglindor dhe Ballkani janë rajone që kanë luajtur rol të rëndësishëm në histori dhe që, në ditët e sotme janë të lidhur ngushtë me faktorët “energji” dhe “burime energjetike”. Gjithashtu, në Mesdheun Juglindor e në Ballkan, Ortodoksia, qysh nga epoka bizantine e deri sot, vazhdon të përbëjë elementin e përbashkët të popujve të rajoneve të lartpërmendur, të lidhur nga një e kaluar fetare e njëjtë. Si rrjedhojë, binomi Ortodoksi – Gjeopolitikë është real dhe i aftë për të treguar mënyrën se si Ortodoksia mund të konsiderohet faktor veprues në koniunkturën botërore bashkëkohore.

Historia e Europës është zhvilluar në varësi të disa “bërthamave” gjeografike: Europa Perëndimore, Europa Veriore, Europa Jugperëndimore, Europa Qendrore, Europa Juglindore, Europa Lindore‐Rusia. Mendojmë se ndër këto “bërthama”, Europa Lindore‐Rusia meriton një analizë gjithaq të hollësishme sa Europa Juglindore dhe Mesdheu Lindor.

Pjesa lindore e Europës përbëhet nga katër “botë” me veçori qytetëruese të ndryshme: ruso‐ukrainase, baltike, euroqendrore dhe ballkanike. Pjesa lindore e Pellgut Mesdhetar, nga pikëpamja fetare përbëhet nga tri “botë”: krishtere, myslimane dhe judaike. Qëndrueshmëria politike e këtyre “botëve” është një çështje jashtëzakonisht e rëndësishme për mirëqenien ekonomike të Perëndimit duke qenë se përbëjnë “kërthizën” që lidh Europën ekonomikisht të zhvilluar me rajonet që e mbështesin këtë zhvillim. Njëkohësisht këto rajone ngjizin “bërthamën jolëndore”, nga e cila Europa ka marrë konceptet shpirtërore, morale dhe fetare, që e kanë ndihmuar të përpunojë ato anë të qytetërimit të saj që e kanë treguar veten të dobishme për njeriun.

Në Mesdheun Juglindor dhe në Ballkan Ortodoksia përbën një element thelbësor të identitetit kulturor të popullsisë dhe një hallkë që i lidh, qysh nga koha e Bizantit deri më sot këta popuj me të kaluar fetare të përbashkët. Ajo është një pikë referimi për traditat dhe artet e këtyre popujve, duke përbërë, pjesërisht, burimin e zgjimit të tyre kombëtar dhe njëherazi me ndikim kuptimplotë mbi marrëdhëniet politike ndërmjet tyre. Në hapësirën e Mesdheut Juglindor dhe në Ballkan, si rrjedhojë e antagonizmit shekullor me botën myslimane, por edhe me krishterimin perëndimor, Ortodoksia ka përbërë dhe vazhdon të përbëjë një element organik të rilindjeve kombëtare të kombeve të ndryshëm dhe të lëvizjeve për pavarësi. Në një kuadër më të gjerë, kuptimi i identitetit kombëtar të kësaj hapësire, por edhe kuptimi i përcaktimit gjeografik të elementit kombëtar, nuk mund të jenë të plota pa iu referuar elementit kulturor dhe fetar e, në mënyrë të veçantë, veçorive të territorit dhe ideologjive kombëtare që u ndikuan, qoftë edhe, siç e thamë, pjesërisht, nga realitetet fetare të Ortodoksisë.

Theksojmë se Mesdheu Juglindor e Ballkani janë rajone që kanë luajtur rol të veçantë në historinë e njerëzimit dhe që, në kushtet e sotme, janë në lidhje të ngushtë me mbajtjen e një niveli të lartë të jetesës, që njerëzimi mundi ta sigurojë me përpjekje të mëdha: është fjala për faktorët “energji” dhe “burime energjie”.

Në pajtim me sa thamë më sipër, garantimi i faktorit material, domethënë i energjisë, është i lidhur ngushtësisht me sigurimin e paqes në rajonet përkatës, ku pasionet dhe mungesa e arsyes së shëndoshë qëndrojnë në themel të shpërthimeve sociale, politike dhe fetare. Një shkëndijë e vetme në këto treva, në të cilat Ortodoksia luan një nga rolet kulturore më të rëndësishme, do të mjaftonte për ta shndrruar baraspeshën gjeopolitike në një furtunë gjeopolitike globale. Dhe, pikërisht meqënëse Ortodoksia prej shekujsh ka shërbyer si katalizator i disa mënyrave dhe qëndrimeve paqësore, është i qartë fakti që ajo mund të bëhet faktor thelbësor për zgjidhjen paqësisht të problemeve serioze të njerëzimit, pikërisht ngaqë ka aftësinë të ofrojë një përmasë shpirtërore aq të nevojshme sot.

Për t’i qartësuar më tej ato që rreshtuam më lart, e shohim të arsyeshme të bëjmë një përshkrim të hartës gjeopolitike të Pellgut të Mesdheut, ashtu siç është sot.

Detin Mesdhe e përshkon një bosht horizontal i ndikimit anglo‐sakson, që mbështetet në katër pika: 1.

Gibraltari; 2. Malta; 3. Kreta; 4. Qiproja.

Deti Adriatik dhe Deti Mesdhe, pingul mbi këtë bosht, përbëjnë rrugë të rëndësishme tregtare, komunikacioni dhe strategjike.

HAEMUS PLUS I / 2015 9 | P a g e

Deti Egje. Është dëshmuar historikisht që rajoni i Detit Egje dhe porta e hyrjes në të (Bosfori) kanë pasur role gjeopolitike të dorës së parë qysh në Epokën e Bronxit dhe shumë më shumë në shekullin XX, atëherë kur u formësua aftësia e sotme politiko‐ekonomike e Perëndimit, e mbështetur në frutifikimin e dinamizmit human dhe lëndëve të para të Lindjes së Afërt e të Mesme. Përsa u përket marrëdhënieve Greqi‐Turqi, që kushtëzohen jo pak nga faktorë gjeografikë, bie në sy se rajoni i Detit Egje nuk është vlerësuar aq sa duhet nga pala greke, meqënëse është këqyrur si tepër i ekspozuar, ndërkohë që pala turke ka rivendikuar sovranitetin mbi rajonin e Detit Egje duke shfrytëzuar rëndësinë e madhe të Ngushticës së Bosfor‐ Dardaneleve. Kësisoj Turqia ka zbatuar në vazhdimësi me sukses një politikë që mbështetet në faktin që ajo përbën “urën” ndërmjet dy kontinenteve, Azisë dhe Europës. Turqia duket tepër e vendosur të ecë më tej me këtë politikë, jo vetëm që kjo ka përkuar me vizionin e liderëve që ka pasur në tetë dhjetëvjetshat e fundit në politikë, në ushtri dhe në ekonomi, por edhe sepse i ka mundësuar të përfitojë në maksimum nga rishikimi i ekuilibrave pas viteve 1991 dhe 2003, si në Europën Qendrore, ashtu edhe në Lindjen e Mesme. Në kuadër të lojës globale të ekuilibrave, njëri nga parametrat më të rëndësishëm në politikën e jashtme ka qenë dhe vazhdon të jetë faktori qytetërues, ku përfshihet edhe feja. Domethënia e fesë për kompleksin e Mesdheut Juglindor e në veçanti për Greqinë, kuptohet lehtë po qe se mbajmë parasysh që në këtë rajon bashkëjetojnë shoqëri të ndërtuara sipas modeleve aristotelase dhe judaike, të cilat u kushtojnë rëndësi të posaçme ndjenjave, duke i këqyrur si element përcaktues në marrëdhëniet shoqërore dhe, për rrjedhojë, edhe të atyre politike.

Pjesa lindore e boshtit ndikues anglo‐sakson (Mesdheu Juglindor).

Rëndësia e këtij rajoni është në përpjestim të drejtë me atë çka po ndodh në Detin Egje. Me sintagmën “Mesdheu Juglindor” kuptojmë rajonin që përfshin Qipron, Egjiptin dhe Lindjen e Afërme. Qiproja përfaqëson një “pikë vrojtimi” nga ku mund të kontrollohen “lëvizjet” në një territor tepër të gjerë, që rrok Kaukazin, Azinë Qendrore, të ashtuquajturën Azia Jugperëndimore (Afganistan, Pakistan, Iran, Gjiri Persik) dhe, natyrisht, shtetet në brigjet përballë Qipros (Siri, Liban, Izrael). Në rajonin e Mesdheut Juglindor kanë terminalet shumë trasé energjetike, të cilat, së bashku me Kanalin e Suezit, mbështesin mirëqenien dhe ekonominë e Perëndimit. Gjithashtu, po kaq rëndësi, në mos më shumë, ka fakti që në Mesdheun Juglindor është lokalizuar Islami, gjë që Perëndimi e interpreton, sipas rastit, për të përmbushur pikësynime të ndryshme strategjike.

Nga sa parashtruam më lart, rezulton se Turqia është gati‐gati e detyruar të praktikojë një politikë të jashtme “agresive”, duke u çapitur në gjurmët e prirjes së re globale, sipas së cilës rolin kryesor e luajnë idetë dhe ideologjitë, bashkë me “konfliktet kulturore‐qytetëruese”.

Zgjedhja më 1991 e Patriarkut Ekumenik Bartolomeu u bë fill pas rivendosjes së ekuilibrave globale. Që nga ai moment u vu re një “hapje” e Patriarkisë (Patrikanës) Ekumenike, që përkoi me aksionet ekologjike të Patriarkut. Këto aksione e patën zanafillën në Kongreset Ekologjike “En Plo”, – që u mbajtën në vitet 1995, 1997, 1999, 2002 şi 2003 në zona të ndryshme të Detit Egje, të Detit të Zi, të Danubit, të Adriatikut dhe të Baltikut, nën patronazhin e Patriarkisë Ekumenike, – të cilat ishin me “qitje të largët” dhe, po të mbajmë parasysh statusin e pjesëmarrësve, ushtruan ndikim të madh. Përveç sensibilizimit për problemet e mjedisit, kongreset e mësipërm u shoqëruan me vendime institucionale në shkallë ndërkombëtare. Në këtë mënyrë, jo vetëm autoriteti i Patriarkisë Ekumenike u lartësua, por kjo ia doli mbanë të lidhet me personalitete me influencë dhe me faktorë vendimmarrës, që janë vetëdijësuar për rolin që mund të luajë Patriarkia Ekumenike. Duhet theksuar se, krahas interesimit të dukshëm ndaj temës së kongreseve, Patriarkia Ekumenike zhbiroi horizonte dhe mënyra të reja komunikimi me botën europiane dhe jo vetëm. Ndërkaq, përveç mbrojtjes së mjedisit, Patriarkia Ekumenike u kujdes ta zgjerojë ndikimin shpirtëror edhe në ato vende apo kisha, me të cilat marrëdhëniet i ka në krizë. Kjo hapje e ndërmarrë nga Froni Ekumenik, tregon se, duke ndjekur evolucionet globale, kreu i Ortodoksisë ka marrë përsipër një rol kuptimplotë në fushën qytetëruese, si në Mesdheun Juglindor e në Ballkan, ashtu edhe kudo gjetkë, ku ka objekte të kultit ortodoks.

Përsa u përket Mesdheut Juglindor dhe Ballkanit, bien në sy përplasjet e Patriarkisë Ekumenike me Kishën e Greqisë, sidomos për çështjen e “Territoreve të Reja”, çka është vënë re edhe kohët e fundit. Nënvizojmë faktin që, po t’i hedhim një sy hartës që paraqit caqet ekleziastikë, – kufijtë që ndajnë ushtrimin e juridiksionit të Patriarkisë Ekumenike nga ai i Kishës së Greqisë, – arrijmë në përfundimin se juridiksioni i vërtetë i Kishës së Greqisë ndalet diku në boshtin Olimp‐Artë, ndërkohë që rajonet e të ashtuquajturave “Territore të Reja” (Maqedoni, Epir, Trakë dhe ishujt në Veri të Detit Egje), sidhe ishujt e Dodekanezit, bashkë me Kishën gjysëm–autonome të Kretës, ndodhen nën juridiksionin e Patriarkisë Ekumenike dhe shërbejnë si mjet komunikimi ndërmjet Fronit Patriarkal dhe Bashkimit Europian. Ekziston, pra, një institucion ekleziastik, që gjendet jashtë Bashkimit Europian (në Turqi), kuadri ligjor i të cilit përcaktohet nga një shtet që nuk është anëtar i Bashkimit, por me peshkopë brenda tij. Kjo gjendje, natyrisht mund të HAEMUS PLUS I / 2015 10 | P a g e

përmirësohej po qe se Turqia do të hynte në gjirin e familjes europiane. Pavarësisht se çfarë rrjedhoja politike do të sillte vënia e plotë e peshkopëve të “Territoreve të Reja” nën juridiksionin e Fronit Patriarkal, një gjë është më se e sigurtë: tkurrja e ndikimit shpirtëror të Patriarkisë së Moskës, vetëm brendapërbrenda shteteve sllave të Gadishullit Ballkanik. Në një rast të tillë, do të hidheshin piketat e një harte ekleziastike, në të cilën ndikimi i Patriarkisë së Moskës do të ndalej në kufirin që ndan Greqinë nga shtetet e tjera ballkanike, ndërsa Patriarkia Ekumenike do ta zgjeronte juridiksionin e saj dhe, bashkë me të, ndikimin shpirtëror mbi Maqedoninë, Epirin, Trakën, Egjeun Verior e Lindor dhe Kretën. Përsa u takon marrëdhënieve ndërmjet Patriarkisë Ekumenike dhe Patriarkisë së Moskës, gjithçka është më se e qartë përderisa të dyja këto shtylla të Ortodoksisë kanë në plan zgjerimin në të ardhmen e ndikimit të tyre në hapësirën euroqendrore dhe në atë të Detit Baltik. Patriarkia e Stambollit, në kundërshtim me Kishën e Greqisë, është ndërgjegjësuar me kohë për faktin që, përveç asaj të Stambollit, duhet të ketë edhe një bazë në Europën Perëndimore, ndoshta me synimin që Froni Ekumenik ta zgjerojë juridiksionin kanonik mbi pjesën më të madhe të territorit të Bashkimit Europian, çka do të shmangte ekzistencën e juridiksioneve të shumëfishta në rajonin përkatës.

Mund të thuhet se një mundësi e tillë do të mbështetej nga dy evenimente: Themelimi nga Patriarku Bartolomeu i Kishës Autonome të Estonisë nga fraksioni që është shkëputur prej Patriarkisë së Moskës dhe Shpallja e Kishës Autoqefale të Ukrainës, me përkrahjen e Presidentit të saj. Po qe se i bëhet kërkesë nga kryetari i shtetit të Ukrainës, Patriarku Ekumenik do të përpiqej të përsëriste “skenarin e Estonisë”, duke e njohur Kishën e Ukrainës si të vetmen Kishë të saj, por nën juridiksionin e tij. Kësisoj, Kisha Ortodokse e Ukrainës, deri tani e lidhur shpirtërisht me Patriarkinë e Moskës, do të largohej prej kësaj. Të gjitha përçapjet e lartpërmendura mund të jenë tregues i pikësynimeve të ardhshme të Patriarkisë Ekumenike për zgjerimin e ndikimit të saj shpirtëror në trevat e Bashkimit Europian, në konkurrencë me Patriarkinë e Moskës.

Megjithatë, realizimi nga Patriarkia Ekumenike e një plani të tillë nënkupton, si hap të parë, njohjen e juridiksionit të saj mbi Mitropolitë e diasporës ortodokse në Europë, dhe, si hap të dytë, gjithaq të rëndësishëm, anëtarësimin e Turqisë në Bashkimin Europian, meqënëse Turqia është shteti që ia përkufizon regjimin juridik.

Ortodoksia, përveç pranisë aktive në Mesdheun Juglindor dhe në Ballkan, ka shërbyer edhe si faktor përcaktues në ngjizjen e skenës politike dhe diplomatike në Europën e shekujve të fundit. Kjo e vërtetë historike lidhet me faktin që Ortodoksia, në një farë mënyre ka qenë sinonim i Rusisë, e cila, nga ana e saj, ka ushtruar ndikim të fuqishëm në popullsitë ortodokse të Ballkanit. Ajo ka pasur ndikim të ngjashëm edhe në ecurinë e problemeve europiane në Ballkan, çka nuk mund të shpërfillej nga Fuqitë e Mëdha, si nga ato të Europës Perëndimore, ashtu edhe nga Perandoria Otomane.

Në ditët tona dy kanë qenë evenimentet që kanë shpejtuar evolucionet ekleziastike: 1. Shpërbërja e Bashkimit Sovjetik dhe rishfaqja në skenën botërore e Patriarkisë së Moskës (pra e Kishës më të madhe Ortodokse); 2. Ekzistenca në njërën nga pikat më nevralgjike të globit (Ballkani dhe Mesdheu Juglindor) e disa shteteve ortodokse dhe e disa shteteve të tjerë me diasporë ortodokse numerikisht të madhe. Këto realitete nuk mund të anashkalohen nga studiuesit e sotëm dhe ca më pak nga qendrat e strategjisë globale.

Greqia, megjithë rëndësinë e këtij subjekti, nuk është përpjekur asnjëherë të merret me analizën e rolit dhe dinamikës së Ortodoksisë në Europën bashkëkohore të pas luftrave ballkanike dhe botërore. Veçanërisht pas viteve 1980, Greqia ka qenë i vetmi vend ortodoks në gji të Bashkimit Ekonomik Europian dhe më pas të Bashkimit Europian. Megjithkëtë nuk është ndërmarrë asnjë hap për afrimin e Kishës Ortodokse të Greqisë me Europën. Kisha e Greqisë u vonua shumë derisa hodhi hapat e para drejt Bashkimit Europian. As shteti grek nuk u mor me një gjë të tillë.

Shkatërrimi i Bashkimit Sovjetik bëri që Kisha e Greqisë të ndërgjegjësohej shpejt për faktin se mospërfaqësimi i saj në Bashkimin Europian mund të mbulohej nga Patriarkia Ekumenike, duke ia hequr mundësinë për të vepruar si Kishë Autoqefale dhe duke e shndrruar në një institucion vartës të Fronit Ekumenik. I pari që e nuhati këtë rrezik ishte Arqipeshkvi i Athinës, K. Hristodulos, i cili, pikërisht për këtë arsye themeloi Përfaqësinë e Kishës së Greqisë në Bruksel. Pranimi i Republikës Qipriote në Bashkimin Europian mund ta ndalte përfundimisht rrugëtimin vetmitar, thuajse të paqenë dhe pa busull të Kishës së Greqisë në arenën politike europiane. Ajo për të cilën Kisha Greke, ashtu si Ortodoksia në përgjithësi, ka nevojë në këto momente (që të mundë të luajë rol të rëndësishëm dhe serioz në skenën ndërkombëtare), është fitimi i një vetëdije gjeopolitike. Sipas mendimit të shumë ofiqarëve fetarë, megjithse duket jo pak shekullar, laik, kursi i zhvillimeve globale kërkon urgjentisht lidhjen e Kishës së Greqisë me qendrat vendimmarrëse në Bruksel dhe Uashington. Nga ky këndvështrim, por edhe falë faktit që ndodhet në një nga pikat më nevralgjike të globit, Kisha e Greqisë po reflekton rreth rrezikut të vetizolimit nga bashkësia ndërkombëtare dhe mundësisë që mund të ketë për të ndikuar mbi ecurinë e ngjarjeve në rajon e më gjerë, jo t’u nënshtrohet atyre.

HAEMUS PLUS I / 2015 11 | P a g e

Në mbyllje të këtyre shënimeve që janë rezultat i studimit të shumë materaialeve të kohëve të fundit, që i kushtohen Ortodoksisë, mund të pohojmë se ruajtja e ekuilibrit dhe e paqes në rajonin tonë kalon përmes kuptimit të parametrave ideologjikë dhe emocionalë që përcaktojnë strukturat sociale të popujve të Ballkanit, Europës dhe Lindjes së Mesme. Ky kuptim mund të ndërtohet vetëm e vetëm mbi themele kulturore‐qytetëruese dhe jo në komunikatat zyrtare lidhur me treguesit ekonomikë. Në këtë kontekst, pranëvendosja e termave “Ortodoksi” dhe “Gjeopolitikë” është më se reale dhe e vlefshme. Vetëkuptohet se kjo pranëvendosje përjashton tjetërsimet e histerisë populiste, për të treguar mënyrën se si Ortodoksia mund të njihet si faktor aktiv në skenën globale bashkëkohore, duke dëshmuar se feja, në këtë rast Ortodoksia, mbart me vete një trashëgimi të pasur dhe një vizion të kthjelltë: ruajtjen dhe garantimin e ekuilibrit dhe të paqes në shoqërinë njerëzore.

* Autori është Kavalier Fisnik i Urdhërit Shën Silvestri‐Papë

HAEMUS PLUS I / 2015 12 | P a g e

master’s

Hiqmet MEÇAJ

Vjedhësi i rrugëve (tregim)

Atë ditë Nameti kishte vendosur të shkonte së pari te Jaja Poli. Melin për pëllumbat e egër mezi e gjeti aty ku e kishte fshehur, pas pasqyrës së vogël, që ta zmadhonte hundën e ta nxirrte si ajo kodra e shëmtuar plot gunga të kuqërremta, vendosur si me shejtanllëk përtej shumëbanesës së tyre të plasaritur nga pleqëria. E dinte që plaka do të gëzohej, do ta linte t’i merrte në dorë pëllumbat e, po të donte, mund ta lejonte t’ua puthte pak sqepin, por ama, vetëm aq.

Pastaj do t’i duhej t’i bënte një vizitë të shkurtër Kapedan Janit, të flisnin për anijen e tij të përbindshme, pa le më për gratë, që zoti i ka krijuar për të na e pjerdhur mëndjen, siç përsërit gjithnjë ai, duke na e shkundur atë veglën poshtë, gjë që nuk ia vlen fare.

Kurse për të tjerat, dihej. Do t’u gëzohej rrugëve, që askush nuk e vret mëndjen se përse kanë të gjitha emra zanash, shtojzavallesh e qëniesh të krijuara nga tru të hallakatur e që bashkia ka menduar t’i shkruajë kaq ngjitur, në tabelat e ngulura nëpër hunj prej alumini.

Bri shumëbanesës derdhet poshtë Sirinoni, që është rruga e sirenave dhe kryqëzohet lart me Parthenonin e poshtë me Najadhonin, që s’duhet të jenë veçse virgjëreshat dhe najadat. Paralel me Sirinonin, ngarkuar me pallate të bukur e dyqane luksozë, parakalon Niridhoni, si një nerajdë e hijshme e kështu me radhë, Kalipsoja, Afrodhiti...

Nameti e ka bërë zakon, i bie një herë rrotull Sirinonit deri te Parthenoni, jo se kërkon të takojë aty ndonjë virgjëreshë apo sirenë, megjithëse të tilla, me gjokset deri te gryka, qarkullojnë e shkunden përditë, por se nuk ka ç’bën, nëpër kafenera s’hyn dot, sepse, një filxhan që serviret në to, vlen sa gjithë ushqimet që i duhet të blejë për dy ditë bashkë. Ecën ngadalë e më nge, dredh cigaren nga kutia Rapid, vështron jargavanët, i bën “pës” ndonjë maceje, nuk përshëndetet fare se nuk njihet me njeri. Kuptohet që, veç Jaja Polit dhe Kapedan Janit, gjërat më me vlerë për të janë gjithë këto rrugë.

Prandaj dhe atë ditë, pasi rufiti frapenë me pesë cigare radhazi, i futi dy‐tri pompa nga kolonja e lirë e rusëve, u sigurua për çelësin në se e kishte në xhep dhe nisi të zbresë më nge shkallët, ngaqë shumëbanesa e tyre nuk ka ulngritës.

Sa hapi derën e rëndë që të nxirrte jashtë, pamja qe vërtetë tronditëse. Mungonte lulishtja dhe gardhi rrethues, katër shkallët ngjitëse që të nxirrnin në rrugën Terpsihoris, mungonte edhe vetë rruga Terpsihoris. Supermarketi Andonopulos, që duhej të ishte përballë, gati sa nuk e përplaste fytyrën me pallatin e tyre. Tashmë rruga Terpsihoris, ku parkoheshin në të dyja anët makina luksoze e prap kishte vënd për të kaluar të tjerat, qe bërë një pëllëmbë e gjerë. As macet nuk mund të lëviznin lirisht aty.

Mund të kthehej përsëri brenda, nuk e prisnin punë të ngutshme, mirëpo qe mësuar të shikonte Sirinonin, t’i binte rrotull Parthenonit, t’u hidhte një sy shitoreve të mbushura dinga të Niridhonit e pastaj të nisej drejt udhëgjerës Poseidhon, ku do t’u puthte sqepat pëllumbave të egër, po të ishte në të mira Jaja Poli. Vuri dorën në xhep, u sigurua që meli ishte aty. Pastaj do të nisej më këmbë buzë detit për të arritur te Kapedan Jani, të cilit i kishte dhënë fjalën dhe ai e priste. Të gjitha këto, mendoi ai, duhej të mos i bënte? Të mos i bënte sepse iu tek rrugës Terpsihoris të lëvizte nga vendi, të shtypej e të hollohej sa një pëllëmbë, duke e ngjitur supermarketin Andonopulos mu tek muri i shumëbanesës 53 g.?

Mirëpo nuk qe kështu. Gabim e mendoi që këto proçka i paska bërë rruga Terpsihoris me tekat e saj të papritura, sepse në fillim nuk i kuptoi zërat prej nga vinin, por më vonë i dëgjoi fare shkoqur tek gumëzhinin nga maja e terracës. S’kishte si të mos hutohej kur u dëgjua dikush të thotë: “Nuk mungoka vetëm Terpsihoris, por edhe Artemidhos, Najadhoni me Niridhonin, Afrodhiti e Alqioni. Dikush na i paska vjedhur të gjitha rrugët”!

Kur u ngjit edhe vetë në terracë, nuk u besoi syve. Banorët e lagjes kishin hipur majë shumëbanesave, që tani dukeshin të ishin ngjitur e ngjeshur me njera‐tjetrën dhe aty, ku duhej të ishin rrugët, kishin mbetur disa ngushtësira të mjera hollaqe, që ngjanin më tepër me vija shtrembanuke. Edhe për të qeshur, edhe për të qarë!

Lagja e bukur, e mbledhur sa një grusht, po përjetonte tani çaste që as i kishte menduar më parë.

HAEMUS PLUS I / 2015 13 | P a g e

‐Poseidhoni u hap,‐ briti papritur dikush, që vëshgonte me një tejqyrë të gjatë si ato të piratëve.‐ U mbyll prapë,‐ rënkoi ai,‐ u lejuan të kalonin vetëm një shpurë makinash. ‐Vure re cilët kaluan? ‐Presidenti,‐ u shfry ai. ‐Paketa President, ajo me 25 cigare?‐ u mundua të bënte shaka dikush. ‐Jo, jo, i vërteti,‐ u përgjigj njeriu me tejqyrë.

Tani u kuptua nga të gjithë se gjendja ishte vërtetë e rëndë. Duhej të ishe kreu i shtetit që rruga të lejohej, mirëpo edhe kjo nuk përbënte zgjidhje, sepse president mund të bëhej vetëm një njeri, kurse ata ishin shumë. Por a mund të bëhej presidente, për shembull zonja Aleksandra, dyqind kile, e trashë aq sa nuk e nxinte as dera dhe e shtynin me karrocë? Për zotin Aslanis, as që bëhej fjalë, se i kishte ngrënë në tru dy cerebrale dhe ngatërronte qenin me kokrrën e portokalles...

Më pas pëshpëritjet u shtuan. Dikush tha se u hap për pak Najadhoni, më pas e njëjta gjë u fol për Alqionin, por këtu habia u bë e madhe sa kodra e rrjepur përballë: qe lejuar të kalonte Antigoni, që të gjithë e dinin prej kohësh të vdekur e të kallur. Por ja që Antigoni qenkej ende gjallë, i marrka akoma në qafë burrat, komandoka edhe vjedhësit më të mëdhenj, sidomos ata të rrugëve!

Nameti kishte dëgjuar për fantazmën e Antigonit, që i thëthinte meshkujt nga njëqind metra larg, i fuste te vrima e epshit të vet, aq sa ata nuk flinin më dot me gratë e tyre as pas disa muajve, kur mezi dilnin që andej, të fishkur, të latërzhyer e të perënduar. Antigoni qe bërë tmerri i grave, në gjallje dhe në vdekje, por më tmerr u bë tani, pikërisht sot, kur të gjitha rrugët ishin vjedhur, kurse për të po hapeshin.

Pastaj tejqyra kaloi dorë më dorë e sy më sy. Brenda tubit të saj një bebelino e madhe filloi të shtynte muret që lëviznin, sikur të kishin rrota nën vete, e të zbulohej pak nga pak, në fillim ndonjë gardh, pastaj pak gjelbërim, ngjyra gri e asfaltit, njollat e maceve dhe të qenve. Dikush filloi të rendë me një vrap të çmendur. ‐Vjedhësi, vjedhësi po ia mbath,‐ u dëgjuan zëra nëpër të gjitha terracat. ‐ Bebelinua e hapi rrugën Terpsihoris.

HAEMUS PLUS I / 2015 14 | P a g e

varrosini të vdekurit si farat

Daniel TURCEA (1945‐1979)

Njohje

të njohësh qiellin, do të thotë të jesh qielli

dhe ai ti që flladit

është ujë dhe frymë ai vend i rrallë për të cilin ju fal atë që ka për të ardhur na e sjell ndërmend megjithse trupi ndofta nuk është veçse një kolibe në shkretëtirë

varrosini të vdekurit si farat

zërat si një qytet prej qelqi

Për sublimen

Dituraku u avit dhe duke sunduar vetveten, i foli: ‐ falmë, kjo dhunti për të cilën në të vërtetë i denjë s'jam në vend të vajtimit e të ankimit, vjen të më bëjë pluhur e hi çdo mendim urrejtjeje, i pastër vështroj atë që do të më vriste por ende nuk kam në vete mirësi as dashuri nuk ka filluar të jetë për këtë dhunti i / e padenjë qënkam për ta shprehur, trupin e kam të huaj, kundërshtar, dhe rob dhe vëlla dhe nuk i jap gjumë dhe nuk i fal ledha thuamë kam etje dhe nuk kam shijuar, si shkëmbi bëhet mishi dhe vazhdimisht lutem që vetëm dashuri të jem, përgjigjmu si të jetoj, tani dhe çfarë të bëj? ajo e paktë që kisha për të kryer, i padenjë e përmbusha aq sa pata mundësi ç' më mbetet më për të bërë HAEMUS PLUS I / 2015 15 | P a g e

si të sillem? thuamë

pra duke u çuar plaku i shtriu drejt qiellit mishi filloi t'i digjet dhe gjaku dhe mishi po i digjeshin dhjetë pishtarë të zjarrtë i flakëronin në pëllëmbë

i pagojë e këqyrnja si digjej

Eshtë më i gjallë!

dhe ndjeu se si duke qënë turrë fliste për paqen e thellë ave, plaku ‐ i tërë si zjarri qofsh afrohu

ndize

HAEMUS PLUS I / 2015 16 | P a g e

scola

Ramadan BEQIRI Ph.D Candidate Universiteti Evropian i Tiranës. Fakulteti ekonomik. Drejtimi: Menaxhim.

Mësimdhënës i fizikës në Prishtinë

Vështirësitë në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë

Abstrakt

Në këtë temë bëhet fjalë për konceptin e cilësisë së arsimit dhe mundësitë për përmirësimin e cilësisë së tij në Kosovë. Qëllimi i shkrimit është identifikimi i problemeve të përmirësimit të cilësisë së arsimit dhe gjetjen e parametrave që duhet të përdoren për të matur atë. Në Kosovë një varg shkaktarësh të cilësisë së arsimit nuk janë akoma të identifikuar. Mjetet, metodat, teknikat, qasjet, metodat e përmirësimit të cilësisë së arsimit që janë të rekomanduara nuk përdoren aq sa kërkohet për përmirësimin e cilësisë së arsimit. Niveli i edukimit të qytetarëve për cilësinë e arsimit nuk është në nivelin e një koeficienti të pranueshëm. Identifikimi i shkaqeve kryesore që pengojnë përmirësimin e cilësisë në të nxënit e njohurive të reja si emërues i përbashkët i mësimdhënies, mësim nxënies dhe vlerësimit në institucionet arsimore të Kosovës, do të jenë udhërrëfyes për zgjidhjen e kësaj çështjeje e cila është madhore dhe shumëdimensionale. Gjatë hulumtimit janë shënjuar një grup faktorësh destabilizues që po rëndojnë edhe më shumë të nxënit kualitativ e kuantitativ sipas standardeve të vendeve të rajonit, ai tekstet shkollore, pajisjet e kabineteve me mjete të konkretizimit, krijimi i akademive online, përshtatja e kurrikulave të reja dhe metodat e matjeve të performances së shkollave për ngritjen e cilësisë së arsimit. Zbatimi i metodave të reja menaxheriale dhe metodologjitë inovative në të mësuarit e suksesshëm me standarde dhe kritere të Sistemit të Bolonjës, japin shpresë në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë.

Përfundimi kryesor është se përmirësimi i cilësisë së arsimit është qëllimi themelor më madhor për të arrit unifikimin e plan programeve mësimore dhe njësimin e diplomave mes dy shteteve tona, të Kosovës dhe Shqipërisë si dhe, integrimin e vendit në rajon, Evropë dhe më gjerë.

Fjalë kyçe: vështirësitë në arsim, cilësia e arsimit, inovacionet në mësimdhënie, integrimi i arsimit evropian, globalizimi i të mësuarit.

1. Hyrje

E drejtë fondamentale e çdo fëmije është të arsimohet dhe edukohet. Garantohet e drejta për arsimimin e të rinjve të shtetas kosovar dhe personave pa shtetësi, pa u diskriminuar nga gjinia, raca, ngjyra, etnia, gjuha, orientimi seksual, bindjet politike ose fetare, gjendja, ekonomike apo sociale, mosha, vendbanimi, aftësia e kufizuar ose për arsye të tjera që në mënyrë të barabartë të ndjek shkollimin në të gjitha nivelet.

Këtë ia garanton çdo konventë ndërkombëtare, që së paku përkrahet nga numër i madh i shteteve. Nuk do të thotë se çdo fëmije, fatkeqësisht shtetet e ndryshme, ia mundësojnë një të drejtë të tillë të garantuar. Edhe Asociacionet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut gjithnjë janë me gojën plotë se duhet në çdo këndë të botës të kemi një liri të mjaftueshme që fëmijët të nisin shkollimin për të arrit deri në stadin më të lartë të arsimimit dhe edukimit.

Kjo vërehet edhe nga shtetet e ndryshme të botës të cilat janë mbyllur Brenda kufijve të vetë ku të rinjtë dhe popullata mbarë e atij shteti përjeton ende katrahura të papara dhe të pakapshme për trurin e një njeriu të rëndomtë. E në anën tjetër luftërat e shumëllojshme të hapura apo të mbyllura, kanë cunguar lirinë e të jetuarit të fëmijëve në paqe. Lirinë dhe të drejtën fondamentale për t’u shkolluar. Nëse të gjithë të tjerët kanë sado pak faj, cili është faji injë fëmija që përfshihet pa vullnetin dhe dëshirën e tij në luftë. Të tillët përjetojnë dhunë pa e ditur se faturën e kujt po e paguajnë. Po edhe në vendet që mbretëron një liri dhe barazi e njohur për opinion vështirësitë në cilësinë e arsimit janë evidente. Ato sa vijnë e ulen, ndërkohë rriten dhe bëhen të pakapërcyeshme. Janë të panumërt faktorët që po ndikojnë në përmirësimin e cilësisë së arsimit edhe në Kosovë. Një studim i këtij formati sigurisht se nuk do t’ia del të përshkruaj dhe të identifikojë tërë ato vështirësi që janë në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë. Shpresoj se do të shërbej si pikënisje për

HAEMUS PLUS I / 2015 17 | P a g e

të ndërmarrë veprime pozitive për ngritje të lehtë të cilësisë së arsimit që ndikon në rritjen ekonomike, politike, kombëtare, fetare, kulturore e shtetërore.

1.1. Si filloi të mësuarit?

Të mësuarit është i vjetër sa edhe vetë njerëzimi. Njeriu me vështirësi dhe peripeci të mëdha u përballë ndër shekuj për një arsimim të kontrolluar gjithherë nga pushtetet. Duke i ditur të gjitha këto, njerëzit me ndikim si dhe shtetet me fuqi kanë themeluar dhe aprovuar konventa të shumta që garantojnë shkollimin e të rinjve.

Fundi edhe zhvillimi i njerëzimit varet direkt edhe nga stadi i arsimimit të një vendi.

Trojet tona kaherë kanë qenë nën pushtime të ndryshme të cilat janë përballë me pushtete, regjime dhe kultura të ndryshme, ku me vështirësi ia kanë dalë të ruajnë gjuhën e kulturën e vet. Kosova është një nga shtetet më të reja në rajon, që fitoi pavarësinë në vitin 1999. Që nga ajo kohë filloi të nxjerr ligjet e reja duke bërë harmonizimin e atyre ekzistuese me vendet e rajonit e sidomos duke i përshtat ato me UNESCO e Sistemin e Bolonjës.

Nivelet arsimore në Kosovë janë 1:

Nr. Programet edukativo‐arsimore Mosha Kohëzgjatja në Nivelet sipas vite ISCED 1 Edukimi parashkollor 3‐5 3 0 2 Arsimi fillor 6‐10 5 1 3 Arsimi i mesëm i ulët 11‐14 4 2 4 Arsimi i mesëm i lartë 15‐17 (18) 3 3 5 Arsimi postsekondar 3+1 4 6 Studimet themelore (Bachelor) Së paku 3 5 7 Studimet specifike profesionale 1‐2 5 B 8 Studimet e masterit 2 5 A 9 Studimet e doktoratës 3 6 Tabela 1: Nivelet e programeve arsimore sipas ISCED

Duke parë nevojën dhe kërkesat e mëdha të të mësuarit me reforma të reja, është paraqit nevoja që edhe Kosova të nis të mësuarit në distancë. Arsimi në distancë është mënyrë arsimimi, ku pjesa më e madhe e procesit mësimor kryhet kur mësuesi dhe nxënësi nuk janë zakonisht në të njëjtin vend e në të njëjtën kohë dhe realizohet kryesisht me ndihmën e teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK).

2. Qëllimi për përmirësimin e sistemit arsimor

Përmirësimi i sistemit arsimor ka për qëllim formimin e çdo individi, ashtu që të përballojë sfidat e së ardhmes që ka gjithnjë një trend të ndryshimeve, të jetë i përgjegjshëm për familjen, shoqërinë e kombin dhe në mënyrë të veçantë: a) të njohë, të respektojë, të mbrojë identitetin kombëtar e të zhvillojë trashëgiminë dhe llojllojshmërinë tonë kulturore; b) të zhvillohet në aspektin intelektual, etik, fizik, social dhe estetik, të jetë i aftë të mendojë në mënyrë të pavarur, kritike e krijuese, t’u përshtatet ndryshimeve, të ndihmojë në shpërndarjen e dijes së arritur gjatë shkollimit te brezat e ardhshëm. c) të ketë bindjen e thellë se drejtësia, paqja, harmonia, bashkëpunimi dhe respekti për të tjerët janë vlerat më të larta njerëzore; ç) të njohë dhe të respektojë traditat e popujve të tjerë; d) të ndërgjegjësohet për të përmbushur përgjegjësitë e tij për mbrojtjen e mjedisit. e) zhvillimi i respektit te nxënësi për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore, si dhe për parimet e përcaktuara me Kartën e Kombeve të Bashkuara, me konventat përkatëse dhe në Kushtetutën e Republikës së Kosovës 2.

3. Vështirësitë në cilësinë e arsimit në Kosovë

Në Kosovë si dhe në çdo vend përreth, vështirësitë në procesin arsimor janë evidente. Ato kërkojnë ndryshime rrënjësore dhe të vazhdueshme për të arrit një nivel që do të mund të krahasohej me vendet e BE‐

Nivelet e programeve arsimore sipas ISCED Ligji nr. 04/l‐032 për arsimin parauniversitar në Republikën e Kosovës

1 2

HAEMUS PLUS I / 2015 18 | P a g e

së si dhe me Sistemin e Bolonjës. Vështirësitë janë nga më të ndryshmet, por do të kufizohemi në këto: tekstet shkollore, Ushtrimet praktike qofshin kabinetike apo laboratorike në lëndët ekzakte ( fizikë, kimi, biologji etj.), kompjuterizimi i shkollave, trajnimet e mësimdhënësve, kurrikulat e reja të përcjellura nga vendet e zhvilluara, prodhimi i materialit didaktik për të qenë atraktive çdo njësi mësimore, përzgjedhja e kuadrove arsimore, emërime të drejtorëve nga radhët e partive politike, ndryshimet e shpeshta të kohëzgjatjes së shkollimit në nivele arsimore, mos pajisjet e kabineteve me kompjuterë dhe mjete tjera nga fusha e TIK, jofunksionalizimi i këshillave profesionale etj.

3.1. Reformat në tekste shkollore Tekstet shkollore të nxënësve janë një faktor shumë me ndikimi në ngritjen e cilësisë së arsimit në Kosovë.

Dihet se trashëguam tekste shkollore nga autorë të cilët përpiluan tekste që nuk u janë përshtatë shumë kërkesave dhe nevojave të nxënësve shqiptarë. Prandaj mund ët themi se tekstet shkollore gjatë gjithë shekullit që e lame pas dhe këtij në të cilin sapo kemi hyrë ishin pike kyçe e kurrikulave të arsimit në Kosovë.

Ato kanë dhe do të kenë një ndikim të madh në zhvillimin e të menduarit të drejtë të nxënësit për të formuar një shoqëri të shëndoshë dhe vetë krijuese e cila do ta ngrit cilësinë e të nxënit dhe dijes, me qëllim të përmirësimit të vizionit të tyre profesional e shkencor si dhe qytetar. Shoqëria kosovare mëton që nëpërmjet të mësuarit ta bëjë zhvillimin ekonomik, politik, shkencor, kulturor e më gjerë. Për këtë pa reshtur duhet të bëjë ndryshime në të gjitha fushat po edhe në tekste shkollore.

Bazuar në traditën tonë, tekstet shkollore shihen si faktor kyç në ngritje e cilësisë së arsimit. Prandaj tekstet shkollore do të vazhdojnë të jenë materialet mësimore të cilat më së tepërmi do të përdoren në të gjitha klasat e shkollimit. Në shumë fusha arsimore ato do të vazhdojnë të kenë primatin e burimit të vetëm që do ta përdor mësuesi. Por nga ana tjetër gjithnjë e më shumë shtohen zërat se teksti shkollor nuk mund dhe nuk duhet të jetë burimi i vetëm i një mësimdhënësi, ngase një gjë e tillë do ta dëmtonte shumë nxënësin ngase ai duhet të ketë edhe burime tjera të të nxënit si mediat e shkruara, elektronike, vizuale, kompjuterin etj.

Megjithatë tekstin shkollor asgjë nuk mund ta zëvendësojë edhe pse ai, siç potencuam më lartë, nuk duhet të ishte i vetmi burim i të nxënit. Por një tekst i kompletuar me standarde të caktuara nga ekspertë të arsimit, është një alternative e pazëvendësueshme në përmirësimin e cilësisë së arsimit.

Po si janë tekstet shkollore sot në Kosovë?

Duke ditur se me nguti dhe për qëllime të përfitimeve materiale, shtëpitë botuese kanë nxjerrë tekste shkollore, nga autorë të ndryshëm si dhe përgatitje pa ndonjë kontroll nga ekspertë të fushës së ngushtë të lëndës, kemi tekste me një varg mangësish. Mangësitë janë të shumta dhe të ndryshme, ku tekstet nuk u janë përshtatë kualitetit dhe kuantitetit. Ato kanë një format dhe letër që nuk janë të standardizuara dhe të përshtatshme për moshën e një nxënësi. Brendia e tyre ka një varg gabimesh apo lëshimesh shkencore. Fjala vjen një libër i fizikës i klasës së tetë të shkollës së mesme të ultë, në faqe 89 3, në fig. 4.13, lëshon gabimin ku magneti i thyer, do të ketë pole S N, që i bie se aty ku thyhet do të tërhiqen copat e tij, ndërsa në praktikë magneti i thyer copat e tij do të shtyhen apo refuzohen mes veti, shih fig. 1.

Fig. 1. Ndarja e një magneti Ndërkaq do të duhej të ishte si në fig. vijuese, fig. 2:

Fig. 2. Ndarja e magnetit me pole siç duhet të jetë Në fig. 1. Është shënuar gabimisht, polet e magnetit pasi ai të jetë ndarë në dy pjesë, ndërsa në fig. 2, siç kemi bërë përmirësimin me laps, ku pjesa e magnetit në të majtë do të kishte polet S –N, ndërsa pjesa e magnetit

Fizika 8, H. Ajazaj, R. Gashi, Z. Shemsedini, Dukagjini, Pejë, 2014, fq 89

3

HAEMUS PLUS I / 2015 19 | P a g e

në të djathtë do të mbetet N – S. Kjo tregon se magneti aty ku thyhet, copëzat e tij nuk tërhiqen, por shtyhen mes veti ( N – N ) apo ( S – S ).

Fig. 3. Magneti në formë shkronjës “ U “

Në fig. 3, kemi paraqit faqen 90, të po atij libri 4 siç shihet fig. 4.14, magneti shkollor me formë patkoi apo me formë të shkronjës “U”, polet Veri ( N ), që simbolikisht paraqiten me ngjyrë të kuqe dhe Jug (N), që simbolikisht paraqitet me ngjyrë të verdhë, u janë ndërruar ngjyrat që paraqesin huti te nxënësi.

Gabime të tilla shfaqen edhe në fig. 5.13, fig. 5.15, në faqe 108 të të njëjtit tekst shkollor 5.

Fig. 4. Formula e shkruar gabimisht, për frekuencë

Ky tekst shkollor lëshon edhe gabime tjera në formula 6, të cilat siç shihet janë përmirësuar nga nxënësit pas udhëzimeve të mësimdhënësit. Frekuenca është vlera reciproke e periodës, ndërsa është paraqit formula e nxitimit të rëndesës së tokës që nuk ka të bëjë fare me rrymën alternative.

Fig. 5.

Një tjetër gabim që po e paraqesim në fig. 5, te transformatori i rrymës elektrike, ku në përshkrim jepet marrëdhënia ndërmjet tensioneve U1 dhe U2, që është e njëjtë me marrëdhënien e numrit të dredhave në bobinën primare N1 dhe atë sekondare N2. Pastaj shfaqet një formulë krejt tjetër, që nuk ka të bëjë fare me transformatorin dhe bobinat 7.

Formula do të duhej të ishte si në fig. 6.

Fig. 6

Fizika 8, H. Ajazaj, R. Gashi, Z. Shemsedini, Dukagjini, Pejë, 2014, fq 90 Po aty, fq. 108 6Po aty, fq. 112 7Po aty, fq 116.

4 5

HAEMUS PLUS I / 2015 20 | P a g e

Ky tekst shkollor lejohet për botim me vendimin e Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT) të Republikës së Kosovës me vendim nr. 600/02‐1 të datës 19.08.2004, ndërsa teksti është ribotim i vitit 2014.

Mësuesit e klasës së parë, brengë të madhe kanë punën me Abetare, ku ajo është shumë e vështirë që të përdoret në klasën e parë. Ajo është mbingarkesë e madhe për nxënësit. Kërkesat e saj jo vetëm që e lodhin nxënësin por gjithashtu e vejnë në situatë dëshpëruese madje edhe ia humbin interesin nxënësit në moshë 6‐ vjeçe.

Vështirësi në përmirësimin e cilësisë së arsimit shfaqen edhe me tekstet shkollore të cilat janë përkthyer nga gjuhë të huaja. Ato shpesh përkthehen e nuk përshtaten me moshën dhe të shprehurit e përditshëm të nxënësit. Përkthyesi duhet të jetë njohës i mirë jo vetëm i dygjuhësisë, por ai duhet të jetë ekspert i lëndës së atij teksti shkollor.

Gabime të tilla nëpër tekste shkollore të lejuara nga MASHT, ka edhe shumë të tjera. Këto gabime sigurisht se paraqesin vështirësi në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë.

3.2. Laboratorët e shkencave ekzakte Duke pasur parasysh se shkencat ekzakte si fizika, kimia, biologjia, janë lëndët më të vështira të cilësuara nga nxënësit, prindërit por edhe nga mësimdhënësit, do të duhej t’i kushtohej kujdes ivveçantë, pajisjeve të kabineteve me mjete konkretizimi. Shumica e shkollave të Kosovës, vetëm simbolikisht shprehen se po furnizojnë kabinetet e këtyre lëndëve me mjete konkretizimi. Puna e pavarur e nxënësve dhe në grupe të vogla, madje të përfshirë edhe në mësim shtues e plotësues është domosdoshmëri për një ngritje të cilësisë së arsimit. Mësimdhënësit e këtyre lëndëve duhet të kenë ndihmësmësuesin, për të arrit qëllimin e orës mësimore dhe plotësimin e nevojave dhe kërkesave të nxënësit për një mësim cilësor. Vetëm nëpërmjet eksperimenteve dhe punëve tjera të pavarura praktike, të monitoruara nga mësimdhënësi apo ndihmës mësimdhënësi, do të bëheshin lëndët e këtij grupi të lehta dhe joshëse për nxënësin. Ato tani njihen si lëndë “bombë” nga nxënësit. Janë të vështira dhe shpesh edhe neveritëse për ta, ngase mësuesi nuk ia del që vetëm me një tekst shkollor, para tabelës të “aktrojë” eksperimentet duke i bërë nxënësit të besojnë në atë që nuk e shohin apo t’u sjell atyre një depresion dhe mosinteresim për shkencën.

3.3. Kompjuterizimi i shkollave Zhvillimi i hovshëm i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK), ka bërë mëse të nevojshme që ekspertët e arsimit kosovar të alarmojnë qeverinë që për çdo vit të rrit buxhetin për investime në pajisjen e shkollave me kompjuterë dhe pajisje tjera përcjellëse të cilat janë më se të nevojshme për një mësues të suksesshëm të komunikoj me nxënësit e tij. Ndryshe në klasë ora mësimore do të jetë jo tërheqëse dhe aspak interesante për nxënësin. Mësimet do të bëhen monotone dhe shpjegimi që e bënë mësimdhënësin mund të trajtohet nga nxënësi sinjë përrallë kaherë të dëgjuar apo një anekdotë të cilën e ka lexuar kohë më parë.

Gjatë këtyre dy viteve të fundit, në shkollat në Amerikë është rritur dukshëm përdorimi i tabletëve, duke bërë kështu që kompanitë teknologjike t’i kushtojnë një rëndësi të veçantë sektorit të edukimit, duke krijuar pajisje posaçërisht për të rinjtë. Në fig. 7, shihen nxënësit e një klase ne SHBA, duke mbajtur një orë mësimore.

Fig. 7. Orë mësimore me tabletë në shkollat e SHBA

Është konstatuar se 70 % e shkollave fillore dhe të mesme në ShBA, përdorin tabletë për edukimin e fëmijëve. Sipas një studimi të kryer nga shoqata e bamirësisë “TabletsforSchools”, në një të dhjetën e të gjithë shkollave, çdo fëmijë ka tabletin vet personal.

Përdorimi i tabletit, sipas mësuesve dhe drejtorëve të këtyre shkollave thuhet se ndikon pozitivisht në edukimin e fëmijëve, duke e parë si motivim që fëmijët të mësojnë më shumë.

Kjo duhet të ndodhë sa më parë edhe në Kosovë, nëse mendojmë për përmirësimin e cilësisë së arsimit.

Punët të cilat duhet të kryhen mund të presin të realizohen nesër, mësimi duhet të zhvillohet sot te nxënësi, nëse nuk e keni zhvilluar dje.

HAEMUS PLUS I / 2015 21 | P a g e

3.4. Trajnimet e mësimdhënësve Kudo që mere pjesë në konferenca apo paraqitje politike e apolitike në Kosovë, do të ngopesh me fjalën “trajnime”. Sa e sa organizata ndërkombëtare e vendore kanë përmbyllur projekte të cilat në vete kanë pas fokus trajnimin e mësimdhënësve me metodologji të reja, shkëmbim përvojash me vende të rajonit apo edhe më gjerë. Ato më tepër kanë qenë përmbushje e detyrimeve për realizimin e projekteve të tyre dhe arsyetimin e shpenzimeve të majme që janë bërë. Përfitimet, në bazë të anketave dhe përvojave të mësimdhënësve janë shumë të vogla. Ato kanë qenë të ndryshme dhe jo mirë të menduara. Nuk janë përfshi ekspertët e mirëfilltë të arsimit. Nuk ka pasur plan afatgjatë dhe strategji që të ketë përmirësim praktik dhe real në cilësinë e arsimit.

Një anketë me mësimdhënës rezulton se mësimdhënësit kanë ndjek trajnime të llojllojshme ku pak ju kanë ndihmuar në ngritje të cilësisë në arsim. Nga trajnimet më voluminoze dhe me shumën më të madhe të harxhuar të buxhetit të konsoliduar të Kosovës, janë realizuar programet: ECDL dhe Avancimi i mësimdhënësve me Shkollë të lartë në Fakultet të mësuesisë, i njohur AKM (Agjencia e Kualifikimit të Mësimdhënësve). Këto janë dy projekte që realizohen nga qeveria e Kosovës, vite me radhë por në fakt programet e zgjedhura sidomos për vazhdim të studimeve të mësimdhënësve pa shkëputje nga puna, janë dështim që koha do ta përmbys një realizim të tillë. Mësimdhënësit me përvojë të gjatë pune në arsim, nuk kanë pasur nevojë që të ndjekin kurse të ndryshme me plan programe të lëndës përkatëse, ngase ata veç kanë qenë mjaft të përgatitur dhe zotërojnë lëndën të cilën e ligjërojnë te nxënësit e tyre. Ata kanë pasur nevojë që të ndjekin trajnime të cilat lidhen me fushat inovative të kohës si: krijimi i akademive online, organizimi i orëve mësimore nga distanca, krijimi dhe përdorimi i laboratorëve virtuale, kodim në gjuhë programore, krijimi i lojërave edukativo‐arsimore për smartphone etj. Këto do ta kishin përmirësuar sado pak cilësinë e arsimit në Kosovë.

Programe të tilla nuk janë realizuar, ndoshta edhe për vet faktin se në kuadër të stafit të profesorëve universitar nuk ka mësimdhënës të përgatitur për këto fusha. Ndërsa mësimdhënësit me Shkolla të larta pedagogjike i janë nënshtruar këtij avancimi pa menduar se ai nuk do t’ju sjell ngritje profesionale. Ndaj këtyre çështjeve akute, në studimet e ardhshme shkencore do të duhej të merreshim në mënyrë më rigoroze për të vënë në pah këtë praktikë jo të mirë.

3.5. Kurrikulat e reja të përcjellura nga vendet e zhvilluara Gjatë dekadës së fundit, jemi dëshmitarë, se janë miratuar shumë ligje e nënligje, udhëzime administrative, janë ndërtuar shumë shkolla si dhe janë themeluar edhe institucione të reja arsimore publike dhe private. Të gjitha këto me qëllim të përmirësimit të cilësisë së arsimit. Po ashtu ka pasur përpjekje që të përpilohen edhe kurrikula të reja të cilat do ta ngritin sado pak cilësinë e arsimit që të jemi në një fushë të krahasimit me cilësitë e të nxënit në shkolla të familjes së BE‐së. Janë përpiluar dhe botuar edhe tekste të reja shkollore për të përshtatë kërkesave të këtyre kurrikulave.

Me gjithë reformat që janë bërë dhe po bëhen në arsim, ende ka shumë punë për të qenë të kënaqur me përmirësimin e cilësisë së arsimit. Natyrisht se janë faktorë të shumtë të cilët po vështirësojnë një gjë të tillë.

Diferenca e madhe e numrit të nxënësve në shkolla urbane dhe rurale, kanë bërë që në qytete të kemi shkolla të cilat punojnë edhe më tutje me dy e më shumë ndërresa. Numri i mësimdhënësve të aftësuar për t’u përballur me të gjitha këto vështirësi, akoma mbetet në shifra të ulëta. Kurrikulat e reja kërkojnë punë të vazhdueshme të ekspertëve të arsimit. Ndryshe ato të vendeve të rajonit po ecin me hapa të përshpejtuar dhe vështirë se mund të arrihen me këtë vlug të qetë të punës së institucioneve tona arsimore. Rol i veçantë duhet t’u kushtohet kurrikulave arsimore të cilat përfshijnë fëmijët me nevoja të veçanta. Të gjithë këta janë faktorë që po ndikojnë në vështirësitë e përmirësimit të cilësisë së arsimit.

Sfidat tjera të cilat ndikojnë në zhvillimin e cilësisë së arsimit kosovarë janë: Nevoja për ndërtimin e një shoqërie të dijes, integrimi në epokën digjitale, të mësuarit për të jetuar së bashku, zhvillimi i qëndrueshëm etj.

Për një përballje me këto dhe shumë sfida të tjera për ngritjen e cilësisë së arsimit, Kosova duhet me hapa të përshpejtuar të bëjë përpilime të kurrikulave të reja për arsimin parauniversitar dhe të mbështesë realizimin e zbatimit të tyre.

Përgjegjësia dhe llogari dhënia është një tjetër faktorë shumë i rëndësishëm që paraqet vështirësi në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë, sepse edhe kur kemi përpiluar kurrikula të përshtatshme dhe kemi mbështetje institucionale për implementimin e tyre, pa dallim gjinor, qytetar, kulturorë etj. ato mund të mos shënojnë rritje në cilësinë e arsimit. Thënë shkurtë të specifikohet qartë zinxhiri i mbështetjes, raportimit dhe llogaridhënies.

Kurrikulat e reja përfshijnë të gjithë nxënësit pa dallim. Së këndejmi rol në ngritjen e cilësisë së arsimit ka edhe prodhimi i materialit didaktik. Për këto duhet me nguti të punohet në kompletimin e kurrikulave të cilat kanë të bëjnë edhe me përfshirjen e nxënësve me nevoja të veçanta si dhe të atyre me nevoja të shumëfishta.

HAEMUS PLUS I / 2015 22 | P a g e

3.6. Përzgjedhja e kuadrit të ri arsimor, sfidë e radhës në vështirësitë për përmirësimin e cilësisë së arsimit Gjenerata e arsimtarëve sfidues që u ballafaquan me sistemet, që dështuan në ish Jugosllavi, është në përfundim të karrierës së vet. Çdo ditë kemi përmbushje të standardeve të pensionimit të tyre, për shkak të moshës 65 vjeçe. Këtu një udhëzim administrativ i cili me automatizëm i ndërprenë punën edukativo‐ arsimore mësimdhënësit, brenda vitit shkollor, bënë që të ndërpres edhe përmbushjen e kërkesës së ngritjes së cilësisë së paku deri në fund të vitit aktual shkollor. Në anën tjetër institucionet tona nuk kanë paraparë që së paku në 5 vitet e fundit të punës së një mësimdhënësi t’i bashkëngjitet një ndihmës mësues i cili do të vazhdonte punën e tij dhe për atë kohë të shkëmbenin përvojat e arritura në dekada me radhë, që së paku do të jepte një shpresë për përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë.

Edhe pse përzgjedhja e mësimdhënësve të rinj, bëhet në bazë të konkursit publik, fatkeqësisht edhe më tutje kjo është një kamuflazh ligjor. Gati në të gjitha komunat e Kosovës, të cilat janë edhe përgjegjëse të shkollave të cilat zgjedhin kuadrot arsimore dhe profesionale, punësimet bëhen në baza partiake. Siç duket i vetmi vend ku mund të përmbushen premtimet gjatë fushatave zgjedhore janë shkollat. Aty është lëvizja më e madhe e punësimeve të popullatës. Këto emërime e jo zgjedhje të merituarve nga më të merituarit po bëjnë edhe më të vështirë përmirësimin e cilësisë së arsimit. Mësimdhënësit e rinj, në shumë vende vinë pa përmbushje të kritereve plotësuese, performancës së tyre, një përvojë provuese për një periudhë 6 mujore apo një vjeçare, e cila do të sprovonte mësimdhënësit e rinj, të cilët do të merrnin vlerësim me shkrim nga mësimdhënësit me përvojë të gjatë dhe të cilët kanë ndjekur trajnime dhe janë bashkëpërpilues të kurrikulave të reja.

Gjendja edhe shumë më e rëndë paraqitet me rastin e përzgjedhjes së drejtorëve të shkollave. Edhe pse, parashihet me konkurs zgjedhja e drejtorit dhe zëvendësdrejtorit, ku është e specifikuar në mënyrë të qartë me Udhëzim Administrativ8, ajo në fund është e drejtë ekskluzive e kryetarit të komunës që të jep vendimin e fundit për “zgjedhje”. Sot shumica dërmuese e drejtorëve të shkollave para universitare në Kosovë janë militantë partiak, njerëz të dëgjueshëm të subjektit politik që udhëheq atë komunë. Ndaj edhe përzgjedhja në vazhdim e kuadrove arsimore, profesionale, madje edhe atij teknik të shkollës të cilët janë për mirëmbajtjen e objektit vazhdojnë me këtë kriter të “zgjedhjes”. Në fund është po ashtu e drejtë ekskluzive e të parit të komunës që t’ia ndërpresë në çdo kohë edhe mandatin e detyrës së drejtorit, si dhe të gjithë të punësuarve të tjerë. Edhe më tutje mësimdhënësit punojnë me kontrata një vjeçare që është edhe një shkelje tjetër e të drejtës fundamentale të kontratave kolektive. Kjo i mban në ankth mësimdhënësit dhe stafin udhëheqës të secilës shkollë aq sa për ta bërë të pakapërcyeshme barrierën e vështirësive të përmirësimit të cilësisë së arsimit.

3.7. Vendimet “brenda natës” për kohëzgjatje të shkollimit para universitar Një faktor tjetër në listën e vështirësive në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë është edhe vendimet e ashtuquajtura “brenda natës” për kohëzgjatjen e shkollimit në nivelet arsimore deri universitare.

Gjenerata jonë, jemi dëshmitarë të ndryshimit të sistemit arsimor ndër vite pa ndonjë analizë të thuktë paraprake e cila do të garantonte sukses dhe gjithashtu sjellje para përgjegjësive në rast të dështimeve të sistemeve të tilla që më tepër kishin qëllim eksperimental duke aluduar në reforma të reja arsimore dhe inovacione në ngritje të cilësisë së arsimit.

Nisemi nga vitet e 80‐ta, kur Kosova ende ishte në kuadër të ish Jugosllavisë, atëbotë shkollimi i mesëm katër vjeçar ndahet në dysh. Dy vitet e para: mësim i orientuar dhe dy vitet tjera mësim profesional. Për më shume se dhjetë vite u eksperimentua me këtë sistem gjoja inovativ dhe ngritës i cilësisë së arsimit, ku në fund ashtu siç u aprovua edhe u anulua, si i pasuksesshëm. Askush nuk dha përgjegjësi, asnjeri nuk u soll para një raportimi për këto ndryshme që erdhën dhe shkuan me vendim të ashtuquajtur “brenda natës”.

Në pasluftën e Kosovës, për të bërë garë në ndryshime të sistemit arsimor, me metodën “copy – paste” sistemi i arsimit fillor, nga ai tetëvjeçar shkon në atë nëntëvjeçar. Fëmijët nisin shkollimin e rregullt fillor në moshën 6‐vjeçare nga ajo 7‐vjeçare që ishte deri tani. Pas kësaj shkollat e Kosovës të nivelit fillor ndahen në dy cikle: cikli fillor (niveli 1) dhe cikli i mesëm i ultë (niveli 2) i arsimit 9. Përderisa shkollimi i mesëm që njihej deri tani ndërron emërtimin në ciklin e arsimit të mesëm të lartë 4‐vjeçar (niveli 3) 10. Për disa vite me radhë kështu vazhdoi ky cikël, ndërsa vitin e kaluar 2013/14, merret vendim për shkurtim të këtij niveli të mesëm të lartë nga 4 vite në 3 vite.

Edhe në fakultete kemi po ashtu laramani në kohëzgjatje të studimeve 3 vjeçare e në disa 4 vjeçare. Ato pastaj në bazë të sistemit të Bolonjës, për njohje të kredive të fituara gjatë studimeve, përmbyllen me studime master 2‐vjeçar përkatësisht 1‐vjeçar. Në mënyrë që të fitohen në total 300 ECTC sipas Sistemit të Bolonjës (Pikë gjatë studimeve 3+2, apo 4+1) e cila është nënshkruar në vitin 1999 nga Ministria e Arsimit të 29 vendeve evropiane.

Udhëzim Administartiv nr. 08/2014, MASHT, Prishtinë, 2014 Ligji nr. 04/l‐032 për arsimin parauniversitar në Republikën e Kosovës 10Po aty 8 9

HAEMUS PLUS I / 2015 23 | P a g e

Të zotë në %

Edhe këto ndryshime paraqesin vështirësi në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë.

3.8. Akademitë online sfidë e re e inovacioneve në arsim Për ngritjen e cilësisë së arsimit në Kosovë sfidë e përhershme është nevoja e themelimit të akademive online të cilat ofrojnë mësim nga distanca. Kjo parashihet edhe me Ligj mbi arsimin e nxënësve në të gjitha nivelet deri universitar për të vazhduar me sistemin universitar. Zgjatja e të mësuarit nuk ka fundin e vetë ngase me ligj parashihet edhe zhvillimi i mësimit gjatë tërë jetës11. Kuadrot e reja dhe ato me përvojë në arsim nëpërmjet sistemit ekipor krijojnë akademi online të cilat ju mundësojnë nxënësve të tyre që në mënyrë të lehtë dhe shtrirje të gjerë të mësojnë nga largësia, pa pasur nevojë të jenë fizikisht prezent gjithnjë në klasë. Edhe në Kosovë e Shqipëri kanë filluar të jetësohen akademi të tilla nga të cilat do të përmendim: www.almooc.com, WEK (Washington Education in Kosova), WEA (Washington Education in Albanian) etj.

Këto akademi nuk përmbushin do të kërkesat dhe nevojat për përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë.

Ekspertët e arsimit të Kosovës, assesi nuk duhet të ndihen të rehatshëm përballë të gjitha këtyre zhvillimeve të hovshme të teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK).

Natyrisht se ka edhe shumë faktorë tjerë që ndikojnë në cilësi në mësimdhënie dhe nxënie.

4. Matja e ngritjes së cilësisë në arsim

4.1. Performanca e shkollës Për matjen e përmirësimit të cilësisë së arsimit në Kosovë, duhet të përdoren modele të ndryshme. p.sh. matja e performancës së shkollës e cila i nënshtrohet procesit të vlerësimit dhe llogaridhënies në ngritjen e cilësisë së arsimit, mund të bëhet me: Matësit e gjendjes dhe matësit e rritjes.

Matësi i gjendjes: Ngritja e performancës në së paku këtë nivel Matësit e rritjes: Stimuj për përmirësimin e mësimnxënies në vazhdimësi.

A A

B

B

Vitin e kaluar shkollor Këtë vit shkollor

Modeli i gjendjes: Shkolla A është më e mirë se shkolla B Modeli i rritjes: Shkolla B është më e mirë se shkolla A

4.2. Matja e efikasitetit të punës së mësimdhënësve Ngritja e cilësisë në arsim matet me shumë faktorë, ndër të cilët është edhe cilësia e mësimdhënësve. Prandaj drejtorët e shkollave duhet në periudha të caktuara kohore të shpalosin efektivitetin e mësimdhënësve të shkollës në të cilën punojnë. Kjo pastaj do të ishte edhe një nga faktorët kyç në grupimin e mësimdhënësve të mirë dhe të dobët, i cili do të rezultonte me vazhdimin e kontratës për punë të mëtutjeshme me nxënës.

Matjen e efikasitetit të mësimdhënësit do ta bëjmë me Modelin e vlerës së shtuar.

Ky model ka për qëllim të përcaktoj në mënyrë sasiore përfitimin e nxënësit në mësimnxënie që e ka arrit nga puna e mësimdhënësit me të.

A është arritshmëria e nxënësit në klasën G, përkatësisht në klasën G ‐ 1.  është efekti fiks i mësimdhënësit, i cili mat efektin e mësimdhënësit j mbi arritshmërinë e nxënësit A. S dhe X janë faktorë të shkollës dhe individual. mbulon të gjitha problemet tjera të cilat nuk mund të shpjegohen nga pjesët e tjera.

Korniza e Kurrikulës e Arsimit parauniversitar të Republikës së Kosovës

11

HAEMUS PLUS I / 2015 24 | P a g e

5. Konkluzionet

Në bazë të këtij studimi arrijmë në një përfundim i cili identifikon një varg vështirësish për përmirësimin e arsimit në Kosovë. Sistemi i arsimit në Kosovë, ka shumë ngjashmëri me sistemet e arsimit në rajon. Kosova dhe Shqipëria duhet të kenë një dhe vetëm një plan arsimor parauniversitar. Meqenëse kemi shumë faktorë të cilët e vështirësojnë përmirësimin e cilësisë së arsimit, ekspertët e të dyja vendeve duhet të punojnë bashkërisht në nxjerrje e kurrikulave të reja për një mësimdhënie dhe nxënie të suksesshme te gjeneratat e reja. Nga kurrikulat e reja do të rrjedhin tekste më të përshtatshme shkollore dhe të standardizuara nga autorë të ndryshëm, e sidomos ato duhet të kenë grup autorësh, të cilët do të përpilojnë tekste shkollore bazuar në përvojën që e kanë në mësimdhënie dhe ngritjet profesionale të fituara nga trajnimet e fushave përkatëse. Gjetjet tona rezultojnë se ndryshimet e shpeshta të kohëzgjatjes së viteve të shkollimit para universitar ka sjellë në konfuzion edhe mësimdhënësit të cilët e kanë të vështirë të japin vlerësime për këtë apo atë sistem. Sistemet e tilla deri tani kanë rezultuar si të paqëndrueshëm, duke anuluar me shpejtësi dhe pa një analizë të mirëfilltë paraprake. Shkollimi i sistemit arsimor ne Kosovën e para luftës, ka dhënë kuadro arsimore me shkollime të ndryshme: Shkolla normale (sistemi 5 vjeçar, që pastaj ulet në atë 4 vjeçar) – me titull të fituar: mësues, Shkolla e lartë Pedagogjike (e profilizuar për arsimtarë klasor apo lëndor) me kohëzgjatje 2 vite studimi, në nivel Universiteti, me titull të fituar: arsimtar i lëndës përkatëse. Fakultetet e profesionalizuara me sistem 4 vjeçar po ashtu në nivel universiteti me titull të fituar: profesor të shkollave të mesme. Në katër vitet e fundit ka filluar nivelimi i studimeve vetëm për arsimtarët e SHLP, i emërtuar si Agjencioni i Kualifikimit të Mësimdhënësve (AKM) të cilët duhet të ndjekin edhe 3 semestra në fakultetin e mësuesisë (FM) me arsyetimin e nivelimit të pikëve gjatë studimeve në 240 ECTC. Kjo ka hedh poshtë një sistem të arsimit shumë të rëndësishëm që ka dhënë kuadro të shumta në nivelin e arsimit fillor në kuadër të SHLP‐së.

Shkollat jo të pajisura me laboratorë për shkencat ekzakte dhe mungesa e kompjuterëve si dhe smart pajisjeve të teknologjisë informative janë një nga vështirësitë tjera që po e rëndon përmirësimin e cilësisë në arsim. Sa më parë shkollat e nivelit parauniversitar të Kosovës të pajisen denjësisht me këto mjete konkretizimi, ndërsa mësimdhënësit të aftësohen në kuadër të asaj ngritje profesionale në fakultetin e mësuesisë e jo të ndjekin kurse me programe të cilat nuk ju hyjnë në punë asnjëherë gjatë punës edukativo‐ arsimore, siç po bëhet tani në mënyrë të panevojshme dhe të padobishme. Aty mësimdhënësit duhet të aftësohen për hapjen e akademive online, të cilat akademi do të jenë praktike, të kapshme për nxënësin, të kenë qasje në to edhe prindërit dhe ekspertët e fushave të ngushta arsimore, për ngritje të cilësisë së arsimit në Kosovë. Këto akademi pastaj direkt mund të ndikojnë edhe në rritjen e performancës së shkollës dhe rritjes së efikasitetit të punës së mësimdhënësit.

Heqja dorë e politikës mbi shkolla, është një nga pikat më akute që duhet të bëhet sa më parë. Kjo ka bërë që drejtorët dhe zëvendësit e tyre të jenë vartës të drejtpërdrejtë të politikës ditore e cila pa plan afatgjatë më shumë ka vështirësuar sesa ka lehtësuar kushtet për përmirësimin e cilësisë së arsimit në Kosovë.

Fillimi i llogari dhënies në një zinxhir të caktuar do të diheshin ngecjet dhe ecjet në cilësinë e arsimit. Sot në shkollat e Kosovës një gjë e tillë mungon.

Qeveria duhet poashtu të filloj edhe me subvencionimin e shkollave. Me këtë sistem nxënësit do të përfitojnë në bazë të rezultateve të arritjes së suksesit të tyre në shkollën e tyre, i cili sukses po ashtu atyre do tu hapte rrugë për regjistrim në shkolla e fakultete të preferuara. Kjo do të nxiste shkollat më pak të suksesshme të punojmë më tepër në ngritjen e cilësisë së arsimit, ndryshe do të rrezikonin që ato të shndërrohen në shkolla me performancë më të ultë, ku do të ndëshkoheshin me humbje të privilegjeve e deri te marrja e statusit të shkollës. Kjo mënyrë e matjes së performances së shkollës, mësimdhënësit dhe nxënësit do ti sillte në një rangim i cili do të ishte publik, si: Top shkollat për nga vlera e shtuar; shkollat më të dobëta për nga vlera e shtuar; Top mësimdhënësit e grup lëndëve të caktuara, etj.

Ka një varg modelesh që do bënte matje të rritjes së cilësisë së arsimit në Kosovë. Për këtë duhet të kemi së pari vullnet që të largojmë politikën nga shkollat. Të sistemojmë mësimdhënësit në bazë të performances së tyre. Të shpërblehen ata që korrin sukses në arritjen e nxënësve duke e ngrit vlerën e shtuar të shkollës apo të ndëshkohen ata të cilët nuk arrijnë të kalojnë pragun e suksesit të përcaktuar nga ekspertë të arsimit.

6. SHKURTESAT: AKM

Agjencioni i Kualifikimit të Mësimdhënësve ECDL

EuropianComputerDriver Licence ECTC

Pikë të provimit sipas Sistemit të Bolonjës FM

Fakulteti i Mësuesisë ISCED

Internacional Standard ClasificationofEducation IT

InformationTechnology MASHT

Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë SB

Sistemi i Bolonjës SHLP

Shkolla e Lartë Pedagogjike HAEMUS PLUS I / 2015 25 | P a g e

TIK

UNESCO WEA WEK

7. Bibliografia

Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit UnitedNationsEducational, ScientificandCulturalOrganization WashingtonEducation in ALbania WashingtonEducation in Kosova

I.GIZ, Zhvillimi i shkollës, Seminari tre, Prishtinë, 2010 II. KEC, Arsimi bazik cilësor në funksion të zhvillimit njerëzor, Prishtinë, 2006 III. MASHT, Udhëzim Administrativ, nr.08/2014, Prishtinë, 2014 IV. MASHT, Korniza e kurrikulës e Arsimit parauniversitar të RKS, Prishtinë, 2011 V. MASHT, Strategjia e komunikimit në sektorin e arsimit, Prishtinë, Prishtinë 2013 VI. MASHT, Strategjia për zhvillimin e arsimit parauniversitar në Kosovë 2007 ‐ 2017, Prishtinë, 2007 VII. Mato Erleta, Noti Kozeta, Tekstet shkollore në arsimin parauniversitar, Tiranë, ‐ VIII. Save the Children, Arsimi gjithëpërfshirës në Shqipëri, Tiranë, 2013

HAEMUS PLUS I / 2015 26 | P a g e

Po(rtr)et

Marian DRĂGHICI

Poet, eseist dhe gazetar, lindur më 25 mars 1953, autor i vëllimeve: „Mbi artin poetik”, „Loja e bilardos në pyllin rus”, „Snajperi dhe gjeli prej teneqeje”, „Harrum. Libri i dështimit”, “dritë, ngadalë”, Drăghic‐i (Drëgiç) cilësohet si njëri nga poetët e shquar të rumanishtes

gotëza

(păhăruțul)

Vetëm njëri piu me gotë, Ne të gjithë pijmë me gotëzë (Nga një poemë e pashkruar)

ndërkaq gotëza pati shijen e një fruti të pasqyruar. kafshoj nga mishi i tij me kujdes: brenda është krimbi.

brenda, thellë.

është një vajtim fëmije që kërkon vazhdimisht jashtë – të shohë diellin gjer në mesditë të këndojë vdekja me trumpetë, me diçka

dhe ai tingull të ngulmojë në gotëzë si një puthje në gur prore i dëgëzuar në lëkurë në tru.

thellë në brendi, thellë ende fort afër nën yllin e dyfishtë qeshja e bretkosës në ujra.

dhjetë vjet në një çast ç’erë të mori (zece ani într‐o clipă ce vânt te‐a dus)

pa dashuri vlej vetëm që të rritet brenda meje mungesa një dru i madhërishëm plot hijeshi gjer në qiell.

‐ si nga zemra e të vdekurve? ‐ si nga zemra e të vdekurve. atje lart te dega e majës ti lëkundesh lakuriqe mban në krahë vezën e parme të sapo‐ shpëtuar nga zogu Char, shpirtërore.

Dhjetë vjet në një çast ç’erë të mori përgjithmonë nga toka është tepër e vështirë të thuhet?

lere, të le HAEMUS PLUS I / 2015 27 | P a g e

degë mbi detin e ulët në daç, po në mos daç, jo.

tek binte mbrëmja, binte mbrëmja (pe măsură ce se însera, se însera)

tek binte mbrëmja kundrova fletën e bardhë, lakuriqe me dëshpërim në rritje; mbi një fushë të ndritshme të ndritshme vallë merimangat e mbrame errën hirin tim poetik apo e bardha e dhëmbëve të tu o femër lindore? nga larg besoj se kisha

një habi prej fytyre plaku që s’mund të çonte më tej kishën e mbeturinave nga tryeza e shkrimit der’ te skaji i shtratit nga skaj’i shtratit der’ te tryeza e shkrimit

dhe lehtas nis të qajë – dhe qan dhe qan – mbi shkallët e asaj kishe të mbetjeve derisa u pa sërish njëfarësoj, mes të gjithave i ri dhe i lirë duke dashuruar më së tepërmi në t’errur ajrin e mbrëmjes dehur nga idealizmi.

dritë, ngadalë

(lumină, încet)

ji e qetë, të gjithë do të sosin atje ku ti ke qenë gjithë kohën nga një brishtësi që fruton trajtë të zhveshur, si fruti i erës së bardhë që ka qenë dikur e zezë.

vuajtja në fakt shkurton ditët si një sharrë e çartur drurët në dendësinë e pyllnajës pavarësisht nga stina derisa fanitet në zbrazërinë e tyre një arnë agimi –

të jetë kjo (pyet veten) njëra nga genat e mortjes, e shfytyruar?

dikush, duke u kollitur lehtë ndreq zërin në dhomën pranë.

lulëkuqja e qershorit

(macul de iunie)

lulëkuqja e qershorit njohu dashurinë e saj dashuria e saj kaloi HAEMUS PLUS I / 2015 28 | P a g e

si lulëkuqja e qershorit

por çdo vit do të shfaqet me buzëqeshje heshtur duke kujisur vdekje përgjatë jetëve tona kjo këmbanëzë flakësh të thyera.

befasuar, para tij do jemi për një grimë, sërish purpuritur nga dashuria si flatrat notuese të peshqve‐rodhe si njolla e freskët e gjakut të askujt në tramvaj si lulëkuqja e qershorit heshtur duke kujisur vdekje mëngjeseve të majit.

***

i tha jo shtratit dhe shkeli aq lehtë sikur t’i kish thënë jo vdekjes

sikur vdekja të ishte përtej detit dhe jo këtu në këtë dhomë 3 me 4 me lule stepe mbi tryezë,

vdekja me sytë e saj ngjyrë vjollcë duke lënë peshën mbi supin tim prej papagalli jeshil e plak, duke kaluar shekullin dhe glasat mbi supin tim para se të kalonte detin –

nëse një papagall plak jeshil me sytë e tij ngjyrë vjollcë është në gjendje të kapërcejë detin.

Fragment

mos u përkul veçse për dashurinë e, në vdeksh, dashuro më tej.

Nga poema Dita e punës / Ziua de lucru

[Poezitë janë shkëputur nga vëllimi dritë, ngadalë / lumină, încet, Marian Drăghici, Sh.B. Tracus Arte, Bukuresht 2013]

HAEMUS PLUS I / 2015 29 | P a g e

esse‐re

Ardian VEHBIU

Vizitë në varreza

Një artikull që po lexoja për rrëgjimin e filologjisë si disiplinë të dijes në Perëndim, më bëri të mendoj – pa shumë lidhje – se tek ne filologjia është gjallë e shëndoshë, madje si emër i një fakulteti të Universitetit të Tiranës; edhe pse figura profesionale përkatëse, ose ajo e filologut, nuk ekziston (më).

Kur ishte hera e fundit që u fol gjëkundi për këtë apo atë filolog në Shqipëri? Mbase edhe ka ndodhur, por më ka shpëtuar mua – por gjithsesi filologu tek ne është specie e rrallë, në mos e dalë krejt nga qarkullimi; sikurse nuk studiohet më filologjia, si disiplinë e dijes ose e albanologjisë. Përkundrazi, vendin filologëve duket t’ua kenë zënë pa shumë bujë studiuesit, për të mos folur për akademikët dhe publicistët gjithfarësh; me tek‐tuk ndonjë historian të letërsisë që nxjerr kryet si ato personazhet e që dalin nga koma pas 20 vjetësh dhe kërkojnë VAPIK. Dhe që të mos harroj – as studiuesit, as akademikët dhe aq më pak filologët nuk konkurrojnë dot me profesorët dhe doktorët; të cilët e kanë kompletuar tashmë kalimin nga figura profesionale në diçka si gjeneralë të armatave intelektuale; për të mos thënë simbole algjebrike abstrakte, të dikujt që “di të dijë.” Tek e fundit, nëse dikur doktori ishte ai që të shëronte ose të kallte në varr para kohe, sot doktori është ai që edhe kur nuk të merr paratë, të merr vendin e punës; çka lidhet edhe me depërtimin në leksik të fjalëve dhe shprehjeve të tilla si doktorohem, i doktoruar… Së shpejti do të dëgjojmë edhe i profesoruar.

Dukuria nuk prek vetëm sferën albanologjike – ku, meqë ra fjala, albanologët ende i kanë mbajtur kokat mbi ujë; edhe pse parapëlqehen albanologë të huaj; por ku figura më e respektuar mbetet ajo e historianit, tashmë e dashuruar nga mediat dhe politika, si furnizues sistematik argumentesh në tryezat e betejave nacionaliste, për të mos thënë mitike mes fqinjësh; dhe ku vërehet një rritje dhe fuqizim i antropologut, figurë profesionale që i ka kartat në rregull, por që pakkush e di se me çfarë merret pikërisht (por që gjithsesi ia ka zënë vendin etnografit të djeshëm dhe aq më shumë folkloristit); sikurse vërehet një rritje dhe fuqizim edhe i roleve të arkitektit dhe të arkeologut, sidomos si ekspertë (shih më poshtë); përkundrazi, gjeografët nuk besoj se po kanë fat më të mirë se gjeometrat dhe topografët e djeshëm.

Vetëm pak më tutje, shkëlqen me mungesën e saj figura profesionale e filozofit, pa çka se filozofinë e studiojnë të gjithë; dhe bashkë me filozofët, janë zhdukur edhe estetët, të cilët gjithnjë i kemi patur të paktë dhe të saktë, por ama të pranishëm. Dhe kur nuk ka filozofë, aq më pak do të ketë edhe mendimtarë – sepse sot është pak turp të mendosh (që për disa do të thotë të dredhësh zinxhirin); dhe sidomos është turp që të bësh kohë të mendosh; dhe aq më pak do të ketë edhe dijetarë – sepse mendësia e mbiujshme mendimtarët dhe dijetarët i përfytyron si të ishin dekorata që u akordohen dhe u ngulen në gjoks vetëm të vdekurve, mundësisht ende pa u kallur në dhe.

Nga ana tjetër, fuqizimin madhështor të figurës së politikanit (ende jo krejt të profesionalizuar) nuk e ka shoqëruar gjë ndonjë lulëzim i politologëve; të cilët edhe kur e ushtrojnë zanatin e tyre, parapëlqejnë të prezantohen si opinionistë, komentatorë, dhe vëzhgues; dhe as ndonjë lulëzim i ideologëve, të cilët gjithnjë e kanë ekzistencën të garantuar, por me kusht që të mos i heqin maskat.

Shkrimtarët dhe gazetarët, përkundrazi, kanë rezistuar mirë, madje janë gati për t’u shkrirë mes tyre profesionalisht në martesë mistike; por edhe këta po zbythen para autorëve, të cilëve duket se u përket e ardhmja. Në sferën e artit dhe të kulturës, shoh në rrezik edhe piktorët, skulptorët dhe kompozitorët; meqë dy të parët janë zëvendësuar prej artistëve, emërtim sa algjebrik aq edhe demokratik; ndërsa kompozitorët po specializohen në gjithfarë tra‐la‐lash herë seksituese e herë patriotike‐gjimnastikore, të cilat kanë vendin e tyre në kulturë, por që nuk mjaftojnë; sidomos po të kemi parasysh se kompozitor dikur kanë qenë quajtur Bach‐u dhe Mozart‐i dhe Beethoven‐i; ose, për t’iu afruar kulturës sonë, Çesk Zadeja dhe Nikolla Zoraqi dhe Aleksandër Peçi. Përkundrazi, fotografi i djeshëm i “shiko te xhaxhi” sot është graduar kolonel i arteve të bukura dhe nuk të flet më me gojë, teksa gatitet të marrë avionin për në bienale. Më në fund, skulptorëve u është hapur një mundësi e papritur mbijetese brenda kitsch‐it patriotik – në bashkëpunim me ornitologët, specialistë të anatomisë së shqiponjave. Gjithsesi, të gjithë këta së bashku, po e kanë rritshëm të vështirë që ta quajnë veten krijues, madje edhe kur mëtojnë të përfshihen në listën e rekordeve Guinness, duke ia riderdhur portretin Nënë Terezës me rezerva stilolapsi ose Ismail Qemalit me tapa shishesh birre. Dhe natyrisht, artistët kanë sjellë me vete, simbiotikisht, edhe kuratorët (kur nuk kanë qenë kuratorët që kanë sjellë me vete, simbiotikisht, edhe artistët).

Për kritikun – letrar dhe artistik – le t’u referohemi lemave mik dhe armik në Fjalorët e Shqipes së Djeshme dhe të Sotme.

HAEMUS PLUS I / 2015 30 | P a g e

Duke u zhvendosur pak horizontalisht, vërejmë se industria shqiptare e filmit me metrazh të gjatë ende lulëzon, sidomos duke gjykuar nga pjesëmarrja në festivalet ndërkombëtare të kinemasë; dhe aktorët sikurse regjisorët nuk janë të rrezikuar, dhe aq më pak producentët, të cilët po ofrohen si model edhe në fusha të tjera (së shpejti çdo artist do të ketë producentin e vet, madje duke e anashkaluar figurën e agjentit, që në shqipe vjen me konotacione të forta agjenturore). Përkundrazi, skenaristët tashmë i ka lënë koha mbrapa – meqë skenarët sot i shkruajnë regjisorët dhe aktorët vetë, kur nuk i shkruajnë operatorët ose specialistët e montazhit; dhe ish‐skenaristët mund të mbijetojnë dhe të vijojnë të shkruajnë skenarë vetëm duke u shndërruar edhe ata në regjisorë, kameramanë ose, më mirë akoma, në producentë.

Duke kaluar tani nga sfera e kulturës tek ajo e shkencës dhe teknologjisë; do të vërejmë mungesën e matematikanëve – pa çka se profesorët e matematikës nuk janë ende të rrezikuar, sa kohë që nuk e vrasin shumë mendjen për dallimin midis tigrit dhe maces. Njëlloj janë tërhequr edhe fizikanët, biologët dhe gjeologët; përballë ortekut të pakundërshtueshëm të profesorëve dhe doktorëve, të cilët nuk i ushtrojnë aq profesionet e tyre, sa ua mësojnë të tjerëve (por le të mos i quajmë pedagogë dhe as artin e tyre pedagogji); por edhe të akademikëve, të cilët ndonjëherë e kanë bindur veten se të jesh akademik është gjithashtu një farë profesioni; sikurse e kanë bindur veten ambientalistët se janë edhe ata një farë politikani. Më në fund, siç mund të pritej (por jo mirëpritej), shkencëtarët ende mund t’i shohësh tek‐tuk, sidomos në konferencat javore; pa çka se këta po specializohen, nga halli, në rolin e kujdestarëve të shkencës, për ta mbrojtur këtë nga jo‐shkenca (jo shumë i ndryshëm nga ai i rojeve private të bankave dhe të shesheve të parkimit); njëlloj siç u specializuan dikur murgjit, në Mesjetë, në rolin e kujdestarëve të dijes (lexo: kopistëve).

Dija sot lulëzon dhe riprodhohet veçanërisht në kontekstin e produksionit televiziv – ku specialistët dhe profesionistët e të gjitha llojeve dhe ngjyrave përfshihen në cilësinë e ekspertëve, ose u kërkohet të flasin për fushat e tyre (kjo i dallon nga intelektualët, të cilët flasin si rregull për fushat e të tjerëve). Në emisionet televizive, sidomos në të kudo‐gjendurat talk‐shows, ekspertët nuk sekretojnë gjë dije, por vetëm sa ushtrojnë autoritetin e tyre, që ua jep titulli dhe reputacioni, me shpresë se kështu do t’u japin zgjidhje debateve – çka edhe mund të ndodhte, sikur të mos kishin mosmarrëveshje mes tyre. Dhe këtu nuk duhet kurrsesi të ngatërrojmë autoritetin me autorin.

Shoqëria shqiptare sot është e obsesionuar me tituj dhe ofiqe, dhe nuk do t’ia dijë shumë për profesionet. Po të hapësh gazetën a të dëgjosh lajmet a të lexosh sajtet informative, lexon për kryetarë, shefa, drejtorë, rektorë, dekanë, përgjegjës që emërohen dhe çemërohen, zgjidhen dhe çzgjidhen, ngarkohen dhe shkarkohen; të gjithë të përfshirë në një konvejer marramendës titujsh, që në fakt s’kanë të bëjnë as me kulturën as me dijen. Edhe kërkimi shkencor është katandisur në një pjesë të gjakimit individual për karrierë dhe dukje, ose për të fituar titullin e doktorit a ndonjë titull tjetër të ngjashëm; dhe rrallë (këtë e them për të qenë brenda) qëllon të dëgjosh për një kërkim shkencor të ndërmarrë në emër të së vërtetës ose (mosozot) të kuriozitetit. Pa folur pastaj që, në ato fusha të dijes që lidhen me identitetin kombëtar, çdo përpjekje vetvetiu do të inkuadrohet në kombëtarizëm dhe do të gjykohet sipas vlerës që ka dhe peshës që ngre në konfirmimin dhe kremtimin e themeleve të shqiptarisë.

Por e nesërmja pa dyshim ua ruan vendet e nderit atyre që do të përvetësojnë, të parët, artin e vështirë të aplikimit për grante dhe të sigurimit të tyre – që ka lidhje me arte të tjera obskure si ai i plotësimit të formularëve, përftimit të bullshit‐it në disa regjistra njëherësh dhe talenti për t’u hedhur lirisht degë më degë, që e kemi trashëguar prej majmunit.

Gjithsesi, dhe pa pretenduar që ta kemi shteruar argumentin, do të propozonim këtu ngritjen e një akademie muzeale të profesioneve të zhdukura – ku publiku të kish mundësi të admironte të gjitha ato figura profesionale që kanë dalë nga qarkullimi; madje edhe të ndërvepronte me ta dhe kushedi, në ndonjë rrethanë fatlume, edhe të mësonte prej tyre. Me kusht që të gjendet sponsori përkatës, natyrisht.

HAEMUS PLUS I / 2015 31 | P a g e

litera

Nderim për poetin Manolis ANAGNOSTAQIS (1925‐2005)

Manolis Anagnostaqis u lind në Selanik më 1925. Studioi për mjekësi dhe u specializua për radiografi në Vienë (1955‐1956). E ushtroi profesionin e tij në Selanik dhe më 1978 u transferua në Athinë. Për veprimtarinë e tij politike në lëvizjen studentore u burgos gjatë viteve 1948‐1951, ndërsa më 1949 u dënua me vdekje nga një gjyq ushtarak. U shfaq në letërsi në revistën Letra të Pireut (1942) dhe te revista studentore Nisja (1944). Në këtë të fundit ishte edhe kryredaktor për disa muaj. Botoi poezi dhe shënime kritike në shumë revista por kishte dhe veprimtari të dëndur në gazetën Agimi me tekste letrare dhe politike. Botoi revistën Kritika (Selanik 1959‐1961), ishte anëtar i grupit botues të Tetëmbëdhjetë Teksteve (1970), të Teksteve të Rinj dhe të revistës Vazhdimi (1973). Ka botuar shumë vëllime poetikë dhe studime e kritika letrare. Është vlerësuar me çmim vjetor për poezinë dhe me çmim kariere nga Parlamenti i Greqisë. Poezitë e tij janë përkthyer në Anglisht, Frëngjisht, Gjermanisht, Italisht. Vdiq më 22 qershor 2005. Anagnostaqis është një nga poetët e brezit të artë të poezisë së re greke. Siç duket edhe te poezia e tij me titull “Apologji”, ai pesëmbëdhjetë vitet e fundit nuk shkruajti. Në njërën nga intervistat e tij shprehet se edhe heshtja e poetit është poezi.

Shahu

Eja të luajmë.

Do të të të fal mbretëreshën (Ishte dikur e dashura ime.

Tani nuk kam më të dashur).

Do të të fal të dyja kalatë tani nuk i qëlloj më miqtë e mi (Kanë vdekur prej kohësh para meje) dhe ky mbreti këtu nuk ishte kurrë mbreti im dhe gjithë këta ushtarë përse t’i dua? (Çajnë përpara, të verbër, pa asnjë ëndërr) Të gjitha, edhe kuajt, do të t’i jap, vetëm këtë të çmendurin do ta mbaj se di të shkojë vetëm te një ngjyrë galopon nga njëri skaj në tjetrin tallet me tërë armatimin tënd duke hyrë papritur nëpër vijën e sulmit i pështjellon formacionet e tua të mbrojtura mirë.

Kështu kjo ndeshje nuk mund të ketë fund.

Epilog 1

Mjaft më me vetmashtrime, shumë shumë t’i perceptosh si dy projektorë të trubullt në mjegull, si një mesazh për miqtë që mungojnë me fjalën e vetme: rroj.

“Përse”, siç e tha dikur shumë mirë miku im Tito, “Asnjë varg tani nuk i nxit më masat, asnjë varg sot nuk përmbys regjime”.

Qofsh dhe i gjymtuar trego që ke duar. Gjyko, le të gjykohesh.

Epilog 2

Këto vargje mund të jenë të fundit të fundit nga të fundit që mund të shkruhen HAEMUS PLUS I / 2015 32 | P a g e

sepse poetët e së ardhmes nuk rrojnë më ata që mund të flisnin vdiqën të gjithë të rinj këngët e tyre të trishtuara u bënë zogj në një tjetër qiell ku ndrin një diell tjetër u bënë lumenj të egër dhe vrapojnë drejt detit dhe ujrat e tyre nuk mund t’i veçojmë dot në ato këngë të trishtuara mbiu një shelg të rilindim në lëngun e tij më të rinj nga ç’ishim.

(Ç)Nderimi

Vdiqe, u bëre dhe ti: i miri.

I shkëlqyeri, familjari, patrioti.

Tridhjetë e gjashtë kurora të shoqëruan, tre fjalime zëvendëspresidentësh, shtatë vota për shërbimet e larta të tua.

Ah ore Laurent, unë që e dija ç’i poshtër ishe, ç’para pa vlerë, një jetë të tërë brënda gënjeshtrës Prehu në paqe, nuk do vi të ta prish qetësinë.

(Unë, një jetë të tërë mes heshtjes do ta riblej shumë shtrënjtë dhe jo duke shitur lëkurën).

Prehu në paqe. Siç ishe në jetë: i miri, I shkëlqyeri, familjari, patrioti.

Nuk do të jesh as i pari as i fundit.

Peisazh

Mure të rrënuar. Braktisje.

Forma të shkuara qarkullojnë indiferente kohë e vjetër pa ekzistencë asgjë më nuk do ndryshojë këtu brënda. Është një heshtje e paqtë mos prit përgjigje Një natë marsi pa kthim pa rini, pa dashuri... çdo mars fillon një pranverë.

Libri i shënuar në faqen 16 programi i shfaqjes për të dielën tjetër.

Përgatiti dhe shqipëroi HIQMET MEÇAJ

HAEMUS PLUS I / 2015 33 | P a g e

lingva

Edlira MANTHO Doc. dr. / Department of Albanian language Faculty of Education and Social Sciences “Eqrem Çabej” University, Gjirokastër

Standard Albanian

The arguments for and against the proceedings of the Durrës Conference and the Interacademy Council regarding the Albanian language

Abstract

The Albanian language, like any other language, is in a state of continuous development and therefore over these years is characterized by different changes such as reductions or new lexical contributions. Consequently, it is necessary not only to study it continuously but also to re‐assess and revise some rules which time imposes.

Regarding the abovementioned, a lot of debate has erupted recently in Albania concerning the established boundaries of language, the standard of the Albanian language. It is about the reaction that The Durrës Conference and the meetings of the Interacademy Council on the Albanian language have caused.

The goal of this paper is to expound the arguments for and against the revision of the standard of the Albanian language that these two scientific organisations try to undertake. A good part of the members of these two organisations who advocate partial changes in and which improve this standard are at the same time resolute not to change the basis of the standard or tamper with its system. Another group of members argue against the first group, claiming that the real background to everything which was advanced there is political and that the real goals go beyond simply revising the standard.

The most important thing of all is the tendency that it is necessary to revise the standard and check its performance in order to see to what extent and how it has spread in the Albanian‐ speaking area.

Key words: standard, revision, improvement, contestation, Tosk / Gheg dialect, arguments, counterarguments.

1. Standard Albanian and the Durrës Conference. The parties for and against this conference

During the last two decades the Albanian language has entered a new and tumultuous stage as a result of the interaction of many factors. The possible changes in the standard of the Albanian language constitute one of the most sensitive topics recenlty among the Albanians. The circumstances and the goals have totally changed since the codification of the Albanian language in The Congres of Orthography, because as prof.

Androkli Kostallari used to say since 1972: “eternal, absolute stability does not exist even in language; thus not even in orthography can there be final rules in the absolute meaning of the word. This is the path to be followed in the future to carry out any possible improvements, being guided by the progress of our national literary language and by the deep scientific analysis of its structure.”12 Thus, it is natural to accept the fact that a language develops, since it resembles a living organism. But, what is more important, it is necessary that despite the changes which the Albanian language may have to undergo we should make sure to preserve its nature and form.

The interest in and devotion to the Albanian language has been expressed in a number of conferences, organisations and different scientific activities held in Albania and Kosovo. The common denominator of all these activities has been and continues to be the support that the standard of the Albanian language is receiving, with the possibility of improvement and supplementation where it is needed and necessary.

Androkli Kostallari: “Today’s literary Albanian language and some fundamental issues of its orthography”: “The Congress of Orthography of the Albanian language”, 20–25 November, 1972, Tiranë, p. 132.

12

HAEMUS PLUS I / 2015 34 | P a g e

Among the activities held concerning this topic, we would like to dwell on the debates in which not only linguists have been involved and more concretely on the debates which The Interacademy Council on the Albanian Language (ICAL), established by a decision of The Academy of Sciences of Albania and The Academy of Sciences and Arts of Kosovo on 27 October 2004, has recently provoked, and on those debates which have erupted following The Durrës Conference, a themed conference held in Durrës on 15,16 and 17 December 2010.

The topics which the two abovementioned conferences have addressed have dealt solely with the standard, considered from the phonetic, orthographic, grammatic and lexical plane. Such issues have been addressed even before, they have even been object of study of The Congress of Orthography in the years following it also, but a more complete argumentation might be useful when considering the necessary changes. And such arguments are found in today’s standard of the Albanian language, by analysing its phonological and grammatical system and the tendencies of its development nowadays and in the future. On the same wavelength argues also the head of The Center of Albanological Studies, prof. dr. Ardian Marashi, who in his introductory speech in The Durrës Conference entitled: “The Albanian language at today’s stage: policies of enrichment and improvement to the standard”, admits: “It is necessary that systematic studies should be carried out and to find functional solutions to some forms of the Gheg dialect within the standard, solutions which may as well affect the corpus of the language: the dictionary, so that normative Albanian does not become fossilised; the orthography, so that it becomes easily assimilable by its users; the terminology, so that the standard follows the pace of development of modern society. Whatever the outcome, we expect many propositions of this kind to come out of this conference, which will serve as taken‐for‐granted guidelines for the following studies”.13 Nevertheless, as far as this issue is concerned, there has been a reaction on the part of some individuals, linguists or not linguists, who “are convinced that the standard as it is does not offer any solutions and generates many problems therefore it is difficult to be learned by the Gheg Albanians, and it does not enable them to realise the full wealth of the lexical and grammatical output, especially by leaving aside the infinitive and that is why the parallel use of the Gheg dialect as a standard language in accordance with the empirical realities should be allowed”.14 Regarding this statement prof. Rami Memushaj first poses the question: “Is Standard Albanian totalitarian”, i.e. product of the dictatorship?”15 This question in fact has caused a lot of debate in the abovementioned Conference held in Durrës. Some of the participants there held the opinion that nothing of the abovementioned is true. According to prof. Memushaj the standard language fulfills at the same time two very important functions: unifying and differentiating. By using the Gheg dialect, the Albanian minority expresed its unity agains the Serbs; but by using the Tosk dialect (Standard Albanian), the official norm of the country of origin, this community extended the boundaries of this unity placing itself under the same linguistic authority as their fellow‐countrymen in the country of origin.

In this decision, the Albanians in Yugoslavia were not at all influenced by the Albanians in Albania, as Arshi Pipa states. J. Byron, who has studied the linguistic situation of the Albanian territories in Yugoslavia, says that before 1968 the planners of the language in Tirana did not see beyond the boundaries of political Albania. On the other hand, the participation of the Albanians of Yugoslavia in The Congress of Orthography made the Albanian government realise for the first time that "it should not follow an independent course in the field of linguistic planning anymore". Standard language is for Arshi Pipa a Stalinist instrument to ensure the Tosk Albanian political‐military hegemony over the Gheg Albanians; it serves to discriminate against the Gheg Albanians, "who, due to the important structural differences between the two dialects, cannot speak the Tosk dialect correctly." 16 Thus, Standard Albanian is not "the language of Albanian communism", an offspring of totalitarianism, but a creation of national conscience, a fruit of the efforts to preserve the unity of the nation. It is true – prof.

Memushaj admits, that the totalitarian regimes use language as a means of propaganda, by interfering in its lexicon and by developing a special speech through the linguistic means, but this does not make languages totalitarian at all, as Ardian Vehbiu explains, who proceeding from a syllogism, comes to the conclusion that "the use of an instrument causes changes in the intrument itself". Speech is one thing and the system being used in speech is another thing. To talk about totalitarian Albanian language, means to admit that before it there existed a “royal“ Albanian language and today a “democratic“ Albanian language, that is to say to talk nonsense.”17

13 Ardian Marashi: “The Albanian language at today’s stage: the challenges of the language and of the linguists” in “The Albanian language at today’s stage: policies of enrichment and improvement to the standard” (The proceedings of the scientific conference – Durrës, 15 – 17 December 2010), Tiranë, 2011, p. 12 – 13.

14 Rexhep Ismajli: “Beyond the infinitive alternative or minority status” in “Philological studies”, nr. 8, 9, 2001 – 2002, Prishtinё, p. 56.

15 Rami Memushaj: “Standard language, a national and not a totalitarian creature” in “Gjuha shqipe”, nr. 3, 2013, Prishtinë, p. 26 and also in the newspaper “Shekulli”, 20.11.2010, Tiranë.

16 Rami Memushaj: In the same place.

17 Rami Memushaj: “Standard language, a national and not a totalitarian creature”. Quoted above.

HAEMUS PLUS I / 2015 35 | P a g e

In support of the abovementioned thesis the linguist Idriz Ajeti states that the Albanian language had gained clear outlines and the premises of a real literary language since the Albanian national awakening in the pen of Kostandin Kristoforidhi, Naim Frasheri and Sami Frasheri; outlines of a literary language which is not only literary just because books are written in it, but because it has a chosen and determined lexicon, a stable syntax with generalised and accepted constructions, it also has its own working structure and a clear physiognomy.18 Even prof. Jorgji Gjinari, one of the delegates who participated in The Congress of Orthography held in 1972, has also taken a stand on The Durrës Conference. This is what he states: “I think that since this conference is at the level of debates and opinions, this conference is useful. When the time comes to take a decision, and if the decision is to change the basic structure of the literary Albanian language, then i agree that this is a mistake, because i also do not agree to change the basic structure of the Albanian language (as it is today). I disagree with the infinitive of the Gheg dialect, because it damages the structure, it adulterates the structure, it is one of those particularities which damage the structure. This is the wish of some who are not specialists or of those who have some kind of regionalistic motive, and as such think that an injustice has been done to that dialect. This is not a motive to be taken in consideration, what should be taken in consideration is the national motive of all the Albanians.”19 In the same line of argumentation, the scholar Shefki Sejdiu states: “We should be serious because language is a serious matter, it is not a coffeehouse talk, spiritualist séance or a joke that augurs ill. The standard of the Albanian language has been accepted from a long time now, in certain conditions and circumstances, as there have been finally accepted also the standards of many languages, a standard which meets pretty well the functions and linguistic needs of its carrier, a standard which has by now come of age, an age which would not allow any linguistic and non‐linguistic adventures without suffering grave consequences, a standard with problems like every other standard, a standard which should be developed and enriched, a standard which should be further developed and not ruined.”20 Differently form the above group of scholars, there is a group who in fact supports especially the integration of the lexical and phraseological wealth of the Gheg dialect into the standard of the language. The scholar Kolec Topalli is one of the representatives of this group. He states: “The necessity to revise some rules of the orthography of the standard is dictated by some changes which have taken place in the Albanian society and in the standard of the Albanian language... The Gheg dialect as a dialect should integrate all of its phraseological and lexical wealth into today’s standard and this is only enrichment.”21 A member of the group who asks for the opening of the standard of the Albanian language towards the lexicon of the Gheg dialect is also another renowned scholar, prof. Mehmet Elezi: “Ways should be found to draw more linguistic wealth, and here i am talking about substantial linguistic wealth, not small things. 70 per cent of the Albanians speak Gheg dialect, the riches of the Gheg dialect should be incorparated, because they are the riches of the Albanian language before being riches of the Gheg dialect.”22 The academician Rexhep Qosja totally supports the standard that all the Albanians have, but according to him there is room for small improvements which do not infringe on its foundations. So, small changes can be done, but they have to be such that in no way must they jeopardise the basis, the foundations, the entirety of the standard language. And regarding the question that the journalist asks him: if the standard language should provide more acccess to the Gheg dialect, prof Qosja answers: “The standard language is open to the Gheg dialect. I myself am an author who introduce a lot of words of the Gheg dialect to the standard language, because i grew up where the best and purest dialect of the Gheg is spoken, in the highland. And the people who established the standard language have stated that the national literary language is open to words, to lexicon, to dialects. No one has and can never put any obstacles in the way of it... So, standard language is open to the Gheg dialect and to the other dialects. They are arguing in vain. They are opening doors which are already open.”23 As a counter‐response to the above three arguments the linguist Mehmet Çeliku also voices his opinion.

Quote: I am a northener and i appreciate the Gheg dialect as a very rich literary variant, but i think that the solution that has been given to this issue, to use the Tosk dialect at the basis of the standard is the best solution from the scientific point of view. Because literary Tosk is more unified, it has no subdialects as the northern Gheg does, and as the Gheg dialect spoken in Elbasan has branches and subdialects. Tosk dialect is more unified and as a literary variant is more easily grasped, it is better used, it is studied and learned more easity.”24

Idriz Ajeti: “Standard Albanian and the Kosovar society today” in “Philological studies”, nr. 3 – 4, Tiranë, 2002, p. 24.

Jorgji Gjinari: “Today’s standard features Gheg dialect and Tosk dialect” in “Gazeta shqiptare”, 17.12.2010, Tiranë, p. 26.

20 Shefki Sejdiu: “Something else about (the Albanian) language, (equalised) language and national (standard) language”, in “Kultura e gjuhes”, publication of The Association of the Albanian Language of Kosovo, nr. 2, Prishtinë, 2013, p. 56.

21 Kolec Topalli: “The revision of the standard, a necessity” in the newspaper “Mapo”, 17.12.2010, Tiranë, p. 21.

22 Mehmet Elezi: “The standard does not have moral immunity anymore” in the newspaper “Mapo”, 17.12.2010, Tiranë, p. 21.

23 Rexhep Qosja: “The standard of the Albanian language must not be changed” in the newspaper “Panorama”, 19.04.2013, Tiranë or click on the link: http://www.panorama.com.al/2013/04/19/qosja‐te‐mos‐ndryshoje‐standardi‐i‐gjuhes‐shqipe/ 24 Mehmet Çeliku: “Standard Albanian, when did it start and its evolution” in “Gjuha Shqipe”, nr. 2, 2013, Prishtinë, p. 115.

18 19

HAEMUS PLUS I / 2015 36 | P a g e

But there are also other extremists, who do not only dispute but also deny the literary standard. Thus, for example, according to the publicist Agron Tufa “the standard language which has leaned toward the Tosk dialect, constitutes a hindrance to all the speakers of the Gheg dialect”. He adds: “the standard language is exclusive and damages the style of every Gheg writer. Where does phonetic simplicity lie, if we talk about the succint language of poetry? To say “immediately” or “instantly”? To say “continuouly/always/forever”or“ for all time?”– he argues25.

Similarly, prof. Bahri Beci has often repeated his thoughts against the equalised literary language. He talks “about the injustice that has been done to the Gheg dialect on the part of those who did not like it; about the obligation which the inhabitants of Shkoder have to preserve the ancient traditions of the Gheg territories; that as soon as possible each dialect should become a literary dialect, to have a literary Tosk and Gheg; that everyone of us should preserve his dialect in the spoken language so in other words that standardised language should exist only in the written form.”26 Regarding the representatives of this group, the scholar Anastas Dodi states: “sometimes directly and sometimes indirectly, instead of an equalised language they want the creation of two literary languages – literary Tosk and literary Gheg, forgetting that equalised language is a powerful means of national unity... Thus, unfortunately, the effort for the spread of these ideas in some cases has taken the shape of a campaign, something which is evident in the way of the organisation of these activities, in their pomposity, in the declarations published, and also in the stand taken against those linguists who have different opinions. It is interesting the fact that recently the opponents of this equalised language present themselves as its “protectors”, who only want to improve it, of course by setting it on new foundations and back on track”. 27 On the same wavelength prof. Shezai Rrokaj asserts that the debate about the standard, deep down hides in many cases also a distrust, insecurity or doubts among “the groups”; accusations which vary from communist ideology to comparing the current Gheg leadership with the old communist leaders or to reassessing the numerical factor as a condition of the basis of the standard. At times the groups feel stabbed in the back by the other group, by nourishing feelings of a linguistic “rematch”, proceeding from regionalistic feeling and why not also from prescientific arguments of a numerical Gheg supremacy over the Tosk speakers – prof. Rrokaj admits.28 In fact the analyses which are carried out should help us to understand, draw lessons and not to accept something and get rid of something else. For as long as language is in continuous development and change so will these analyses go side by side. In complete accord go the analyses regarding the debates which have erupted not only among the linguists, during the meetings which The Interacademy Council has organised. A short exposition follows.

2. Standard Albanian and The Interacademy Council on The Albanian language. The groups for and against this Council

The Interacademy Council on the Albanian language, established by a decision of The Academy of Sciences of Albania and The Academy of Sciences and Arts of Kosovo, as we mentioned earlier, has organised some meetings in Tirana and Prishtina and which concern the use and development of Standard Albanian.

Concretely these meetings have been held: on 27th June 2012; on 16th April 2013; on 6th December 2013; on 14th March 2014. The scientific conference held recently by the Faculty of History and Philology of The University of Tirana, on 9th December 2014, with the topic: “The Orthography of Albanian language and the current discussions about it”, aimed at holding discussions as concrete as possible regarding the proposals made by the meetings organised by the ICAL before. This conference published a summary of all the conclusions which were reached during the previous meetings of the ICAL, approved as proposals, but supported with respective scientific arguments.

During the whole period, since the creation of this Council up to the latest meetings that it has organised regarding the reassessment of the standard, there exists a public perception in the media fueled by big televised debates as if the academicians themselves are divided as far as the stands on the Tosk and Gheg dialect are concerned. The problem is that these discussions have now been largely politicised and we often hear being spoken about the left wing – the fanatic supporters of the standard and the right wing – the subverters, those who seek to overthrow the standard.29 Regarding this fact, prof. Jani Thomai states: “It is being talked about “deep changes“, about “devastating reform in the orthography”, about “alienation of the basis of the standard”, about “overthrow of The Congress of Orthography” etc. And all the members of the ICAL

Ardian Vehbiu: “Mysticism in the Gheg dialect fogs the real problem” in the newspaper “Shekulli”, 05.08.2007, Tiranë, p. 14.

Anastas Dodi: “The literary Albanian language facing the dangers which threaten it” in “Albanological studies”, II, Tiranë, 1996, p. 79.

27 Anastas Dodi: In the same place, p. 77.

28 Shezai Rrokaj: “Problems of the orthography of the standard Albanian’ in “The papers I” (summary of the proceedings of the scientific conference “Java e Shkences, 2012), Linguistic, cultural and historic sciences, Prishtinë, 2013, p. 405.

29 Jani Thomai: “On the scientific criticism and discussions about the orthography of the Albanian language” in “Gjuha shqipe”, nr. 1, 2013, Prishtinë, p. 8.

25 26

HAEMUS PLUS I / 2015 37 | P a g e

indiscriminately are accused of this. And this means going to far with the judgement. In addition to this, willingly or unwillingly, “changes in the standard” transforms into “changes of the standard”... because “the meeting of the Interacademy Council concluded on deep changes of the orthography”, when this Council does not have the right to take decisions etc.”30 In fact, this Council, can only propose changes and corrections, but not conclude. Established by a decision of the two Academies of Sciences, respectively The Academy of Sciences of Albania (ASA) and The Academy of Sciences and Arts of Kosovo (ASAK), on its establishment had 17 academicans and professors. Later the number grew to 22, but later two members, Rami Memushaj and Emil Lafe, withdrew from it. Part of this council was also the illustrious figure and foremost personality, the late prof. Shaban Demiraj. Now, part of this Council, are these members: Jani Thomai, Ethem Likaj, Kolec Topalli, Seit Mansaku, Enver Hysa, Shezai Rrokaj, Gjovalin Shkurtaj, Tomorr Osmani, Mehmet Çeliku, Rexhep Ismajli, Besim Bokshi, Idriz Ajeti, Shefkije Islamaj, Bardh Rugova, Isa Bajçinca, Fadil Raka, Abdullah Zumberi, Imri Badallaj, Remzi Nesimi, Françesko Altimari and also the respective working groups: the group on orthography and orthoepy, the group on morphology, the group on syntax, the group on lexicology, the group on the transcription of foreign languages and also the group on language in schools.

Below we mention some of the dialogic voices who are for the Council, dwelling on the viewpoints and arguments they put forward.

The academician Jani Thomai, on the occasion of the meeting of The Interacademy Council, says: “as an organ with scientific authority, this Council, discusses on a scientific plane the issues which it deems worthy of being discussed, but it cannot “overthrow” the decisions of The Congress of Orthography (1972)”.31 He also admits: “ It has been emphasised many times that this council does not have the authority to take decisions which are binding, but discusses and proposes solutions which are thought to improve the standard”32.

Of the same opinion is also the other academician Kolec Topalli, who says: “It is not about changing the standard, it is not about creating a new standard, it is not about Kosova having one standard and us another standard. No! This would be a very big mistake”.33 Profesor Seit Mansaku emphasises the argumentation of the fact that the composition of the Council is pan‐ national. The members of the Council are from Albania, Kosova, Macedonia and from the Arbereshe community of Italy and there are professors and academicians of linguistics and other fields. Some of them were participants in The Congress of Orthography, others have published books about and studies of the equalised literary language and the culture of language. In his line of argumentation prof. Mansaku admits that the Council is always guided by the principle one nation one common language and in every case has kept clear of any destructive idea as far as the standard is concerned according to which now there are two Albanian states in the Balkans and consequently there can be two standards. This is the reason why the Council has acted carefully, patiently and persitently so that the conclusions regarding the isssues which have been discussed, should be reached through a consensus as wide as possible so as not to create any regional rifts regarding the functioning of standard. 34 The scholar Ledi Shamku‐Shkreli asserts: “...proceeding mainly form bad symptoms which uses of written Albanian display and also from a number of orthographic issues which The Congress of Orthography itself in 1972 left to be solved at a later time, this Council decided to address them. And in fact there are a number of concrete issues left unsolved, such as, the irregular cases of the unstressed vowel “ë”, the case of irregular plural nouns, the cases of use of the capital letter, the orthography of foreign names, the orthography of neolatine loanwords in the Albanian language on whose orthography Çabej did not agree until the end etc.

Dwelling on these concrete issues i would like to say that in these 10 years there has been an ongoing debate about the differing viewpoints in the written press, and even in the few academic debates.”35 Differently form the above voices, the following voices position themselves against the previous group listing their counter arguments. These are the voices and their arguments: Prof. dr. Qemal Murati, among the most illustrious scholars in Kosova and Macedonia and an ardent supporter of the standard language, says that ICAL is a quite narrow council and nonrepresentative, even unprofessional, formed and functioning rather through the old boys‘ network and not according to professional expertise. To carry out their manipulations, a Directorate of ICAL has been created, which ( based on its own regulation) it is said that it will harmonise the actvity of the ICAL with the other research and scientific institutions, with the policymaking institutions, with the media and other such institutions, despite the fact that this directorate cannot even coordinate itself... Furthermore prof. Murati states: Actually,

Jani Thomai, In the same place, p 9 – 10.

Jani Thomai: “We are not overthrowing “The Congress of Orthography” in “Gazeta shqip”, 16.7.2012, Tiranë.

32 Jani Thomai: “There is no likelihood of a congress”, interview with Qemal Murati, in “Gjuha Shqipe”, nr. 3, 2013, Prishtinë, p. 17.

33 Mustafa Nano: “Debate about the Albanian language: Much ado about nothing” the link: http://gazeta‐shqip.com/lajme/2012/07/06/debati‐mbi‐shqipen‐shume‐zhurme‐per‐asgje/ 34 Seit Mansaku: “The letter from 20 professors, offensive and embarassing” the link: http://www.kosova.com/artikulli/106624 35 Lemdi Shamku‐Shkreli: “(Reaction)/The farce of post‐communist professors” in the newspaper “Tema”, 05.05.2014, Tiranë or click on the link http://www.gazetatema.net/web/2014/05/05/farsa‐e‐profesoreve‐postkomuniste/ 30 31

HAEMUS PLUS I / 2015 38 | P a g e

the aims of some of the members of the ASAK of this Council have been “intervention from above” regarding the revision of the standard, the integration of the forms of the Gheg dialect. ASAK on behalf of a Committee (2006) had published the so‐called “Instructions” regarding various issues of Standard Albanian, respectively replanning or changes in the standard; the motivation being “new circumstances require new linguistic policy”. This attempt regionally motivated, has been strongly opposed by other groups of linguists and “Instructions“ have been labelled “Bad instructions”.36 Another voice who positions himself totally against the activity of the Council itself is prof. Rami Memushaj.

Initially an ex‐member of the Council, seeing how the issues of the standard were being addressed, later on he saw fit to withdraw from this Council. This is what he says: “The changes approved by the Interacademy Council go too far. They... erode the foundations of orthography, orthoepy and morphology of standard language.”37 According to him the reasons are not scientific. The efforts to intervene in the standard have begun 20 years ago, but they have now changed form. There are some people who are interested to see this happen also pushed by political factors who stand behind the academicians and linguists...38 Similarly prof.

Memushaj who was interviewed by an Albanian newspaper states: “I have no doubt that the implementation of this project will not contribute to the facilitation of orthography, but to the creation of two parallel orthographies, i.e. to a chaos in the orthography of the Albanian language, in a way, ICAL, instead of improving standard language will ruin it. The whole of this has resulted because this organism has circumvented the platform set by The Academy of Sciences of Albania and followed the platform of The Academy of Sciences and Arts of Kosova, which, since 2004, declared as the only objective of the group the changing of the orthography. Efforts of this kind, which are not based on any kind of data, on any survey or field testing, show the level to which Albanian liguistics has been reduced to these 20 plus years”.39 Of the same opinion as the above voices is prof. Emil Lafe (also an ex‐member of the Council) one of the most reputable and influential linguists in terms of the literary standard of the Albanian language and who criticises even strongly this Council. In one of the epistles he addressed to the latter, he states: “The Interacademy Council is a fabrication with predetermined goals, to realise the instructions of ASAK regarding the standard language, which border on linguistic schism” And finally he adds: Among us who have dedicated our life to orthography, grammar, lexicography, terminology, purity of the Albanian language, it is with deep regret that i note that there is a hint of sadness and gloom instead of optimism and radiance that this centenary of The Declaration of Independence demands. The whole work that has been done for decades in this field is viewed as state property and he who is faster/stronger can privatise it, declaring, first, the literary Albanian as having “a bad communist record”, then, “with serious flaws, which contradict today’s course of development”40 The historian academician, Kristo Frashëri, in an article on 2nd May in the newpaper “Shqiptarja.com”, after following the activities and the results of the Interacademy Council on the Language has declared that: “Actually, the efforts that some Albanian linguists are making, even though they have their academic titles, to introduce grammatical categories to the language or to accept two grammatical forms for the same word only with the argument that they are asset to their dialect, are unacceptable from the scientific point of view.

It is the same as deforming and raping the standard, if we are allowed to use Voltaire’s term: to massacre standard language. In short, this would mean to bury standard language... Such a phenomenon is noticed in the activity of The Interacademy Council, the members of which, with all the due respect that i have for them as academicians, with their geminates try to “ eat the cake and have it”, i.e. try to satisfy both Tosk dialect and Gheg dialect: teatro ‐ teatra, kuadro ‐ kuadra. If we continue like this, we will fill Albanian grammar with hundreds, if not more geminates....”41 Among the voices who state their stand againt this Council is the politican, Mr. Pandeli Majko. He addresses the linguists with these words: “... Linguists and succesors to the Testament to the Congress of Manastir!

PLEASE, understand carefully that before having your titles and the daily nervousness of being “better than one‐another“,...REMEMBER that you stand above time and ordinary daily details, to pay proper attention to the fundamental phenomenon which is the Albanian language that makes Albanians who they are.... Mistake

Qemal Murati: “Standard Albanian and linguistic tribalism” in “Gjuha shqipe”, nr. 2, 2013, Prishtinë, p. 24.

Rami Memushaj: “An ill omen regarding standard Albanian”, in the newspaper “Shekulli”, 07.07.2012, Tiranë, p. 6.

38 Rami Memushaj: “The changes, with dangerous consequences” in the newspaper “Shqip”, 20.04.2013, Tiranë.

39 Rami Memushaj: “The Albanian language in chaos, the academicians are creating two parallel orthographies” in http://www.sot.com.al/kultura‐intervista/rami‐memushaj‐gjuha‐shqipe‐n%C3%AB‐kaos‐akademik%C3%ABt‐po‐krijojn%C3%AB‐dy‐ drejtshkrime 40 Emil Lafe: “The Academies of Sciences are causing a linguistic schism” in the newspaper “Shqip”, on 1st June 2012, Tiranë or click on the link http://gazeta‐shqip.com/lajme/2012/07/01/emil‐lafe‐akademite‐e‐shkencave‐po‐shkaktojne‐percarje‐gjuhesore/ 41 Click on the link: http://shqiptarja.com/kulture/2730/akademia‐e‐shkencave‐nuk‐duam‐nj‐kull‐t‐babelit‐brenda‐kombit‐ 213213.html 36 37

HAEMUS PLUS I / 2015 39 | P a g e

does not exist in your unique science. There is either blessing or curse which will follow you even after death.” 42 It is not only linguists have been filled with the fear of undoing the standard of the Albanian language related to the activity of the Interacademy Council. There are a number of personalities of social and political life who have made their stand clear. The letter addressed to the Prime Minister, Mr. Edi Rama with the title: “Stop the destruction of the Albanian language by the academicians” testifies to this. 43 Through the letter, which linguists, historians, publishers and translators have signed they ask the government to intervene in order to protect the Albanian language. Linguists like Emil Lafe, Xhevat Lloshi, Valter Memisha, Kristina Jorgaqi, Rami Memushaj, Hajri Shehu, writers like Kiço Blushi, Nasi Lera and Moikom Zeqo, historians like Kristo Frashëri and Pëllumb Xhufi etc., in their letter display their dissatisfaction with the activity and the decisions of the Interacademy Council which, according to them, is damaging the standard. In the framework of endless debates about the changes effected by the Interacademy Council, the intellectuals say that now is the time that equalised Albanian be actually placed under the protection of the state and be declared cultural object of special importance.

Contrary to the abovementioned assertions, the academician Seit Mansaku44 and the linguist Ledi Shamku‐ Shkreli45 state their opinions together with the arguments.

Thus, prof. Seit Mansaku after a lengthy and detailed reasoning, rounds off the concluding arguments in his reply letter as follows: • ...An unfounded accusation against The Academy of Science that is not protecting the standard language, but “has become an accessory to the attack against the sacred institution of the language of the nation”...

• History has shown that great problems of language and national culture, like the problem of common alphabet, the problem of equalised national language have been resolved through wisdom, agreement, prudence and understanding. In this way did our great men manage to hold the Congress of Manastir, The Albanian Literary Commission in Shkoder, The Congres of Orthography and the Linguistic Consultation of Prishtina. Not through fake clashes. This is the way of the men of knowledge. It is good to walk in this way.46 The linguist Ledi Shamku‐Shkreli argues by asking the question: “What do our letter writers propose? That the standard code be declared object of cultural legacy of special importance. I do not know if this is ridiculous or terrible! They want to freeze Albanian language, mummify it and treat it as a cultural monument exhibited in a museum which is studied in school the same way ancient Greek or Latin are, languages which do not have speakers anymore. While the role of the linguist is to maintain the standard, by cultivating it strongly in schools but also by studying its kinks and simplifying them. For the good of the standard itself...”47 And the dialogic voices and debates continue...

Conclusion:

As to the above, we tried to give a brief overview of the for and against opinions which have been articulated recently regarding the issue of the revision of the standard.

Although from a temporal context, ICAL precedes The Durrës Conference (respectively the first was held 2005 and the latter in 2010), we saw fit to present first the arguments for and against The Durrës Conference and later the arguments for and against ICAL, because The Durrës Conference concluded with the passing of a resolution of 12 points which were considered conclusions and also with the proposal to create the Pan‐ national Council on Language, which would have the status of public figure. In fact, ICAL created since 2005 has had precisely this goal and this role, something which is proved by the consecutive meetings, held year after year and on the basis of this Council was also held the latest scientific conference organised by the Faculty of History and Philology of the University of Tirana, on 9th December 2014.

Regarding the proceedings of The Durrës Conference, and also the ICAL, we think that now after almost fourty three years of Standard Albanian time has come that scientific revisions should be made regarding certain issues and special problems, which consequently will open new necessary scentific and research perspectives. Constructive debating does not bring regress. On the contrary it stimulates and initiates proposals and ideas which time itself demands so as not to remain simply such, but to turn into concrete decisions and gain implementation.

42 Pandeli Majko: “The charlatanism in politics has poisoned the linguists also” in the newspaper “Telegrafi.com”, 16.07.2012 or click on the link http://www.telegrafi.com/lajme/sharlatanizmi‐i‐politikes‐i‐ka‐semure‐edhe‐gjuhetaret‐78‐7899.html 43 20 Professors, letter to Rama: “Stop the destruction of The Albanian language by the academicians”. Published in “Gazeta Shqiptare/Balkanweb”, 01.05.2014, Tiranë or click on the link: http://www.indeksonline.net/?FaqeIDç2&LajmIDç95500 44 Seit Mansaku: “The letter from 20 professors, offensive and embarassing”. In the same place.

45 Lemdi Shamku‐Shkreli: “(Reaction)/The farce of the post‐communist professors”. In the same place.

46 Seit Mansaku: “The letter from 20 professors, offensive and embarassing”. In the same place.

47 Lemdi Shamku‐Shkreli: “(Reaction)/The farce of the post‐communist professors ”. In the same place.

HAEMUS PLUS I / 2015 40 | P a g e

This standard shoud remain open to the possibility of the integration of the Gheg infinitive and also of the Gheg words.

This standard also needs improvements (especially the orthography of the vowel ë, and also problems related to the use of the capital letter), but it does not need great changes which affect and infringe on its systemic charater. These improvements should be carried out as many times as the language demands and not to resort to violence or to clothe them in prevailing let alone nationalistic political ideology, which in fact would dissolve the real goal that constitutes the essence of the scientific studies.

The scholar Androkli Kostallari emphasised long ago: “Our society itself, is interested in discovering the objective laws of evolution of literary Albanian language, as a social phenomenon, explaining their rhythms, but not to change, replace or extinguish these laws of language in an arbitrary manner. Society chooses and picks the results of those objective linguistic laws which better suit its development, but does not create mechanically new laws, or new reults. The national literary norm is after all a consequence of a choice with general social values”.48 In this context, the advice that prof. Eqrem Çabej has once given, is a wake‐up bell for us all today: “No one has the right to write about language without first having really studied it for many years! No one! Because language is the most precious item of a people, and for the Albanian people is the only treasure! And do not touch the tresure with your hands, dear dilettantes!... Whosoever wants to write about the Albanian language, first should have studied The Indo‐European languages in general, and then should have studied all the Albanian writers and all the foreign albanologists, whose number is so big that their study requires years of incessant work. Because philosophy is not a joke, it is far from dilettantism, it is erudition, and to rival in erudition, you should know!” 49 That is why, above all it is our patriotic duty to protect and take care of our national treasure, our language.

References

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Anastas Dodi: “The literary Albanian language facing the dangers which threaten it” in “ Albanological studies”, II, Tiranë, 1996.

Androkli Kostallari: “On some functional and structural particularities of literary language” in “Philological studies”, nr. 2, Tiranë, 1970.

Androkli Kostallari: “Today’s literary Albanian language and some fundamental issues of its orthography”: “The Congress of Orthography of the Albanian language”, 20–25 November, 1972, Tiranë, p. 132.

Ardian Marashi: “The Albanian language at today’s stage: the challenges of the language and of the linguists” in “The Albanian language at today’s stage: policies of enrichment and improvement to the standard ” (The proceedings of the scientific conference – Durrës, 15 – 17 December 2010), Tiranë, 2011.

Ardian Vehbiu: “Mysticism in the Gheg dialect fogs the real problem” in the newspaper “Shekulli”, 05.08.2007, Tiranë.

Emil Lafe: “The academies of Sciences are causing a linguistic schism” in the newspaper “Shqip”, 01.07.2012, Tiranë.

Eqrem Çabej: “Against the pseudophilologists”, held in Graz, 8.11.1929 in Shaban Demiraj: “Eqrem Çabej”, Tiranë, 2008.

Idriz Ajeti: “Standard Albanian and The Kosovar society today” in “Philological studies”, nr. 3 – 4, Tiranë, 2002.

Jani Thomai: “On the scientific criticism and discussions about the orthography of the Albanian language” in “Gjuha shqipe”, nr. 1, Prishtinë, 2013.

Jani Thomai: “We are not overthrowing “The Congress of Orthography” in “Gazeta shqip”, 16.7.2012, Tiranë.

Jani Thomai: “There is no likelihood of a congress”, interview with Qemal Murati, in “Gjuha shqipe”, nr. 3, 2013, Prishtinë.

Jorgji Gjinari: “Today’s standard features Gheg dialect and Tosk dialect” in “Gazeta shqiptare”, 17.12.2010, Tiranë.

Kolec Topalli: “The revision of the standard, a necessity” in the newspaper “Mapo”, 17.12.2010.

Lemdi Shamku‐Shkreli: “(Reaction)/The farce of the post‐communist professors” in the newspaper “Tema”, 05.05.2014, Tiranë.

Mehmet Çeliku: “Standard Albanian, when did it start and its evolution” in “Gjuha shqipe”, nr. 2, 2013, Prishtinë.

Mehmet Elezi: The Standard does not have moral immunity anymore” in the newspaper “Mapo”, 17 December 2010.

20 Professors, letter to Rama: “Stop the destruction of The Albanian language by the academicians”. Published in “Gazeta Shqiptare/Balkanweb”, 01.05.2014, Tiranë.

Pandeli Majko: “The charlatanism in politics has poisoned the linguists also” in “Telegrafi.com”, 16.07.2012, Tiranë.

Qemal Murati: “Standard Albanian and the linguistic tribalism” in “Gjuha shqipe”, nr. 2, 2013, Prishtinë.

Rami Memushaj: “The standard language, a national and not a totalitarian creature” in “Gjuha shqipe”, nr. 3, 2013, Prishtinë, p. 26 and also in the newspaper “Shekulli”, 20.11.2010, Tiranë.

Rami Memushaj: “An ill omen regarding standard Albanian”, in the newspaper “Shekulli”, 07.07.2012, Tiranë.

Rami Memushaj: “The changes, with dangerous consequences” in the newspaper “Shqip”, 20.04.2013, Tiranë.

48 Androkli Kostallari: “On some functional and structural particularities of literary language” in “Philological studies”, nr. 2, Tiranë, 1970, p. 23 – 24.

49 From the speech of Eqrem Çabej: “Against the pseudophilologists”, held in Graz, 8.11. 1929. See: Shaban Demiraj: “Eqrem Çabej”, Tiranë, 2008, p. 251.

HAEMUS PLUS I / 2015 41 | P a g e

23. Rexhep Ismajli: “Beyond the infinitive alternative or minority status” in “Philological studies”, nr. 8, 9, 2001 – 2002, Prishtinё.

24. Rexhep Qosja: “The standard of the Albanian language must not be changed” in the newspaper “Panorama”, 19.04.2013, Tiranë.

25. Shefki Sejdiu: “Something else about (The Albanian) language, (equalised) language and national (standard) language”, in “Kultura e gjuhës”, publication of The Association of The Albanian language of Kosovo, nr. 2, Prishtinë, 2013.

26. Shezai Rrokaj: “Problems of the orthography of standard Albanian’ in “The Papers I” (summary of of the proceedings of the scientific conference “Java e Shkencës, 2012), Linguistic, cultural and historic sciences, Prishtinë, 2013.

The following links have also been utilised:

http://gazeta‐shqip.com/lajme/2012/07/06/debati‐mbi‐shqipen‐shume‐zhurme‐per‐asgje/ http://www.kosova.com/artikulli/106624 http://www.gazetatema.net/web/2014/05/05/farsa‐e‐profesoreve‐postkomuniste/ http://gazeta‐shqip.com/lajme/2012/07/01ëmil‐lafe‐akademite‐e‐shkencave‐po‐shkaktojne‐percarje‐gjuhesore/ http://shqiptarja.com/kulture/2730/akademia‐e‐shkencave‐nuk‐duam‐nj‐kull‐t‐babelit‐brenda‐kombit‐213213.html http://www.telegrafi.com/lajme/sharlatanizmi‐i‐politikes‐i‐ka‐semure‐edhe‐gjuhetaret‐78‐7899.html http://www.panorama.com.al/2013/04/19/qosja‐te‐mos‐ndryshoje‐standardi‐i‐gjuhes‐shqipe/ http://www.sot.com.al/kultura‐intervista/rami‐memushaj‐gjuha‐shqipe‐n%C3%AB‐kaos‐akademik%C3%ABt‐po‐ krijojn%C3%AB‐dy‐drejtshkrime http://www.indeksonline.net/?FaqeIDç2&LajmIDç95500 http://shekulli.com.al/web/p.php?idç47594&katç92

HAEMUS PLUS I / 2015 42 | P a g e

medalion

Valeriu MATEI

Valeriu Matei u lind në të njëjtën datë, pra më 31 mars, me poetin e madh rumun Nikita Stanesku. Për këtë arsye, çdo fundmars, Matei vjen nga Kishinjevi në Plojesht, në qytetin e Nikitës, për të ripërjetuar momentin yjor ndërmjet qenies, metafizikës dhe historisë. Valeriu Matei është një nga figurat emblematike të lëvizjes së Rilindjes Kombëtare të Besarabisë. Kur ka qenë e nevojshme, poeti ka veshur edhe përkrenaren e politikanit. Nuk u kaplua nga ky mision dhe i dha poezisë zgjidhje estetike të mbamendshme. E ka përqafuar fort metaforën me historinë, duke u bërë poet modern, me zotërim të shkëlqyer të gjuhës rumune. Ka përkitje të thella me poezinë e madhe rumune. Ioan Aleksandru ka zbuluar tek Valeriu Matei “një fuqi të fjalës dhe një thellësi të ligjërimit si rrallëherë mund të haset tek një i ri i sotëm, në gjuhën e Emineskut” . Për Valeriu Matein poezia është një mënyrë përjetimi yjnor, një mjet mbijetimi, por, në rast nevoje, edhe një mburojë e shtizë. Një poet i shquar dhe një njeri me mirësi të madhe. Një mik i rrallëgjetshëm. (George Parzha)

Ekuacionet e pezmit (Ecuaţiile disperării)

1. qytetthe mbi eshtra, Xhokonda të mbështjella në veshjen e tymtë të një buzëqeshjeje të hapur si një stacion treni,

Danubi prej lotësh nuk ka më shtrat kripa e dherave është kalbur në gjak,

jo fitore, jo vetmi, qeni hipur majë piramidës do të vdesë në trekëndshin vigjilues i dërrmuar në mesnatë prej një fije bari

2. përmes mendimit kolektiv të rrugës kalon rinia e përskuqur e mjegullës hipur mbi kalë të bardhë, kalon shqiponja e mbarsur e shënjuar në të vetmen vijë të trurit me yllin e kuq në pesë cepa të verbër,

kalon kamioni me xhamat të vrimuar nga mustaqet e mëdha të xha xho‐së, kalëron një bullafiq i vrenjtur mbi jetën politike dhe një rreze e përkthyer në prapashtesat e habisë puthitur me një emër apostulli,

kalojnë, kalojnë, na kalojnë, nëpër mendimin kolektiv, nëpër mënyrën e të menduarit të përbashkët kurrgjëja, orvatja e kurrgjësë, fjalimet e kameleonëve gagaçë gjasmues të mendimit kolektiv të rrugës

HAEMUS PLUS I / 2015 43 | P a g e

3. ka diçka përtej fjalëve ‐ domethënia e fshehur e çastit që ka ikur, kuptimi i kuptimit ku lëviz si në një kënetë që ka zënë kore të hollë në diell, asnjë hap majtas, asnjë hap djathtas kuptimit të kuptimit ‐ përtej është shurdhimi i dritës dhe zhurma pa ngjyrë,

asgjë nuk të prêt përpara, asnjë ushtri milingonash nuk ta prêt udhën, asgjëja të ndjek nga pas,

ka diçka përtej fjalëve kur këneta e heshtjes mbulohet nga luspa peshqsh që rrëshqasin si lotuse të tharë të mirë për një pije të harresës së kuptimit të kuptimit,

ngriji qepallat dhe kalo me shikim gjithnjë më tej, derisa të bëhesh urë e pashme përtej kënetës, tingull i qartë i dritës së vonë për hatër të afrimit të kuptimit të përtej fjalëve

4. vetmia e një poeme më fillikate se unë e zhvillon çastin pa iluzione, iluzionin e çastit,

plasaritja e mendjeve bëhet njëherazi me hedhjen e shtizave të përtej Uralit ‐

ç’gjueti, o Zot, dhe bie shi me shallvare nga të cilët linden kazakë duke vallzuar,

goditje nga trekëndshi, nuhatje gjaku, brohoritje... rroftë vetmia e poemës pa vetmi,

të vetmes poemë të një ikjeje si një shkundje ëndrrash, si një rizbutje fajkonjsh

maj‐qershor 1993

Këmisha e Grigore Vierut

(Cămaşa lui Grigore Vieru)

Në ballkonin ku Poeti vështronte qiellin, si një flamur të thyer në një luftë të padrejtë, këmisha e tij e kaltëryer e kapur nga ngrica e dimrit të ashpër, si një ushtar besnik pret ta veshë Poeti; por ai ka ikur nga shtëpia për të veshur këmishën e vdekjes – barrë e rëndë për zemrën e tij të plagosur e të djegur prej gënjeshtrës maskareshë, nga helmi barbar hedhur mbi ne nga ustallarët e farsave që kanë marrë pushtetin – urrejtja pa shpirt, pa tru, qose i kuqërremtë, i mballosur me parrulla gjoja atdhetare, me shikimin tërë qime dhe buxhetfryrë, HAEMUS PLUS I / 2015 44 | P a g e

qatipi i ndyrë në shërbim të hordhive të neveritshme…

Me një rreze dielli në terrin e pafund Poeti vinte për të të sjellë të vërtetën, ashkël kombi, ndarë dhe keqtrajtuar, fëmijë jetim, që i është vjedhur e ardhmja.

Poeti përballte tufane dhe stuhi, shira me gurë dhe çarje dheu që të të sillte ikonën e të parëve të tu të vërtetë, të të nxirrte prej territ përmes besës dhe fjalës.

Jo dimri e shtypi, jo mjegulla e natës ‐ humnera e gënjeshtrës dhe e urrejtjes e coptoi, thika e Judës ia çau gjoksin e tij të brishtë, koha e mbytur nga të fëlliqurit e bëri të vishte këmishën e t’et të vdekur në udhëkryqet e fatit, këmishën e përgjakur të vdekjes me të gjitha dhembjet e saj...

Në ballkonin e Poetit rrezet e diellit të zbehtë e të nxirë ledhatojnë fijen e jetësqë i ka mbetur në këmishën me yje, si një zog i qiellit ajo përpëlitet dhe flatron në pafundësi...

Thuaji, moj nënë e pikëlluar, Perëndisë, që Poeti vdiq, Thuaji, nënë Marie, Zotit që verbi nuk ka vdekur! e diel, e diel, 18 janar 2009

Shira në prill

(Ploi în aprilie)

bie shi në prill me zhurmë hapash të lodhur sikur me foshnjat jetime sot po vajton Perëndia dhe nuk nxënka çadra e rinisë (më të rinj me një vdekje vazhdimisht) siç rrimë pas shtizave të ftohta të shiut të mbështetur,

është dita e Ringjalljes, por lajmi nuk i ka ziua të famshmit e fatit, që të plotësohet, i mungon edhe një popull, na kanë varrosur në pluhurin e urrejtjes së tyre bëlbëzuesit e gëzueshëm tek marrin të hollat

dhe rruga e tyre është vazhdimisht në fillim, e dyzuar si një gjuhë gjarpri, kthesat i mbart përtej zakonit, natyrës, nga lugina e vajtimit retë zbresin ngadalë dhe të holla fijet e ftohta të shiut si telat e këputur të harpave... hapat ndërpriten të rrezatuar nga e tashmja e papërcaktuar, masa e sfinksit të pluhuruar rreh agimet, në kodikët e çastit parakalojnë të falur gabimet, thirrja e memecërisë përkund regjistrin ngadalë

dhe bie shi sikur të tulatte etjen e pasosur të vdekjes në pllaja me varret e sapogërmuar... dhembje dhe iluzione ‐ zbrazëtia na mban rob mbledh rripa mosgjëje mbi thundrën e shtatores së zgjyrës

11 prill 1999

În albaneză / Në shqip: KOPI KYÇYKU

HAEMUS PLUS I / 2015 45 | P a g e

Ramon Del VALLE‐INCLAN

Sonatë pranverore (Sonata de Primavere)

Përktheu nga spanjishtja PETRIT MAVROVI

Po bëhej natë kur karroca e postës kaloi Portën Salária dhe filluam të përshkonim tokën plot mistere e legjenda të herëshme. Ishte toka klasike e vrështave dhe ullinjëve me ujësjellësit e sajë të rrënuar dhe bregoret me kurbëzime të hírëshme si gjinjë femëror. Karroca e postës ecte në një rrugë të vjetër: mushkat që e tërhiqnin tundnin rëndë‐rëndë qaforet dhe tingulli i gëzueshëm dhe i shrregullt i zileve jehonte ndër ullishtet e lulëzuara. Varre të lashtë kufizonin rrugën ndërsa qipariset e trishtuar hidhnin mbi ‘ta hijen e tyre plot respekt. Karroca e postës vazhdonte gjithmonë në rrugën e vjetër dhe sytë e mi të lodhur nga shikimi në errësirën e natës po mbylleshin nga gjumi. Më në fund fjeta dhe nuk u zgjova deri aty nga mëngjezi kur hëna, tashmë shumë e zbehtë, po zhdukej në kupën e qiellit. Pak më vonë, ende i mpirë nga mungesa e lëvizjes dhe të ftohtit e natës, fillova të dëgjoj këngën e hareshme të këndezëve dhe gurgullimën e gëzuar të një përroi që dukej sikur zgjohej së bashku me lindjen e djellit... Mure me bedena, të zinjë e të zymtë, shquheshin së largu¨në sfondin e reve me ngjyrë të kaltër e të ftohtë. Ishte qyteti i vjetër, fisnik dhe i dhimbsur i Ligurës.

Hymë nga Portat e Lorencianës. Karroca e postës ecte ngadalë dhe në rrugët e shkreta, ku rritej bar, tingulli i zileve të mushkave gjente një jehonë tallëse, gati të pa mëshirshme. Tri plaka, që dukeshin si tri hije, të bëra kruspull, prisnin te porta e një kishe ende të mbyllur ndërsa kambana të largëta kishin filluar të binin për meshën e mëngjezit. Karroca e postës ndiqte një rrugë përmes kopshtesh, shtëpishë karakatinë e manastiresh, rrugë e lashtë me pllaka kumbuese. Nën strehët e zymta fërfëllinin trumcakë dhe në fundin e rrugës kandili i një kamareje ishte duke u shuar. Hapi i plogët i mushkave me lejoi të shquaj në menyrë të vagëlluar një Shën Mari: mbante në prehër fëmijën i cili, i qeshur e lakuriq, shtrinte krahët për të kapur një peshk që gjishtrinjtë virgjëror të s`ëmës ia tregonin nga lart si një lodër të thjeshtë, qiellore. Karroca e postës u ndal: ndodheshim te dyert e Kolegjit Klementino.

Kjo ndodhte në kohët e lumtura te Papës‐Mbret dhe kolegji i Klementinos ruante të gjitha përparësite e tij, juridiksionin dhe të ardhurat e veta. Ishte ende pension për burra të shquar dhe vazhdonte të quhej arkivi fisnik i shkencave. Rektoratin e ushtronte prej shume vitesh një prelat i shquar: Imzoti Stefan Gaetani, peshkop i Betulias, nga familia e princërve Gaetani. Për atë burr, plot me cilësi ungjillore e te shkencës teologjike, unë po shpija Kapelën e Kardinalit. Shkëlqesia e tij, duke më zgjedhur midis rojeve të tij fisnike për një misjon kaq të lartë, kish dashur të nderonte vitet e mi të rinisë. Unë jam Bibiena de Rienco, nga ana e gjyshes prej babe, Julia Aldegrinas, bijë e princit Maksim Bibiena që vdiq me 1770 i helmuar nga aktorja e famshme Simoneta Korticeli së cilës, në Kujtimet e kavaljerit Seingalt, i është kushtuar një kapitull i gjatë.

Dy roje me veladon e bereta ishin duke shëtitur në oborrin e manastirit. Ishin pleq ceremonialë. Kur më panë tek po hyja, vrapuan të më takonin: ‐ Një fatkeqësi e madhe, Shkëlqesi! Një fatkeqësi e madhe!

Qëndrova duke shikuar herë njërin, herë tjetrin. ‐Ç’po ndodh?

Të dy rojtarët psherëtinë. Njëri syresh filloi: ‐ Rektori ynë i shquar…

Dhe tjetri, i përlotur dhe me gjeste prej profesori, korigjoi: ‐Ati ynë shumë i dashur, Shkëlqesi…! Ati ynë shumë i dashur, mjeshtri ynë, udhëzuesi ynë ndodhet në çastin e vdekjes. Dje pësoi një aksident në kohën që ndodhej në shtëpinë e motrës se tij….

Dhe këtu bedeli tjetër, që po fshinte sytë në heshtje, konfirmoi nga ana e vetë: ‐Zonja Princeshë Gaetani, nje zonjë spanjolle që ishte e martuar me vëllain e madh të Shkelqesise se Tij: Princi Filip Gaetani. Ende nuk mbush vitin qysh kur vdiq në një gjueti. Tjetër fatkeqësi e madhe, Shkëlqesi!

Unë i ndërpreva me padurim: ‐ A e kanë çuar Imzotin në kolegj? ‐Zonja princeshë nuk ishte dakort. Po Ju them se ndodhet në çastin e fundit të vdekjes.

U përkula me një hidhërim solemn: ‐Të respektojmë vullnetin e Zotit!

Të dy rojet bënë kryqin me përkushtim. Tej, në fund të oborrit kumbonte rëndshëm një kambanë e argjentë.

Ishte kungimi i fundit i Imzotit dhe rojet hoqën beretat. Pak më vonë, nën harqet, filluan të parakalojnë shkollarët: humanistë, teologë, doktorë e maturantë të cilët formonin një kortezh të gjatë. Dilnin prej një harku të ndarë në dy rreshta dhe luteshin me një zhurmë të shurdhër. Me duarë të kryqëzuara në gjoks HAEMUS PLUS I / 2015 46 | P a g e

shtrëngonin beretat kurse shiritat e tyre lëkundesheshin duke fshirë pllakat e rrugës. Unë mbështeta një gju në tokë dhe po i vështroja tek kalonin. Maturantë e doktorë me vështronin gjithashtu. Manteli im i rojes fisnike tregonte cili ishja dhe ata bënin komente më zë të ulët. Pasi kaluan të gjithë u ngrita dhe u shkova pas.

Kambana e kungimit të fundit tani po kumbonte në fund të rrugës. Herë pas here dilte prej shtëpisë së vetë ndonjë plak i devotshëm me një fener të ndezur dhe, si bënte shenjën e kryqit, bashkohej me kortezhin.

Qëndruam në një shesh të vetmuar përball një pallati që kish të gjitha dritaret te ndriçuara. Ngadalë kortezhi hyri në tremën e gjerë. Nën kriptë zhurma e lutjeve u bë më e rëndë ndërsa tingulli i gëzueshëm i kambanës fërfëllinte lavdishëm për mbi zërat e shuar e të penduar.

U ngjitëm nëpër shkallë madhështore. Të gjitha dyertë ishin të hapura dhe shërbëtorë pleq me sëpata dylli na prijtën nëpër sallone të boshatisur. Dhoma ku po jepte shpirt Imzot Stefan Gaetani ishte zhytur në një errësirë fetare. Prelati fisnik lëngonte në një shtrat të lashtë me baldakinë mëndafshi. Sytë i kish mbyllur.

Koka i fshihej në gropën e jastëqeve dhe profili i tij i lakuar prej fisniku romak shquhej në gjysëmhije i palevizshëm, i bardhë, me pamje varri, njësoj si profili i statujave të shtrira. Në fund të dhomës, pranë një altari, luteshin në gjunjë Princesha dhe pesë vajzat e saj.

Princesha Gaetani ishte një zonjë ende e bukur, e bardhë, bjonde: kish buzë shumë të kuqe, duart si prej bore, sy të praruar, të praruar edhe flokët. Kur më pa, më nguli një shikim të gjatë dhe buzëqeshi me një trishtim të dashur. Unë u përkula dhe fillova t’a vështroja përsëri. Princesha Gaetani më kujtonte portretin e Maria de Mediçis në dasmën e saj me mbretin e Francës, të pikturuar prej Pedro Pablo Rubensit.

Imzot mezi mundi të hapte sytë dhe të ngrihej mbi jastëk kur prifti që drejtonte kungimin u afrua te shtrati: pasi mori kungimin koka e tij ra përsëri si e këputur ndërsa buzët e tij të thekura e të plogëta belbëzonin një lutje në latinisht. Kortezhi filloi të terhiqej në qetësi. Edhe unë dolla nga dhoma e gjumit. Kur po kaloja paradhomën m’u afrua një familiar i Imzotit: ‐Ju, pa dyshim, jeni i dërguari i Shkëlqesisë së Tij....? ‐ Ashtu është: Jam Markezi i Bradominës. ‐ Sa po ma tha Princesha... ‐ Më njeh Princesha? ‐ Ka njohur prindërit tuaj. ‐ Kur mund t’i paraqes nderimet e mia? ‐ Princesha dëshëron t’ju flas pikërisht tani.

U hoqëm mënjanë për të ndjekur predikimin nga një dritare. Kur parakaluan shkollarët e fundit dhe paradhoma mbeti bosh, instiktivisht vështrova nga dera e dhomës së gjumit dhe pashë princeshën tek dilte duke fshirë sytë me një shami të qëndisuur, e rrethuar nga të bijat. U afrova dhe i putha dorën. Ajo murmuriti dobët: ‐Në ç’rast të trishtuar po të shoh përsëri, biri im!

Zëri i Princeshë Gaetanit zgjonte në shpirtin tim një botë kujtimesh të largëta që kishin atë vagëllimin gazmor e të lumtur të kujtimeve fëminore. Princesha vazhdoi: ‐Ç’di për nënën tënde? Kur ishje fëmi ngjaje shumë me ‘të, tani jo… Sa herë të kam mbajtur në prehër. Nuk të kujtohem?

Unë pëshpërita i pa vendosur: ‐Më kujtohet zëri....

Dhe heshta, duke sjell ndërmend të kaluarën. Princesha Gaetani më vështronte duke buzëqeshur dhe, befas, në misterin e praruar të syve të saj gjeta se kush ish. Qesha me vehte. Atëherë ajo më tha: ‐Tani të kujtohet? ‐Po... ‐Kush jam?

Putha përsëri dorën e saj dhe pastaj u përgjigja: ‐Bija e Markezit të Agarit...

Buzeqeshi trishtueshëm duke sjell ndërmend rininë e saj dhe më paraqiti te bijat: ‐Marie Rozario, Marie Karmeni, Marie Pilari, Marie Soledadi, Marie Nievesi. Të pesta quhen Marie.

Me një nderim të vetëm e të thellë i përshëndeta të gjitha. Marie Rozario ishte një grua njëzet vjeçare kurse më e vogla, Marie Nievesi, një fëmij pesëvjeçar. Të gjitha m’u dukën të bukura e të sjellëshme. Marie Rozario ishte e zbehtë, e matur, me sy të zinjë plot dritë të gjallë. Të tjerat ngjanin plotësisht me të ëmën, kishin të praruar si sytë edhe flokët. Princesha zuri vënd në një divan të gjerë prej damasku kërmez dhe filloi të më fliste më zë të ulët. Të bijat u tërhoqën në heshtje duke u ndarë me mua me një buzëqeshje që ishte njëherësh e ndrojtur dhe e dashur. Marie Rozario doli e fundit. Besoj se përveç buzëve më buzëqeshën edhe sytë e saj, por kanë kaluar shumë vite prandaj s’mund të flas me siguri. Ajo ç’ka kujtoj akoma është se, kur po e vështroja tek po largohej ndjeva se një re e një trishtimi të vagëlluar më pushtonte shpirtin. Princesha mbeti një çast me shikimin të fiksuar te dera ku ishin zhdukur të bijat dhe, pastaj, me atë ëmbëlsinë e një zonje të dashur e të përkushtuar më tha: ‐Tashmë i njef!

HAEMUS PLUS I / 2015 47 | P a g e

Unë u përkula: ‐Janë po aq të bukura sa dhe e ëma! ‐Janë shumë të mira dhe kjo vlen më shumë.

Unë qëndrova në heshtje sepse gjithmonë kam besuar se mirësia e femrave është edhe më jetëshkurtër se bukuria e tyre. Ajo zonjë fatkeqe besonte të kundërtën dhe vazhdoi: ‐Marie Rozario brënda disa ditësh do të hyjë në një manastir. E ndiftë Zoti që të bëhet një tjetër Fraciska Gaetani e Bekuar.

Unë pëshpërita në mënyrë solemne: ‐Eshtë një ndarje po aq mizore sa dhe vdekja!

Princesha më ndërpreu në mënyrë energjike: ‐Pa dyshim që përbën një dhëmbje shumë të madhe, por është gjithashtu një ngushëllim kur e di se tundimet dhe rreziqet e botës nuk do të ekzistojnë për këtë qënie të dashur. Sikur të hynin në një manastir të gjitha bijat e mia, unë do t’ u shkoja pas e lumtur....! Fatkeqësisht nuk janë të gjitha si Marie Rozario!

Heshti dhe psherëtiu me shikimin të papërqëndruar; në fundin e praruar të syve të saj besova se pashë flakën e një fanatizmi tragjik e të zymtë. Në atë çast njëri nga pjesëtarët e familjes që përgjonte Imzot Gaetanin u duk te dera e dhomës së gjumit dhe qëndroi atje pa bërë zhurmë, në mëdyshje se do të prishte qetësinë tonë, deri sa Princesha mori mundimin ta pyesë duke psherëtirë sa me përbuzje aq edhe me mirësjellje: ‐Ç’po ndodh, zoti Antonio?

Zoti Antonio bashkoi duart me një shprehje lumturie fallco dhe picërroi sytë: ‐Shkëlqesë, Imzot dëshëron t’i flasë të dërguarit të Shenjtërisë së Tij. ‐E di ai se ndodhet këtu? ‐E di, po, Shkëlqesë. E ka parë kur mori vajimin e parë. Imzot nuk e ka humbur vetëdijen as një çast të vetëm, qoftë edhe kur mund të dukej e kundërta.

Pas gjithë kësaj unë ishja ngritur në këmbë. Princesha më zgjati dorën të cilën edhe në atë çast dita t’a puth më tepër me bujari se me respekt dhe hyra në dhomën ku jepte shpirt Imzot. Prelati fisnik më nguli sytë e tij si qelq tashmë të venitur dhe deshi të më bekonte por dora e tij ra e këputur gjatë trupit ndërkohë që një lotë po i rrëshqiste ngadalë dhe me ankth. Në qetësinë e dhomës dëgjohej vetëm gërhatja e frymëmarjes së tij.

Pas një çasti mundi të thoshte me një belbëzim të vështirë: ‐Zoti Kapiten, dua t’i çoni Atit të Shenjt dëshminë e mirënjohjes time...

Heshti dhe mbeti ashtu një copë herë të gjatë me sy të mbyllur. Buzët e tij të thara e të mavijosura dukeshin se lëviznin nga drithërima e nje lutjeje. Si hapi sërish sytë vazhdoi: ‐Orët e mia janë të numëruara. Nderimet, madhështitë, shkallët jerarqike, gjithëçka kam patur zili gjatë jetës time, në këtë moment po bëhen hi e pluhur përpara vetë syve të mi, që po mbyllen një herë e përgjithmonë.

Perëndia, Zoti ynë, nuk më braktis dhe më tregon shpresën dhe lakuriqësinë e të gjitha gjërave... Po më afrohren hijet e përjetësisë por shpirti im ndriçohet nga brenda me qartësine hyjnore të Hirës.

Përsëri u detyrua të pushojë dhe, për mungesë forcash, mbylli sytë. Njëri nga familjarët iu afrua dhe i fshiu ballin me një shami të hollë. Pastaj, duke m’u drejtuar mua, pëshpëriti me zë të ulët: ‐Zoti Kapiten, kujdesuni që të mos flasë.

Un pranova me anë të një gjesti. Imzot hapi sytë dhe na vështroi të dyve.Një mërmëritje e shuar dolli prej buzëve të tij: U përkula për t’a dëgjuar por nuk munda të kuptoj ç’po më thoshte. Njeriu i familjes më shtyu ngadalë mënjanë dhe, si u përkul mbi gjoksin e atij që po jepte shpirt, shqiptoi me autoritet dashamirës: ‐Tani duhet që Shkelqesia Juaj të shlodhet. Mos flisni...

Prelati bëri një gjest të dhëmshur. Familiari i fshiu përsëri ballin me shami ndërkohë që syte e tij dinak prej kleriku italian më thoshin se nuk duhej të vazhdoja më atje. Duke qënë se ajo ishte edhe dëshira ime i bëra nje gjest mirësjelljeje dhe u largova. Familiari u ul në një kolltuk që ndodhej pranë kokës së shtratit dhe pasi mblodhi ngadalë teshat filloi të mendonte ose, ndoshta, të flinte por, në atë moment, Imzot vuri re se un po tërhiqesha dhe, duke u ngritur me një mundim të madh, më thirri: ‐Mos ik, biri im! Dua t’i çosh rrëfimin tim Atit të Shenjt.

Priti të afrohesha përsëri dhe, me sytë të ngulitur në altarin e thjeshtë që ndodhej në një kënd të dhomës, filloi: ‐O Zot, le të më shërbejnë si dënim qoftë dhëmbja për fajin që kam bërë ashtu dhe turpi që më shkakton rrëfimi i tij!

Sytë e Prelatit ishin të mbushur me lotë. Ishte i mundimshëm dhe i ngjirur zëri i tij. Njerëzit e familjes u grumbulluan për rreth shtratit. Fytyrat e tyre shikonin në dysheme. Të gjithë shfaqnin një hidhërim të madh dhe dukeshin të pregatitur qysh më parë për rrëfimin që deshte të bënte përpara tyre Peshkopi i Betulias që po jepte shpirt. Unë u ula në gjunjë. Prelati lutej në heshtje me sytë të ngulitur në kryqin mbi altar. Nëpër mollzat kockë e lëkurë lotët rendnin njëri pas tjetrit. ‐Faji im filloi kur mora letrat e para me të cilat miku im Imzot Ferrati më njoftonte për qëllimin që kish Shenjtëria e Tij për të më dhënë kapelën e kardinalit. Sa e dobët është natyra jonë njerëzore dhe sa delikate balta me të cilën jemi gatuar! Besova se gjaku im prej princi vlente më shumë se shkenca dhe virtyti i burrave HAEMUS PLUS I / 2015 48 | P a g e

te tjerë: U shfaq në shpirtin tim mëndjemadhësia, këshilletari njerëzor më fatal, dhe mendova se ndonjë ditë do të më jepej të drejtoja krishtërimin. Kryepriftër e shenjtorë pati në shtëpinë time prandaj gjykova se mund të ishja si ata. Në këtë mënyrë na verbon Satanai! E ndjeja se ishja plak prandaj prita që vdekja të sheshonte rrugën time. Perendia‐Zoti yne nuk deshi që unë të arrija të vishja purpurën e shenjtë por, megjithatë, kur mbërritën njoftime të pasigurta e alarmante unë u trëmba se mos shpresat e mia do të fundoseshin me vdekjen e Shenjtërise së Tij, për të cilën të gjithë kishim frikë....Zoti im, përdhunova altarin tënd duke të lutur të ruaje atë jetë të shtrenjtë sepse, e keputur në ditët më të vona, mund të kish qënë në të mirën time vdekja e tij. O Perendi, i verbuar prej Djallit, deri më sot nuk kam qënë i ndërgjegjshëm për fajin tim! Zot, Ti që lexon deri në fundin e shpirtërave, Ti që njeh mëkatin tim dhe pendesën time, nga Ty kërkoj Shpëtim.

Heshti dhe një rrënqethje agonie përshkoi trupin e tij. Kish folur me zë të shuar, të mbushur me një hidhërim të qetë e të qartë. Gjurma e veshëve u shtri në drejtim të mollëzave dhe sytë, që thelloheshin gjithmonë e më shumë në gropëzat e tyre, u mbuluan me një hije vdekje. Pastaj mbeti shtrirë, i ngrirë e indiferent, me kokën të shtrëmbëruar, gojën të hapur, gjoksin të shqetsuar. Të gjithë ndenjëm në gjunjë, të pa vendosur, pa guxuar t’i flisnim dhe pa lëvizur për të mos shqetësuar atë prehje që na kallte tmerr. Më tutje lëshonte dënesën e tij të përhershme shatërvani që ndodhej në mes të sheshit dhe dëgjoheshin zërat e disa vajzave që luanin në rreth: po këndonin një këngë të vjetër me ritëm të ngadaltë e të përmallshëm. Një rreze dielli mëngjezor prilli shkëlqente në vazot e shenjta të altarit dhe njerëzit e familjes luteshin me zë të ulët, të nxitur nga mëdyshjet plot përkushtim që torturonin shpirtin e çiltër të prelatit.... Unë, gjynaqari, fillova të dremisja nga që kishja udhëtuar tërë natën me karrocën e postës, se të rraskapit kur eshte e gjatë rruga.

Kur dola nga dhoma ku jepte shpirt Imzot Gaetani takova një maxhordom plak e ceremonial që po më priste te dera. ‐Shkëlqesi, Zonja ime, Princesha, më dergoi t’ju tregoj dhomat tuaja.

Unë mezi munda të përmbaj një rrënqethje. Në atë çast, nuk di të them se ç’farë arome pranëverore të vagëlluar sillte në shpirtin tim kujtimi i të pesë vajzave të Princeshës. Më gëzonte shumë idea për të ndënjur në pallatin Gaetani por, megjith’atë, pata guximin të mos e pranoj: ‐Shprehini Zonjës tuaj, Princeshës Gaetani, mirënjohjen time të plotë por do të strehohem në Kolegjin Klementino.

Maxhordomi u duk i shqetësuar. ‐Shkëlqesi, më besoni se po i shkakëtoni një pakënaqësi të madhe. Në fund të fundit, në se nuk pranoni, kam urdhër ta njoftoj. Merrni mundimin e prisni disa çaste. Eshtë duke mbaruar dëgjimin e meshës.

Bëra një gjest pajtimi: ‐Mos i thoni gjë. Zoti do të më falë që po preferoj këtë Pallat me të pesë zonjushet e tij të mrekullueshme dhe jo teologët hijerëndë të Kolegjit Klementino.

Maxhordomi më veshtroi i habitur sikur të dyshonte për gjykimin tim. Pastaj shfaqi dëshirën për të më folur por, pas disa lëkundjeve, përfundoi duke më treguar rrugën, duke e shoqëruar këte veprim vetëm me një buzëqeshje. Unë i shkova pas. Ishte plak, i rruar, i veshur me një redingotë të gjatë, prej ekleziasti, e cila gati i prekte këpucët e zbukuruara me tokëza të argjenta. Quhej Polonio, ecte me majë të këmbëve, pa bërë zhurmë dhe, në ç’do cast, kthehej për të më folur më zë të ulët e misterioz: ‐Pakë shpresa ka që Imzot të mbetet në jetë…

Dhe pas disa hapave: ‐Unë i fala të nëntën Shën Maries.

Dhe pak më tej, ndërsa po ngrinte një perde: ‐Të paktën nuk ishja i detyruar. Imzot më kish premtuar të çonte në Romë.

Dhe vazhdoi përsëri të ecte. ‐Nuk desh Zoti…! Nuk desh Zoti…!

Në këto e sipër kaluam paradhomën dhe një sallon pothuaj të errët si dhe një bibliotekë ku nuk ndodhej njeri. Aty maxhordomi qëndroi përpara një dere të mbyllur duke u rënë xhepave të pantallonave të tij të shkurtëra. ‐Ruajm’ o Zot! Kam humbur çelsat....

Megjithatë vazhdoi të kërkonte. Më në fund i gjeti, hapi derën dhe u mënjanua duke më lënë të kaloja. ‐Zonja Princeshë dëshëron të kini në dispozicjon sallonin, bibliotekën dhe këtë dhomë.

Hyra. Dhoma m’u duk plotësisht e ngjajshme me dhomën ku po jepte shpirt Imzot Gaetani. Ishte njësoj e thellë dhe e qetë, me perde të vjetra damasku kërmez. Hodha mbi një kolltuk mantelin tim të rojës fisnike dhe u ktheva të vështroja kuadrot që vareshin në mure. Ishin piktura të lashta në pëlhurë të shkollës fjorentine të cilat pasqyronin skena biblike. Moisiu i çliruar nga ujrat, Suzana dhe pleqtë, Juditi me kokën e Holofernës. Që të mundja t’i shifja më mirë, maxhordomi vrapoi, sa në njërën anë të dhomës në anën tjetrën, duke ngritur perdet e dritareve. Pastaj më la t’i kqyr në qetësi. Ecte pas meje si një hije, pa hequr buzeqeshjen nga buzët, një buzëqeshje të vagëlluar si buzëqeshje doktori. Kur mendoi se i kishja parë sipas qejfit e deshirës u afrua në maja të këmbëve duke folur me zërin e tij të ngjirur, më të ëmbël e misterioz se kurrë.

HAEMUS PLUS I / 2015 49 | P a g e

‐Si ju duken? Janë të gjitha nga e njejta dorë...Dhe ç’farë dore!

Unë e ndërpreva. ‐Pa dyshim të Andrea Sartos.

Zoti Polonio mori një qëndrim hijerëndë, gati solemn. ‐Konsiderohen të Rafaelit.

Si u hodha një vështrim tjetër, Zoti Polonio vazhdoi: ‐Vini veshin mirë pse po them vetëm konsiderohen. Sipas gjykimit tim modest vlejnë më shumë se në rastin që do të ishin të Rafaelit…Unë i quaj të Hyjnorit. ‐Kush është Hyjnori?

Maxhordomi hapi krahët plotësisht i tmerruar: ‐Dhe më pyesni, Shkëlqesi? Kush mund të jetë tjetër veç Leonardo da Vinçit…?

Dhe qëndroi në heshtje duke më veshtruar me keqardhje të vërtetë. Unë nuk arrita të përmbaja një buzëqeshje tallëse: Zoti Polonio bëri sikur nuk e vuri re dhe, duke qënë dinak si një kardinal romak, filloi të më miklonte. ‐Deri më sot nuk kishja dyshuar...Tani ju them se po dyshoj. Shkëlqesi, ndoshta kini të drejtë. Andrea Sarto pikturoi shumë në atelien e Leonardit dhe kuadrot e tyre të asaj epoke ngjajnë aq shumë sa që i kanë ngatërruar më se njëherë....Tamam në Vatikan ndodhet një shëmbull: Shën Maria me trëndafil. Disa e quajnë të Vinçit, disa të tjerë të Sartos. Unë mendoj se është e burrit të Zonjës Lukrecia e Besës të cilës Hyjnori i ka dhënë dorën e fundit. E dini pa tjetër se një gjë e tillë ndodhte shpesh midis mjeshtrit dhe nxenësit të tij.

Unë po e dëgjoja me një ndjenjë lodhje. Zoti Polonio, si mbaroi ligjëratën e vetë, më drejtoi një përkulje të thellë dhe vrapoi me krahët të ngritur lartë, nga njëra dritare të tjetra, duke ulur perdet. Dhoma mbeti në gjysëm errësirë tamam për gjum. Zoti Polonio u nda duke më përshëndetur me zë të ulët, sikur të ndodhej në gjëmba dhe dolli pa zhurmë duke mbyllur derën pas vehtes...Aq shumë ishja lodhur sa fjeta deri sa ra mbrëmja. U zgjova duke parë në endërr Marie Rozarion.

Biblioteka kishte tri dyer që çonin në një tarracë prej mermeri. Në kopsht shatërvanet përsërisnin komentin epshor që, me sa duket, zërat e tyre të përjetshëm e rinorë bëjnë për ç’do mendim dashurie. Ndërsa po përkulesha mbi parmak ndjeva se flladi i pranëverës po më përkëdhelte fytyrën. Ay kopsht i vjetër me mërsina e dafina, dukej i mbushur plot hir njerëzor nën diellin që po perëndonte. Duke ecur nëpër rrugët tërë kthesa të një labirinti në fund të kopshtit, të pesë motrat shfaqeshin me fustane plot trëndafila si në një perrallë të lashtë. Larg shtrihej deti Tirren që përshkohej nga anije të shumta latine me vela që dukeshin si qelibar. Mbi plazhin me rërë të praruar valët shuheshin ngadalë ndërsa tingulli i guackave, me të cilat peshkatarët lajmeronin mbërritjen e tyre, i bashkuar me këngën e ngjirur të detit, dukeshin sikur përshtateshin me aromën e atij kopshti të lashtë ku të pesë motrat tregonin ëndërrat e tyre rinore nën hijen e marshallonjave.

Ishin ulur në një stol të madh prej guri për të bërë kurora me lule. Mbi supin e Marie Rozarios ishte ulur një pëllumb; në atë epizod të thjeshtë unë zbulova bukurinë dhe misterin e një alegorie. Disa kambana të fshatit po binin për festë ndërsa kisha e rrethuar me qiparise përvijohej së largu në majën e një kodre të gjejbëruar.

Po dilte kortezhi që kish ecur për rreth kishës dhe dalloheshin figurat në bartinat me mantele të zbukuruar që shkëlqenin nga dielli ndërsa flamurët e kuqë të famullisë, të cilët ecnin në krye, valaviteshin fitimtarë si triumfe liturgjikë. Të pesë motrat u ulën në gjunjë mbi bar dhe bashkuan duart e mbushura me trëndafilë.

Mëllënjat këndonin nëpër degë dhe këngët e tyre harmonizoheshin duke u vargëzuar në një ritëm të largët njësoj si valët e detit. Të pesë motrat ishin ulur përsëri: gërshetonin në qetësi tufat e luleve dhe midis ngjyrës se purpurt të trëndafilave duart e tyre fërfëllinin si pëllumba të bardhë ndërsa rrezet e djellit që kalonin përmes gjethnajës dridheshin midis tyre si duaj të ndezur mistikë. Tritonët dhe sirenat e shatërvaneve derdhnin buzëqeshjen e tyre fantastike ndërsa ujrat e argjenta rendnin me murmuritjen e tyre rinore nëpër mjekrat plot llum te përbindshave detarë të përkulur për të puthur sirenat e zëna pre në krahët e tyre. Të pesë motra u ngritën për tu kthyer në pallat. Ecnin ngadalë nëpër rrugët e labirintit si princesha të magjepsura që përkëdhelin të njëjtin ëndërr. Kur flisnin, tingujt e zërave të tyre humbisnin mes zhurmave të mbrëmjes dhe vetëm vala pranëverore e të qeshurave të tyre ngrihej e harmonishme nën hijen e dafinave.

Kur hyra në sallonin e Princeshës, dritat ishin ndezur. Në mes të qetësisë kumbonte gjithë seriozitet zëri i një Bursisti që po bisedonte me zonjat që përbënin shoqërine e Princesha Gaetanit. Salloni ishte i zbukuruar me një shije franceze femërore e lluksoze. Foshnje ëngjëllore me vargje lulesh, nimfa të veshura me dantela, gjuetarë kalorsiakë dhe drerë me brirë të degëzuar mbushnin sixhadet e murit ndërsa mbi sergjenë, në grupe të bukur porcelani, dukë barinj rroknin trupin e bukur të markezeve fshatare. Për një çast unë qëndrova te dera; kur më panë, zonjat që kishin zënë vend në pod psherëtinë kurse bursisti u ngrit në këmbë: ‐Me lejoni, Zoti Kapiten, t’ju përshëndes në emër të të gjithë Kolegjit Klementino.

Dhe më zgjati dorën e tij të mbushur që dukej sikur po kërkonte amatistin pastoral. Si priviligj pontificial mbante një shirit prej kadifeje, i cili lartësonte figurën e tij të rëndësishme e plot madhështi. Ishte një burr i ri por me flokë të zbardhur. Sytë i kish plot zjarr, hundën si zhgabë, gojën si të një statuje të vizatuar mirë e që shprehte vendosmëri. Princesha ma paraqiti me një gjest plot plogështi sentimentale: ‐Imzot Antoneli, dijetar e shenjtor.

HAEMUS PLUS I / 2015 50 | P a g e

Unë u përkula. ‐E di, Princeshë, se Kardinalët e Romës këshillohen me ‘të për çështje teologjike nga më të ndërlikuarat dhe fama e virtyteve të tij mbërrin në të gjitha anët...

Bursisti ndërhyri me zërin e tij solemn, të qetë e të dashur: ‐Nuk jam më shumë se një filozof që filozofinë e kupton siç e kuptonin të lashtët: Dashuri për Diturinë.

Dhe, si u ul përsëri, vazhdoi: ‐A e keni parë Imzot Gaetanin? Ç’fatkeqësi! Sa e madhe aq dhe e pa pritur!

Të gjithë mbajtëm një heshtje të trishtuar. Dy zonja plaka, të dyja të veshura sipas rregullave të fisnikerisë me copa mendafshi, pyetën në të njëjtën kohë dhe me një zë: ‐Nuk ka shpresa?

Princesa psheretiu: ‐Nuk ka...Vetëm ndonjë mrekulli.

Përsëri ra heshtje. Në anën tjetër të sallonit të bijat e Princeshës qëndisnin një copë mëndafshi me fije ari, të pesta të ulura në forëm rrethi. Flisnin më zë të ulët njëra me tjetrën dhe buzeqeshnin duke përkulur kokat: Vetëm Marie Rozario qëndronte e heshtur dhe qëndiste ngadalë sikur të ishte duke ëndërruar. Filli i artë dridhej midis gjilpërave dhe nën gjishtrinjtë e të pesë zonjusheve lindnin trëndafilat dhe shpatoret e luleve qiellore që mbushin rrobat e shënjta. Në mes të asaj qetësie, pa pritur, kumbuan tri goditje me çokun e portës. Princesha u zbeh në mënyrë të tmerrshme. Të tjerët s’bënë gjë tjetër veç se shikonin njëri tjetrin.

Bursisti u ngrit në këmbë: ‐Më lejoni të largohem. Nuk besoja të ishte kaq vonë...Përse kanë mbyllur dyert?

Princesha ju përgjegj duke u dridhur: ‐ Nuk i kanë mbyllur.

Dhe të dy plakat e veshura me copa mendafshi të zi pëshpëritën: ‐ Ndonjë arrogant!

Ato shkëmbyen midis tyre një vështrim të druajtur sikur t’i jepnin zemër njëra‐tjetrës dhe mbetën në përgjim duke u dridhur lehtas. Goditjet me çokun e portës kumbuan përsëri por kësaj here brënda Pallatit Gaetani. Një erë e fortë kaloi nëpër sallon duke shuajtur disa nga dritat. Princesha lëshoi një klithmë. Të gjithë e rrethuam.Ajo na shikonte me sytë të tmerruar ndërsa i dridheshin buzet. Me një zë që mezi dëgjohej tha: ‐Kur vdiq Princ Filipi ndodhi e njëjta gjë ...Dhe ai tregonte të njëjtën gjë për të jatin...

Në at çast Zoti Polonio u shfaq te dera e sallonit, ku u ndal. Princesha drejtoi trupin ne divan dhe fshiu sytë.

Pastaj, me një vullnet fisnik, e pyeti: ‐ Vdiq?

Maxhordomi uli kokën. ‐ Na la lamtumirën!

Një valë rënkimesh u ngrit nga podi. Zonjat u mblodhën për rreth Princeshës të cilës po i binte të fikët me sytë të mbuluar me shami, ndërsa Bursisti bënte kryqin.

(vijon)

HAEMUS PLUS I / 2015 51 | P a g e

Seenema

Ardian‐Christian KYÇYKU

Shtojca [Filmi i një kthimi / kthimi i një filmi] (fragment)

“Shtojca” [Filmi i një kthimi / Kthimi i një filmi] ‐ është pjesa e parë e një trilogjie kinematografike të Ardian‐Christian Kyçykut, që përqëndrohet në hapësirën mërgim‐kthim të jetës shqiptare e ballkanike, si dhe në marrëdhëniet përherë të mjegullta mes Lindjes dhe Perëndimit. Mërgimtari shqiptar Indrit, i cili, ‘në rini, para se të largohej nga atdheu, pat ëndërruar të bëhej arkitekt. Por nuk ia ka dalë mbanë të jetë veçse një shtetas i fshatit global, ose fshatar i shtetit global’ dhe punon si zv.skenograf në një teatër të vjetër perëndimor. Papritur vendos të kthehet në vendlindje pas njëzet ‘e ca’ vjetësh, jo vetëm për të çuar atje disa shënime, të cilat i sheh me rëndësi vendimtare për Dosjen e vet të fshehtë, por edhe për t’u bindur se vërtet dikur ka kaluar aty fëmininë dhe rininë, ka dashuruar dhe ka ndjekur studimet.

Ritakimet me ish‐të dashurën, me njërin nga shokët më të afërt të gjimnazit (sepse të tjerët kanë mërguar), me disa fqinjë dhe me të panjohur, u japin ngjarjeve një kah të çuditshëm.

Pas një kohe të papërcaktueshme peripecish, çmalljesh, ankthesh e vegimesh, Indriti rikthehet në vendin ku ka mërguar bashkë me një kafkë.

5.

Indriti endet nëpër tezgat e një pazari vogëlimash. Majtas ndehen tezga të mëdha, kurse djathtas, njerëz të veshur me rroba kohërash të tjera, vetmitarë, mundohen të shesin sahatë të vjetër, syze dielli e shikimi, lupa, zemberekë, thika, vida, çekicë, gramafonë, gjilpëra, rrotka me penj shumëngjyrësh, këpucë, çizme e këpucë me taka shumëformëshe, radio, ora dore, kallamare, pena, stilografë, lapsa, pjata, tabaka, statujëza porcelani (ëngjëj dhe çifte që përdëllehen rreth një trëndafilke, me zogj mbi supe), stema, pulla, telefona, kafaze, zogj të balsamosur, ose prej pendësh mbushur me pambuk, barna, kremra, dekorata, pulla, fotografi të hershme, kaseta, kundragaze, kaçavida etj. Sytë e shitësve shprehin edhe keqardhje, edhe shpërfillje, edhe dinakëri.

Zëri i Indritit Murtaja e shkrimit kish rënë prej vitesh, por mua, si zakonisht, më kapi kur të tjerët tashmë i kishin botuar kryeveprat. S’mbaja mend qysh kur nuk pata hedhur në letër ndonjë varg, ose mendim. Duke mos shkruar më, kisha nisur edhe të lexoja gjithnjë e më pak. Heraherës, kur mbetesha pa bukë, ëndërroja shpikjen e një aparati që të mund t’i shndërronte vizatimet në libra.

Një rresht veshësh enden para syve të Indritit, pastaj duar, thonj, stema e dekorata.

Indriti pyet disa shitës dhe tund kokën disi i pezmatuar. Secili nga shitësit i tregon me dorë diku, një tezgë, ose një dyqan, me përafërsi. Disa i bëjnë me gisht që të nxjerrë ndonjë letër e laps dhe të shënojë një numur telefoni, ose një adresë interneti.

Këpucët e Indritit çapiten në rrugicën mes sendeve dhe këpucëve të shitësve. Kapërcejnë pragun e një dyqani. Anembanë prehen makina shkrimi të të gjitha trajtave e moshave. Edhe mbi mure, mes tablosh të vjetra dhe raftesh të vegjël me libra, varen makina shkrimi.

INDRITI (Me të qeshur) Këtu sikur qënka Shtabi i Përgjithshëm i Gjuhës... Apo vetëm i Heshtjes?!

Një shitës trupvogël, tullac, me këmishë të bardhë, papion dhe tiranta të trasha, buzëqesh lodhshëm pa kthyer përgjigje.

HAEMUS PLUS I / 2015 52 | P a g e

Indriti nis të këqyrë makinat e shkrimit.

Zëri i Indritit Në asnjë vend tjetër gërmat nuk ngjajnë më shumë me numurat. Kur shkruajmë, shtypim gërma, apo numura?! Po sikur, në të vërtetë, gërmat e librave të jenë numura dhe numurat e faqeve të tyre – gërma?! A ka dëshmi më të qartë se shkrimi im i dorës?! Apo ngaqë thellë në vete mbeta arkitekt?!

Shitësi i tregon disa makina shkrimi. Zëri nuk i dëgjohet. Duart e shitësit, si të një magjistari a mrekullibërësi, ndehen para një dritareje me figurina të hershme dhe riprodhojnë për disa sekonda, plot hijeshi, përgatitjen e makinës për shkrim, vendosjen e letrës, ndreqjen e rrotkave, pastrimin e gërmave dhe të numurave. I kënaqur, shitësi i fryn makinës së padukshme për të dëbuar pluhurat e fundit dhe shtyp një ose dy fjali të shkurtra, pa përdorur shenja pikësimi, pastaj ndërron rreshtin.

Zëri i Indritit (Me të qeshur) Mund të më thuash çfarë shkrove, mjeshtër? Apo të lexoj vetëm ato që s’më shqetësojnë?

Indriti pohon me mirësjellje dhe ndalet para një makine shkrimi nga koha e diktaturave lindore.

Mirpo makina ka gërma sllave. Një tjetër ka vetëm gërma kineze. Indriti thotë diçka dhe shitësi pohon. Ai ngre një perde mëndafshi, zhduket matanë perdes dhe kthehet me një makinë shkrimi që ka gërma latine. I tregon me gisht edhe butonat që i janë shtuar, me gërmat ë dhe ç.

Zëri i Indritit Vetëm se... i mungojnë numurat... Shitësi e pat blerë në një treg me rusë, bullgarë e shqiptarë, shumë vite më parë, kur ikanakët dyndeshin tregjeve dhe shisnin ç’të mundnin... Në ato tregje e mbanin frymën ata që s’shisnin dot armë, ose pluhura magjikë...

Shitësi sjell edhe një kuti me rrotka për makinën. Disa prej rrotkave e kanë fashon me tri ngjyra: e zezë, gri dhe e kuqe.

Zëri i Indritit Ajo që doja të shkruaja pikërisht për numura nuk kishte nevojë... E porosita makinën dhe, për fat, mund ta blija me këste, se kushtonte gati sa një veturë. Ai Zot e njeh lojën e çmimeve, të vlerës së sendeve, të... Po letër keni?

Shitësi habitet.

Zëri i Indritit Letër ka sa të hanë qentë, zotni! Çudi që edhe në gjuhën e këtushme qentë ngrënkan letër, hanë çdo gjë që është me tepricë. Po njeriu ka arritur të bëjë kafshë e ndoshta edhe njerëz që kanë vdekur shekuj më parë, zotni, nga një qelizë e vetme, nga një fije floku, jo më letër... Ka letër sa të hanë qentë, çdo lloj letre! Ka sot ustallarë që mund ta bëjnë në vend letrën që ti mund ta blije, ose ta përdorje njëzet, tridhjetë, dyqind vjet më parë. Aq mirë e bëjnë, sa mund të vesh dy fletë letre pranë njëra‐tjetrës dhe të betohesh se kjo e tanishmja është e dikurshmja, jo anasjelltas...

Sa letër më nevojitej? Do mendohesha dhe do bëja porosi... Kishin edhe bojë, po të doja. Bojë, goma, brisqe të hershëm, nga ata që përdoreshin për të ndrequr gabimet...

Dyqani me makina shkrimi fundoset ngadalë në errësirë. Shitësi ndërron veshjet e punës me një frak të zi; vendos në fyt një papion të bardhë, ndreq rripin e orës së dorës. Butonat e tastjerave ngjajnë me sy dhe me insekte që nxihen.

[Skenari mund të shkarkohet në format virtual nga www.sken‐ar.blogspot.com]

HAEMUS PLUS I / 2015 53 | P a g e

events

“HERMES REVIEW” ‐ një revistë e re për shkencën / o nouă revistă pentru știință ‐

Në kuadrin e SHOQËRISË KULTURORE SHQIPTARE “HAEMUS”, do të dalë së shpejti në qarkullim,

në Bukuresht, Hermes Review, organ shkencor, enciklopedik dhe akademik, që do të botojë me përparësi, ‐ në gjuhët anglisht e rumanisht, me përmbledhje në shqip e gjuhë të tjera, ‐ materiale nga fushat e ndërtimit, arkitekturës, mekanikës, kimisë, informatikës etj.

Hermes Review (me ISSN për botimin në letër dhe ISSN për botimin digjital) do të drejtohet nga një bord specialistësh të mirënjohur në shkencat e natyrës dhe në shkencat e sakta dhe do t’i ofrojë lexuesit studime e të dhëna me nivel të lartë shkencor për koncepte, teknologji të reja, për ide dhe arritje, për realizime që meritojnë të merren si shembuj në radhë të parë për nga vlerat praktike.

Hermes Review do të botojë edhe përmbledhje me materiale të zgjedhura, ose libra autorësh dhe grupi autorësh nga shkencat e sakta, në një kolanë të posaçme të Shtëpisë Botuese Librarium Haemus.

Drejtor themelues i Hermes Review është Akademiku KOPI KYÇYKU, ndërsa kryeredaktor Dr. Inxh. IRAKLI PREMTI.

Bashkëpunëtorët janë të ftuar e të mirëpritur të shkruajnë fillimisht në e‐mail‐in: association.haemus@gmail.com

***

Sub egida ASOCIAȚIEI CULTURALE ALBANEZE “HAEMUS”, apare în curând la București Hermes

Review, organ științific, enciclopedic și academic dedicat științelor exacte, care o să publice cu precădere – în limbile engleză și română, cu rezumate în albaneză și alte limbi – materiale din domeniile construcții, arhitectură, mecanică, chimie, informatică etc.

Hermes Review (cu ISSN pentru tiparul pe hârtie și ISSN pentru ediția digitală) va fi condusă de un staf de specialiști și oameni de știință binecunoscuți și le va oferi cititorilor studii și informații de înalt nivel științific legate de concepte, noi tehnologi, idei și reușite demne de urmărit și date ca exemple, în primul rând din punct de vedere practic.

Hermes Review va publica și culegeri de materiale alese, sau cărți de autori sau grupuri de autori din științele exacte, într‐o colană specială a Editurii Librarium Haemus.

Director fondator al Hermes Review este Acad. KOPI KYÇYKU, iar redactor‐șef Dr. Ing. IRAKLI PREMTI

Colaboratorii sunt invitați și bineveniți să scrie inițial la adresa: association.haemus@gmail.com

HAEMUS PLUS I / 2015 54 | P a g e

în colaborare cu CENTRUL DE CERCETARE COMUNIC@RTS şi EUARTS REVIEW50

O r g a n i z e a z ă

European Academy of Performing Arts – Concursul de Eseu Interdisciplinar

Concursul intenţionează să aleagă câteva eseuri de înaltă ţinută academică privind situaţia şi schimbările mentalităţii actuale în relaţia între mediul vital, psihologie individuală şi de grup, impactul bunei înţelegeri şi / sau al conflictului dintre generaţii în lumea spectacolului, precum şi rolul liderului în calitatea vieţii în Europa.

Eseul cu care veţi participa se poate alcătui având în vedere următoarele “teme”, sau doar pe una dintre ele, în funcţie de domeniul în care activaţi sau de care sunteţi pasionat:

1. Urbanism şi personalitate 2. Relaţia dintre generaţii în lumea spectacolului 3. Portretul unui lider european

Concursul de Eseu Interdisciplinar se doreşte a fi un concret sprijin teoretic al sloganului lansat de European Academy of Performing Arts (… improving the Quality of life…), descoperind şi evaluând în cheie spirituală şi ştiinţifică legăturile profunde ale domeniilor mediu vital, comunicare interculturală şi interpersonală, spectacol, imagologie şi relaţii publice.

Eseurile alese vor fi lecturate şi premiate de un juriul academic specializat. Ele vor publicate în EuArts Review 2014, pe hârtie şi pe suport electronic. Pentru o mai eficientă colaborare, sunteţi rugaţi să luaţi cunoştinţă de regulamentul EUARTS REVIEW. Eseurile por fi susţinute în formă de comunicări ştiinţifice în cadrul SIMPOZIONULUI INTERNAŢIONAL COMUNIC@RTS (organizat anual în cursul lunii noiembrie), înaintea decernării EuArts Prize.

Taxa de participare la Concurs este de 150 Ron şi va susţine cheltuielile de tipărire şi mediatizare ale materialelor în lumea universitară, academică şi în spaţiul electronic.

Taxa poate fi achitată in Cont: RO23RNCB0074029232890001 BCR, Sector 3, Bucureşti România.

Eseurile trebuie trimise la adresa: arts.akad@gmail.com, până la data de 21 septembrie 2015, cu menţiunea Concurs Interdisciplinar.

50 Revistă anuală de structură academică. Conţine materiale prezentate în activităţile organizate de European Academy of Performing Arts, precum şi alte materiale de anvergură trimise de către colaboratori şi parteneri. ISSN 2343 – 7367 ISSN‐L 2343 – 7367

HAEMUS PLUS I / 2015 55 | P a g e

European Academy of Performing Arts – Konkursi i Esesë Ndërdisiplinore

në bashkëpunim me

QËNDRËN KËRKIMORE COMUNIC@ARTS dhe EUARTS REVIEW*

organizojnë:

Konkurs i Esesë Ndërdisiplinore

Konkursi synon të përzgjedhë disa ese me nivel të lartë akademik për gjendjen dhe ndryshimet e mendësisë së tanishme, në marrëdhëniet ndërmjet mjedisit jetik, psikologjisë vetjake dhe asaj të bashkësisë, ndikimin që ka mirëkuptimi dhe/ose konflikti midis brezave në botën e spektaklit, sidhe rolin që mund të luajë lideri në ngritjen, ose uljen e cilësinë së jetës në Europë.

Eseja me të cilën do të merrni pjesë mund të hartohet duke mbajtur parasysh “temat” e mëposhtme, ose njërën prej tyre, në varësi nga fusha në të cilën veproni, apo me të cilën ju lidh pasioni:

1. Urbanizëm dhe personalitet, 2. Marrëdhënia ndërmjet brezave në botën e spektaklit, 3. Portreti i lideri europian.

Konkursi i Esesë Ndërdisiplinore dëshiron të jetë një mbështetje teorike konkrete e sloganit të European Academy of Performing Arts (… improving the Quality of life…), përmes zbulimit dhe vlerësimit nga këndvështrimi shpirtëror e shkencor të lidhjeve të thella ndërmjet fushave të mjedisit jetik, komunikimit ndërkulturor dhe ndërpersonal, spektaklit, imagologjisë dhe marrëdhënieve publike.

Esetë e zgjedhura do të lexohen dhe do të vlerësohen nga një juri akademike e specializuar. Ato do të botohen në EuArts Review 2015, në letër dhe online. Për një bashkëpunim sa më të frytshëm, jeni të lutur të njiheni me Rregulloren EUARTS REVIEW. Esetë mund të paraqiten në trajtë kumtesash shkencore në SIMPOZIUMIN NDËRKOMBËTAR COMUNIC@RTS (që organizohet çdo vit gjatë muajit nëntor), para dhënies së EuArts Prize.

Taksa për pjesëmarrjen në Konkurs është 150 Ron (35 euro) dhe do të përdoret për të përballuar shpenzimet e shtypjes e të mediatizimit të materialeve në botën universitare, akademike dhe në hapësirën elektronike.

Taksa mund të shlyhet në Llogarinë: RO23RNCB0074029232890001 BCR, Sector 3, Bucureşti, România.

Esetë duhen dërguar në adresën: arts.akad@gmail.com, deri në datën 21 shtator 2015, me shënimin “Konkurs Ndërdisiplinor”.

* Revistë e përvitshme me strukturë akademike. Përmban materiale të paraqitura në veprimtaritë e organizuara ngaEuropean Academy of Performing Arts, sidhe materiale të tjera me vlera të mirëfillta, të dërguara nga bashkëpunëtorë dhe partnerë. ISSN 2343 – 7367 ISSN‐L 2343 – 7367 HAEMUS PLUS I / 2015 56 | P a g e

UNIVERSITETI RUMUN I SHKENCAVE DHE ARTEVE „GHEORGHE CRISTEA” QËNDRA KËRKIMORE SHKENCORE COMUNIC@RTS DEPARTAMENTI I GJUHËVE TË HUAJA DHE IMAGOLOGJISË

Organizon

Simpoziumin Ndërkombëtar ”C o m u n i q u e”: Libër, komunikim, kërkim shkencor

T E M A

Arsimi i lartë specifik dhe perspektivat e tij në kontekst evropian Aspekte të arsimit universitar vokacional Kultura organizative në Administratën Publike E drejta e forcës, forca e së drejtës dhe roli i diplomacisë Lufta kundër krimit në botën globale Traditë dhe eksperiment në spektaklin bashkëkohor Hipostaza të multikulturalizmit në periudhën aktuale

Të ftuarit – kuadro universiteti, akademikë, intelektualë, masterandë, studentë – mund të paraqitin rezultatet e kërkimeve të tyre të tanishme shkencore, në përputhje me tematikën e Simpoziumit.

Punimet e zgjedhura do të botohen në Revistën „9 Maj – Dita e Evropës” dhe online.

Punimet duhen dërguar në gjuhët rumanisht dhe / ose anglisht, në MS Word, format A4, Times New Roman 14 Single, 2,5 cm, në e‐mail‐in: comunicarts@gmail.com

Afati i fundit për dërgimin e materialeve është 17 prill 2015.

Punimet e Simpoziumit do të zhvillohen në selinë e Universitetit Rumun të Shkencave e Arteve „Gheorghe Cristea”, Str. Matei Basarab nr.18 bis., Bukuresht, duke filluar nga ora 10.00.

I N F O UNIVERSITATEA ROMÂNĂ DE ŞTIINŢE ŞI ARTE „GHEORGHE CRISTEA” B‐dul Energeticienilor 9‐11, Sector 3, Bucureşti, Tel: +40 21 340 90 49 www.ugc.ro, E‐mail: comunicarts@gmail.com

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

UNIVERSITATEA ROMÂNĂ DE ŞTIINŢE ŞI ARTE ”GHEORGHE CRISTEA” CENTRUL DE CERCETARE COMUNIC@RTS DEPARTAMENTUL DE LIMBI STRĂINE ŞI IMAGOLOGIE

Organizează

Simpozionul Internaţional ”C o m U n i q u e”: Carte, comunicare, cercetare

T E M E 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Învăţământul de nişă şi perspectivele sale în context european Aspecte ale învăţământului universitar vocaţional Cultura organizaţională în Administraţia Publică Dreptul forţei, forţa dreptului şi rolul diplomaţiei Combaterea infracţionalităţii în lumea globală Tradiţie şi experiment în spectacolul contemporan Ipostaze ale multiculturalismului în perioada actuală HAEMUS PLUS I / 2015 57 | P a g e

ÎN ATENŢIA PARTICIPANŢILOR

Participanţii – cadre universitare, academice, intelectuali, masteranzi, studenţi – sunt invitaţi să prezinte rezultate ale cercetărilor recente corespunzătoare tematicii simpozionului. Lucrările selectate vor fi publicate în volum.

Lucrările vor fi redactate în limbile română şi / sau engleză, în MS Word, format A4, Times New Roman 14 Single, margini 2,5 cm, şi vor fi trimise prin e‐mail (comunicarts@gmail.com).

TERMENUL DE TRIMITERE A LUCRĂRILOR este 17 aprilie 2015.

Lucrările Simpozionului se vor desfaşura începând cu ora 10.00, în sediul Universităţii Române de Știinţe şi Arte ”Gheorghe Cristea” din Str. Matei Basarab nr.18 bis..

I N F O UNIVERSITATEA ROMÂNĂ DE ŞTIINŢE ŞI ARTE „GHEORGHE CRISTEA” B‐dul Energeticienilor 9‐11, Sector 3, Bucureşti, Tel: +40 21 340 90 49 www.ugc.ro, E‐mail: comunicarts@gmail.com

Festivalul Internațional de Poezie “Grigore Vieru”

Cea de‐a 6‐a ediție a Festivalul Internațional de Poezie ‘Grigore Vieru’ se desfășoara în perioada 20‐ 23 mai la Chișinău și la Iași. La evenimentele de la Chișinău urmează să fie prezent și președintele Institutului Cultural Român (ICR. Festivalul Internațional de Poezie ‘Grigore Vieru’ pune în prim‐plan atât opera poetului Grigore Vieru, cât și contribuția generației de scriitori afirmați în anii ’60 ai secolului trecut. De asemenea, Festivalul promovează debutul literar al tinerilor autori prin concursul de poezie ‘Grigore Vieru’, potrivit unui comunicat difuzat de ICR ‘Mihai Eminescu’ de la Chișinău.

ICR Chișinău va acorda Marele Premiu Grigore Vieru, Premiul pentru poezie și Premiul pentru promovarea literaturii române. De asemenea, va susține prezența scriitorilor Paskal Gilevski (Macedonia), Rade Silian (Macedonia) și Gaetano Longo (Italia) în cadrul evenimentului.

Festivalul este organizat de Institutul Cultural Român ‘Mihai Eminescu’ de la Chișinău, în colaborare cu Centrul cultural‐științific ‘Grigore Vieru’ Chișinău, Asociația Culturală ‘Feedback’ Iași, Biblioteca Națională pentru Copii ‘Ion Creangă’ Chișinău și în parteneriat cu Ministerul Culturii al Republicii Moldova, Ministerul Culturii din România, Primăria municipiului Chișinău, Primăria municipiului Iași și Academia de Științe a Republicii Moldova.

Festivali Ndërkombëtar i Poezisë “Grigore Vieru”

Edicioni i gjashtë i Festivalit Ndërkombëtar të Poezisë “Grigore Vieru” zhvillohet në periudhën 20‐ 23 maj në Kishinjev dhe në Jash. Në veprimtaritë e Kishinjevit do të marrë pjesë edhe Presidenti i Institutit Kulturor Rumun (ICR). Sipas një njoftimi të ICR “Mihai Eminesku” të Kishinjevit, Festivali Ndërkombëtar i Poezisë “Grigore Vieru” nxjerr në ballë si veprën e poetit Grigore Vieru, ashtu edhe ndihmesën e brezit të shkrimtarëve të afirmuar në vitet ’60 të shekullit të kaluar. Gjithashtu, Festivali promovon debutimin letrar të autorëve të rinj përmes konkursit të poezisë “Grigore Vieru”. ICR i Kishinjevit do të japë Çmimin e Madh Grigore Vieru, Çmimin për poezi dhe Çmimin për promovimin e letërsisë rumune. Gjithashtu do të mbështesë praninë në eveniment të shkrimtarëve Paskal Gilevski (Maqedoni), Rade Silian (Maqedoni) dhe Gaetano Longo (Itali). Festivali organizohet nga Instituti Kulturor Rumun “Mihai Eminesku” i Kishinjevit, në bashkëpunim me Qëndrën Kulturore‐Shkencore “Grigore Vieru” të Kishinjevit, Shoqatën Kulturore “Feedback”, Bibliotekën Kombëtare për Fëmijë “Ion Kreanga” të Kishinjevit, me partnerë Ministrinë e Kulturës të republikës së Moldavisë, Ministrinë e Kulturës të Rumanisë, Bashkinë e Kishinjevit, Bashkinë E Jashit dhe Akademinë e Shkencave të republikës së Moldavisë.

HAEMUS PLUS I / 2015 58 | P a g e

con‐Vorbiri / bashkë‐Bisedime

Mbetet të sfidojmë (si sprovë) ditët, kohën që nuk e lëmë, por na lë pas...

Bisedë me shkrimtarin dhe botuesin ARIAN LEKA Arian Leka (1966) i përket grupit të autorëve, që zunë vend në krye të letërsisë shqiptare pas hapjes së kufijve të Shqipërisë dhe që janë konsideruar si pjesa avant‐garde e kësaj letërsie. I lindur në qytetin‐port të Durrësit, ky autor, përveç modernitetit në krijimtarinë e vet, ka endur një mitologji të tërë letrare për vendin dhe vendlindjen, duke i dhënë lexuesit shqiptar dhe atij të gjuhëve ku është përkthyer metaforën e ‘provincës’ dhe të qenit ‘i vogël’, domethënien se e të mbijetuarit për mijëra vjet dhe ndjesisë së të qenit përherë i rrezikuar: nga të huajt, po aq sa dhe nga vendasit. Përmes këtij këndvështrimi Leka i ka shndërruar ndodhitë e qytetit, të vendit, si dhe shenjat e tyre identitare, sidomos të detit, në simbole të qytetërimit shqiptar, duke i bërë këto motive nyje lidhëse në krijimtarisë së tij si poet, prozator dhe eseist. Shndërrimi i jetës në histori letrare, në parabola, paradokse, rrëfenja mbi jetën urbane të atyre zonave, dhe që thekson format multikulturore të atyre viseve, sjell jo thjesht narracion dhe vargje poetikë, por mbi të gjitha një gjuhë estetike ndryshe, e cila e bën krejt të dallueshme krijimtarinë e këtij autori.

Arian Leka është autor i 16 librave, ku përfshihem vepra të vlerësuara me çmime letrare brenda dhe jashtë vendit të tij, si dhe me vëmendje nga kritika. Mes këtyre veprave përmenden “Anija e Gjumit” (poezi, Çmimi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, 2000) “Strabizëm” (poezi, vlerësuar me Çmimin e Ministrisë së Kulturës si libri poetik më i mirë i vitit 2004), “Shpina e e Burrit” (vlerësuar nga Ministria e Kulturës me çminin “Europa – atdheu ynë i përbashkët”, 2005), “Ndreqje gabimesh” (poezi, vlerësuar me Çmimin e Ministrisë së Kulturës si libri poetik më i mirë i vitit 2010), “Liber deti” (poezi, 2009); novelat “Veset e te Vdekurve” (1997) romanin “Gjarpri i Shtëpsë” (2002) si dhe vëllimet me tregime “Ky vend i qetë ku s'ndodh asgjë” (1994) – të gjitha këto vepra të nominuara për çmime letrare.

Vepra të plota dhe pjesë të zgjedhura nga krijimaria e Lekës janë përkthyer në frëngjisht, gjermanisht, anglisht, italisht, spanjisht, rumanisht, bullgarisht, kroatisht. Mes tyre veçohen Nava Somnului ‐ Editura Haemus, Rumani, 2007; La casa del serpente ‐ LiberiLibri, Itali, 2010; Zmija Vkeshti, Smallstations, Bullgari, 2011; Ein Buch Ein Meer ‐ Edition Thanhäuser, Austri, 2012; L'œil qui chasse ‐ Edition Baudelaire, Francë, 2103; U potrazi za izgubljenom košuljom – PEN Cetinje, 2014.

Tregimi i tij "Vëllezër në brisk /Brothers of the Blade ”, u bë pjesë e antologjisë së tregimit më të mirë europian për vitin 2011 “Best European Fiction”, (Dalkey Archive Press, përgatitur nga Aleksandar Hemon.), ndërkohë që eseja “Në kërkim të këmishës së humbur” u përfshi në antologjinë “Das Hemd”, ese europiane në 100 vjetorin e Lufës së Parë Botërore. Kjo krijimtari është botuar gjithashtu edhe në revista të njohura letrare si Lettre International (Gjermani), Lichtungen dhe Buchkultur (Austri), Orient Express (Angli), Evropski Glasnik dhe Nova Istria (Kroaci), Haemus (Rumani), Asia Review (China), Polja (Serbi), ARS (Mal i Zi) Amaltea (Itali).

Arian Leka është i njohur edhe si përkthyes i disa prej poetëve klasikë të modernizmit italian (T.F. Marinetti, Cesare Pavese, Dino Campana, Eugenio Montale, Italo Calvino), si themelues i Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë “Poeteka” (nga viti 2004), editor i revistës eponime letrare (që nga viti 2005), i Rezidencës së Shkrimtarëve dhe Përkthyesve Letrarë – “Tirana in Between” (që prej vitit 2013).

Arian Leka është edhe Laureat i Comunic@rts Prize "Për veprën letrare dhe për elegancën me të cilën mbështet kulturën poetike në kontekst europian”, Rumani 2014.

Revista Haemus: I dashur Arian Leka. Kanë kaluar gati dhjetë vjet qysh nga biseda jonë e kaluar dhe krijimtaria jote ka pasur ndërkaq një ecuri të veçantë...

Arian Leka: Po, veçse duket sikur kemi biseduar një shekull më parë. Shekulli i ri ka filluar të zërë vend. Ka përvijuar trajtat, është shpjeguar disi më qartë mbi domethëniet e ndryshimeve që ka sjellë në jetën tonë, përfshi këtu edhe jetën time. Ngjan si një përjashtim ky shekull, apo jo? Veçse më shumë se sa tek risitë, kam përshtypjen se ai është vënë në kërkim të rrënjëve. Po kërkon të ngjashmit e vet mes epokave paraardhëse, burimin.

Nëse trashëgiminë kulturore të njerëzimit do e përfytyronim si një urë qiellore, kulm i harkadës së parë mund të ishte shekulli V para erës sonë, i harkadës së dytë shekulli XV, harkada e tretë do të ishte epoka jonë.

HAEMUS PLUS I / 2015 59 | P a g e

Brenda nesh është edhe kujtesa e paraardhësve. Kolombi, Gutenbergu brenda nesh, e ndjejnë se epoka e zbulimeve po rikthehet dhe, megjithëse asgjë nuk është krejt për së pari, falë zhvillimit, gjithçka ngjan e re.

Fola për kthimet në kohë, kujtesën e paraardhësit, rizbulimet e brendshme për shkak se drejt tyre është orientuar krijimtaria ime këto kohë. Nuk e di nëse të duket se ky shekull, njëlloj si Renesansa dhe Iluminizmi, po punon për hapjen, afrimin mes nesh. Ja diçka që besoj se na intereson të dyve. Leximi, nga veprimtari e rëndësishme njerëzore, siç quhet rëndom, është bërë një akt i pashmangshëm, thuajse për të gjithë. Po ashtu, i pashmangshëm, si kurrë më parë është bërë edhe përkthimi. Sot përkthehet më shumë. Dhe jo vetëm vepra shkencore dhe letrare, por edhe forma e modele shoqërore. Letërsia, si përherë ka përmbushur një nga shërbesat e vyera të saj: na ka paralajmëruar. A nuk na ka paralajmëruar Gregor Samsa se prej shndërrimit në kandra mund të shpëtojmë po të zgjedhim diçka tjetër në vend të bubërrimit mbi ditët tona? Diçka të ngjashme na kishte thënë Odiseu në skenën e shndërrimit të shokëve në derra. Të njëjtën gjë na tha edhe Bérenger‐i i Ionseco‐s, teksa bën qëndresë për të mos u shndërruar në rinoqeront...

‐ ... dhe kjo do të thotë se ndihesh brenda kësaj Kohe, ku je hedhur/flakur, siç shprehet Heidegger, duke qenë jashtë dhe pikërisht në këtë Kohë. Po ndërkohë a ka ndodhur diçka?

‐ Mes rastësive kuptimplota, them se edhe për mua, gjatë kësaj periudhe, diç ka ndodhur. Sidomos në të vështruarit ndryshe të të njëjtave pamje. Koha ruan padukshërinë, mban distancë. Për t’u dëshmuar se mbetet zot i pashfronësuar ajo më shfaqet me ndërmjetësim: herë në portret, herë në ndonjë punë që, me guxim a me paturpësi, i rri kohës përballë. Për fat, kjo kohë nuk ka qenë një makineri aq e pakuptimtë.

Metamorfozave të përmendura më lart, me gjasë i kam shpëtuar. Së paku deri tani. Bëj punët që kam bërë gjithmonë. Gjej kohë të lexoj dhe të shkruaj nga pak. Nuk është dosido të mos lëshosh profesionin dhe, ndonse jo të gjitha, të arrish të bësh diçka nga ato që dëshiron.

Ndërkaq (se gjithçka ndodh ndërkaq) vazhdoj punën. Të kam thënë, ndoshta, se gjithë sa shkruaj ia kushtoj bamirësit tim? Nuk është trill, as shaka. Kam filluar, madje, ta besoj se bamirësi im duhet të jetë ndonjë përtac i thekur. Nuk dëshiron të shfaqet. Me sa duket nuk e ka zakon ta shpjerë deri në fund punën e vet.

Ndoshta e ka pikasur këmbënguljen time, ndaj më hap rrugë. Vjen zakonisht natën, tek fle, ose ditën, teksa eci dhe më sjell ndonjë mendim, bashkë me formën me të cilën më duhet ta shtroj lëndën që solli ai. Pastaj shkon në punë të tij. I lodhur, si duket, nga gjithë ai udhëtim dhe nga pesha e dhuratës që sjell. Edhe po të mos e bënte, do i isha njëlloj mirënjohës. Krijimi i gjuhës prej tij do të ishte arsyeja për ta nderuar përjetë.

Kuptohet se cili prej nesh është punëdhënësi, qëkurse ndamë rolet. Ai hamallëkun e vet, unë hamallëkun tim.

Emri mbi ballinë për të nuk është i rëndësishëm. Madje është pjesë e marrëveshjes që të shfaqet vetëm emri im. Ekzistenca e pasardhësit për të është formë e qenies. Kujtesa, trashëgimia, përjetësia, dhurimet dhe sidomos mënyra se si ai sillet, kanë qenë, me sa duket, shtysa e shkrimit të një libri, të cilin arrita, fatmirësisht, ta përfundoj së menduari.... Me ndihmën e tij, sigurisht dhe që po u shkrua, ndoshta mund të dalë me emrin tim mbi këtë libër mendor.

‐ A mund të zbulojmë diçka më shumë nga kjo histori? E përmend për herë të parë? Çfarë çon ndërmend kur thua se e përfundove me ndihmën e tij dhe se po u shkrua mund ta botosh me emrin tënd, por kjo e thënë pa ndonjë siguri.

‐ As që më shkon ndërmend ta shkruaj, ndonëse libri, siç po e quajmë tanipërtani, ka përfunduar krejt me të gjitha imtësitë e gjer në detajet më të hollësishme. Nuk është çështje shkrimi, gjuhe, alfabetesh. Libri është formë e menduar. Dhe në mendjen time ky libër ka përfunduar, siç përfundon një cikël. E mbaj mend. E riprodhoj. E mbart me vete, duke e transportuar përmes kujtesës, duke përdorur trurin si një naut. I bëj përmirësime dhe e plotësoj. Pastaj, duke e pasur përherë me vete, e përkthej atypëraty, disave ua rrëfej dhe ua fsheh, ua bëj të paqenë atyre që nuk dua. Kjo e bën të qenë dhe të paqenë librin. Ky akt publikimi bën që libri të quhet i botuar, apo jo? A nuk është kjo etimilogjia e fjalës botoj? Kështu, të gjithë do të ndihemi të çliruar, siç edhe, në një farë mënyre bashkautorë. Kjo është forma ideale e librit për mua. Nuk ka më botues.

Nuk ka më përkthyes. As shpërndarës, agjentë dhe menaxherë libri. Madje nuk ka as autor. Ajo që ne sjellim është përherë më pak se ajo që gjejmë të gatshme për ta përdorur. Përshembull: gjuha me të cilën shkruajmë.

Rendi i fjalëve në fjali. Ëndrrat? Mendimet që na vijnë... Si thashë? Vijnë? Prej nga? Qenkan të ardhura, pra jo të krijuara. Kush i sjell? Kush i krijoi? Ua dimë emrat? Cilin nuk kemi falënderuar ende për këtë?

Ndaj gjithkush që e ndjen se dëshiron ta bëjë të vetin këtë libër, apo këtë histori le të themi, që shkrimin e ka ambicje dhe sidomos të shkruarit të emrit mbi ballinë, lë të zgjasë dorën.

‐ Pra, nuk qenka thjesht një formë ideale, platonike, utopike, ky libër mendor. Paska edhe një histori brenda tij ?

‐ Është historia e udhëheqësi, të cilit shtetasit e tij, fillimisht nga dëshira naive, më pas nga detyrimi dhe frika dhe në fund ngaqë nuk e ndalin dot më makinerinë e gabimit, fillojnë t’i falin udhëheqësit ditë nga ditët e tyre. Kaq. HAEMUS PLUS I / 2015 60 | P a g e

Është shkruar në stilin barok, sipas modelimeve të shekullit XVII. Janë parapëlqyer elementë dramatikë, ndonse komizmi nuk mungon kur alegoritë janë gjetur me vend. Për shtresëzimet kuptimore nuk ngulmoj.

Nuk janë qëlluar gjithandej. Përshkrimet e imta, më shumë se sa si fantastike, ngulmojnë që ngjarja të përjetohet si një realitet, mbi atë që zu fill si zbavitje dhe që u shndërrua në një makth kolektiv. Teoritë letrare ia kanë gjetur termin. Me të tilla lexuesi është deri në fyt nga letërsia paraardhëse e shteteve nën diktaturë. E ç’paska, atëherë të veçantë kjo histroi, që ta meritojë tekstin e shkruar? Pikërisht këtë mendin kur thua se syri nga një anë sheh shtetasit, që kontribuojnë që udhëheqësi (tanimë i shtyrë në moshë, thuajse plak) falë dhuratës së tyre të fitojë pavdekësi. Në të njëjtën kohë, janë po ata që të lodhur e të munduar nga jeta, kontribuojnë që edhe pushteti, sundimi apo diktatura të bëhet e pavdekshme, si udhëheqësi.

Histroia zë fill me një njeri të mirë, rapsod për nga dhuntia, të cilit i qe caktuar detyra të thurte e të këndonte një këngë kushtuar udhëheqësit, me të cilën do të konkurohej në festivalin kombëtar të folklorit. Teksa këndonte, ashtu i ekzaltuar siç ishte, ai shtoi nga vetja dy vargje që nuk ishin në tekstin bazë (jehona – tona ishte rima e improvizuar). Përmes atyre vargjeve rapsodi i mirë i lutej një fuqie madhore (qiellit, dheut, gurit, drurit apo lëkurës së gjarprit, nuk dihet, ngaqë rapsodi, veç të tjerash, ishte dhe ateist) që ca ditë nga ditët e gjithë popullit të tij të merreshin dhe t’i bëheshin udhëheqësit dhuratë...

Kaq ishte. Dikush dëgjoi. Diku u shënua. Dhe nuk ishte dashur më shumë për të filluar pëshjellimin. Deri në fund do të mbetet disi e errët arsyeja përse rapsodi e hodhi atë hap? Të ketë qenë gëzimi, shtysa fillestare?

Apo mos vallë i qe nxirë jeta dhe nuk i lipseshin më ditët e jetës së tij? Dhe kush nuk kujdeset për veten, dihet, bëhet i frikshëm, siç u bë edhe ai. Ishte i frymëzuar apo i kurdisur nga shteti që, në raste krizash kryente teste besnikërie ndaj shtetasit? Kjo nuk kishte pikë rëndësie, përderisa ideja e rapsodit u pëlqye.

Sakaq, kishte filluar gara. Ishte kuptuar që në filim. Me hir a me pa hir, udhëheqësit do i faleshin ditë. Por askush nuk e kishte marrë me mend një vërshim të atillë. Në kësi rastesh, krahas këshillave dhe komisioneve të gatshme në qendrat e punës dhe në lagje, një juri specialistësh, juri regjistrim‐vlerësimi, bën gjithmonë punë për administrimin e pasurisë që pritej.

Por të gjitha nuk ishin gjë fare përballë asaj që do të ndodhte në vijim. Me të kaluar dallga e euforisë së parë, filluan pyetjet e vështira, dyshimet, pagjumësia, kokëçarjet, bezditë. Kërkonte teknologji, investim metoda e vjeljes së ditëve? (Kështu u quajt. Fjala thithje e ditëve, që u propozua si variant, ngaqë të kujtonte thithjen e gjakut, gjakpirjen, e prej këtej klasat sunduese të përmbysura, u la mënjanë). Si do të administroheshin pas vjeljes ditët? Si do të përdoreshin, si do i jepeshin ato ditë udhëheqësit, me ç’masë? Me dorë të lirë? Me dorë të shtrënguar? Apo me racion, për të mos kaluar në overdozë? Të gjitha pyetje të vështira.

Por teksa vriste mendjen për të gjitha këto, dikush duhej të mendonte edhe për t’i dhënë një formë të arsyeshme dhe të hijshme gjithë këtij trazimi, që fare lehtë mund të përfundonte keq. Duhej menduar edhe për radhën e punëve, për metodat e seleksionimit... Kush do të dhuronte? Kush do të detyrohej? Kush do jepte me dëshirë? Si do të shpërbleheshin, për nxitje, vullnetarët? Kujt do i ngrihej kurthi? Kush do të provokohej? Si do të kanoseshin ata që dhe mund të mos falnin një ditë? Me kohë mekanizmi do të sofistikohej, duke vendosur kritere se kujt do i pranohej dhe kujt nuk do i pranohej dhurata, por fillimisht qe e vështirë. Të gjithë do kalonin në sitë. Të gjithë do të këqyreshin me lupë. Do ngriheshin edhe laboratorë të posaçëm, ku ditët e falura do të seleksionoheshin sipas cilësisë.

Mëdyshjet dhe hamendjet e mëdha erdhën më pas. Si do të bëhej veçimi. Cilat ishin eksperiencat e mëparshme? Gjermanët...? Edhe japonezët edhe italianët, por edhe shkolla sovjetike nuk mbetej pas. Bashkë me dhurimin e ditëve vërshonin edhe pyetjet. Do të pranoheshin vetëm ditët e shëndetshme apo edhe ditët e të sëmurëve?

Edhe ditët e çmendurakëve duheshin pranuar, pavarësisht nëse do të përdoreshin. Refuzimi i ditëve të të çmendurve mund t’u jepte një shkas atyre që nuk dhuronin me dëshirë ditë për udhëheqësin. U vendos të pranoheshin edhe ditët e çmendura të psikopatëve dhe skizofrenëve edhe ditët helmta të armiqve të klasës.

Problem mbeti se si do të ndaheshin ditët nga nata (se kënga e rapsodit kishte shqiptuar fjalën ditë). U propozua me këtë rast që fushatat sensibilizuese për dhurimin e ditëve të fillonin në muajt e verës, kur dihet se dita është më e gjatë dhe se nata. Çështja bëhet serioze mu në thelb të haresë dhe të gëzimit. Pikërisht kur lajmi, që në të vërtetë duhet të kishte qenë sihariq, përfundoi si mandatë. Kishte superprodhim (siç një vit vjeljesh mund të jetë i begatë, u shfajësua dikush). Shumë mirë. Po ku do të ruheshin ditët e tepërta? Mos duhet të ndërtoheshin centrale për ruajtjen e ditëve, të ngjashme me centralet atomike? Ç’teknologji e ç’formë do të kishin? Pas lodhjes në vepra hidrike dhe industriale, pas shpenzimeve në mbrojtje dhe në armatim, a mundej ta përballonte ekonomia këtë punë? Apo mos ndoshta situata mund të përballohej duke ndërtuar thjesht ca banka, që do të ruanin dhe konvertonin ditët në muaj, muajt në vite e vitet në përjetësi?

U mor, më në fund, një vendim. Ditët e bujqëve dhe të barinjve do të ruheshin bashkë. Ditët e punëtorëve të mbahen aty pranë, por veç. Ky qe urdhëri. Ditët e të shkolluarve të rrinë më vete dhe larg. Veç dhe larg tyre të gjithëve të ruhen edhe ditët e të sëmurëve, ditët e çmendurakëve dhe ditët e njerëzve me vese. Të dënuarve, familjeve të tyre dhe armikut të klasës, t’u merren ditët, por t’u ruhen në një vend të fshehtë.

Këto si fillim. Sa të përballohet emengjenca dhe të krijohen strukturat efikase, udhëheqësi do të përdorë vetëm ditët që dhuronin fëmijët... Më të dëlirat. Të pastrat.

HAEMUS PLUS I / 2015 61 | P a g e

‐ ... një roman distopik, që merret me anatominë e shteteve me prirje totalitariste. Po teknika e shkrimit, cila është, postmoderne apo klasike? Dhe a e sheh të udhës që edhe në kohërat ku liria e fjalës garantohet, të shkruhet me alegori dhe gjuhë simbolike?

‐ Me pak suprealizëm, por edhe pak soup roman, nëse më lejohet të sajoj këtë term, por edhe pak pastiche është shkruar në forma që tanimë janë klasike për ironinë dhe sarkazmën. Dhe pavarësisht faktit nëse më ka ndodhur mua, nëse i ka ndodhur apo jo vendi tonë, kam përshtypjen se gjithçka që shkruhet, përfshi këtu edhe atë që shkruaj, merr formë autobiografike, sigurisht brenda një fiction‐i. E tillë, besoj, është gjithë sa quajmë Letërsi. Shkruhet për veten, po aq sa dhe për të tjerë. Diku tjetër kjo histori që sapo mbi ne kaloi, me siguri që po ndodh. Letërsia renditet mes më të pafajshmëve, pikërisht ngase paralajmëron. Si shkruhet në poezinë e John Donne: Each man's death diminishes me / For I am involved in mankind. / Therefore, send not to know / For whom the bell tolls / It tolls for thee. Kambanat kumbojnë për mua, për ty.

‐ Cilat janë idetë dhe udhët që ndoqe gjatë kësaj kohe? Cilat janë idetë dhe udhët që të joshën dhe të cilat, për një arsye, ose një tjetër, nuk i ndoqe?

‐ Edhe më herët, por së paku këto 800 vjetët e fundit, nga Dante Alighieri te Robert Frost, më saktësisht nga vargjet e hyrëse të Këngës I të Ferrit te Divina Comedia dhe deri te vargu i parë i poezisë The Road Not Taken, na mbërrin i njëjti përfytyrim. Njeriu, poet apo gjithçka tjetër, diku nga mesi i moshës, gjendet në një pyll krejt errësi, ngaqë e di se kishe humbë unë rrugën e vërtetë. Është po ky njeri, që ndal hapin dhe nuk di se cilin shteg të zgjedhë midis dy udhëve në pyllin e verdhemë të një dite vjeshtore, kur të dyja udhët, njëlloj me bar si të pashkelur në shikim të parë, premtojnë të njëjtën gjë, ndonëse qenë rrahur qyshkur nga jo pak kalimtarë.

Më duket se edhe unë jam ky njeri. Këto vargje, edhe pse u krijuan para se unë të vija në jetë, janë shkruar për mua, njeriun që zgjodhi një udhë dhe braktisi një tjetër, plot me mëdyshje, rastësi dhe jo krejt pa rreziqe.

Më duket se unë jam njeriu që, edhe pse nuk e ka më të mundur të kthehet pas, të bëjë ndreqje, korrigjime, të ndryshojë a të zgjedhë tjetër gjë (që në të vërtetë do e kthente sërish po aty) ndihet mirë, që iu dha mundësia të jetë zgjedhës (siç njeriu paneh se është edhe kur për hir të së drejtës, druaj se është thjesht i zgjedhuri).

Nga ky këndvështrim, druaj se ne nuk bëhemi, ne lindim. Mbase është thjesht një përfytyrim i krijuar pak e nga pak ndër vite, ai që më thotë se nuk jemi ne, por janë udhët ato që na zgjedhin. Fati, rasti, zotat apo Zoti vetë, e sjell punën aq mirë, sa bën që e gjitha kjo të duket sikur jemi ne ata që zgjedhim. Nga ky iluzion ne marrim besim, krijojmë jetën tonë, ëndrrat, jetën, familjen, profesionet. Prej këtij mashtrimi të bukur milenar nuk e kuptojmë se në këtë, mes viktima jemi ne. Udhët presin, gjuetare, si gjithmonë. Sapo na pikasin tek shfaqemi, udhët bëhen gati, prepsen, pispillosen, na joshin duke shfaqur për ne më të mirën e vet. Falë këtij truku, kësaj loje, vesi na bëhet i bukur. Ndaj jepemi, pa ditur se si do të përfundojë.

Diku aty, nga nga fillimi apo mesi i udhëtimit, jeta përsërit letërsinë, njëlloj si në kapitullin XXII të Princit të Vogël të Saint‐Exupéry‐së. Përballë shfaqet shinandërruesi, qenia e pakuptueshme që vjen të na fusë në udhë apo të na nxjerrë fare nga shinat. Kështu duhet të ketë ndodhur me mua, kur studjova muzikë, kur për ca kohë u bëra detar, mësues, sportist, kur zgjodha të kem këtë jetë dhe njerëzit që kam përreth. Gjithmonë nëse këta kam mundur ndonjëherë t’i zgjedh, them, duke theksuar se fjalën zgjedh e përdor si variacion të gjendjes të jesh i urdhëruar me zgjedh.

Secili paska unus mundus‐in e vet. Dhe udhëtimet për shembull, ngaqë përmendëm udhëtimet, kryhen edhe pa u larguar kurrë nga vendi yt. Ajo që sjell në jetë, s’është tjetër veçse kthimi i asaj që ke marrë në përdorim.

Këto kanë bërë që të heq thuajse dorë nga gjuetia letrare, duhet thënë, duke bërë paqë me rrugën që ndoqa.

‐ Çështje përjetimesh, përvojash, kuptim më i thellë, dëshira të mbetura në hoje, apo është mirëkuptim me jetën kjo mosdëshirë për të mos marrë pjesë ku?

‐ Nuk duhet vështruar si dorëheqje. Ka një kuptim të thellë metaforik ky varg i çmuar që thotë: Mos ji gjahtar, më mirë të jesh viktimë. Mendoj se nuk ka nevojë të shpjegohet, kur sheh prindërit që plaken, fëmijët që i binden ligjit të jetës dhe dëshirës sonë ‐ rriten, por edhe largohen. Gjithçka lë gjurmë mbi ne, pavarësisht se gjurma duket as sa e çara që lë peshku në ujë.

Duhet me qenë i gatshëm, sy e veshë, për ta pikasur kur ndodh shpërthimi i madh. I njëjtë në formë, madje dhe në përmasë me atë që i ndodhi Gjithësisë. Big beng‐u i brendshëm ndodh për të gjithë, ndonse jo të gjithë arrijnë ta kuptojmë. Ndërkohë jeta bën të vetën. Im atë, për shembull, me të cilin mbyllej biseda jonë e një dekade më parë (të kujtohet ai njeriu që, duke e krahasuar me Kapedan Stormfield‐in, e cilësoja si poetin më të madh mes të panjohurve, një farë Jacques Vaché‐je, që nuk shkroi asnjë varg, por besoi se poezia nuk është domosdoshmërisht formë e shkruar apo e thënë me fjalë, është gjendje, gjest, ritual) tani nuk jeton më mes nesh.

HAEMUS PLUS I / 2015 62 | P a g e

‐ Dhe përsa i takon përvojave të shkrimit?

‐ Po mësoj. Periudha paraardhëse duhet përfilluar gjithmonë si periudhë ushtrimi. Kam arritur të kuptoj se në të ashtuquajturën „shkrimësi”, është procesi ai që ka vlerë, jo produkti. Kam marrë vesh edhe se jo pasuria, por pasurimi, sidomos me përvoja, është ajo që kërkoj. Ndonëse ngadalë, mund të them se kam bërë diç përpara në deshifrimin e alfabetit të durimit. Letërsia, më shumë se sa profesion, ka qëndruar në lartësinë një e besimi të pakushtëzuar.

Njeriu që shkruan, ai që mban mend dhe shënim, i ka rrugët po aq të pafundme dhe të çuditshme sa dhe Zoti.

Në një botë që, për të mbijetuar, shtrëngohet të vërtitet e të lëvizë, shkrimtari thyen rregullin kryesor të gjithësisë: shkrimtari ndalon, zgjedh palëvizshmërinë, statizmin dhe ulet, ngulet, ngujohet për të kryer punën e tij. Lë botën dhe kokën t’i vijë vërdallë.

Jeta ndodh. Diçka bëra dhe diçka lashë pa bërë, ndonse joshja dhe ndjellja vazhdon të mbetet. Nuk e di, gjërat që dua, ato që në një mënyrë a në një tjetër u kushtova kohë, përkushtim e vëmendje, a do ushtrojnë mbi mua të njëjtën forcë tërheqëse edhe më vonë, në kohë?

‐ Prapë Koha? Si ndeshje, përballje me përjetësinë që na shfaqet në formën e një parajse artificiale. Është e përkryer marrëdhënia e kohës me veprën letrare, apo ka vend për përmirësim?

‐ Njeriu është i panginjur. Kryesisht me kohë. Ndaj dhe Përjetësinë e ka vendosur si pikën më të epërme të listës e kërkesave të tij. Kërkon hise të ngjasme me Zotin. Njeriu vetëmashtrohet këndshëm, duke krijuar iluzionin se jo jeta, por vepra mund ta bëjë sfidues. Thellë‐thellë edhe ai e di. Ndihet i limituar, i mbajtur peng jo vetëm në gjeogafinë e vet (Hapësira), por edhe në historinë e tij (Koha). Dhe jo vetëm në njërën jetë. Edhe në jetën e përtejme e presin kufizime. Mirë që vendqëndrimi i është përcaktuar, (Zgjidh e merr! Për ty kemi këtë ofertë, o njeri: Tokë... Ferr... Purgator... Parajsë...) por i është caktuar edhe kohëqëndrimi. 100 vjet në Tokë. Në Purgator do të rrish ca më gjatë. Si i dënuar për mburrje, lakmi dhe krenari të tepruar, le të themi fillimisht 500 vjet. Pastaj mund të mbërrish në Parajsë, sigurisht nëse të pret puna....

Duhet qeshur herë pas here, apo jo? Duhen takuar zonat e ndaluara: ironia, sarkazma, absurdi. Gëzimi dhe kënaqësia, përveçse jetëshkurtëra, nuk gjenden lirisht në jetën tonë, ashtu siç gjendet oksigjeni, për shembull, në gjendje të lirë në natyrë. Atëherë diçka duhet krijuar. Rrugët dhe shtigjet janë të pakta. Mbetet të sfidojmë (si sprovë) ditët, kohën që nuk e lëmë, por na lë pas. Gjithçka mbetet e hapur, ftesë për përkryrje brenda kufizimit njerëzor. Dhe këtu nuk e kam fjalën për diçka suprealiste. Është sërish një libër, por i shkruar tashmë. Aty rrëfej historinë e një njeriu të racës sonë. Është një njeri që lexon dhe që mban shënim, të cilit një ditë i shkrepet t’i japë fund kënaqësisë së vet kryesore, të ndërpresë leximin dhe të ulet të shkruajë vetë...

Nga keqardhja ndoshta, apo nga ndonjë shtysë e fshehtë, nga ndonjë besim okult apo ndonjë ndjesi e squllur, nuk di të them. Por ky lexues i shndërruar në shkrimtar e përfytyron këtë gjithçka si një operacion shpëtimi.

Kë shpëton? Përpiqet me mish e me shpirt t’u japë drejtim, t’i kuturisë e t’u ndreqë fatin personazheve që shkrimtarët mëdhenj i braktisin, i harrojnë në funde kapitujsh a në mbyllje të romanit. E mban mend njeri se ç’bën Lara e Zhivagos pasi kthehet nga funerali? E kujton kush se çfarë mendon me vete Tashtego teksa ngul flamurin e ri në direk, ndërkohë që kapedani Ahab e ka kuptuar me kohë se nuk ishin ata që e ndiqnin Mobi Dikun, ishte balena që i ndiqte ata? Çfarë vështron Niku në kapitullin e nëntë, teksa mendon se Amerika është krijuar për ëndërrimtarë si Getsbi i Madh, por ëndrra amerikane kishte vdekur? Si mbetet Holdeni i Salinger‐it, kur në kreun e dytë të librit dëgjon leksionin e Dr. Thurmer se jeta është lojë dhe duhet të luajmë në përshtatje me rregullat? Janë harruar pas një dere të mbyllur, duke vështruar nga dritarja, teksa rendin në fushë. Janë personazhe jetimë. Askush nuk i mban mend ato skena. Madje as autorët vetë. Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë për lexuesin‐shkrimtar. Ai jo vetëm që kujtohet, por di edhe se ç’duhet të bëjë me ta.

E shohim se si i mbledh personazhet e tij. Zgjedh mes tyre. Heq keq, gjersa e përfundon këtë punë ferri: gjetjen, koleksionimi, klasifikimin dhe në fund edhe seleksionimin e personazheve të harruar. Të gjorët personazhe. U duhet gjetur një zgjidhje. Lexuesi‐shkrimtar vendos ta bëjë këtë, por do i duhet edhe një motivim. Ndryshe e gjitha rrezikon të quhet lajthitje kur ta pyesin pse e bën? Ngaqë thellë‐thellë i urren shkrimtarët e mëdhenj?

A thua ngazëllehet kur i gjen ata në gabim? Mos vallë e ka pasur letërsinë një ambicje të fshehtë dhe ndonjë prej shkrimtarëve i theu zemrën, nuk i ktheu përgjigje apo iu përgjigj sertë? Për këtë shkak nis t’u përmirësojë veprën, duke u bërë sakaq edhe vetë pjesë e atyre që urren? Apo ngaqë falë letërsisë, ka mbetur në thelb njeri i mirë dhe beson se po t’u gjejë një fund veprave të të tjerëve, i kthen borxhin letërsisë? Është dashamirësi apo mënyrë hakmarrjeje kjo sjellje e tij? Në mos qoftë një aventurë krejt pa mend, kjo s’duket gjë tjetër veçse luftës e anonimatit ndaj njerëzve me emër.

Lexusi‐shkrimtar ndërkohë punon me ngulmim. Lexon, grumbullon, plotëson dhe përmirëson veprat e të tjerëve. Jo. Atë që pak e nga pak po bëhet vepra e tij. Lexuesi‐shkrimtar është i bindur se po kryen një shërbim të shenjtë. (Kështu i shkoi një herë nëpër mendje).

HAEMUS PLUS I / 2015 63 | P a g e

Po pikërisht atëherë kur ne mendojmë se u vjen fundi mundimeve dhe peripecive të tij dhe vepra po mbyllet me sukses, vërejmë se lexuesi i historisë nuk është i kënaqur, madje po pvrgjumet! Ai është i paqartë. Ka pyetje. Kush është ai që shkruan? Cili është autori i librit? Shkrimtarët e mëdhenj që shfaqen në tekst përmes lexuesit‐shkrimtar? Lexuesi‐shkrimtar që u shton atyre tekstin e vet? Apo dikush tjetër, që shkruan historinë të gjithëve? E kotë të vrasësh mendjen. Më mirë mbyll librin. (Këshilla praktike për shkrimtarët e rinj. Kur lexuesi ndjen mërzi ka të drejtë lexuesi. Kur lexuesi përgjumet ke faj ti. Ndaj në këtë çast lexuesit të bajatosur i hidhet një kockë stilistike. Thonë se letërsia policor‐thriller ka lexues, apo jo?) Këtu vjen epilogu dhe kthesa historisë. Sajohet një truk. Lexuesit‐shkrimtar i ngjitet një huq apo bën një sjellje e pahijshme. Flet me vete, me zë të lartë, madje edhe në gjumë, duke dekonspiruar planin e tij. Këtë e shfrytëzon fqinj i tij, një gazetar i kronikës, me hundë prej skileje, që dyshon tek ai. Në fillim luan, si me një të çmendur. Më pas e përfshin lexuesin‐shkrimtar në histori vrasjesh dhe arratish. Mund të lexohet dy në një. Edhe si letërsi postmoderniste edhe si roman policesk. Ndërkaq edhe lexuesi është bërë esëll.

Si mbyllet? Fundi? I ngjashëm me Don Kishotin të duket? Me Pierre Menard‐in? Jo me Calvino‐n apo Marquis de Sade? Opera aperta. Do vonohem edhe ca me gjetjen e titullit (i cili, ndonse imcak si detaj, lyp po aq vëmendje sa gjetja e shënimit nën pikturë apo gjetja e gozhdës së duhur që do të mbajë peshën e pikturës).

Kjo, për t’iu përgjigjur pyetjes, është një nga ato që ndodhën ndërkohë...

‐ Njëheresh me vëllimin „Libër deti” poezia jote ngrihet në një tjetër nivel të përcjelljes së kumtit. Si ndodhi ky libër? Çfarë shënon ai në krijimtarinë tënde, në atë që tashmë është botuar dhe në atë që synon të shkruash?.

‐ Nga koha e botimit kanë kaluar aq vite sa ma kanë bërë të mundur t’i qasem librit si të qe libri i një tjetri.

Kjo, saje një farë ftohtësie, që libri ka krijuar ndaj meje dhe largësisë sime prej librit. Ç’mund të them? Libër deti është vijim i një mënyre të shkruari, që nis me Anija e gjumit dhe merr trajtë me Strabizëm. E kam fjalën për librin‐bërthamë, që, për nga tema, sillet rreth një koncepti monodik, ndërsa për nga avitjet dhe qasjet, është shumëzërash, kredhje dhe fluturim, binar, siç dhe është deti, dyfarësh, pengesë dhe mundësi. Por deti në krijimtarinë time është një gjendje. I ka fituar territoret e veta, duke u shndërruar nga hapësirë ndarjeje, në pikëtakim. Ndaj libri është kalimi nga nevojat te përvojat, si droja që provojmë kur dëshirorja e mallkimeve dhe e uratatave merr formë urdhërore, të ngjashme me… páfshi... zonjusha me vel prej kërpi / Dhe anije me vela mëndafshi...! Është shkruar se ky libër nuk ka thjesht vargje të endura a të punuara, siç e do zanati. Është riorganizim i kujtesës vetjake, mpleksur me kujtesën e paraardhësve të mi. U kushtohet atyre që i qëndruan detit përballë, që e përcollën dhe e pritën, që lundruan dhe u mbytën, po aq sa dhe atyre që i kthyen shpinën.

Si teknikë leximore libri këshillon leximin e vijueshëm, pasi nuk është bashkim i poezive të shkruara rreth tematikës së detit. Ka qenë si të ndërtosh një anije prej druri në stere, një trup që listelë pas listele fillon nga pjesa që zhytet nën ujë, nga ajo që nuk duket, që thyen dallgët, por që fatkeqësisht prek edhe fundin. Këtë përvojë shkrimore shpresoj ta provojë edhe lexuesi.

U kthehem kujtesave, pasi Libër deti i drejtohet atyre, në fakt. Kujtesës së duarve që ruajtën zanatet, kujtesës së gjuhës që fshehu për t’i ruajtur fjalët detare, kujtesës së zemrës që mban mend qoshkat, cepat e moleve dhe jo rrugët kryesore, kujtesës së fytyrave që kripën e erërave dhe gërryerjen e djersës e mbajtën shënim në rrudhat e ballit dhe të faqeve. Fjalët, që kanë jetuar gjatë brenda meje, janë shkruar në fare pak muaj, thuajse me një frymë. Ngjan si një zgjatje dore, ftesë për një udhëtim jo aq të rëndomtë dhe të shpeshtë. Një ecje mbi ujëra, nëse beson se mbi ujëra ecet, aty ku nuk ndihemi të sigurt dhe ku asgjë nuk është e njëjtë dhe e thjeshtë.

Një libër përvojash është thënë, që ndonjëherë të tremb, kur nomatis: Për të ruajtur lëkurën mos kurse, bli barkë! Mos harxho kot para për vela në stere të thatë. Bli erë të shtrenjtë! Mos ki frikë. Me botën bëj luftë. Me veten paqë. Bota është bërë për të qenë varkë. Jeta shëtitje. Si të endesh pa menduar për vdekjen nga kiçi në bash; apo Varkë e vogël / dhogë e ngopur / Dalsh nga bryma, rënç në ngrica / Remin e gjatë, direkun e mesit / I përdorsh për paterica.

Navigare necesse est, vivere non est necesse. Kaq është e gjitha. Të tilla kanë qenë përvojat e mia, pjesë e së cilave bëhet lundrimi, por edhe leximi. Në fund të leximit shpresoj që deti simbolik, deti si peizazh, deti metaforë, deti sjellës i begative dhe deti zi i mërgimeve të mëdha të shqiptarëve, t’ia ketë lënë vendin detit personal dhe njeriut që nuk rresht së grishuri përballë tij.

‐ Nuk ke lënë pasdore as prozën, siç u pa nga rrëfimi i dy sinopseve. Tregimi, parabola, rimarrjet nga mitologjia shqiptare dhe jo vetëm, romani… Ku e ndjen veten më në shtëpi?

‐ Prej të njëjtës materie, si mëndafshi, për shembull, mund të bësh shami të shenjtëruara, siç Otelloja i rrëfen Desdemonës, diku në Aktin 3, por mund ta pëdorësh edhe për parashutë. Janë të shumtë ushtarët që shpëtuan në luftë prej saj, por poeti, njëlloj ushtari, siç shkruan Nichita Stănescu, vdes në ajër, që prej së largu, nëse fillon të shkruajë me parashutë. Për prozën që sapo e kam përfunduar dhe kam ende në dorë, më duket se me të vërtetë u zgjata pak në hyrje, ndaj, duke kërkuar ndjesë, nuk po e teproj edhe më.

HAEMUS PLUS I / 2015 64 | P a g e

‐ Festivali „Poeteka”, aq i vlerësuar dhe me ndikim u zgjerua me Revistën „Poeteka” dhe me takimet letrare që kryeni heraherës. Revista përfaqëson tanimë një forum të zgjedhur të kulturës poetike evropiane. Si e sheh zhvillimin e saj të mëtejshëm? Është një tempull qëndrese ndaj pragmatizimi të jetës, apo edhe një pikë udhërrëfyese për atë që do të ishte mirë të ndodhë me njeriun (lexuesin) e sotëm?

‐ Veç të tjerash, në kontekstin shqiptar POETEKA është një histori mbijetese. Metafora e urës. Vetë ura, domethënëse për veprimtaritë letrare, priret të lidhë e të mbartë dhe përpiqet t’i çlirojë njerëzit e një shoqërie nga kompleksi i të qenit “i vogël”, “pa vlera”, “vetëm” dhe sidomos nga mania e të qenit “të vetmit”, “të parët” dhe “më të mirët” në botë. Me themelimin e Festivalit në vitin 2005, të revistës “Poeteka”, e cila ka arritur një moshë qëndrese me 35 numra të botuar në dhjetë vjet, me leximet e përmuajshme të krijimtarisë, me botimet nga gjerdani i letërsisë bashkëkohore të Ballkanit dhe me themelimin e Rezidencës evropiane për Shkrimtarë e Përkthyes, njohur si ‐ “Tirana in Between”, POETEKA, nga një vend i posaçëm për poetët dhe kulturën letrare, është shndërruar në një faktor ndikues, me mundësi për kontakte dhe promovim të autorëve dhe shkrimit krijues.

Njësitë e saj janë pika referimi për të ngjashmit e vet në Evropë, veçanërisht Ballkan. Revista mbetet formë sfiduese, që mban gjallë një klimë jo konformiste, që nuk ndjek shijet komerciale, që ruan marrëdhënien mes zërave të rëndësishëm, sjellë si modele letrare dhe tekste eksperimentale të më të rinjve, shkrimtarë dhe përkthyes, që e kanë nisur krijimtarinë pikërisht në faqet e kësaj reviste letrare.

Gjithçka tjetër është dhe mbetet formë qëndrese, ku ende, përfat të keq, pjesa më e madhe e energjive shkon jo për rritjen, zhvillimin, por për ta mbrojtur nga zvetënimi dhe humbja atë që tashmë e kemi krijuar. Kjo bën që metafora e urës, përmendur më lart, të tingëllojë cinike. Kërkon të jesh urë? Përnjimend? Nëse do të jesh tamam një urë, urë që bashkon, që lidh dhe që mbart, duhet të të shkelim me këmbë, për ta provuar se je vërtet siç thua, një urë. Ndryshe ç’urë qenke? Megjithëse uroj të kundërtën, besoj se edhe me Haemus‐in të tilla gjendje janë provuar?

‐ Ke qënë i pranishëm jo vetëm me libra, ese, tekste e përkthime, por edhe i ftuar në tubime të ndryshme letraro‐ kulturore. Ku (dhe kur) ndodhet sipas teje letërsia shqipe? Cila është marrëdhënia e vërtetë, përtej shtypit dhe modave, mes kulturës perëndimore dhe asaj lindore?

‐ Vonesën, do të veçoja si tipar të përgjithshëm. Humbjen e ritmit lidhur me atë që shkruhet dhe teknikat e shkrimit. Dikur, para se ta humbnim ritmin, edhepse vonesat ishin të pranishme, ndihej se letërsia shqipe ishte, në një farë mënyre, pjesë e sistemeve letrare. Mes mëdyshjes për t’u përshtatur apo për të përcjellë vlerat, ajo që shkruhet, më shumë se sa letërsi, është modë letrare dhe mungesë orinetimi. Të paktë janë shkrimtarët që shkruajnë për vete. Një pjesë prej tyre madje duken të gatshëm për t’iu nënshtruar sërish porosisë. Nuk ka rëndësi nëse porosia vjen nga tregu letrar apo nga një botues që parapëlqen temat klishe Made in Shqipëri. Ai që mungon është shkrimtari “freelancer”, ai që jeton falë tekstit të vet. Kjo mungesë na bën të gjithëve fajtorë, i hedh fajësi gjithë sistemit: botuesve që nuk investojnë, kritikës që nuk lexon dhe nuk shkruan, lexuesit që nuk kontribuon duke sakrifikuar pak orë leximi, medies që ka tjetër fokus dhe kolegëve që nuk lexojnë njëri‐tjetrin.

‐ Çfarë vendi dhe çfarë peshe mendon se ka shkrimtari në shoqërinë e sotme shqiptare / shqipfolëse?

‐ Peshë imagjinare. Nganjëherë më duket se shkrimtarët tanë jetojnë jo në gjendje historike, por brenda një mitologjie, pas të cilës mbahen me thonj. Disa madje as që e kuptojnë se ka ndryshuar sistemi dhe pandehin se shoqëria dhe shteti u ka ndonjë borxh. Pa dashur të jem mohues dhe as tejet i ashpër, mendoj se shkrimtari shqiptar e ka humbur rëndësinë përballë shoqërisë së vet. Flas për rregullin, jo për disa përjashtime të rralla. Veç prirjes globale, mendoj se kjo humbje rëndësie lidhet me konsumimin letrar dhe etik. Nëse mes palëve, lexuesit dhe shkrimtarëve, nuk ka më pëlqim, pafajësia nuk është me të parët.

Ajo që nisi si mbijetesë dhe vetëmbrojtje, ka përfunduar si gjendje përshtatjeje me të gjithë mjediset. Jeta letrare në Shqipëri është krijuar falë pushteteve anësore, jo falë shenjës dhe referencës letrare.

Teksa i sheh se si i jepen me zell pas jetës së re virtuale, kupton se shkrimtarët e sotëm shqiptarë jetojnë në zemrat e medieve, jo të publikut që lexon. Disa prej tyre madje, kanë shkuar aq larg, sa prej kohësh banojnë nën ca akuariume, që ne i quajmë ekrane, ndërkohë që ata vetë i përfytyrojnë si tribuna apo si bunkerë të sigurt ndaj harrimit.

Pse dhe kur ndodhi kjo? Të shtënë, siç jemi, pas heroizimit të gjithçkaje, nuk kemi filluar të shkruajmë ende historinë paralele – historinë e konformizmit. Duke u marrë gjatë me stilistikën, me mënyrat e thënies dhe jo me thelbin e asaj themi (një herë për të qenë të kuptueshëm nga publiku brohoritës, ndonjëherë për të qenë të pëlqyer nga regjimi, dikur për t’i shpëtuar kthetrave të tij dhe sot të ndjellë nga komercializmi) shkrimtarët shqiptarë, në pjesën sunduese, u thanë dhe u thonë po konformizmit. Nuk lipset, dhe as që ua kërkon kush martirizimin. Thjesht detyrën. Atë që vetë e pohojnë se e bëjnë me vullnet të lirë.

HAEMUS PLUS I / 2015 65 | P a g e

Pranojmë se jemi një shoqëri e vonuar. Por kjo vonesë nuk erdhi ngaqë nuk përdorëm teknologji, teknika dhe mjete bashkëkohore. Në kohën e pyetjeve, na mungoi përgjigja e duhur. Shkruam, heshtëm dhe u bindëm.

Në të njëjtën kohë lexuesit evropianë morën këshillë nga shkrimtarët e vet më të mirë, mbi të vërtetën e komunizmit në Lindje apo në Perëndim dhe artin të tij‐realizmit solialist (Mendja e robëruar, C. Miłos, 1953; Blloku i Artë, D. Lessing, 1962), mbi shndërrimin e individit në një mjet teknologjik, mbi humbjen e identitetit saje zhvillimeve teknologjike (Më e mira e Botëve, A. Huxley, 1932), mbi diskriminimin dhe vështirësitë e të qenit grua në shoqëri, (Një dhomë më vete, V. Woolf, 1929; Seksi i dytë, S. de Beavoir, 1949), mbi humbjen e domethënieve, përjetimit dhe kuptimeve të jetës (Princi i vogël, Exupéry, 1943), mbi racizmin dhe lehtësinë e degradimit te njeriu si qenie humane (Nëse ky është njeriu, P. Levi, 1947), mbi vendosjen dhe të ardhmen e regjimeve totalitare (1984, G. Orwell, 1949), mbi marrëzinë dhe cinizmin e luftës (Lamtumirë armë, E. Hemingway, 1929).

Tek ne nuk ndodhën këto. E kemi shfajësimin. Diktatura. Totalitarizmi. Ndaj edhe medaljet e nderimet që kërkohen sot janë zhvleftësuar, po aq sa monedhat e gjumashëve të Efesit, që ndenjën të mbyllur në shpellën e tyre dhe u zgjuan pas 309 vjetësh.

Kam një pyetje: Mos vallë u zbut apo mos u bë më e arsyeshme diktatura? Mos u trondit dhe u rrëzua më shpejt regjimi? Falë romaneve, tregimeve, novelave, vjershave, poemave dhe poezive apo teksteve të këngëve mos u bë më e durueshme vetmia dhe mos u thye izolimi? Autorët shqiptarë, përveçse e përshkruam bukur, i vunë edhe një diçiturë optimiste, kuptimplotë, parajsës socialiste. E kuptoj. Mund të vetëshfajësohen duke thënë se e bënë për ta bërë sa më karnavaleske, se nuk ka të vdekur pa kostum dhe pak pundër në fytyrë.

Askush nuk kërkoi ndjesë për helmimin në masë me ideologji dhe prishjen e shijes. Publiku ka prirjen të mirëkuptojë deri diku heshtjen, pëshpëritjen nën zë, por jo bashkëpunimin. Me sa duket shkrimtarët shqiptarë presin që të zbresin nga skena me duartorkitje, gjë që, falë konformizmit dhe humbjes së lirisë së mendjes dhe të shpirtit, nuk është ndonj çudi të ngjasë. Të gjitha këto kanë ndikuar që besueshmëria e lexuesit të jetë në nivele të ulta dhe roli ndikues i shkrimtarit në shoqërinë tonë të jetë siç është: i zbehtë.

‐ Të ka shkuar ndonjëherë ndërmend të përqëndrohesh vetëm në shkrim, larg ‚rrëmujës e rrëmetit’, apo këto të fundit vlejnë në mënyrë të posaçme për ta zgjuar, ose për ta mbajtur pa gjumë vetëdijen e shkrimtarit dhe duhen marrë, si të ishin ilaçe, ose edhe mikrobe, me masë?

‐ Jo. Ose rrallë. E përditshmja më lodh. Kur ajo, në vend të thelbit më gostit me ndodhi, habere, me news të cilat ndodhin live dhe on line, më vjen të marr arratinë. Por ç’kuptim do kishte kjo, kur shkrimtari është gjithmonë në gjendje arratie. Mendje merr malet, nuk është, sipas meje, vetëm ideali romantik i largimit nga urbania dhe kthimi në natyrë. Është gjithashtu edhe arrati drejt majave, aty ku jo vetëm orksigjeni, por edhe mendimi është i pastër. Gjithsesi, është çështje leximi siç dhe një çështje ritmesh mes të përditshmes dhe të përjetshmes, të dallueshme nga njëra‐tjetra sa zvarritja me ecjen dhe sa ecja me fluturimin.

Por edhe në ato raste kur dua të marr arratinë, nuk e kërkoj si rikthim në Arkadinë bukolike. E gjej veten më mirë kur jam veç dhe i përfshirë. Është gjithashtu çështje distancash dhe bindjesh, për t’i dëgjuar urdhërat që jep vetja: qëndro aq larg jetës sa jeta të mos të nxjerrë jashtë vetes dhe aq pranë sistemit sa sistemi të mos të të gllabërojë.

Shoqërisë njerëzore, njerëzimit global, duket i ka ndodhur diçka e re, e pangjarë në evolucionin e vet. Është rast për t’u mbajtur mend ky që shohim. Goja, stomaku dhe anusi i shoqërisë janë aq pranë sa mund t’i quash një organ. Pika që merr, pika që bluan dhe pika që jashtënxjerr thuajse janë bërë bashkë. Çfarë duhet të bëjë shkrimtari në këtë realitet? Si të mbijetojë si ,qenie shkruese’?

‐ Nëse do të duhej të përmblidhje me shkrim, ose me mend, simbolet thelbësorë të veprës sate, si do të tingëllonin?

‐ Në një vepër letrare gjithçka mund të interpretohet si simbol. Që nga emrat e personazheve, mungesa e tyre apo shenjimi i njerëzve me një numër apo thjesht me një shkronjë të vetme. Ndaj më tepër se te simbolet, përqendrohem te motivet dhe tematika. Një i tillë është deti. Megjithëse nga unë nuk është përdorur qëllimshëm me vlerë simboli dhe prirjen për alegori, deti, në lexime të ndryshme ka fituar domethënien e jetës së panjohur, pa fund e anë, me plot rreziqe e peripeci, të detit të dhimbjes, por edhe të pasionit, i mençurisë së gjerë e të thellë, por edhe i marrëzisë, det që lidh dhe ndërpret lidhjen, det i krijimit të jetës, por dhe i vdekjes që vjen po prej tij.

Secili bën leximin e tij. Pyetja, në këtë rast, është si do të lexojmë: si lexues, që përfshihet në kënaqësitë e leximit apo si lektorë, që u gjejnë shpjegim tropeve? Pa dashur ta thjeshtëzoj dhe, edhepse jo rrallë i kam ditur alegoritë që fshehin, për detin kam shkruar drejtpërsëdrejti. Është jeta në det, rreziku dhe kënaqësitë, ndërtimi i anijes nga duart që njohin mjeshtëritë. Kam shkruar për vdekjen në anije, me telashe krejt të ndryshme nga vdekjet në tokë. Kam shkruar për një bibliotekë në bordin e anijes dhe për leximet në lundrim, që ndryshojnë kryekëput nga bibliotekat dhe leximet në tokë. Kam shkruar për lundrimet, për frikën nga mbytjet dhe dëshirën e kthimit në shtëpi, për kontrabandën, për kinemanë dhe shahun në kohën e shërbimit, HAEMUS PLUS I / 2015 66 | P a g e

që mundën vetminë dhe ushqyen miqësinë e detarëve. Por kam shkruar edhe për vetminë e grave dhe mungesën e prindit te fëmijët e detarëve.

Kam shkruar pa dashur të krijoj mite, aq më pak të stis simbole dhe akoma më pak të idealizoj këtë mënyrë të vështirë jetese. Lundrimi dhe ujërat kanë qenë pjesë e elementeve narrative. Kush ka dashur të zhytet më shumë, lënda ia jep mundësinë. Por mëtimi për t’i kthyer ato në metafora më është dukur mundim.

E njëjta gjë ka ndodhur edhe me gjarprin (e shtëpisë), apo me shtëpinë vetë. Kritikët e paskan pasur të lehtë.

Gjarpri = urtësia = përvoja (siç shprehet dhe Krishti) = lidhja me dëbimin = shtëpia si Eden = afrimi i vdekjes = zhvleftësimi i jetës = jeta si çmendinë = një lumë që rrjedh atypari (i ngjashëm me gjarprin dhe ai)...

Mjafton një fjalor simbolesh dhe pikë.

Vazhdoj të këmbëngul se plaku aty nuk është pleqëria. As djali nuk është brezi i ri që hyn në jetë për të nxjerrë të vjetrën jashtë dhe për të ndërtuar një shoqëri të re (thua ndryshimet demokratike të paralajmëruara nga letërsia?!). Ai mbetet një plak në hall të tij, të cilin një ditë, pikërisht kur nuk pritej, i biri e nxjerr jashtë dhe plakut i duhet të bëjë një shëtitje për të kthjelluar mendimet dhe për t’i gjetur një zgjidhje hallit që i ka rënë.

Po kështu ka ndodhur edhe me disa tregime ku shfaqen kopshti i fëmijërisë dhe disa mjedise të brendshme shtëpie (a duhet të kujtojmë doemos humbjen e pafajësinë dhe daljen nga e Kopshti në Eden?!). E njëjta mënyrë interpretimi edhe me dollapin e shtëpisë ku u rrita (të ndërmendim shpellën platonike apo ndonjë gjë tjetër?!) me shpellën, lumin, vdekjen, udhëtimet, dashurinë, muzikën, gabimi, tradhtinë, vesin, dhunën, pacifizmin që në një formë a në një tjetër, ndeshen në krijimtarinë time. Interpretime klishe.

‐ A ke edhe sot të njëjtën lidhje me fëmininë dhe me ‚banorët’ e saj?

‐ Banorët e fëmijërisë sime nuk ishin të gjithë magjikë. Përmes teksteve më të fundit eseistike, shkruar si fact‐fiction dhe botuar te Lindur në Provincë, kam mundur të ruaj disa prej tyre. Një kopështije, që rrethonte shtëpinë private, ku u rrita dhe që ishte ndryshe nga kopshti publik, ku u mbyllën moshatarët e mi. Një dollap i madh, ai që përmenda më lart, ngecur si një maune rëre diku mes themeleve dhe trarëve të shtëpisë, mbushur me veshje dhe me uniforma pune dhe lufte. Dëshira për të qenë i padukshëm, si Karkanxholli i përrallës. Ekipi i futbollit të lagjes dhe ndjekja e ndjeshjeve të Lokomotivës në radio. Zhytjet nën det, në kërkim të Durrrësit të zhdukur. Orkestra e parë ku mora pjesë. Historitë e tim gjyshi mbi luftën dhe të huajt.

Fshehja e varfërisë nga syri i fëmijës. Krijimi i qytetit të ri industrial, si sfidë ndaj portit dhe jetës detare të qytetit. Bisedat me zë të ulët mes të afërmve. Betimi për shallin e kuq të pionierit... E kuptoj. Gjithçka ka prirjen të shndërrohet në simbol apo metaforë. Por janë thjesht kujtime fëmije, pa kurrfarë idealizmi.

‐ Cila do të kishte qënë pyetja jote themeltare në një bisedë si e tanishmja?

‐ Një intervistë si kjo, sidomos kur vjen pas një kohe disi të gjatë, është si të të dhurojnë një katedrale, nga ato të mëdhatë, me muret bosh, me suva të mirë, përzierje e së bardhës së vezës me lesh bagëtie, lyer me shërbet gëlqereje, siç puna e do.

I vetëm, njeriu do këshillë, e ka të vështirë t’ia dalë. Nga t’ia fillosh? Nga afreskat, nga objektet e shenjta, nga organoja me ajër apo nga mëdyshja nëse do të ketë apo jo besimtarë? Edhe pse i joshur nga të gjitha këto, dua të jem mirënjohës, të falënderoj për mundësinë e rrallë.

Mund të preknim në bisedën tonë ndoshta edhe muret. Muret mbajtës dhe muret ndarës. Për muret e lidhura me themelet. Mund të flisnim për muret e shembur, për muret e çarë, për muret e rinj. Për muret, të cilëve duhet t’u sillemi përqark, me pyetjen fillestare: mbajnë apo bien, nëse mbi këto mure të vjetra shkruajmë diçka apo nëse aty projektojmë ëndrra?

‐ Po përgjigja e saj?

‐ Po e mbyll me Robert Frost‐in, për të mos e braktisur edhe atë si personazhet dytësorë, me të cilët lexuesi‐ shkrimtar sajoi në romanin e paralajmëruar këtu. Poezia e tij Mending Wall e ka një përgjigje. Sidomos kur mes vargjesh shfaqen gjahtarët, ata që për të zënë lepurin dhe për të kënaqur langonjtë, shembin murin, duke mos lënë gur mbi gur.

Nuk ka shfajësim. S’mund ta mohojmë. Edhe në këtë rast, madje që një shekull më parë, kemi qenë ironikisht të paralajmëruar. Ishte viti 1914. Nuk lexuam. Ishim të zënë, siç jemi edhe tani, me The Great War. Me Luftën e Madhe. Dhe ndjesë për zgjatjen. Aty ku fola për romanet në proces mund ta kthenit faqen. Ndodhi ngaqë bisedojmë rrallë. Një herë në dhjetë vjet.

HAEMUS PLUS I / 2015 67 | P a g e

vita et gestis

Paul VINICIUS

Si nisa duhanin dhe femrat (Cum m‐am apucat de fumat și femei) Rreth moshës 14 vjeçare… isha njëfarë „djathë i mirë në lëkurë të qenit”, siç më ‚përkëdhelte’ dhe më ‚spiunonte’ tek prindërit, kur vinte tek ne gjoja i shtyrë nga çështje shpirtërore dhe miqësoro‐pedagogjike, por, në fakt, vinte për t’i shtuar ndonjë kacidhe xhepit të tij, z. Mërtinash, profesori i vizatimit dhe njëherazi kujdestari im në pesë klasat e fundit të fillores. Isha i atillë, sepse, ‐ hej, Zot! ‐ kisha fuqi e vrull sa për pesë, kisha një tufë idesh kaçurrele në kokë dhe gati gjithmonë unë isha kokë turku saherë duhej bërë ndonjë e pabërë, prandaj edhe nota ime në sjellje nuk qe kurrë më e lartë se 6.45… Mirpo, megjithëse isha si isha, lexoja jashtë mase. Jo, jo librat e shkollës, por letërsi. Por edhe shkruaja, ama fshehurazi. Prandaj, shumë më të pakëndshme se sa vizitat plot etje pijetari të z. Mërtinash, qenë bërë ftesat në takim me prindër nga madam Bornëlëu, zysha e rumanishtes, së cilës i qe ngulur gozhdë në kokë se vetëm prindërit e mi mund të ishin fajtorë, dhe bash ata dyshonte se m’i shkruain hartimet pas pushimeve, sepse një nxënës që nuk shkëlqen në lëndët e tjera s’kish si të pillte nga kungulli i tij hartime të atilla. Po të kish marrë vesh, ndoshta, se në rrugën ku jetoja, në një pallat pranë, banonte mjeshtri Viktor Eftimiu, që na mblidhte hereharës në shtëpinë e tij dhe na gostiste me lloj‐lloj delikatesash, duke na dhënë edhe të holla që të shkojmë në ëmbëltore, zysha do ta kish thirrur atë në takim me prindër, jo prindërit. Vetëm se as ai nuk ishte fajtor për cilësinë e hartimeve të mi me temë të lirë. Unë vërtet i nxirrja nga kungulli dhe kisha grindje gjithnjë e më të ashpra me nënën, e cila qe mësuar të m’i kërkonte ‚për kontroll’ përpara se t’i dorëzoja, duke ngulmuar prore që të hiqja fjali tepër marramendëse për moshën dhe për notat e mia në sjellje, në përpjekje për t’u shpëtuar ftesave të znj. Bornëlëu.

Por nëse mjeshtri Eftimiu ishte krejt i pafajshëm sa u përket fillimeve të mia letrare, nuk mund të thuhej e njëjta gjë sa u përket zakoneve dhe shndërrimeve për të cilat na u bë, në njëfarë mënyre, shembull dhe nxitës, në atë kohë të mjegullt dhe të koklavitur të djelmurisë sonë, çunakë të rrugës Dr. Aleksandër Markoviç – e ngushtë dhe, kur ne mungonim, e qetë, dhe që dilte, në skaj, në Parkun Çishmixhiu – vendi ku edhe na humbi fëminia.

Ndonëse atë vit, po të bëj një llogari të shpejtë, autori i magjisë me titull „Renditu, margatitë” (Înşir'te mărgărite) kish hyrë në të 78‐at, ai ende ishte një burrë tërheqës, një plak „fisnik me rënjë të hershme”, që ende mbahej mirë, gjithë kohën elegan, i gëzueshëm dhe zemërgjerë, dhe sidomos një njeri që pat ditur ta jetonte jetën, duke i falur vetes gjithë ç’është më e mirë dhe me cilësi. Ai vetë na rrëfeu njëherë, i zbavitur nga pyetjet tona për purot që tymoste, se kish mbetur mik me Fidel Kastron, pasi pat vizituar Kubën e largët, dhe El presidente i dërgonte personalisht, çdo muaj, nga një arkë me havana të cilësisë së parë, që ta nderonte mikun shkrimtar, të cilit kish vënë re sa i patën pëlqyer gjatë qëndrimit atje ato mrekulli të dredhura mbi kofshët e zjarrta të aq kreoleve dhe zezakeve të industrisë kubaneze të duhanit. Heraherës e këqyrnim si i tymoste me një ëndje pa fund dhe të përgjumur në ballkonin e vet, sidomos gjatë pasditeve dembele të verës, meqë ballkoni ndodhej nga ana e Çishmixhiut, pesë‐gjashtë metra larg, dhe shpesh i hidhte mbetjet e purove me një gjest mbretëror. Për të mos thënë se shpesh thithte vetëm disa herë tymin, mbase e kërkonin në telefon, ose thjesht ashtu i vinte, dhe i flakte. Kështu na lindi ideja. Gjithsesi, ishim në moshën kur mezi prisnim të bëheshim burra.

Disa prej nesh përdornin tashmë fshehurazi makinat e rrojes të baballarëve, që të na rriteshin sa më shpejt qimet në fytyrë. Disa rruanin madje edhe gjokset… Atëhere ç’na mbetej?! Po haj të fillojmë duhanin, thamë. Ama jo dosido. Ta fillojmë me puro kubaneze, se jo më kot kemi ‚thesarin’ në Çishmixhiu. Me të thënë, me të bërë. Kështui nisa të pi duhan së pari, me Glopin dhe Vali Bullafiqin, një nate qershori, pasi mblodhëm një tufë purosh disi më të gjata, hedhur nga Viktor Eftimiu. Ua premë me një brisk kokëzat e djegura dhe nisëm të tymosim fshehur në ‚kështjellëzën’ e Çishmixhiut, që ndodhet në majën më të lartë të parkut, por edhe në skajin më të largët nga shtëpitë tona, që të mos na shohë ndonjë i njohur, apo fqinj. Ajo ishte përpjekja e parë dhe e dështuar, sepse u mbytëm me tym, na mbyti kolla dhe s’para na pëlqeu. Pastaj u hymë bomboneve me mente, që të mos mbanim erë në shtëpi. E braktisëm idenë e duhanit për dy vjet, pas të cilëve unë ia nisa nga e para dhe nuk shpëtova dot më.

HAEMUS PLUS I / 2015 68 | P a g e

Gjëja e dytë që zgjoi brenda nesh shkrimtari plak ishte bukuria e femrave. Njihnim edhe ne tek‐ tuk ndonjë mishërim bukurie femërore që t’i ndriçonte trutë gjithë ditën, po t’i shikoje thjesht edhe vetëm dy minuta, por femrat me të cilat vinte në shtëpi zotni Eftimiu na bënë copë e thërrime. Ndonjëherë kthehej në shtëpi jo me një, por me nga dy, tri, katër, njëra më e bukur se tjetra, aq sa të vinte ta bëje futbollin lanét dhe të ndiqje qentë rrugaçë nëpër park tërë natën e natës. I rrethuar nga sqima dhe vëmendja e talenteve të reja, me pozitën që mbante, ndoshta s’kishte kurrfarë vështirësish plaku ynë me mrekullira të atilla për krahu. Por dalngadalë gjithë ato ‚parada’ kundërmonjëse e flatrimtare na i plagosën mëngjeset. Ëndrrat e populluara prej atyre bukurive nisën të na dhimbnin. Disa gjeste, drithma kalimtare e një fustani të ngritur nga ndonjë fllad dhe ato fytyra ëngjëllore morën përmasa vigane dhe ne zgjoheshim të djersitur e të kapitur, derisa na e rrëmbyen gjumin fare. Qysh nga ajo verë u bëmë më të vëmendshëm ndaj faktit se, në fakt, ishim të paplotë dhe të vetmuar. Ishim pjekur edhe pak. Gjithsesi, jeta nuk mbeti më po aq pa halle, por u bë më befasuese, më e ëmbël, më e gjallë.

HAEMUS PLUS I / 2015 69 | P a g e

gjurmët e limonave mbinë të kaltër

Andi MEÇAJ Andi Meçaj u lind në Vlorë më 6.06.1975. Po në Vlorë mbaroi liceun artistik për pikturë në vitin 1994. Që nga ky vit gjendet në Greqi ku hap një ekspozitë pikture vetiake të vlerësuar nga shtypi vendas. Është fitues i çmimit të parë në tregim i konkursit letrar “Pranvera 2001” dhe i çmimit të parë në poezi në “Pranvera 2003” organizuar në Athinë. Është përfshirë në antologjinë poetike “PORTAT E HARRESËS” dhe antologjinë e tregimit “SHTËPIA MBI RROTA”, botime të shtëpisë botuese TOENA. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë.

Botime: “Puthje ujore” poezi. Albin‐Tiranë 2001, “Tokë e bekuar” poezi. Toja‐Athinë 2002. “Nga letërkëmbimi me një fantazmë” poezi. Toja‐Athinë 2003. Boton rregullisht në shtypin shqiptar të Shqipërisë dhe Kosovës.

Ku vete kështu

Ku vete kështu, mes ngatërresash kaq e sigurtë dhe ikën, ikën si ditë nga kafazi i natës, për të hedhur vellon në krahët e virgjërisë sonë, duke pirë qiellin në kupë çaji, rrugicën tonë në çantën e tualetit e fut, pasqyrë të vogël, e vogël, por e lumtur për ne, për grimcat e rërës që rrëshqasin duarve si kujtimet,

gjurmët e limonave mbinë të kaltër, karafili dhe shega mbi buzët e tua puthen.

Ti erë, ku vete kështu?!

Fshehur

Këtu kam ardhur për të ikur më tutje për të grabitur kufijtë e mosdashjes tënde, të asaj që më donte dhe s’më deshi kurrë, nëse ikën dhe vjen, rrutullo më mirë kokën rreth vetes, thëmbrat le të vizatojnë dhimbjen time në rërë ose më mirë hipi anijes dhe fluturo mbi erë mbi sytë e mi, veshët, duart si rrema përdormi dhe kur atje larg të mbërrish e të këndosh këngën e dashur të çastit tonë, dije, aty jam, fshehur në ndonjë notë të muzikës që era më sjell.

Romancë

Jam kthyer përsëri, përsëri nuk dihet se ku shkova, një tjetër që rrobat dhe hapat e mia kishte veshur, si zakonisht në ora tetë mbërriti. Të hapur e gjeti derën, zemrën e gruas si zakonisht të mbyllur.

Të parën shqelmoi veten, pastaj muret, dritaret nga frika shkundën xhamat dhe shkoi të shtrihej nën zhurmën e ëndërrave, që vetë urdhëroi, të flinin.

HAEMUS PLUS I / 2015 70 | P a g e

Boshllëk

Një ditë do të shfaqesh në pasqyrën time, ashtu e qeshur si nata që iku, do të mbyll të gjitha dritaret, dyert, nga kafazi im, mos të fluturosh.

Prandaj duhet të shpejtoj, të ngrë mure të rinj, pa dyer, dritare, të pikturoj diej nëpër korniza, një det në qilim dhe kuaj në lëndinën e guzhinës duke ngrënë, pastaj do të vë një pasqyrë, pasqyrë gjigande, të kristaltë, ku do të shfaqesh ti, e qeshur, më e qeshur se kjo natë, që vjen, e vjen, e vjen... .

Përgjim

Shtëpia rënkon nën kornizat varur mureve, dhe ti një ditë do të mbyllesh atje, muret përsëri do të ankohen, ti, jo, nuk ke kujt t’i bërtasësh, fjalën e tyre të fundit dyert e thanë, të trokiturat ndalohen me ligj, tashmë ka humbur fletankesa jote,

dhe trupi rebelohet, duart thyjnë kornizat, këmbët shqelmojnë dyert, mishi trokitjet rikujton, muret rënkojnë, përsëri rënkojnë muret, nuk ka më korniza, vetëm sy nëpër dritare.

Guacka brënda teje

Brënda guackës futi veten, e leu me të kuqe dhe blu, vari një derë, ku trokasin njerëzit e mësuar me të trokitura, vari dhe dy dritare të gjelbra, ku njerëzit që hyjnë nga dritarja të hynin dhe aty.

Vari dy buzë që s’puthën kurrë, ku njerëzit që s’kishin puthur, të vinin buzët e tyre.

Vari dhe rrobat, (dy ré që erdhën për urim i futi nëpër korniza), ku njerëzit e zhveshur të varnin shpresat.

Brënda guackës futi veten, botë e kuqe, botë blu, me dy dritare të gjelbra.

Dua të këndoj dhe të valëvitem

Dua të këndoj këngën e pëllumbit që ballkonin tim mbushi glasa.

Të këndoj dhe të fluturoj pastaj.

Sigurisht që do të rrëzohem dhe do të bëhem dhè, një dhè i errët, mbushur rrënjë dhe mollë.

Dua të valëvitem si kanatierja ime e grisur, kafshuar kapse

HAEMUS PLUS I / 2015 71 | P a g e

që dielli i djeg.

Të valëvitem dhe të fluturoj pastaj.

Sigurisht që do të rrëzohem dhe do të bëhem dhè, një dhè i grisur, mbushur kanatiere, kanatiere, kanatiere... .

Dua të këndoj dhe të valëvitem.

Shtëpia

Kam hapur krahët, sigurisht duhet të përqafoj dikë, ndoshta shtëpinë e viteve që ikin sëprapthi, ndoshta shiun që do t’u rikthehet réve, apo atë qenin e zi të zotit Andon, kur flet në tre gjuhë të huaja kafshësh.

Zgjas krahët, i hap, i hap, i hap, përqafoj shtëpinë, e shkul dhe rrënjët ia hedh.

Mbi dhé bien lodra, lodra, lodra dhe koka ëndrrash të prera mbi dhé.

Njeriu brënda pasqyrës

Këtu futu dhe lëre trupin borxh, flokët era le t’i krehë, ka borë të ngrohtë dhe duar të ngrira si zemra, ec midis gishtave të ndjesh rrëshqitjen e gjakut.

Këtu bën ftohtë, një ngricë e ëmbël prej bletësh arrogante, është natë e bardhë, mos fli, gjumi u përket të vdekurve, ec midis dritës dhe hijes të ndjesh nevojën e ngjyrave.

Këtu futu dhe lëre trupin borxh.

HAEMUS PLUS I / 2015 72 | P a g e

trans‐literature

Robert WALSER

Shëtitja

Autori

Paraqitja dhe shqipërimi: FERIDE E. BERISHA

Zvicerani Robert Walser (1878‐1956) është, pranë Franz Kafkës, njëri ndër prozatorët më të shquar të letërsisë gjermane, të ashtuquajturit “minimalistë”.

Robert Walser (i lindur me 15 prill 1878 në Biel, Kantonin e Bernës, vdiq me 25 dhjetor 1956 pranë Herisau, Kantoni i Appenzell Outerrhodes) ishte një shkrimtar gjermano‐zviceran. Ai shkroi vjersha, tregime, romane, etj. Proza e shkurtër u bë karakteristike për krijimtarinë e tij. Edhe pse vlerësohej shumë nga autorët si Christian Morgenstern, Robert Musil, Kurt Tucholsky, Franz Kafka, Walter Benjamin dhe Hermann Hesse, Robert Walser mbetet një kohë në harresë për lexuesin. Zbulohet sërish në vitet '70. Sot ai cilësohet si një nga autorët më të rëndësishëm gjermanë të shekullit të 20‐të dhe ndikimi i veprës së tij mund të gjendet edhe në krijimtaritë e autorëve bashkëkohorë.

Walseri i kaloi 23 vitet e fundit të jetës në një qendër për trajtimin e shëndetit mendor. Vdiq në ditën e Krishtlindjeve në 1956, gjatë një shëtitjeje nëpër borë.

Novela “Shëtitja”

Ky tekst i Robert Walserit cilësohet nga disa njohës si “proza më e bukur e letërsisë gjermane.”

Novela “Shëtitja” e Robert Walserit, e krijuar në vitin 1917, bën fjalë për një rrëfimtar të paemër, i cili del nga dhoma e tij e shkrimit, apo e fantazmave, siç e emërton ai vetë, përjashta, me qëllim që të bëjë një shëtitje. Kjo shëtitje, e treguar, zgjatë një ditë; ajo fillon paradite dhe përfundon në mbrëmje. Pra, tërë ditën e gjatë rrëfimtari hulumton qytetin dhe rrethinat dhe përjeton ngjarje të ndryshme, të cilat nuk kanë asnjë ndërlidhje logjike mesveti. Objektet radhiten në mënyrë të njëtrajtshme, njëri pas tjetrit. Në kontrast me rastësinë e shtesës së ngjarjeve, qëndron teksti i përshtatur saktësisht me kohën. Rrëfimtari na jep kohë pas kohe udhëzime në lidhje me kohën. Shëtitja e një njeriu të vetmuar don të thotë përvojë në vete dhe shtyn shëtitësin kah një ballafaqim me frikën, me mendimet dhe ëndrrat e veta. Duke u bazuar në ecjen e tij të ngadalshme, e cila e detyron jo vetëm trupin, por edhe mendjen të lëvizë, shëtitja konsiderohet si një gjë e domosdoshme për krijuesit.

Ai ec përmes fshatit dhe fushave, vëren çdo imtësi. Njësimi i tij me mjedisin ndërpritet oreçast nga takimet me një profesor, me një libërshitës, me një nëpunës banke, apo me një gjigand me emrin Tomzeck. Ata e nxjerrin nga ëndërrimi. Ecja është parë si një alegori e procesit krijues, në të cilën shkrimi është një mjet për të shpëtuar jetën.

Kohëzgjatja e shëtitjes mund të përkthehet figurativisht si vetë jeta, kurse mëngjesi dhe mbrëmja – si rinia dhe pleqëria. Ndërrimi i rrobave i ndan këto dy faza të jetës dhe, në fund të tekstit, rrëfyesit i kujtohen ngjarjet e kaluara.

Shëtitja si element letrar këtu përdoret si një mundësi për hulumtimin e natyrës dhe si kritikë ndaj shoqërisë.

Njohuritë për natyrën rrëfimtari i ndan me lexuesin.

Shëtitjen si element letrar e gjejmë edhe në veprat e Johann Wolfgang Goethes, Fridrich Schillerit, Jan Paulit, Marcel Proustit, Franz Kafkës, Robert Schindelit, etj.

Përkthyesja FERIDE BERISHA jeton dhe punon në Prishtinë dhe Berlin. Kjo është vepra e pestë e përkthyer prej saj.

Po marr t’ju tregoj se një paradite të bukur, nuk e di tamam se sa ishte ora atë mëngjes, më zuri një qejf të dilja në shëtitje, vura kapelën, dola prej dhomës së shkrimit, apo të fantazmave, nxitova teposhtë shkallëve për në rrugë. Mund të shtoj se në shkallë u ndesha me një grua, e cila dukej si spanjolle, peruane apo mulate.

Zbehtësia e lehtë në fytyrën e saj zbulonte gjurmët e madhështisë së një bukurie tashmë të vyshkur. Unë duhet t'ia ndaloj rreptas vetes të qëndroj qoftë edhe dy sekonda te kjo braziliane, apo çfarëdo që mund të jetë, sepse nuk kam as kohë e as hapësirë për të çuar dëm. Për aq sa më kujtohet mua sot, teksa marr t'i shkruaj të gjitha këto, isha në një gjendje shpirtërore lumturie të thellë, kur dola në rrugën e ndritshme dhe plot zhurmë. Bota mëngjesore, e cila m’u shfaq para syve, m’u duk aq e bukur, sikur ta shihja për herë të parë. Krejt çka më zinin sytë, më mbushte me ndjenjë dashamirësie e rinie. Shpejt harrova se vetëm para pak çastesh në dhomën time, i ngrysur, po shkarrashkruaja mbi një letër të bardhë. Krejt mërzia, krejt dhimbja dhe krejt vramendjet thuajse ishin zhdukur, edhe pse unë ende mbartja në vete një ton serioziteti. I ngazëllyer, isha kureshtar për HAEMUS PLUS I / 2015 73 | P a g e

çdo gjë që do të gjeja, apo do të më dilte para gjatë shëtitjes. Hapat e mi ishin të matur e të prajshëm, dhe kjo më mundësonte të shihja shumë qënie të mrekullueshme. Ma ka ënda t'i mbaj të fshehta përshtypjet faqe hallkut, por pa u munduar me ankth, për një gjë e cila do të më dukej një shkarje e madhe dhe marri e pashoqe.

Nuk kisha ecur as njëzet apo tridhet hapa, në një shesh me njerëz mizëri, kur u ndesha kalimthi me profesor Meilisin, një mendje e klasit së parë. Si çdo autoritet i padiskutueshëm, zotnija e tij, Meilisi, ecte serioz, solemn dhe madhështor. Ai mbante në dorë një bastun shëtitjeje shkencëtari, i cili më kallte datën, e bënte gjithkënd me pasë nderim e përulësi për të. Hunda e profesor Meilisit ishte autoritare, e mprehtë si sqepi i një shqiponje apo skifteri, dhe goja e tij ishte juridikisht e mbyllur dhe e rrudhur. Mënyra e ecjes prej dijetari i ngjante një ligji të hekurt. Historia botërore dhe pasqyrimi i ndodhive heroike të moçme shkëlqenin nga sytë e fshehur nën vetullat e trasha të zotnisë së tij, Meilisit. Kapela e tij i ngjante kapelës së një prijësi të përjetshëm. Prijësat e fshehtë janë më kryelartët dhe më të rreptët. I marrë në tërësi, me qëndrimin e tij, profesori Meilis ngjante i butë, si të kishte qenë e nevojshme me mbartë aq pushtet dhe peshë sa personifikonte edhe shtati i tij, pa marrë parasysh paepshmërinë dhe sertësinë, megjithatë më dukej i përzemërt, dhe guxoj me thënë se për mua njerëzit që nuk qeshin me stil të ëmbël dhe të bukur janë më të sinqertit dhe më të besueshmit. Siç dihet, ka keqbërës që shtiren si të dashur dhe të mirë, të cilët e zotërojnë talentin e tmerrshëm që të bëjnë të pabëra, e të qeshin përzemërsisht dhe gjithë mirësi.

Mu bë se nuhata në ajër një librari me librashitës brenda; pas pak mu shfaq një furrë buke me emrin e gdhendur në shkronja ari. Por në krye të herës më duhet të përmend edhe një famullitar. Një ngasës i biçikletës, apo një mekanik i qytetit me një çehre serioze në fytyrë, që drejtonte një biçikletë krejt pranë këmbësorëve, pra edhe pranë meje e edhe pranë mjekut ushtarak të një shtabi, apo regjimenti. Nuk duhet lënë pa vënë re as këmbësori i thjeshtë; për shkak se ai dukej sikur më bënte thirrje, që së paku të përmendej. Ai dora vetë është pasuruar nga shitja e vjetërsirave dhe zheleve. Me lirshmëri të pashoqe vajzat e djemtë e vegjël shkapërderdhen në dritë të diellit. “Më mirë që lodrojnë të lirë dhe të shpenguar, sepse do t'i lidhë dhe trembë mosha! Dhe mosha t'i lidh duart, medet, tepër herët.”, them me vete. Një qen shuan etjen në ujin e shatërvanit. Më bëhet se dallëndyshet pingërojnë në ajrin e kaltër. Tek‐tuk ndonjë zonjë elegante, me fundin çuditërisht tepër të shkurtër dhe çizme laramane dhe me taka të larta, tërheq vëmendjen si gjithçka tjetër. Dy kapela verore, apo prej kashte, bien në sy pak më tej. Ja si qëndron puna me kapelat e meshkujve prej kashte: befas i shoh dy kapela në ajrin e kthjellët dhe të butë dhe, nën këto kapela, dy zotërinj fisnikë, të cilët e përshëndesin njëri‐tjetrin me një lëvizje madhështore të kapelës dhe dukej sikur ashtu po i uronin shoshoqit një mëngjes të mirë. Gjatë kësaj ceremonie, kapelat kanë më rëndësi se sa mbajtësit dhe pronarët e tyre.

Në mes tjerash shkruesi është i lutur që t'i kursejë shpotitjet dhe llafet. Nga shkruesi kërkohet që të mbetet serioz dhe shpresojmë se këtë e ka kuptuar njëherë e përgjithmonë.

Atëbotë më tërhoqi një librari shtetërore që më ra në sy për mirë, e qënë, dhe ndjeva një shtytje dhe një dëshirë ta vizitoja sa nuk ngurrova të kuturisja brenda me një mirësjellje të theksuar, me hamendjen se unë dukesha më fort si një inspektor, apo një revizor i llogarive, se sa një njohës dhe koleksionist i mirë, apo blerës i pasur dhe myshteri i mirëpritur. Me zë të njerëzishëm dhe duke u përpjekur t'i zgjidhja fjalët, u interesova për librat e rinj më të mirë në fushën e letërsisë artistike. “A mundem”, pyeta unë me pasiguri, “ta di çfarë ka më të kërkuar, më të shitur, më dinjitoze, dhe, afërmendsh, më serioze të admiruar dhe të blerë më shpejt?”.

“Do t’ju isha mëse mirënjohës deri në përjetësi, po të kishit mirësinë të ma paraqisnit librin që ka bërë bujën më të madhe si tek lexuesi, po ashtu edhe tek kritika e frikshme, por pa dyshim edhe e lajkatuar. Mendoj se askush nuk do të ishte në gjendje të vlerësonte më mirë se Ju. Nuk mund ta besoni se sa shumë më intereson, që njëkohësisht të mësoj se cili nga këta libra apo nga këto vepra të grumbulluara dhe ekspozuara, është i penës më të mirë. Pamje kjo, që mua me siguri menjëherë do të më bënte një blerës të gëzuar dhe entuziast të këtij libri. Më vërshon nëpër të gjithë gjymtyrët shtytja e madhe që të njoh shkrimtarin më të preferuar nga njerëzia me shkollë, dhe veprën e tij më të admiruar, kryeveprën më të duartrokitur rrufeshëm, dhe, siç thashë, me siguri ta ble. A guxoj me mirësi t’ju lutem të ma tregoni këtë libër të suksesshëm, në mënyrë që kjo dëshirë e flaktë që ka kapluar tërë qënien time të ngopet dhe të mos më shqetësojë më?” – “Me shumë kënaqësi”, tha librashitësi. Ai u zhduk si një shigjetë nga sytë e mi, por pas pak u kthye te blerësi i interesuar dhe entuziast dhe në dorë mbante librin më të blerë dhe më të lexuar dhe më me vlerë. Këtë krijim shpirtëror të vlefshëm ai e mbante në duar sikur të mbante një relike të shenjtë. Fytyra e tij ishte e mahnitur; çehrja i rrezatonte një respekt plot ndruajtje dhe me një buzëqeshje, siç e kanë vetëm ata besimtarët që e kanë arritur shenjtërimin, e uli triumfalisht atë që kishte sjellë me vete. Unë e këqyrja librin dhe pyeta: “A mund të betoheni se ky është libri më i suksesshëm i vitit?”

“Pa dyshim.”

“A mund të thoni se ky është një libër që do të duhej lexuar patjetër?”

“Absolutisht.”

“A është vërtet edhe i mirë ky libër?” “Çfarë pyetje krejtësisht sipërfaqësore dhe e pavend!”

“Ju falemnderit shumë”, thashë unë me gjakftohtësi, e lashë aty ku ishte librin, që pa asnjë diskutim kishte pasur suksesin më të madh të shitjeve, ngase duhej lexuar patjetër, dhe u largova pa zhurmë dhe pa nxjerrë HAEMUS PLUS I / 2015 74 | P a g e

asnjë fjalë. “Njeri i pashkollë dhe i pagdhendur!”, më bërtiti nga pas shitësi tepër i hidhëruar me të drejtë. (E lashë të flasë dhe vazhdova me nge në drejtim të bankës hijerëndë jo larg prej aty, gjë të cilën do ta zbërthej dhe shpjegoj më gjerësisht më poshtë.)

Në bankë, ku mendoja se duhej kaluar për të marrë informata të besueshme për disa letra me vlerë. “Me hy kalimthi në një institut kreditimi, ashtu veç sa për të shtjelluar ndonjë çështje financiare, dhe për të shtruar pyetjet, të cilat njeriu i thotë vetëm në pëshpëritje, është e këndshme si gjë, pa dhe lë përshtypje të mirë”, mendova, ose thashë me vete.

“Sa mirë dhe po na vjen përshtat, që ju vetë personalisht erdhët tek ne”, më tha nëpunësi përgjegjës tek sporteli, me zë të ëmbël dhe, duke më buzëqeshur gati si me shaka, vijoi: “Siç thashë, bëtë gjënë më të mirë që erdhët. Posa deshëm t’ju drejtohemi me shkrim që t’ju informojmë, çka tani mund të ndodhë gojarisht. Një lajm për ju padyshim shumë të mirë, se me porosi nga një organizatë e grave bamirëse, që me siguri ju simpatizojnë juve, ne jo vetëm s'po ju ngarkojmë me Njëmijë Franga, por, përkundrazi, ju kemi kredituar atë shumë, çka për Juve duhet të jetë edhe më e mirëseardhur dhe ne, me anë të kësaj, tani po ua konfirmojmë dhe ju mund ta shënoni menjëherë në kokë, apo ku ta keni qejfin. Na duket se ky lajm gëzon; sepse Ju, nëse guxohet të thuhet, po lini qartë përshtypjen se e keni mëse të nevojshme një ndihmë ekonomike të një natyre të tillë delikate. Qysh sot të hollat janë në dispozicion tuajin. Po shihet se në këtë çast një shend i gjallë po ua lezeton tiparet. Sytë po ju shndrisin; goja ju ka marrë një buzëqeshje të lehtë, të cilën me siguri nuk e keni pasur qysh prej një kohe të gjatë për shkak se ju kanë penguar brengat e shumta të përditshme dhe të shëmtuara, se sëfundmi jeni gjendur në një gjendje shpirtërore trishtimi, ndërkaq mërzitë dhe mendimet e këqija ju kanë rrudhur ballin. Mund t'i fërkoni lirisht duart nga gëzimi dhe jini të kënaqur që disa bamirëse fisnike kanë pasur mendimin e lartë, se është mirë të zbutet vuajtja dhe mjerimi, dhe menduan se një poet i varfër dhe i pasuksesshëm (apo s’jeni pikërisht ju?) do të kishte nevojë për mbështetje. Ju përgëzojmë, pra, për faktin se dolën disa njerëz të cilëve u ra ndërmend për ju, si dhe për atë se ka nga ata që nuk rrijnë mospërfillës ndaj ekzistencës aq të përçmuar të poetëve.”

“Këtë shumën që ma dhuruan kaq papritur me duart e buta dhe të mira këto gra a zana”, thashë unë, ”do ta lë patjetër këtu tek ju, që, qysh tani e ruani më së miri, pasi ju keni në dispozicion edhe arka sigurie që s'duan t'ia dinë për zjarrin dhe hajninë, ku pasuritë janë të mbrojtura nga çdo lloj shkatërrimi dhe rrënimi. Pos kësaj, ju paguani edhe interesat. A kam pse guxoj t'u lus të më jepni një dëftesë marrje? Ma do mendja se do të kem të drejtë që, saherë të kem dëshirë apo nevojë, të vij të tërheq shuma të vogla nga shuma e madhe. Meqë jam edhe nikoqir, do të veproj si burrë i mirë dhe me një okë mend, pra, me një kujdes të përsosur, dhe bamirëset e mia do t'i falënderoj duke ju qendisur një letër me arsye dhe bukuri, dhe këtë mendoj se do ta bëj menjëherë nesër, që mos e lë në harresë. Ka mundësi që përsiatjet tuaja të shprehura kaq haptazi, ndonëse me kujdes, se unë qënkam i varfër, bazohen në vrojtime të mençura dhe të drejta. Por, sa i përket personit tim, mjafton plotësisht që unë vetë e di se ç’di, dhe që unë jam personi që është më së miri në dijeni. Shpesh dukja mashtron, zotëria juaj, dhe prurja e një gjykimi në lidhje me një njeri është më mirë t’i lihet vetë atij njeriu.

Askush nuk mund të njohë një njeri që ka përjetuar dhe i ka ndodhur shumëçka, më mirë se sa ai vetveten. Ka pasur kohëra kur jam rropatur nëpër mjegulla me mijëra dyshime dhe telashe, dhe shpesh ndihesha i braktisur. Por mendoj se të luftosh është gjëja më e bukur. Një burrë përsëmbari nuk është krenar për kënaqësitë dhe qejfet, por vetëm tejkalimet e vështirësive dhe përjetimi i vuajtjeve me durim e bëjnë të ndjehet krenar në thellësi të shpirtit. Por për këtë gjë s'ka pse harxhohen fjalët. Cili burrë i besës nuk ka qenë asnjëherë në jetën e tij i lënë mënjanë dhe cilës qenie njerëzore gjatë jetës së vet i kanë mbetur të pashkatërruara shpresat, planet, ëndrrat? Ku është ai shpirt të cilit iu plotësuan mallëngjimet, dëshirat e guximshme, parashikimet e ëmbla dhe të larta për lumturinë, pa ju dashur të humbte shumëçka?

Dëftesa e plotësuar për njëmijë franga m’u dorëzua, ku vetëm personi‐emërtar‐depozituesi mund të hiqte, apo shtonte diçka, pra, askush tjetër veç meje.

I kënaqur thellë në shpirt për këtë kapital të pikur krejt papritmas si prej qiellit, dola nga dhoma me arka në ajër të pastër për ta vazhduar shëtitjen time.

Dëshiroj, mundem dhe ndoshta mirësisht guxoj të shtoj (pasi për momentin nuk më bie ndonjë gjë tjetër më e mirë në mend) se në xhep kisha një ftesë të bukur, të lezetshme, nga zonja Aebi. Ftesa më shtynte dhe inkurajonte me respekt, që, sidoqoftë, të paraqitem fiks në orën dymbëdhjetë e gjysmë për një drekë modeste.

E ndava mendjen t’i përgjigjem ftesës dhe që menjëherë me kohë të paraqitem tek personi i nderuar.

Teksa ti, i dashuri dhe i prajshmi lexues, po e merr mundimin me kujdes, së bashku me hartuesin dhe shpikësin e këtyre rreshtave, të dalësh në botën miqësore në këtë mëngjes, jo me ngut, por me rehati, i kthjellët dhe i qetë, me nge, ja tek po arrijmë të dy para furrës së bukës me shkronja të arta, që e pata përmendur më parë, dhe ja tek ndihemi të prekur, që stepemi të lemerisur aty përpara dhe me trishtim habitemi me gjithë këtë mburravecëri të tmerrshme dhe me këtë fotografi të dhimbshme provinciale.

Papritmas brita: “Për Zotin, njeriu i ndershëm duhet të tërbohet me kësi barbarie me shkronja të arta te reklama e një dyqani, që këtij vendit ku gjendemi ia përplasin karakterin egoist dhe krejt të mjerueshëm. Një zhveshje krejtësisht barbare e natyrës së këtij vendi. A ka nevojë një furrxhi i thjeshtë llafazan të xiglojë në diell me këtë xhongël me këto shkronjat e tij shpotitëse të praruara në ar, si një princ, apo një zonjë e dyshimtë e dhënë pas pastrimit? Le ta mbrujë dhe ta pjekë bukën e tij me nder dhe me thjeshtësinë që i ka HAEMUS PLUS I / 2015 75 | P a g e

hije! Në çfarë bote të rrejshme po fillojmë të jetojmë, kur nga rrethi, gjitonìa dhe opinioni jo vetëm se toleron, por fatkeqësisht edhe lavdëron atë çka fyen çdo njerëzillëk, çdo ndjenjë hijeshie dhe ndershmërie, një ves të sëmurë dhe zhelane për mburrje, e cila nga largësia prej njëqind metrash bërtet në ajrin e mirë dhe të sinqertë: Unë jam filan filani. Unë kam kaq e kaq parà dhe guxoj të jem i pafytyrë dhe të bie në sy në këtë mënyrë të turpshme. Unë pa dyshim jam harbut dhe mashtrues dhe një i pacipë me krekosjet e mia të shëmtuara: por asnjëri nuk guxon të ma ndalojë këtë.”

Po këto shkronjat e arta, shkëlqimtare, shkronja me një shkëlqim të krupshëm, a kanë ndonjëfarë lidhjeje me bukën? Kurrnjëgrimë! Diku, në një qosh të botës, në një çast prej çastesh, kanë filluar këto mburravecëritë, të cilat vërshuan dhe u shpërndanë mjerueshëm, me vrull, duke shkulur e marrë me vete barishtet e këqija, llucën dhe marrëzinë dhe duke e shpërndarë nëpër botë rrokën edhe furrxhiun tim të ndershëm, për t’ia prishur shijen e deritashme të mirë e t’ia minojnë mirësjelljen që e pati pasë të lindur. Do të jepja shumë, do të jepja dorën ose këmbën e majtë, po të isha i sigurt që përmes të këtij flijimi do të mund ta sillja sërish atë ndjetin e vjetër për dëlirësinë, për thjeshtësinë e bukur të kahmotit, po të mund t’u sillja njerëzisë dhe vendit nderin dhe thjeshtësinë, veti këto, të cilat, siç thonë edhe shumë njerëz me keqardhje, me siguri kanë humbur.

Djalli le ta marrë atë ngutin e tmerrshëm që ka njeriu, për t’u dukur më shumë se ç'është! Kjo është një katastrofë e vërtetë, është rrezik lufte, vdekje, mjerim, që shpërndan urrejtje dhe lëndime nëpër botë dhe çdo gjëje që ekziston i vesh një maskë të së keqes dhe së shëmtuarës. Dhe ustai nuk mund të më rrejë për Monsieur, as dhe një grua për Madame. Por sot gjithçka u dashka të shkëlqejë dhe të verbojë, të jetë e re dhe e bukur, Monsieur dhe Madame, që është turp i madh. Por mbase do të vijë koha kur do të ndryshojë kjo punë.

Dua të shpresoj.”

Do të kujdesem edhe vetë për kapardisjen dhe sjelljen prej burri, siç do ta dalë më poshtë. Se në çfarë mënyre, do të shohim. Nuk do të ishte gjë e hijshme sikur vetëm të kritikoja pa mëshirë të tjerët, kurse veten time ta trajtoja me kujdesin më të madh të mundshëm. Një kritik që vepron kështu nuk është i vërtetë, dhe shkrimtarët nuk duhet ta keqpërdorin shkrimtarinë e tyre. Shpresoj që kjo fjali do t’ju pëlqejë të gjithëve, të zgjojë kënaqësi dhe të gjejë miratimin e përgjithshëm.

HAEMUS PLUS I / 2015 76 | P a g e

prosa

Artan MINAROLLI

Feribotul

(Trageti)

În sala scaunelor, pe toți aproape îi cuprinsese somnul. La început, seara, peste tot se auzeau discuții, râsete, și oamenii intrau și ieșeau. Iar la miezul nopții totul începuse să pălească, zgomotele se opriră pe nesimțite, oamenii‐și atârnaseră capetele peste bagaje, începură să sforăie și aerul s‐a îngreunat. Sala se transformă într‐un dormitor mare și banal. Pornisem cu linia Bari‐Durrës la nouă seara și crezusem că nu voi simți călătoria, dar repede am înțeles că nu voi putea dormi, mai ales că feribotul începuse să se clatine atât de puternic. Deseori simțeam că sunt aruncat într‐o prăpastie, apoi mă ridic, spre a mă lăsa iarăși în adâncuri. Auzisem că, în asemenea cazuri, trebuie să‐ți ții capul drept, pe verticală. Am încercat de câteva ori, dar n‐a funcționat. Până la urmă, m‐am ridicat și, clătinându‐mă printre scaunele înșirate, am ieșit din sală. Ajuns la pupă, mi sa‐u umplut plămânii cu aer. Era foarte frig, ce‐i drept, dar m‐am înviorat și nimic nu se compara aici cu furnicarul înteţit de aer puturos și plin de sforăituri din sală. Mi‐am plimbat privirea împrejur. Marea – neagră ca puțul, spumega și, ca un voal încurcat, sălta și tresărea în toate părțile, până la picioarele mele. Mi‐am ridicat gulerul și m‐am învelit bine cu paltonul. Vântul bătea puternic. Am simțit cum îmi străbate hainele și mă biciuieşte la spate. M‐am sprijinit de un pervaz și am privit spre locul unde lumina cabinelor scotea la iveală valurile care se loveau de feribot și se retrăgeau zgomotos înapoi. Deși mă aflam destul de sus, câțiva stropi ajungeau până la mine, și am simțit gustul sării.

Nu prea departe, pe pervaz, se mai cocoșase unul, care se uita în jos, ca mine. Am rămas uimit. Cum de nu‐l observasem mai înainte?! Am simțit un soi de bucurie. Cel puțin aveam cu cine să schimb o vorbă. M‐am apropiat și am rostit un ”Ce mai faci?” Celălalt s‐a întors, s‐a îndreptat fără a se dezlipi de pervaz, zâmbind, și mi‐a întins mâna. Avea un chip comun, fruntea – de piatră, care nu exprimă nimic. Totuși, am avut impresia că și el s‐a bucurat c‐a întâlnit un om, ca să schimbe două vorbe. Am depășit partea standard al facerii de cunoștință. Se pare că nici el, ca mine, nu prea suporta întrebările de unde vii și un’ te duci. Gura mi se uscase, iar fălcile mi s‐au părut ruginite când i‐am spus: ‐ Rea mare! Înăuntru nu se putea sta, dar și aici te taie vântul...

Am tăcut, fără a ști cu ce să mai continui. ‐ Nu‐i atât de rea! Firește! Suntem în mijlocul trecătorii. Așa e mereu, ‐ zise el fără nicio neliniște.

Vorbea linear, fără semne de punctuație, și avea o voce stranie. Nu știu de cine îmi amintea. Am crezut că este vreun refugiat d’alde Italiei, care face drumul ăsta mereu și știe bine treburile. ‐ Călătorești pentru prima oară cu feribotul? ‐ mă întrebă el.

I‐am răspuns ”Da” cu capul. Urmă o tăcere. Celălalt începu să mi se pară misterios. Nu știu de ce, dar am avut impresia că mă și uitase deja. Mi‐am curățat vocea și am rupt iar tăcerea. ‐ Dumneavoastră cu siguranță ați făcut des drumul acesta! ‐ ”Des” zici? Mi‐a ajuns. N‐ai văzut tu când îți vin valurile până aci și nu te mai poți ține de pervaz, și te bagi în sală și‐I mulţumești Domnului c‐a mai rămas un scaun liber la căldură ‐ spuse el, dând din cap, ca și cum ar vrea să dovedească că îi erau prea proaspete imaginile acelea, și eu iar observai fruntea sa de piatră. ‐ Nu, n‐am văzut, ce‐i drept, ‐ spusei înghițind în sec. Trebuie să fie înfricoșător, nu?

Am aşteptat răspuns, dar celălalt scuipă în jos. Fără să vreau, am urmărit traiectoria scuipatului, până când acesta dispăru undeva în spatele feribotului. Scuipatul a strălucit ca un meteor datorită luminilor de la cabine, iar omul își îndreptă șira spinării, ca și cum ar vrea să scape de gânduri, își scoase din buzunar o sticluță și mi‐a întins‐o. ‐ Bagă! E whisky!

M‐am mişcat, întorcându‐i vântului un alt profil, şi am băut, fără să simt, două‐trei guri. M‐am gândit în clipele acelea că celălalt se întărise bine, ținând tot timpul la el o asftel de ”soluție”. M‐am încălzit și starea‐mi sufletească s‐a schimbat imediat. Dar și el a simțit parcă o ameliorare. ‐ Închipuie‐ți dacă ar cădea omul de aci, în mijlocul mării. Nimeni nu‐l vede. Feribotul se duce, iar el rămâne în urmă, ‐ spuse el și arătă cu mâna exact spre locul unde dispăruse scuipatul, în spatele feribotului, printre valuri. Mi‐am imaginat, într‐adevăr, pe cineva în mijlocul mării înnegrite, unde s‐ ar fi aflat cel dispărut. Mi s‐a făcut părul măciucă. Instinctiv, am strâns pervazul cu mâinile, ca să mă HAEMUS PLUS I / 2015 77 | P a g e

țin mai tare, și m‐am uitat la el cu suspiciune. Cum de se gândise la așa ceva?! El privea tot acolo, unde se presupunea că zace cel căzut. Care era problema lui?! M‐am scuturat un pic și am continuat: ‐ Groaznic trebuie să fie! Nu‐i nicio cale de scăpare. Cine te mai vede acum?! Urlă cât vrei. De aceea, ține‐te bine, prietene, că nu‐i de glumă ‐ am adăugat râzând.

Dar el nu m‐a ascultat. Privea insistent acolo, ca înainte. Se pare că, pentru el, discuția aceasta nu era una simplă, de a trece timpul. Ceva îl chinuia. Intrase într‐o altfel de stare, iar eu, ca să schimb ceva, i‐am oferit o țigară. Omul s‐a mișcat, a luat neatent țigara și m‐a privit țintă. ‐ Eu cunosc un băiat care a căzut din feribot, cam ca la ceasul ăsta, de aci, ‐ spuse el pe neașteptate, uitându‐se la ceas.

Am încremenit. Ne‐am privit în ochi preț de câteva clipe. Fără să‐mi dau seamă, am bolborosit: ‐ De mult? ‐ Înainte de Anul Nou, ‐ rosti el. ‐ Dar cum a căzut așa... ‐ l‐am întrebat răscolit. ‐ El n‐a căzut; l‐au aruncat, ‐ spuse ele fără să‐și dezlipească privirea de la mine, ca pentru a verifica efectul cuvintelor.

Nu înțelegeam nimic. M‐am gândit, fulgerător, că poate era psihopat. Ce însemnau cuvintele acelea?!

Din nou vocea lui mi‐a sunat bizar și iarăși mi‐a amintit de cineva, iar fruntea, de data aceasta, mi s‐a părut ca un ciocan. M‐a strivit dorința să‐l salut și să‐mi văd urgent de treabă, dar el continua să mă țină împietrit cu privirea, fără să se miște. ‐ Nu crezi?! ‐ m‐a întrebat și, în vocea sa, am simțit o tristețe. ‐ Dar de ce l‐au aruncat? Trebuie să fi fost cumplit! ‐ m‐am prefăcut liniștit. ‐ Uite, din locul ăsta, unde stăm noi, l‐au aruncat, și nimeni nu mai știe nimic despre el, ‐ o ținu el pe a lui. Familia crede că sărmanul trăiește în Italia. Era tânăr...

Lui chiar îi părea foarte rău și părea că nu va uita niciodată întâmplarea aceea. ‐ L‐ai văzut tu când l‐au aruncat?! Cine...?! ‐ Nu, nu l‐am văzut când l‐au aruncat, dar mi‐l imaginez, ‐ m‐a întrerupt el. Eu nu știu nimic despre el, dar că s‐a dus degeaba, pe asta n‐o scimbă nimic. S‐a dovedit prea ușuratic. Păcat, și‐a făcut‐o cu mâna lui. Era foarte bun. Vremea nu era foarte rea, cam ca astăzi...

El s‐a oprit și se pare că m‐a uitat din nou și iar s‐a scufundat în lumea lui. Valurile continuau să lovească feribotul, iar vântul îm pârjolea urechile. Nu mă mișcam. Așteptam, întors spre el, să ascult restul poveștii. Și el, într‐adevăr, până la urmă, a continuat să‐mi povestească, încet, ca o mașină care se pornește cu greu, iar tu aștepți spăeriat să nu se stingă din nou. ‐ L‐am întâlnit exact aci și am început să discutăm, uite, cum fac acum cu tine. Nici el, ca tine, nu putea să doarmă. Feribotul se zgâlțâia tare de tot. Mai avea ceva: abia aștepta să ajungă acasă, la părinți. Îl zdrobise dorul. Doi ani fără să‐i vadă. Îți închipui. Muncea într‐un local, refugiat, în Foggia.

Era naiv și mi le povestea dintr‐o suflare pe toate. Ba chiar și de iubita lui mi‐a povestit... Și‐a întrerupt o clipă pvestirea, și‐a scos sticluța și mi‐a dat să mai beau.

M‐am întors însetat, fără să‐l scap din ochi. O rază de lumină îi cădea pe obraz. Am observat că era o natură sensibilă. Ochii săi căpătaseră o strălucire ciudată, iar obrajii i se albiseră. M‐am gândit că trebuie să aibă în jur de patruzeci de ani. El continuă: ‐ Așa i‐am dat sticluța și lui. Mai târziu, au mai venit doi călători. Nu mi‐au plăcut. Prin feriboturi se suie tot soiul de indivizi, tu înțelegi... Au venit și ne‐au salutat. Le‐am oferit și lor băutură, și ei, mai târziu, ne‐au oferit din sticluțele lor. Tânărul s‐a amețit un pic, se pare, și nu se oprea din vorbit. Le‐a povestit și lor totul. Ăia doi erau tăcuți, doar că uneori zâmbeau, pentru a arăta semne de prietenie. Ți‐am spus că nu mi‐au plăcut de la început; erau mohorâți. Mi‐a mirosit a pericol și i‐am spus tânărului să întrăm în sală. M‐am obișnuit eu cu tipi din ăștia! Nu m‐a ascultat, ci a băut iar, din sticla lor. Să spun drept, ne‐a înveselit cu glumele de la localul unde lucra. Eu am intrat în sală, că se făcuse frig. Dacă aș fi știut ce se va întâmpla, l‐aş fi tras înăuntru cu forța, dar în acele momente n‐am presimțit nimic. Deși... drept să spun... n‐aveam liniște. Dar ce aveam… nu pricepeam!

El a băut câteva guri și oftă.

Așteptam nerăbdător finalul, dar el se opri brusc, de parcă n‐ar mai fi avut nimic altceva de adăugat. ‐ Cei doi l‐au aruncat? ‐ l‐am întrebat agitat. ‐ Fără doar și poate! După ce eu am intrat în sală. Și nimeni nu știe! ‐ Dar tu de unde ști...?!

Am început să devin nervos. Mi s‐a părut că omul avea o obsesie, sau o nevroză. Nu găseam niciun motiv să se întâmple așa ceva. Totul părea normal, în afara faptului că cei doi nu‐i plăcuseră. Și ce dacă?! Dar el spusese totul și acum nu se grăbea să mă lămurească, sau să‐mi spună că totul fusese o glumă, și să se încheie odată discuția asta. Totul începuse să mi se pară fără rost, iar omul – un visător incurabil. Totuși, am mai făcut o tentativă: ‐ Dar dacă nu l‐ai văzut cu ochii tăi, cine știe, poate nu s‐a întâmplat nimic! ‐ Nu! Nu‐i așa! Ăia doi l‐au prins brusc de picioare și l‐au zburat, cât ai clipi din ochi! ‐ spuse el și s‐a HAEMUS PLUS I / 2015 78 | P a g e

aplecat, și‐a strâns brațele și s‐a ridicat puternic, exact ca și cum ar arunca pe cineva dincolo de pervaz, direct în mare. ‐ Iată, taman așa a fost! ‐ urlă el, excitat, și vocea i se schimbă.

M‐am gândit că omul acela avea mai multe voci. ‐ Pe unele lucruri nu‐i nevoie să le vezi, amice, ‐ continuă el. Ce zici matale? Dacă dimineața, când toți ies din feribot și la punctul de control rămâne doar pașaportul tău, pe care nimeni nu‐l ridică, la ce s‐ar gândi un al treilea, care ne‐a văzut împreună aci, în toiul nopții, stând de vorbă? Imediat se va gândi că eu te‐am aruncat în mare. Nu‐i altă variantă, nu?! Paşaportul băiatului a rămas singur și nimeni nu s‐a prezentat să‐l ridice. Numai eu am înțeles adevărul. Dar acel pașaport a dispărut rapid și nimeni nu știe că băiatul se află la fundul mării, poate sub picioarele noastre, cine știe... Și de ce, mă rog?! Era atât de vesel...

El își plecă capul și continuă să privească departe, în întuneric.

Din nefericire, avea dreptate. Nici nu se grăbea să pună întâmplarea aceea sub semnul întrebării. M‐ am gândit că poate chiar fusese acolo, întâmplător, și văzuse totul, dar nu putea povesti, ca să nu aibă necazuri. Cine știe... L‐am privit încă o dată cu suspiciune. M‐am hotărât să‐l mai întreb, o dată.

M‐am simțit ca un procuror. ‐ Dar cum crezi, de ce l‐or fi aruncat cu atâta sălbăticie?! S‐or fi certat, zici?! ‐ Cum de ce să‐l arunce?! Ce intră cearta aci?! Nu pricepi?!

El se întoarse și mă privi câteva clipe uimit, apoi cu compasiune, și adăugă: ‐ Și tu ca el ești! Nu prea pricepi nimic din lumea asta, mi se pare. Dar nu ți‐am zis că muncise doi ani în Italia? Asta înseamnă că avea bani la el. Doi ani... știi ce înseamnă, nu?! El îi spunea oricui. Uite așa!

Cadrul s‐a închis. N‐aveai ce spune. Întâmplarea trebuie să se fi derulat exact așa, cum povestea omul. Mi s‐a uscat cerul gurii într‐o clipită. Ca un ac mi‐a străbătut craniul o altă variantă, cumplită.

Dar dacă el, chiar el, să fi fost ucigașul și acum remușcarea nu‐i dădea pace, sau conștiința îi fusese zguduită de crimă și acum mutase deja crima la alți indivizi?! M‐am întors spre el cu gestul cu care te aperi de un rău. Nu era nimeni în jurul nostru. Umbra lui era umflată de vânt. Nu știu cum acel vânt m‐a biciuit pe obraz. M‐am cutremurat gândind că stătusem de vorbă cu un ucigaș. Dar era doar o ipoteză...

Mi l‐am imaginat pe tânărul nefericit strigând după ajutor, în mijlocul mării, în timp ce feribotul se îndepărta, iar strigătele lui se stingeau, totul pierind. Vocea lui îmi suna în cap și aproape îi vedeam chipul care visa să trăiască. Am strâns iar pervazul cu mâinile, ca să mă asigur, și degetele au scârțâit.

Vântul bătea ca înainte. Am stat așa, amorțit, până dimineața. Țărmul albanez semăna cu o bordură întunecată, plină cu țepi. Încet, cerul începu să se roșească și eu am zărit marea, ca o placă de plumb care se mișca neliniștită. Frigul îmi intrase în oase când vuietul vântului îmi aducea la urechi un sunet care semăna cu vocea tânărului.

HAEMUS PLUS I / 2015 79 | P a g e

kujtesa / memoria

Anton ÇEFA

“Kush ma diti poezinë, dhembjet nuk m’i diti dot”

(Kuptimësia e dhembjes në poezinë e Lasgush Poradecit)

Për njeriun jeta është një dhembje e gjatë, për poetin është dhembje që përpiqet të shërojë dhembjet e të tjerëve. Bjelinski ka thënë me të drejtë “Poetët kanë fuqinë të ngrenë dhembjet e veta në lartësira arti, ku ne të gjithë gjejmë dhembjet tona”.

Poeti ynë i madh, Lasgushi, jetoi gjatë i harruar në vendin e vet dhe i mërguar në vetvete, në dhembjet e veta.

Ai diti të vuajë dhe vuajti madhërishëm. Në vargjet e tij të lartësive poetike më të epërme buçet dhembja.

Dhembja e fjalës, dhembja e zemrës, dhembja e vendit, dhembja e popullit, dhembja e një bote.

Dhembja e fjalës – Gjuha dallojë e kombit, shenja e parë, më e qenësishmja e identitetit të tij, për poetin tonë është një dhembje e fortë, e thekshme:

Kur të këndoj me gojë, kur të kuptoj në kartë,

Posi një kraharuar ti dhem, o Gjuhë e zjarrtë,

Posi kullim i gjakut që rreh në zemër time

Poeti i njeh gjuhës atributin e komunikimit, e kumtit, e informacionit. Ajo ndriçon si drita dukuritë e jetës në thelbin e tyre, duke e nxjerrë botën nga errësira e së panjohurës në dritën e kuptimit, të dijes: “Ti ndrin në thelb të jetës, si dritë e përvëluar”, i drejtohet poeti gjuhës.

Gjuha poetike është e shenjtëruar dhe e zjarrtë, është mall, vetëtimë e qiellit, diell i llaftaruar.

Edhe pse mjeshtër i shqipes, që i njohu asaj lashtësinë e moshës, fuqinë e shprehjes, rrënjët e kuptimit, diapazonin e gjerë figurativ, larminë e ngjyrave, harmoninë e tingujve, tonalitetin e ritmeve, kadencën imitative; edhe pse është reformatori më i shquar i fjalës poetike shqipe dhe ndriçohet në dritën e saj, ai e ndjen veten “të huaj” dhe pikëllohet përballë kësaj paje të rrallë e të çmueshme:

Po ndrij e papandehur po qaj pak e nga pakë

Sepse prej botës suaj kam mbetur kaq i huaj

Fjala poetike, duke u thurur në inde tekstore, në dihotominë e saj kundërshtuese, nga një anë, sendërton shumëkuptimësinë, nga ana tjetër, paaftësinë për të hedhur dritë në të fshehtat më të hijesuara të shpirtit, në misteret e tij, që ndrydhen në vetëdijen dhe, më së tepërmi, në nënvetëdijen e njeriut. E gjithë kjo dukuri e ndërlikuar, sipas së cilës diçka mbetet gjithnjë e pashprehur, është dhënë nga poeti ynë me një sintagmë të tipit të tij fjalëformues: “O gjuh’‐e‐zemrës sime, o mos‐e kuvenduar”.

Në poezinë “Kënga pleqërishte”, Lasgushi e ka cilësuar gjuhën si “çudi e mosfjalosur”. Është ky “moskuvendim”, kjo mosfjalosje”, që bart në ndërgjegjen tonë dhembjet e pathëna.1).

Protestuese dhe plot impulse nevralgjike është vijëzuar gjuha, në poezinë kushtuar Naim Frashërit, dhembja e poetit ndaj realitetit gjuhësor të kohës së tij për dëmet që po ndodhnin në rrafshet e pastrisë, shprehësisë dhe ngjyrësisë së shqipes në vitet njëzetë:

Po nër bijt’ e Memës s’ate, me gjyrmashë‐e me stërnipër 2).

Shkatërrim’ i shpejt’ i gjuhës sot qëndron në vepr’ e sipër;

Sot po humb kuvënd’ i zogut ç’ gjithë bukuri që kishte, Po lëngon e nis të shembet folja jonë pleqërishte . . .

Dhembja etnike ‐ Shpirti njerëzor është universal dhe, në këtë hapësirë, edhe ajo hise e tij, shpirti lirik, është universal, por në këtë universalitet ka një substancë të qenësishme, të patjetërsueshme që i vë vulë origjinaliteti atij universaliteti, dhe ky është shpirti etnik. Edhe në këtë rrafsh përjetimi poetik i dhimbjes së poetit është domethënës.

Në poezinë “Poradeci” përshkrimi piktoresk i një muzgu mbi liqenin e qytetit përkapet deri tek problemi më rëndësor i kombit, ai i trojeve. Kur janë shuar e kanë humbur edhe zhurmëritë më të fundit të ditës dhe të gjallimit, kur në liqen hesht lopata e fundit dhe shqiponja e arratisur fluturon në Mal të Thatë; pra, kur “kudo krahinë e gjerë më s’po qit as pipëlim” dhe “tërë fisi, tërë jeta ra u dergj, e zuri gjumi”, atëherë dëgjohet rrjedha e lumit Drin, që kalon mespërmes Shqipërisë, përmes trojeve të shpirtit shqiptar, të ndërgjegjes sonë kombëtare. E lexojmë dhe e rilexojmë këtë varg, mbasi e kemi stërlexuar më parë, dhe merr një shkëlqim të ri në vetëdijen tonë dhembja e poetit, dhembja e bashkimit të trojeve. E përjetuam dhe e përvajtuam bashkë me poetin dhembjen e këtij vargu, që ka për të mbetur i gdhendur në lapidarin e kujtesës kombëtare.

HAEMUS PLUS I / 2015 80 | P a g e

Lasgushi qe optimist për një çlirim të shpejtë të Kosovës dhe për bashkimin e saj me Shqipërinë. Këtë na e ka dëshmuar Petraq Kolevica në librin e tij “Lasgushi më ka thënë. . . .”: “Do të vijë një ditë, kur do të vemë në dasmë e do të urojmë: Mos e pifshim këtë gotë, po të mos bashkohemi me Kosovën! Dhe do të vemë në vdekje dhe do të ngushëllojmë: Mos e pifshim këtë gotë, në mos u bashkofshim me Kosovën! Dhe sytë i shkëlqenin dhe i përpiqnim gotën me filxhanin bosh e prapë përsëriste: “Do të vijë një kohë, kur dollia do të fillojë me këto fjalë: Mos e pifshim këtë gotë, në mos u bashkofshim me Kosovën!” 3).

Dhembja shpirtërore, dhembja e njeriut përballë Zotit, pulson më së tepërmi në poezinë “Njeriu dhe Zoti”, të cilën e anashkaloi pena e analizës së diktaturës ose e trajtoi poetin si “vargëzues fjalësh e figurash abstrakte” 4) ‐ Poezia fillon si papritmas me vargun lajmërues, me një dramatizëm që vjen duke u bërë gjithnjë e më i fuqishëm:

Ndaj ty qëndron, po, Zoti – tha zemra shpesh vetiu, . . .

Është zëri i ndërgjegjes, i mbjellë në thellësitë e saj nga vetë Krijuesi, që i flet njeriut, duke i dëshmuar prezencën e tij. Dhe njeriu e ndjen në zemër, e kupton qenien e Tij dhe ndjehet i frikshëm dhe i mjerë ndaj Tij:

Ahere thelb’ i zemrës m’u droth posi thërrime,

Sepse në vetëveten të pata ndjerë, o Zot!

Mjerush të pata ndjerë në vetëveten time

Njeriu e ndjen Krijuesin me zemër, çka vjen si shkallë e parë e njohjes së Tij. Njeriu është gjithnjë “dyshimtar” në rrugën e koklavitur të njohjes (kur “me sy të vetëtimshëm dhe dyshimtar e tinës / që nga shkëmb’ i vetes qëndrova të sodas” . . .). Dhe sado që me mëdyshje, karakteristikë për Homo sapiens, sepse është pikërisht mëdyshja që e përforcon dhe i jep sigurinë besimit, dhe me mendje të turbulluar, njeriu sado me vështirësi, e kupton dhe e pranon Atë edhe me aftësitë e tij intelektuale (“nga shkëmb’ i vetes”), çka vjen si shkallë e dytë e njohjes dhe e pranimit të Tij. Soditja në vetëvete, që thellon “të fellat e greminës” dhe “fundet e llaftarisë”, të kujton pyetjen e Zarathustrës tek Niçe: “A nuk është vështrimi në vetëvete një shikim humnere?” Por ka një dallim të qenësishëm në rrafsh filozofik‐teologjik mes Niçes dhe poetit: ndërsa i pari në fundet e humnerave sheh kufomën e Zotit, poeti ynë “ndaj fundesh llaftarie” sheh, kupton e pranon Krijuesin: Kur që nga shkëmb’ i vetes qëndrova të sodas Sa keq m’ju patnë hapur të fellat e greminës – Ndaj fundesh llaftarije ku syr’ i im u mvrejt, E mënt’ e turbulluar askurr s’u mund t’i matin: Ta pata matur shtatin! T’a pata matur krejt!”

Ndaj fundesh llaftarije T’a pata matur shtatin!

Mjerush në vogëlsinë e tij njerëzore, ai (njeriu) kupton madhështinë dhe madhërinë e Zotit dhe qenësinë e Tij supreme si burim dhe shkak i të gjitha realiteteve, të cilat ai i shpjegon në saje të shprtit të tij, të cilin vetë Zoti e ka ngritur “në kulme lartësire” të shkencës, artit, teknikës, në të gjitha aspektet e veprimtarisë, në refleksionet filozofike, përvojat religjioze, krijimet artistike.

Shtërmadh në vete T’ënde – më dhe kaq vogëlsi...

E si m’a ngrite shpirtin nër kulme lartësire –

Sesa në fund ke zbritur, sesa në fund të tij! ”

Në këtë poezi dhe në poezitë e tjera të ciklit “Vallja e përjetësisë”, është prania e Zotit krijues e të gjithpushtetshëm dhe jo “zoti që si në çdo gjë të natyrës është edhe në vetë njeriun”5), dhe as “një shkallë e lartë e përqëndrimit të qenies” 6), çka vlen për disa poezi të tjera të Lasgushit, si “Zog’ i qiejve”, “Shpirti”, etj., por është plotësisht Zoti teologjik i tri besimeve monoteiste botërore.

Edhe pse na duket e tepërt të dëshmojmë besimin e poetit , po sjellim këtu një citim: “Zoti krijoi edhe Ditën e lirimit të Shqipërisë nga sunduesit e huaj – 28 nëntorin 1912 ‐ ku u shpall pavarësia e shtetit shqiptar. Kjo është Ditë e shenjtëruar, e krijuar nga vetë Hyji, prandaj, thotë poeti, Atij, në shenjë nderimi e përkushtimi, do t’i falemi pa pushuar: Ardhi dit’ e shentëruar, Dita e njëzetetetës me flamur të kuq në duar.

Se kështu pat urdhëruar goj’e artë‐e Zotit‐vetës: do t’i falem pa pushuar.

(Poradeci, Dita e Njëzetetetës)” 7).

Më vjen mbarë të shënoj këtu që vlerat kuptimore të nocioneve zemër dhe shpirt në poezinë e Lasgushit ndryshojnë, siç ndryshojnë edhe nocione të tjera si Zot, mall, yll, dashuri, etj.

HAEMUS PLUS I / 2015 81 | P a g e

Në poezinë “Poradeci” hasim vargun “Futet zemra djaloshare mun në fund të shpirtit tim”, të komentuar dikur si përftesë figurative “kapriçioze”, që në të vërtetë s’ka të bëjë fare me ndonjë kapriçio poetike, por me nocionin e shpirtit si kuptimësi e veprimtarisë mendore dhe të zemrës si kuptimësi e veprimtarisë ndjenjësore, si vatër simbolike e ndjenjave, dëshirave dhe gjendjeve shpirtërore. Këtu, është ndjenja që vihet në bazë të arsyes; ndryshe: është poeti që gjykon me zemër. Një veçori e poezisë romantike evropiane.

Po kështu, në poezinë “Që larg”, kemi një zemër që dridhet në fund të shpirtit:

Hidhur del nga shpirt’ i zi / Breng’ që s’ka të ngjarë, /

Dridhet mun në fund të ti / Zemerëz’ e vrarë.

Po në këtë poezi, Lasgushi i përdor dy leksemat në fjalë si sinonime :

Dashuri! Që mbete pas / Luleja me erë!

Pse kalon si yll me gas, / nëpër shpirt të mjerë?

Dhembja e ëmbël! – Lasgushi më mirë se çdo kush tjetër e ka shprehur qenësinë e dashurisë si një ndjenjë të ndërlikuar dypolesh të kundërta, dhe e ka poetizuar si të tillë me sintagmat gjuhësore dhe përftesat stilistike të veçanta për të si “këngë‐e‐vaj‐bashkuar”, “fshetësi plot llaftari, / plot ëmbëlsi vërerore”, etj., që nuk janë manierë dhe as obsesion i poetit, por shprehin qenien dhe qenësinë e ndjenjës së dashurisë, substancën reale të natyrës së saj. Ai vetë na e ka shpjeguar: “ . . . ekziztimi i ‘magjisë dhembëse’, qenia e ‘gazit helmplot’, që fshihet domosdoshmërisht në gjirin e dashuronjësve, e ka mburimin e thellë. Ky rrjedh nga natyra e dashurisë”. 7).

Me trajtimin në nivele të larta artistike të “dhimbjes së ëmbël”, ai na ka pikëzuar me mjeshtëri të rrallë bukurinë e shpirtit të dashuruar dhe kuintesencën e ndjenjës së ndërlikuar e komplekse të dashurisë, të përjetuar si dhimbje e si kënaqësi, si helm e si gëzim, si gaz e si vaj. Dashuria e kënduar si moment i përjetimit aktual të saj, a e kënduar si gjurmë kujtimesh të momenteve të përjetuara kohë më parë, gjithnjë cilësohet nga “dhimbja e ëmbël”. Ndërlikueshmërinë e ndjenjës së dashurisë, poeti ynë e ka kënduar në disa rrafshe psikologjike të përjetimit të saj, që nga vuajtja e deri te ekstaza. E ka poetizuar si mall në kohë ndarjeje, si dëshirë e zjarrtë për ta takuar vashën, si durim i dhembjes që shkakton ajo (“Dhemb malli‐i‐ djegur‐durim‐plot, / Gjer i tret zemrat fare”...). Për poetin, dashuria është një ndjenjë e tallazitur, e fuqishme, që e bën të vuajë, e turbullon. Këtë kompleksitet ai e ka emërtuar me fjalën llaftari, aq e pëlqyeshme e aq e përdorur dendur prej tij: Kujtimi im që më s’më jep të qetë, / kujtimi im q’u llaftaris pas teje,

Në qetësi ësht’ iskër prej rrufeje,/ në ças llaftari zjarr e flakë vetë

I tillë qe Lasgushi, poeti i dhembjeve më të fisme, më sublime, i gatshëm gjithnjë për t’u bërë fli e tyre:

“E në dhembjet venë‐e‐vinë, / Jam gati të vuajë më:

Kush ma njohu dhëmbshurinë, / S’ pati njohur kurrëgjë.”

Brezni pas breznie, bota shqiptare, duke lexuar vargjet lasgushiane me bukuri të rrallë, do të dritësohet në dhembjet e veta, dhe vetëm atëherë do të mund të thotë se kuptoi diçka nga madhështia e shpirtit të poetit, nga madhështia e dhimbjeve të tij të buruara e të përjetësuara nga dashuritë.

Sqarime dhe refernca :

1). Studiuesi Aurel Plasari dukurinë e pavetëdijes poetike të moskuvendimit, a siç e quan ai “gjendje e pashprehshme, e papërcaktueme e përjetimit poetik”, a gatishmëri “për një nivel tjetër jetësor”, Lasgushi e ka të përbashkët me poetin gjerman Rilke, i cili e emërton si “të pafolur”. (“Shih: Princi përballë princërve” në “Don Kishoti zbret në Shqipëri dhe ese të tjera”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, f.249 dhe 245) 2). Gjyrmashë, pasardhës.

3). Petraq Kolevica, “Lasgushi më ka thënë. Shënime dhe biseda me Lasgush Poradecin. Botimi i dytë, “Toena”, Tiranë 1999, f. 424.

4). Myzafer Xhaxhiu: “Lasgush Poradeci – Lirika”, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, f.5.

5). Sabri Hamiti: “Lasgush Poradeci – Vdekja e Nositit”, Rilindja, Prishtinë, 1978, faqe 21.

6). Po aty, f. 8.

7). Anton Nikë Berisha: “Hyji dhe mbretëria hyjnore në poezinë shqipe”, në “Njëmendësia e fjalëve”, “Shpresa & Konica”, Prishtinë, 2006, f. 51‐52.

8).Lasgush Poradeci: “Poezi et Coetera . . .”, tek: Sevdai Kastrati, “Lufta e penave – Zgjedhje antologjike e polemikës shqipe”, “Botimet Toena”, Tiranë, 2002, f. 424.

HAEMUS PLUS I / 2015 82 | P a g e

Elisabeta LULI (ANXHAKU)

Pretenca e Prometeut qytetar shqiptar

‐ Themistokli Gërmenji dhe familja e tij. Bota shqiptare, jeta, epopeja korçare dhe gjyqi në Selanik ‐

Ka raste kur fati vendos pretencën e gjyqit të historisë në çekiçin dhe daltën e skulptorit, i cili godet dhe godet në rrëmbat e rëndë të rrënjëve të gurit dhe, nga minuta në minutë e nga dita në ditë, paraqet Monumentin.

Kështu ka ndodhur edhe me Themistokli Gërmenjin, kur, më 1933, skulptori Odise Paskali shkoi në Korçë i ftuar nga qyetarët korçarë: Duhej të ngrinte një munument për Prometeun e qytetarisë shqiptare.

Në kujtimet e tij Odise Paskali shkruan: “Për monumentin e Themistokli Gërmenjit përgatita një maket të studjuar më shumë me kërkesat artistike, se sa të realitetit historik të personazhit. Dhe nuk ma pëlqyen punën në Korçë, ndaj bëra një tjetër, duke pasqyruar vetitë fizike dhe shpirtërore të atdhetarit të shquar.

Portretin e punova në shtëpinë e Themistokliut, në prani të së vesë dhe nën vërejtjet e personave që e kishin njohur.”

Në vitin 1919, nga patriotët shqiptarë u botua një libër me dokumente që iu paraqitën Konferencës së Paqes në Paris. Midis dokumentave më të rëndësishme ishte edhe një për veprën e Themistokliut: Shqipëria e shqiptarëve, kjo është kryefjala e tërë ndënjësve të fushës pjellore të Korçës... ... Qysh sot, dy muaj që është formuar Republika e Korçës dhe shqiptrarët po na e provojnë se janë të zot me jetuem në harmoni me njëri‐tjetrin.

Ngatërresa fetare nuk ka më kush t’i nisë.”

Republika Autonome e Korçës ishte familja e shënjtë e Themistokliut. Ishte vepra e madhe e jetës së tij. Me këtë vepër ai e shpëtoi Korçën nga pretendimet shoviniste dhe njeherësh tregoi para botës aftësinë për të qeverisur.

Për Themistokli Gërmenjin ka disa jetëshkrime. Por ai që na duket më i gjerë dhe më i saktë është ai i lënë nga historiani, korçari i paharruar, Petraq Pepo.

Nga vinte e cila ishte familja Gërmenji?

“Familja Gërmenji, nga e cila ridhte Themistokliu, e kishte origjinën e saj prej fshatit Gërmenj të zonës së Kolonjës.

Me largimin prej andej dhe me vendosjen në Korçë të ungjit të tij, Mitres, u shpërngulën bashkë Gërmenllinjtë.”

Por me se merreshin Gërmenjllinjtë? Cilat ishin pronat e tyre? Si u shqua midis tyre Themistokli Gërmenji?

“Mitreja mbante një han në Pazar të Korçës, njëkohësisht merrej edhe me punën e “amanetçinjve”.

Po çishin “amanetçinjtë ”?

“Në kushtet e administrimit të Turqisë, shërbimi postar linte shumë për të dëshiruar, prandaj kurbetçinjtë iu besonin tregëtarëve shqiptarë “njerëzve të amanetit” të hollat dhe plaçkat për t’ua u dorëzuar familjeve të tyre në vëndlindje.”

Ja, pikërisht në një ambjent të tillë do të rritej Themistokliu si fëmijë, si adoleshent dhe derisa mori edhe ai rrugën e kurbetllinjve aty tek Lëndina e Lotëve.

“Kur ishte i ri, merrte pjesë në lodrat e kohës, të përshtatshme për moshën e tij, shquhej në rendje dhe në kërcime, ngjitej në malet dhe hynte në grykat e maleve të Moravës, futej në pyjet e Bozdovecit, i pëlqente të vinte deri tek Guri i Capit dhe të shlodhej tek lisi shekullor i Stamos.

Vërsnikët e tij, shokët e shkollës dhe të një lagjeje, si Mihal Grameno, Loni Llogori, Nuçi Naçi etj, e konsideronin si kryetar të grupit të tyre“.

Midis librave të biblotekës familjare, ndodhej edhe “Bleta shqiptare” e Thimi Mitkos.

Themistokli Gërmenjit do t’i nguliteshin thellë në shpirt këto toponime të fëmijërisë nga Korça dhe do t’i mbronte ato me zjarr në të ardhmen kundër çdo lakmie shoviniste.

Përshtypje të madhe do t’i linin Themistokliut të vogël ditët e pazarit të madh të Korçës, kur vinin fshatarë nga Gora, Opari, Devolli e deri nga Mokra, nga Kosturi, Skrapari etj.

Por familja e Gërmenjllinjve u trondit rëndë prej një fatkeqësie të madhe, mbasi i ati i Themistokliut, Thanasi, vdiq në tokë të huaj. Atë e patën vrarë agjentë të feudalëve turq. Kjo fatkeqësi e vuri Themistokliun përpara detyrës morale. Ai duhej t’i vinte në ndihmë shtëpisë, familjes.

Ai mori rrugën e kurbetit në Rumani, atje ku ndodhej edhe vëllai i madh, Spiroja, motra e martuar Aleksandra, shokët e tij të Korçës, Mihal Grameno, Thoma Avrami, Asdreni.

... Më jep një hero, të jap një tragjedi. Fati tragjik nuk iu nda tërë jetën këtij njëriu të madh. Por kjo tragjedi e tij, në fakt, ishte një tragjedi optimiste, në shërbim të Shqipërisë...

“Siç thotë edhe Themistoklica në kujtimet, ai do të ketë marrë rrugën e kurbetit aty nga vitet nëntëdhjetë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Anëtarët

HAEMUS PLUS I / 2015 83 | P a g e

e familjes dhe të afërmit e përcollën Themistokliun duke vënë në jetë zakonet kombëtare të Korçës, hëngren darkë të heshtur, shkuan tek vëndi klasik i përcjelljes, “Lëndina e Lotëve”.

Në hejbe i vunë një qeskë me dhé nga dheu i Korçës, mëmëdheut.

Rruga për në Rumani me karvane bëhej për 15‐17 ditë. Pas 7‐8 ditësh, Themistokliu arriti në Sofje, qytet të cilin qiraxhinjtë e kanë quajtur si mesin e rrugës për të arritur në Rumani.

Në Sofje qëndroi dy ditë për tu shplodhur, për tu furnizuar, për tu takuar me të njohurit, për të plotësuar porosi të ndryshme.

Bukureshti, Rumania, komuniteti shqiptar aty do të bëhej një shkollë e madhe e jetës, e qytetarisë dhe e atdhetarisë.

“Gjatë rreth 3 viteve në Bukuresht, Themistokliu u muar me punë të thjeshta, pastaj shkoi në qytetin Braila, ku, së bashku me një rumun, u muar me tregëti të vogël peshku.”

... Mbi gurin e rëndë të qëndresës dhe të pretencës historike binte dalta dhe çekiçi i skulptorit të popullit ato ditë të vitit 1933.

Si arriti Themistokli Gërmenji, ky emigrant ekonomik, të vinte në Shqipëri me një çetë të fuqishme patriotike dhe të kontribuonte realisht për pavarësinë? Si i mbrojti kufinjtë tokësorë? Ku e fitoi artin diplomatik për të negociuar e fituar jo vetëm në betejë, por edhe nepër tryezat? Si u gatua Republika Autonome e Korçës dhe si francezët e besuan atë si Kryetar të kësaj Repuplike? Si u bë ai një drejtues dhe menaxhues i aftë dhe i talentuar i qytetit?

Në një gazetë të Korçës të quajtur “Populli”, të vitit 1936, midis të tjerave lexojmë: “Fytyra e Themistokli Gërmenjit është një nga fytyrat më të pastra që ka nxjerrë gjiri i popullit shqiptar, djalë i popullit, i rritur në mes popullit, për lirinë e popullit shqiptar“.

E adhuronin fshatarët e qarkut të Korçës. Kudo ku e zinte nata i shtronin Sofrën.

Një nga bashkëluftëtarët e tij tregonte një ditë, se si iu përgjigj miqve që e këshillonin Themistokliun që të ruhej nga vrasësit dhe nga hasmët. Menjëhërë revolucionari i maleve ju përgjigj: “Po, po, more miq të dashur, unë e di se trupi im në ndonjë hendek do të mbetet, por kjo prapë nuk më trëmb, se çështja është më e shtrënjtë se jeta”.

Thënia se Themistokli Gërmenji është një hero tragjik plotësohet edhe me këtë fakt: Ai e dinte se fati po e çonte në një fund tragjik, megjithatë ecte drejt këtij fati pa u lëkundur.

Po cilët ishin ata që e akuzuan?

“Për fatin e zi të Korçës dhe për faqe të zezë të historisë tonë, u gjendën në mes të shqiptarëve disa tradhëtarë që u bënë vegël e politikës greke dhe mbështetjes të tyre. Këta tradhëtarë mos i kërkoni në popullin korçar, por në bejlerët e Korçës dhe në parësinë e korruptuar të Korçës“.

Por çfarë shpifën dhe çfarë e akuzuan konkretisht?

“Shpifën dhe e akuzuan se gjoja e kishin parë Themistoklinë të gjezdiste me Istref bej Starovën dhe Seremen (politikan austriak) me një lundër në liqen të Maliqit”.

Cilët ishin konkretisht këta akuzatorë?

“E shpiknë këtë Qani Dëshnica, Hysen Dëshnica, Ymer Fazlliu, Thimi Çikozi, Sabri Panariti. Se kush nga këta shpresonte të zinte vëndin e Themistokliut. Për ta bërë shpifjen kanë bërë dy mbledhje, një në shtëpi të Ymer Fazlliut në Korçë dhe tjetrën në Dëshnicë”.

Bejlerët dhe parësia e korruptuar e Korçës... Si gjithmonë paralelet mund t‘i heqim në çdo kohë, edhe në kohën e sotme edhe në përsonazhe të tjerë.

A nuk ishte Islam bej Këlcyra që, pas vrasjes së Dhespotit Foti nga Topullinjtë, hakërrehej në “Albania” të Konicës se Topullinjtë nuk kishin “monopolin” e patriotizmit, se atë në e paskërkej dera e tyre dhe aty duhej të merreshin vendimet e rëndësishme. Këto kontradikta dhe luftë të brëndshme shikojmë sidomos në epistolarin e Themistokli Gërmenjit – një përmasë kulturore dhe qytetare e Heroit tonë.

Janë jo pak letra që janë ruajtur dhe, nëpërmjet tyre, shikojmë se sa me zjarr, pasion dhe argumente, Themistokliu luftonte kundër shpifjeve dhe kundër kurtheve.

Në njerën prej tyre, ja se si shkruan Themistokliu për bejlerët dhe pashallarët: “Kush i shkaktoi pra të gjitha këto gjakësi që i erdhën në krye Shqipërisë: “Shqipërinë po e shkatërrojnë krerët e Shqipërisë, të cilët, së bashku me Esatin, u bënë vegla të grekëve dhe të sërbëve“.

Prishja që na erdhi në Shqipëri na erdhi vetëm nga pashallarët dhe nga bejlerët të cilët për të mos humbur influencën që kanë patur në Shqipëri në kohërat e Turqisë, u bënë vegla të propagandave të huaja dhe duke marrë ca të holla pa menduar fundin.

Pashallarët dhe bejlerët kujtuan se Shqipëria do të bëhej vetëm për ta dhe ata do të kenë atë fuqi dhe influencë që kishin në kohë të Turqisë, por, kur kuptuan se Shqipëria nuk u bë vetëm për ta, por u bë për të gjithë shqiptarët, thanë: “Shqipëria nuk qënka jona, neve që kemi qënë oxhakët e Shqipërisë, sot nuk na shkon fjala. Por pa mejtuar fare se oxhakët e tyre kanë shuajtur aq shumë oxhakë dhe përse? ‐ Vetëm për të rrëmbyer mall. Marshalla oxhak”.

Por nuk ishte vetëm lufta klasore, ishte edhe gjendja ndërkombëtare që nuk po e ndihmonte heroin tonë tragjik. Ndërkohë, Greqia, në luftën e parë botërore, nga një forcë neutrale ishte hedhur me Antantën. Gjeneral Sarail shtabin e kishte në Selanik dhe aty grekët ndikonin mbi të. Në Selanik ishte edhe Esat pashë Toptani dhe një forcë e vogël e tij, intrigat zjenin.

Mbi të gjitha ishte puna vetmohuese dhe e përkushtuar e Themistokli Gërmenjit për ta paraqitur Republikën Autonome të Korçës si një model, ku të shihej Shqipëria nga bota e qytetëruar.

HAEMUS PLUS I / 2015 1 | P a g e

Amerikani Edvin Jasques, në librin e tij historik “Shqiptarët” me të drejtë ka theksuar: “Në të vërtetë Themistokliu doli një administrator i zoti, duke formuar një këshill qeveritar dhe duke krijuar policinë dhe xhandarmërinë. Ai ngriti një sistem postar dhe nxori pulla dhe bankënota. Hapi shkolla shqipe në të gjithë fshatrat e zonës, kurse turqishten dhe greqishten i nxori nga përdorimi nga shkollat dhe zyrat. Ekonomia pati përmirësim të dukshëm, ndikimi gjenial i Gërmenjit ushqeu besim të madh për të ardhmen e vendit”. Mirëpo përparimi i vendit nuk ishte në përputhje me vendimet e marra nga kombet që bënin pazar.

Traktati i Fshehtë i Londrës (1915) kishte një klauzolë për ndarjen e Shqipërisë, sipas së cilës Gjirokastra dhe Korça i kalonin Greqisë.

Rjedhimisht marrëveshja midis kolonelit Dekuin dhe Gërmenjit për një provincë autonome shqiptare ishte krejt i paparanueshëm për Francën, ashtu edhe për Greqinë.

Kohërat ishin të vështira dhe patriotët shqiptarë vepruan me kujdes, se çdo çap duhej mbajtur mirë.

Në zonën e Korçës Themistokli Gërmenji ishte zemra dhe shpirti i i veprimit atdhetar. Në letërkëmbimin që ai mban me atdhetarët, pyet, merr mendime dhe nxjerr përfundime.

Janë dy letra me rëndësi të veçantë të Gërmenjit.

Letra e shkruar në shtator të vitit 1917, dërguar Hysen Nikolicës, dhe letra e 21 tetorit 1917, dërguar komunitetit shqiptar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Janë nga dy letrat e fundit të Themistokli Gërmenjit, e në atë kohë këmbanat kanë rënë. Por toni i Themistokli Gërmenjit është i qetë, i matur, i sigurtë. Ai e di se letrat hapen dhe edhe në gjyq do të shprehet pikërisht me fjalë të tilla besnikërie dhe burrërore: “Të ndërçmit francize, që na dhanë lirinë, këtu po na udhëheqin si të punojmë dhe, nën udhëheqjen e komandantit francez, këtu, Shqipëria sa vete dhe po përparon dhe po forcohet. Neve sa mundim po punojmë që t’i ndihmojmë francezët dhe që t’u tregojmë se jemi me të vërtetë besnikët e tyre dhe mund të themi se çështja shqiptare sot ka vajtur mirë dhe do të vejë akoma më mirë”. Këto fjalë u shkruan ai edhe shqiptarëve të Amerikës. “Këtu merret vesh çiltazi se neve nuk na bashkon interesi i xhepit, por interesi i Atdheut”.

... Dhe dalëngadalë po vijmë në atë hon të frikshëm që ndonjëherë, në historinë tonë kombëtare, rezulton fatal për disa figura të pastra, modele atdhetarie të Shqipërisë: Gjyqi në Selanik më nëntor 1917. ... Janë disa gjyqe që janë zhvilluar nën emrin e disa figurave të shquara të nacionalizmit shqiptar: Si gjyqi për Hasan Prishtinën, Luigj Gurakuqin, Sali Nivicën etj. Por këta kanë qene gjyqe të zhvilluara pas vrasjes së tyre dhe natyrisht që kanë rezultuar procese të dështuara.

Mendojmë se ka ardhur koha që këta gjyqe të risillen në vëmëndjen publike të jurisprudencës, të

cilët sot janë të shumtë në numër dhe në cilësi.

Sepse këto gjurmime nuk do të kenë vëtëm vlera profesionale, por edhe vlera dhe mesazhe shoqërore, pajtimi, besimi dhe ndoshta rishikimi real të historisë.

Përsa i përket gjyqit të zhvilluar në nëntor 1917, në Selanik, për Themistokli Gërmjenjit nga gjyqi ushtarak francez dhe me dëshmitarë dhe akuza të tyre të sajuara dhe të formuluara nga shërbimi i fshehtë ushtarak francez nuk mund ta ndajmë kurrsesi nga gjyqi i zhvilluiar në Paris në qershor‐ dhjetor 1920 ndaj Avni Rustemit.

“Fati i popujve të vegjël kalon ndër dyer tragjedish të mëdha”, na mëson plaku i Vlorës Ismail Qemali. Dhe po ai na jep postulatin më të drejtë për gjykimin e historisë shqiptare: “Se historia shqiptare është një zinxhir i gjatë ngjarjesh, fatesh, dhe çdo brez ka dhënë kontributin e tij në këtë zinxhir të artë. Në një hallkë po të këputet zinxhiri, atëhere nuk do të kishim më histori objective”.

Përsa i përket figurës së Themistokli Gërmenjit janë, përveç qindra shkrimesh, dy libra të plotë që i janë përkushtuar kësaj figure të ndritur: Libri “Një faqe historie” i Nikollaq Zoit dhe libri “Themistokli Gërmenji”, shkruar nga Pirro Tako. Në llojin e vet secili nga librat është shumë të vlefshëm: I pari mëshon më shumë vëmëndje kujtimeve personale, adhurimit të natyrshëm ndaj kësaj figure, fatit dhe mesazhit historik. Ndërsa në librin e dytë, mëgjithëse nën suazën dhe ideologjinë e kohës, janë bërë përpjekje për të thënë me ndershmëri të vërtetën historike, madje është bërë përpjekje e sukseshme për të dhënë edhe një tablo të gjyqit të zhvilluar në Selanik.

Po si ka mundësi që dosja e Themistokli Gërmenjit nuk është hapur ende nga autoritetet franceze, ose, më mirë: Pse kjo heshtje e qeverive të njëpasnjëshme ndaj kësaj hallke‐kyçe të historisë shqiptare?

Vërtet “Shtrati i Prokustit” i ka modeluar herë pas here heronjtë tanë historikë shqiptarë, ua ka përcaktuar qëllimet, ua ka kalkuluar veprimet dhe ua ka ngushtuar synimet, por heronj të tillë si Themistokli Gërmenji kanë mundur megjithatë si titanë të vërtetë t’i çajnë këto klishe të hekurta dhe të na flasin edhe me fatin e tyre tragjik.

Gjyqi i Themistokli Gërmenjit në Selanik me gjyqin e Avni Rustemit në Paris kanë lidhje të shumanëshme jo vetëm për faktin se të dy heronjtë u gjykuan nga autoritetet franceze, jo vetëm se pas kuitantave ishin intrigat shoviniste greke dhe veglat e tyre, Esat pashës, jo vetëm se të dy gjyqet u zvilluan në terrenin e luftës së parë botërore, por edhe për faktin se ka qënë një regji e vetme e fshehtë që ka përzgjedhur dhe ka dëmtuar të vërtetat, duke ndikuar drejtpërdrejt mbi modelimin e ardhshëm të rrjedhës së ngjarjeve në historinë shqiptare.

Duke analizuar gjyqet e Themistokli Gërmënjit dhe të Avni Rustemit ne bëjmë edhe një herë një homazh‐nderimi ndaj figurave të tilla të shquara të

HAEMUS PLUS I / 2015 2 | P a g e

popullit shqiptar, të inteligjencës së vërtetë shqiptare, të figurave që sot minimizohen padrejtësisht, për të errësuar dhe për të sfumuar nga realiteti historik shqiptar, për t’ua lënë vëndin atyre që realisht dolën të mundur politikisht dhe moralisht nga historia.

... Po, po, ja heroi, ja edhe tragjedia... Ja intrigat, ja intrigantët, ja levat që u përdorën, ja skenat dhe mizanskenat. Shumë bashkëpunëtorë besnikë të Themistokliut u arrestuan dhe u morën në pyetje, u torturuan për t’iu nxjerrë dëshmi të rreme. Burg pas burgu: Korçë, Follorinë, Selanik. Marrje dhe rrimarje në pyetje. Tortura natën dhe ditën. Pati edhe dëshmitarë që vdiqën nga torturat. U torturua dajua përpara nipit, nipi përpara dajos. Por asnjë fjalë. Se figura e Themistokliut ishte e pastër, një figurë apostulli, dhe e atillë mbeti. Një figurë drite, Prometeu. Dhe prandaj çekiçi dhe dalta e rëndë e skulptorit na e jep atë në monument si një Promete të heshtur, të përjetshëm, midis nesh. Këtu rri unë, këtu krijoi njerëz si unë, si unë qytetar, i pamposhtur nga zotat, dhe frymëzues.

... Poeti kombëtar Gjergji Fishta, në mënyrë të çuditshme, penën e tij të rreptë herë pas here e ka hedhur me mllef edhe kundër qëndrimeve të disa qarqeve të Europës. Kujtojmë këtu katër vargje: Uh! Evropë, ti kurva e motit! / Që i re mohit, besës së Zotit! / Po, á ky asht sheji i qytetnisë? / Me da token e Shqypnisë, / Për me mbajt klyshtë e Rusisë?

Me këta pesë vargje portretizohet një politikë e tërë që u vendos në traktatin e fshehtë të Londrës.

Sa i përket Korçës, dy shoqëritë e shquara shqiptare, e Bukureshtit dhe e Amerikës, kishin lënë një vulë të pashlyeshme puritane atdhetare shqiptare.

Gazetat e Dhori Kotit, Orhan Pojanit, çetat e Themistokli Gërmenjit, Sali Butkës, shkrimet e zjarrta të Mihal Gramenos etj, kishin krijuar një atmosferë të ndezur të folesë kombëtare pas puçit grek të Korçës, ku dhanë një kontribut të shkëlqyer edhe oficerët hollandezë dhe amerikanë.

Por kish mbaruar një betejë, por jo lufta. Qarqet shoviniste greke asnjëherë nuk i kanë pushuar dhe nuk do t‘i ndalin përpjekjet e tyre shoviniste grabitqare. Përpjekjet e tyre të ethshme dhe të kordinuara me pjesën e blerë të klerit ortodoks dhe me bejlerët e korruptuar, këto do të ishin ato forca që do të vinin në lëvizje edhe gjyqin e Selenakut, në nëntor 1917, kundër Themistokli Gërmenjit.

Siҫ thotë Pirro Tako në librin e tij: ″Në ditët e para pas ngritjes së krahinës autonome të Korçës, Esat pasha dërgoi këtu tri nga “ministrat” e tij, të cilët gjetën strehë në një nga shtëpitë më të mira.

Themistokliu i zëmëruar i kërkoi kolenel Dekuenit (Decoin), largimin brënda 24 orëve të këtyre “ministrave”.

Aty në Selanik, Esati, siç shkruante gazetari francez Gostar Richard, një nga të katër qytetarët e nderit të Korçës, „në kohët e lira, pra, kur nuk e zbaviste

loja e pokerit dhe kur nuk iu bënte vizita të bukurave të tij, ëndërronte – dhe ëndërrimet e tij zgjasnin më orë të tëra. Në ato raste ishe mirë të mos e bezdisje”.

Përplasjet përfundimtare dhe përshpejtimi i gjyqit erdhi pas betejës së Pogradecit.

Këtu një parantezë: Të gjithë patriotët shqiptarë, përfshi edhe Themistokli Gërmenjin, kanë pasur një respekt të natyrshëm për austro‐hungarezët, për kontributin që ata kanë dhënë për pavarësinë e Shqipërisë. Nga ana tjetër, Themistokli Gërmenji asnjëherë nuk e kishte mohuar përpara Dekuenit se: “ai kishte njerëzit e vet në zonën e pushtuar austro‐hungareze“, që këtej do të merrte nismën e vet Andre Benua dhe inspektori i tij Dryo, për të fajësuar miqtë dhe bashkëpunëtorët e Themistokliut, si Feim Zboqi etj, si agjent i austro‐ hungarezëve. Nga ana tjetër, në planin ushtarak, pushtimi i Pogradecit nga francezët sillte që edhe Korça në shikimin e ushtarakëve të lartë francezë të shihej si zonë e pushtuar dhe jo si një kombinim politik dhe diplomatik. Këtu fillon historia e “kurbanit” të madh Themistikli Gërmenji. Këto janë edhe diskordancat midis Gjeneral Sarait, që i jepte Themistokliut dekoratën e lartë të Kryqit të Luftës, dhe kritikave të Marshallit Fosh për “miopi politike”.

Dhe kështu erdhi 29 tetori 1917. Themistoklica, në kujtimet e saj shkruan: ″Unë po e prisja të kthehej me tryezën shtruar, kur, në vënd të tij, më erdhi drejtori i Syrtesë, Glavani, dhe më tha greqisht: ″Mos e prisni Themistoklinë, e ka thirrur në Selanik gjeneral Sarail dhe tani është nisur. … Ne i thamë të vinte t῾ju lajmëronte, por ai na u përgjigj se shtëpia e tij e di që ka shumë punë, prandaj edhe gruaja nuk do të bëhet merak.

Mua nuk më vajti mëndja për keq, pasi gjithnjë kur e lajmëronin për ndonjë intrigë thoshte: Le të më thërrasë gjeneral Sarail dhe aty do të shpjegohem”.

Por nuk do të ndodhte kështu... Kësaj radhe zaret ishin hedhur dhe fijet e fatit po tendoseshin fort nga forca të qarqeve më të larta civile dhe ushtarake franceze.

Themistokli Gërmenji u arrestua më 1 nëntor dhe u pushkatua më 9 nëntor 1917. Gjithçka u zhvillua me shpejtësinë e një gjyqi fantazmagorik, të montuar dhe të qepur keq. Bashkë me lisin e madh ranë dhe u këputën nga kjo gjykatë edhe njerëz dhe bashkëpunëtorë të Themistokli Gërmënjit.

Një gjyq që padinë e Këshillit të Luftës për tradhëti të lartë e mbështet nga një treshe e tillë antishqiptare e progreke, A. Benua, G, Dryo dhe K. Glavani. Këshilli i Luftës, i përbërë nga pesë oficerë francezë dhe një “avokat mbrojtës” po ushtarak francez, që nuk thirri asnjë dëshmitar në këtë farsë makabre me dyer të mbyllura.

Themistokli Gërmenji dhe njëzetë bashkëpunëtorë të tij u gjykuan sipas një gjyqi të montuar që u shërbente hapur interesave shoviniste greke.

Vetë gjeneral Sarail, një nga ata që ndikuan në fatin tragjik të heroit tonë, në një raport që i dërgonte komandës së përgjithshme të lindjes vinte në dukje:

HAEMUS PLUS I / 2015 3 | P a g e

“se spiunazhi në drejtim të Korçës drejtohej nga Semere e më pas nga Vitner, me ndërmjetës një agjent të tyre të rekrutuar nga i pari, i quajtur Muharrem beu“ (sipas librit të “Themistokli Gërmenji”, të Pirro Takos).

Pra, asnjë fjalë për Themistokli Grëmenjin, e ndërsa Evdhoksia është një figurë që e plotëson më së miri Themistokli Gërmenjin, ajo, që ai e quan “pjesa më e mirë e qënies sime, Evdhoksia” ose siç e kanë quajtur korçarët, Themistoklica.

Ajo është një zonjë e parë shembullore në histori.

Ajo luftoi me të gjitha forcat që ky gjyq, gjyqi në Selanik, të ndriçohej dhe një kopje e procesverbalit të gjyqit t’i jepej asaj.

Ajo do të krijonte në Korçë një revistë, revistën e parë të gruas shqiptare, “Bleta”, dhe do të krijonte shoqërinë e grave të Korçës.

Nikollaq Zoi, tek ″Në faqe historike″, ka edhe këtë pasazh: “Dy‐tri javë para ekzekutimit të Themistokliut erdhi nga Selaniku një oficer frëng dhe, i paralajmëruar, vajti në shtëpinë e Themistokliut, ku, për punë gjuhe ishte Ndrio Katundi dhe unë. Thirri të shoqen e Themistokliut dhe i dorëzoi një letër, të cilën e kishte shkruar i ndjeri në Selanik, pak kohë më parë se të ekzekutohej.

Ishte letra e fundit, të cilën ia drejtoi shokut të tij që e kishte patur qysh në vogëli, Pandeli Cales, ndonëse ky i fundit asokohe ndodhej në Gjenevë, por pritej që të vinte në Korçë.

Në këtë letër shkruante tekstualisht këto: ″I dashur Pandeli, frëngjtë po më vrasin pa faj, por me ngritjen e flamurit shqiptar në Korçë, ngritje që e quaj të ngahershme, unë qëllimin e jetës e kam mbushur dhe vete në botën tjetër i kënaqur: Rroftë Shqipëria.

Rroftë Franca. … Evdhoksinë ta martoni dhe për nipin tim Vasilin, nuk kam merak për të, se jam i bindur se Shqipëria do të bëhet, por në rast se jo, të lutem ta marrësh ti në mbrojtje. Do të takohemi në botën tjetër”... ... Atë letër të shkurtër, këto duar të mia që shkruajnë këtë dorëshkrim, e kanë zënë dhe sytë e mi me admirim e lexuan disa herë.

Oficeri francez dorëzoi edhe Kryqin e luftës me të cilin frëngjtë e kishin dekuruar Themistoklinë për trimërinë që kishte treguar në luftën e Pogradecit”.

Evdhoksi Gërmenji, nëpërmjet revistës së saj, por e ndihmuar edhe nga disa mikesha të pasura amerikane, kërkoi disa herë tek gjeneralët francezë për ta pasur të plotë vendimin e gjyqit të Selanikut.

Por megjithë kërkesat e parreshtura dhe premtimet, asnjeherë praktikisht nuk iu plotësua kjo kërkesë.

Në vitin 1924 ajo ju drejtua Kuvëndit Kombëtar që të shlyente një pjesë të borxheve që kishte lënë Themistokliu për të mbajtur vullnetarët Themistokli Gërmenji vetë nuk kishte pranuar të merrte rrogë për punën që bënte. Ai kishte lënë borxh shtëpinë për të jetuar dhe për të mbajtur vullnetarët. Në vitin 1933 Themistoklica ishte një nga organizatoret e fushatës për mbledhjen e fondeve për monumentin e Themistokliut.

Revista e saj ″Bleta” është një model, një jetë dhe një pune fisnike se si duhet të jetë një grua të cilën fati e ka vendosur përkrah një burri që jetën ia ka kushtuar kombit të vet.

“Bleta” është edhe një revistë emancipuese.

Shëmbulli i bashkëshortëve Themistokli dhe Evdhoksi Gëmenji është një model i papërsëritëshëm në historinë shqiptare. Gjithë jetën e saj Themistoklica e jetoi me synimin për të zbardhur të vërtetën e jetës dhe vdekjes së burrit të saj të shquar. Në një shkrim të saj lexojmë këto fjalë të vërteta dhe pak dëshpëruese: ″Çfarë mund t‘i shkëpusim Sfinksit të jetës ? ‐Pak ose aspak. Por fakti që ata fshihen dhe largohen do të thotë shumë.

Im shoq ishte një luftëtar i madh, një shqiptar i madh, një qytetar i madh”.

Themistokliu u pushkatua. Shumë miq e bashkëpunëtorë të tij patën dënime kapitale dhe burgime të tmerrshme. Krahas shumë të tjerave, në Guajanën e largët, në një burg të sigurisë së lartë, u çua edhe shefi i policisë së Korçës, Qamil Panariti.

Një legjendë me vete. Në ditët e burgut dhe në netët e gjata ai përgatiti një vapor‐maket me shqiponjën e Republikës në mes. Vetë mbeti në Guajanën franceze, ndërsa vapori‐maket ndodhet në Muzeun Kombëtar. Çfarë mund të thosh me tëpër një monument? Ai ishte i menduar dhe i ftonte njerëzit të mendonin.

Por ai është i sigurt në qëndrimin e vet. Shikon andej nga bëri lojërat e fëmijërisë dhe nga mori rrugën e kurbetit.

Ai duket se pyet qytetarët e të gjithë brezave: A bëra gjithçka për qytetin tim? A bëra gjithçka që munda? A nuk është koha gjyqi më i madh për një njeri që fati e vendos në qëndër të ciklonit të historisë?

LITERATURË  Historia e Shqipërisë, viti 1965, Vëllimi i dytë.  Muzeu historik, Korçë.  Korça dhe katundet përreth, Nuçi Naçi, fq. 17 ‐ 37  Figura të shquara të Rilindjes së Komitëve, Petraq Pepo, Vëllimi IV.  Themistokli Gërmenji, Piro Tako (komplet).  Një faqe historike, Nikolle Zoi (komplet).  Këngë historike të Korçës, Pavllo Panajoti, 102 – 184.

HAEMUS PLUS I / 2015 4 | P a g e

frânturi din Paradis… / copëza nga Parajsa…

Xhevat LATIFI

Poet, eseist și jurnalist născut la 28 mai 1968 la Gjilan, Kosova, absolvent al Universității de la Prishtina, membru al Asociației Scriitorilor din Kosova. Este autorul volumelor “Moartea costă scump” (Vdekja kushton shtrenjtë) şi ”Ploaie pe părul tău” (Shi në flokun tënd).

Poeziile lui Xhevat Latifi au fost incluse în numeroase antologii, (inlcusiv în volumul ”Emanations” – 30 de autori din toată lumea, International Authors, 2012), fiind traduse și publicate în câteva limbi. Laureat al unor premii importante, autor deschis spre experiențe inedite și interdisciplinare, Latifi a participat și la câteva expoziții ale artelor alternative.

Frânturi din Paradis

(Copëza nga Parajsa)

Port în amintire câteva flori albe ca lumânări ale nopţii de Paști Ei îi e frig, febră, nu acceptă moartea Iși mușcă buzele întru învierea unei iubiri

Mă ține‐n frig amintirea unei femei cu buzele rujate Care‐a vrut în lac să se‐nece ca o lebădă cu aripi frânte Peste un nas drept spartan pe frunte câteva puncte, ochii aproape‐nchiși Din câmpia mierlelor vine călărețul ieșit din negură…

Spune‐mi pe unde trece drumul spre rai Să‐mi odihnesc genunchii capul să‐mi sprijin de iarba proaspătă Stele să amestec pe pieptul tău alb Spune‐mi unde se omoară pentru dragoste bărbații și unde se frâng de dragoste femeile Să punem capac respirației aburului ciobit să‐i punem punct.

Port în amintire câteva flori albe ca lumânări ale nopţii de Paști Spune‐mi pe unde trece drumul spre rai Stele să amestec pe pieptul tău alb

Acolo unde mama îi spunea Gillan, iar Tatălui îi zâmbea mustața căruntă

(Aty ku Nana i thoshte Gillan e Babës i qeshte mustaku i thinjur)

Nu știu dacă voi mai putea…

Dacă voi mai putea face față libertății?!

Libertății ce se frânge peste aziluri europene americane canadiene…

Tu vrei să sfâșii colivia unui vultur de munte Îmi spui: nu ești în stare să faci treburile tatii!

Da! Spune‐mi ce să fac cu greutatea patriei pe spinare!?

Ca un melc ce merge prin noaptea rece a lui martie Martie, când explodează stelele și cad precum lacrimile La Mitrovica din Srem, la Reka din Rainca și Koshare HAEMUS PLUS I / 2015 98 | P a g e

Cum eroi mor cu ochii păliți privind libertatea Iar acum dansează polka de la un punct la altul De la dragostea la moarte De la un izvor la altul – despre mine și tine Neștiind fabula libertății Vino, deci, să facem dragoste îmi spui – Nu! Nu pot, mi‐e teamă de tremurul ierbii Zic: Vino să murim ca eroii din Troia pentru Helena…

Spui: nu merită, că morți ne vor…

Eu nu știu dacă voi putea mai mult Sau voi cădea ca o rândunică‐n brațele Mamei Spui: Îi urâsc pe cei ce fac din libertate haină din cârpe vechi de bazar Zic: Vom face dragoste la munte Într‐o cocioabă, ca ciobani înfometați Acolo unde patria sărută cerul... Și jurâm, vedea‐L‐aș pe Dumnezeu!

Că vei trăi cât povestea ce ține‐n viață libertatea Libertatea ta în mine…

La protest

(N’protestë)

Voi ieși azi să‐ți stau în față Să văd la fereastră cum îți aranjezi părul Poate am să‐ți sparg fereastra Voi sta toată ziua în picioare sub ploaie și zăpadă Doar să‐ți spun o vorbă – de ce mă minți?!

Crezi că‐i mai bine să mă lași să mor de foame Fără somn fără haine de iarnă!?

De parcă toată viața vei sta în balconaşul parlamentului Și nu vei coborî niciodată pe pământul binecuvântat Oare mă vezi cum vreau să plec În munți Doar știi că din munții te‐ntorci ca un câine turbat Dar nu!

M‐am hotărât să stau să‐ți văd ridurile Tremurul tectonic din creier Inima‐ți va ieși din loc Ție, nu mie!

Protestez, ca să te văd întinsă Copilași jucându‐se cu pietricele pe tine Sau urinând pe cuvântările ținute de tine‐n parlament Nu știu dacă te voi blestema că niciodată n‐ai înțeles Că are cine iubi țara asta și mort.

Socrate, paharul are culoarea aurului

(Sokrat, gota ka ngjyrën e arit)

Bea‐ți cucuta înțelept, nu te‐ntrista!

Paharul are culoarea aurului E ca o medalia a președintelui Nishani te‐nțeapă oleacă din neatenție O mână cu gheare tulbură atlasul somnului E vremea ciumei, amice alb la față alb la păr Bea‐ți cucuta, înțelept!

Te așteptăm de două mii de ani Într‐o zi cu ochii vom ridica un toast Cu otrava adevărului.

HAEMUS PLUS I / 2015 99 | P a g e

Achile, aici Zeus desenat‐a soarele

(Akil, këtu Zeusi vizatoi diellin)

Iartă‐mi picioarele rapide, Achile*, dar vreau să‐nconjor țara Să beau din izvoare și să fac dragoste!

Te‐ai convins că țara asta‐i binecuvântată Are soare, are apă și are patru anotimpuri.

Lasă Calul Troian, Achile, carnea să ne pască, osul va rămâne Pentru o expoziție la Berlin, sau la Parisul lui Kadare.

Achile, iartă‐mi picioarele rapide, în numele meu în numele lui Zeus Să nu te blesteme sărmana Mamă și să nu mai vezi soarele Oprește‐te, nu deveni vestitorul nopții Să te bârfească lumea toată și să‐și bată joc de tine Oprește‐te, muritorule, că doar eroii stau la poalele Domnului Achile, îmi tremură genunchii, dar nu vreau să m‐aplec Iartă‐mi piciorul rapid și‐ți voi cruța câlcâiul!

La un colț de deal unde Troia se vede pe palmă Palmă după palmă Soarele ne va‐ncălzi spinarea Eu Tu și Soarele Bem lapte alb Pământul rece ne va‐ncălzi inima Privind Troia scufundându‐se...

* Achile poartă o căciulă populară, asemănătoare cu qeleshe albaneză. Medalion de aur găsit în Sicilia și păstrată în Muzeul de la Bazel. Momentul uciderii amazoanei Penthesilea de către Achile a fost găsit și într‐o frescă din Apollonia (Albania)

Lupul

(Ujku)

La tejgheaua de haine împăturesc cărțile Mă tocmesc cu țiganca de preț Îmi spune: Și cele ale prietenilor, cu dedicație? Îi zic: Da! Vreau să‐mi cumpăr un lup!

Ochiul

(Syri)

Izvorul cu apă sălbatică Plecat‐a noaptea Chiar Izvorul Ochiului Udă pământul negru.

Răsfoirea calendarului

(Shfletim në kalendar)

Nu uita de ziua ochiului, că orbeşti în memorie Anotimpurile se vor amesteca şi nu vei pricepe vară Ce‐mi spune ziua asta: chiar scrisoare e asta…?!

Hârtie albă cu culori din covorul roşu Sau e toată o minciună şi joc de cărţi cu ghinion Foaia pe care o smulg nebărbierit mă‐nfricoşează Ca pe ursul ce şi‐a stricat somnul iernii Oare de ce numărăm zilele cu degetul?

Zoua ochiului A buzelor A aluniţei pe gât Ziua D… Când lipseşte ziua trântirii uşii Pe scurt! Un anotimp te‐am aşteptat la fereastră HAEMUS PLUS I / 2015 100 | P a g e

Un an mi‐a trebuit să regret că ne‐ntâlnirăm Şi un veac să te uit În calendarul de unde foile zboară ca frunzele toamna O zi e semnată Ziua Pământului, când ne‐ntindem ca stejarii cu ramuri Unde stelele picură precum pietrele pe morminte, ceva iarbă, câteva flori De se putea numi viaţă, lasă o zi pentru mine...

Scrisă pe 20 martie, sau o iarnă fără mine

(E shkruar më 2o mars, ose një dimër pa mua)

Clanţa rece‐mi întoarce mintea să deschid fereastra Raze‐ntinde pe cearşaf – stropi de apă pe sticlă Picură pe umeri, pe picioarele (albe) pe unghiile roşii Fă‐mi loc, iarnă aramă!

Spune, iarnă, u vorbă despre Marquez Un veac de singurătate ţine iarna pentru mine Ca să dormi cu susurul apei şi să faci dragoste‐n Sharr Luminiş cerde să face ursul arormit Fluturii păzesc aerul decedat.

HAEMUS PLUS I / 2015 101 | P a g e

encyclopedia

Kopi KYÇYKU

Popoare înrudite

De peste un veac, în cultura albaneză există o tradiţie de cunoaştere şi îndrăgire a poeziei româneşti, a literaturii şi a culturii în general. Stăruinţa asupra acestei cunoaşteri nu se face pe bază de superioritate a uneia şi de împărţire nedreaptă în “culturi mari” şi “culturi mici”, ci pe baza nevoii ancestrale de regăsire a vechilor comuniuni spirituale şi chiar estetice ale celor două popoare ale noastre. Poezia eminesciană reprezintă nu doar un punct, ci un adevărat centru (univers) de referinţă în aceste căutări şi regăsiri impresionante.

Trebuie să afirmăm de la bun început că opera poetică a lui Eminescu în cultura albaneză, stă alături de operele marilor clasici ai literaturii universale. Iar ca impact asupra esteticii şi simţirii cititorilor, indiferent de generaţie şi domeniu de activitate, poezia eminesciană este printre cele mai îndrăgite.

Primele poeme ale lui Eminescu au început să apară în presa de limbă albaneză, cu precădere în cea tipărită în România, spre sfârşitul anilor ‘20 ai veacului trecut. Poetul, prozatorul şii criticul literar Dhimitër Pasko, (cu pseudonimele Mitrush Kuteli şi Dr. Pas, Pogradec 1907‐Tirana 1967), precum mărturiseşte şi în proza autobiografică „Un drum dincolo de Tiranspol”, tradusese câteva poezii şi începuse să recânte în limba albaneză „Luceafărul”. În acelaşi timp cu Mitrush Kuteli, marele liric albanez Lasgush Poradeci (pseudonimul literar al lui Llazar Gusho, Pogradec 1899‐Tirana 1987), traducea din opera lui Eminescu de când trăia la Bucureşti, şi a continuat şi la Graz, unde se mutase pentru a‐şi susţine lucrarea de doctorat, în limba germană, cu tema “Der verkannte Eminescu und seine volkstümlich‐heimatliche Ideologie” (Eminescu necunoscut şi ideologia lui populară).

Impactul mitopo(i)etic al lui Eminescu asupra unor poeţi albanezi apare în mod firesc pe temeiul unor date ontologice, pe care le au în comun cele două culturi: căutarea identităţii, cultul “Marelui Timp” (Moti i Madh), al timpului protoistoric, la Eminescu, trecerea de la canonul ritualic orientalizat, la discursul social şi naţional al poeziei albaneze din prima jumătate a secolului al XIX‐lea (poeţii albanezi de mai târziu care vor relua acelaşi filon tematic şi motivic vor avea în “Scrisorile” eminesciene un model). În afară de aceasta, Eminescu credea în existenţa unui substrat cultural comun traco‐iliric. “Tracii şi ilirii erau popoare înrudite.

Descendenţii ilirilor sunt albanezii actuali; în Tracia s‐au născut români. Miklosich ne‐a comunicat vreo 50 de cuvinte, care parte sunt comune albanezilor şi românilor, parte au în amândouă limbile o formă şi un sens deosebit. Un număr însemnat de cuvinte latine au trecut de la români nu numai în limba bulgară, ci în toate limbile peninsulei”. Ca dat esenţial al rasei traco‐ilirice Eminescu considera energia extraordinară, pusă întotdeauna în serviciu străin.

Eminescu a dat dovadă de un adevărat ataşament faţă de Albania şi albanezi, bunăoară în “Timpul” (1880), când se referea la familia Ghica, din care provin prinţul Albert şi Dora d’Istria, scriitoare şi filozoafă, dar şi Ioan Ghika, şi mai târziu Monseniorul Vladimir I. Ghika, mistic, gânditor şi martir (beatificat la 31 august 2013 la Bucureşti). “Între domnii fanarioţi, scrie el, o singură familie s‐a distins prin iubire pentru ţările române, prin sacrificiul vieţii, chiar pentru integritatea patriei: Ghiculeştii. Ei bine, Ghiculeştii n‐au fost fanarioţi veritabili, ci albanezi”. Mai mult decât atât: Eminescu afirma – nu doar lui Maiorescu în perioada când avea probleme de sănătate, ci şi lui Mite Kremnitz, mai înainte – că îi plăcea foarte mult limba albaneză, ca fiind „cea mai expresivă din univers”, şi vroia s‐o înveţe. În poezia “Doina”, unde “De la Nistru până la Tisa / Tot Românul plânsu‐mi‐s‐a, / Că nu mai poate străbate / De‐atâta străinătate”, Eminescu nu‐i pomeneşte pe albanezi ca fiind străini. Din contră, el vorbeşte clar despre o înrudire sufletească structurală a românilor şi albanezilor. Este, probabil, un fapt care a determinat în zona arhetipală a inconştientului apropierea, în temeiul afinităţii elective, a multor poeţi albanezi de el.

Unele fapte, în baza informaţiei de care dispunem, vorbesc de la sine. În perioada dintre cele două războaie (1918‐1939), Eminescu a fost socotit în Albania, ca şi în toată Europa, unanim cel mai mare poet al românilor, ba chiar, pentru vasta rezonanţă a cuvântului său, numit “nu numai poet român, ci european, Eminescu a devenit, cu vremea, tot ce are mai de preţ România ca dimensiune spirituală”.

Numeroşi albanezi, oameni de cultură, scriitori etc., şi‐au exprimat admiraţia pentru nivelul înalt al cugetării şi simţirii poetului român. Încă de pe băncile facultăţii la Bucureşti (absolvent al Academiei de Ştiinţe Economice şi, mai târziu, director la Banca Agricolă a României), Mitrush Kuteli publică un studiu substanţial privind opera lui Eminescu, articole, note referitoare la limba şi mesajul marelui poet român. În anii în care a condus catedra de filologie romanică, conferenţiarul Eqrem Çabej, care urma să devină cel mai mare lingvist albanez, a ţinut la Tirana un curs special despre Eminescu. În 1959, luând conducerea lucrărilor editării unui HAEMUS PLUS I / 2015 102 | P a g e

volum de versuri, destinat să cuprindă cea mai mare parte a operei poetului, Lasgush Poradeci mărturisea că, de‐a lungul întregii cariere sale literare, l‐a pasionat îndeosebi complexitatea semnificaţiilor şi a valorilor literare cuprinse în opera eminesciană. Încă în 1930, aflându‐se în Bucureşti, L. Poradeci mărturisea marea admiraţie pentru poetul român, care l‐a determinat să traducă în albaneză aproape 5.000 de versuri de Mihai Eminescu. La rândul său, Dh. Pasko editează 2500 de versuri, poezii întregi şi fragmente, în traducere proprie, în lucrarea lui despre Eminescu.

Mircea Eliade vorbea despre o relaţionare structurală Eminescu ‐ Universul latin. Am putea vorbi, cum atrage atenţia academicianul Mihai Cimpoi, despre o astfel de raportare – prin impunerea unei Weltashaung asupra relaţiilor omului cu Cosmosul şi Dumnezeu, a unui “om universal” constituit dintr‐o polaritate structurală – şi în cazul universului balcanic. Am spus mai sus că şi poeţii albanezi remarcă la Eminescu anume “complexitatea semnificaţiilor şi a valorilor literare”.

Dacă invocăm influenţa lui Eminescu asupra literaturii albaneze, evidentă mai ales la romanticii albanezi, dar chiar şi la poeţii de astăzi, urmărirea ei ar fi o foarte atrăgătoare problemă de literatură comparată. “Este aproape de neconceput o istorie modernă a gândirii din sud‐estul Europei în deceniul al nouălea al secolului trecut (al XIX‐lea, n.n.), scria Lasgush Poradeci în lucrarea sa de doctorat, fără a face o exegeză minuţioasă a contribuţiei aduse în acest domeniu de Mihai Eminescu”. Cunoaştem deja influenţa lui Eminescu asupra unor poeţi din Balcani, ca, de pildă, asupra poetului albanez Asdren (Aleksandër Stavre Drenova), participant la adunarea istorică din Bucureşti, ţinută la 5/18 noiembrie 1912, la care s‐a hotărât proclamarea independenţei Albaniei. Se resimte asupra‐i influenţa poeziei sociale eminesciene. Asdreni ţinea la loc de cinste în biblioteca sa opera lui Eminescu. “Poezia lui mi‐a fost carte de căpătâi” spunea şi Lasgush Poradeci.

Evident, s‐ar putea afirma că modelul eminescian urmat de Asdreni este cu deosebire cel “social”, dar şi unul “etic”. Maturitatea, incandescenţa, corectitudinea, curajul, francheţea gândirii eminesciene au inspirat pana unor autori albanezi până în zilele noastre, dobândind o nouă imagine a locului şi dimensiunilor lui Eminescu în spiritualitatea albaneză. Citindu‐l pe Asdreni, cum s‐a mai observat, am putea uşor constata con‐ generitatea sa cu mitul eminescian al Poetului. Eminescu este urmat ca model ontologic şi deontologic de creaţie. Ca model de poeticitate. Eminescu este un simbol şi un motiv poetic. Un motiv de verificare şi consolidare a conştiinţei estetice, etice, sociale; un simbol ‐ model al reprezentativităţii, exponenţialităţii lucrării poetice în sensul marilor romantici. În afara editării câtorva cicluri poetice ale lui Eminescu, incluse în diverse volume apărute la Tirana în 1959, 1963, 1980 (traducători fiind Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci, Vehbi Bala, Perikli Jorgoni şi subsemnatul – din original, şi alţii din limbi terţe) putem vorbi şi despre difuzarea mai multor emisiuni radiofonice şi televizate, publicarea a numeroase studii şi articole omagiale etc. În anii din urmă cercetători valoroşi, în primul rând filologii albanezi şi albanologi s‐au dedicat cu pasiune studiului vieţii şi operei lui Eminescu în dorinţa de a‐şi aduce contribuţia lor la elucidarea unor aspecte fundamentale ale creaţiei sale. O exegeză “în mod remarcabil ştiinţific fondată” oferă, în lucrările lor oamenii de ştiinţă albanezi, un nou şi complex chip al marelui poet român “demn de a sta alături de cei mai reprezentativi exponenţi ai romantismului european”.

Eminescu e surprins în evoluţia sa în suprafaţă şi în adâncime, pe terenul literaturii române, dar şi în peisajul poetic european al secolului al XIX‐lea. De menţionat în acest cadru eseul lung “Zeul epigon” (Gânduri despre opera şi viaţa poetului albanez Lasgush Poradeci, Presa Universitară Română, Timişoara 2000) al lui Ardian Kycyku, unde, în lumina faptelor, se trag în premieră noi paralele Eminescu ‐ Poradeci.

HAEMUS PLUS I / 2015 103 | P a g e

Nuk kam, o vdekje, me ty asgjë / Nu am, moarte, cu tine nimic

Grigore VIERU

U lind më 14 shkurt 1935 në katundin Pererata të ish‐qarkut Hotin, në territorin e sotëm të Republikës së Moldavisë, në famile bujqve rumunë Pavel dhe Eudokia Vieru, me mbiemrin vajzëror Didik. Kreu shkollën shtatëvjeçare në fshatin e lindjes në vitin 1950 dhe vazhdoi shkollën e mesme në qytetthin Lipkan, të cilën e përfundoi më 1953.

Filloi të botojë më 1957, kur ishte student. Më 1958, Vieru mbaroi Institutin Pedagogjik “Ion Kreanga” të Kishinjevit, Fakultetin e Filologjisë dhe Historisë. Në të njëjtin vit iu botua vëllimi i dytë poetik për fëmijë dhe nisi punën si redaktor në revistën për fëmijë “Shkëndija leniniste”. Ka qenë redaktor edhe i revistës “Dnjestri”, organ i Bashkimit të Shkrimtarëve të Republikës së Moldavisë, i Shtëpisë Botuese “Libri Rumun”, i Shtëpisë Botuese “Libri Moldovas”, ku iu botuan dy vëllime të tjera me vjersha dhe një poemë kushtuar Mihai Emineskut. Më 1965 i jepet Çmimi Republikan i Komsomolit për vëllimin “Vargje për lexuesit e të gjitha moshave” etj.

Më 1968 boton vëllimin me poezi lirike “Emri yt”, që u vlerësua nga kritika si vepra më origjinale.

Në vitet 1969, 1970, 1973, 1974, 1977, 1981, 1982, 1989, Grigore Vieru boton në Kishinjev e në Bukuresht njëri pas tjetrit vëllime të tjera poetike, që gëzojnë popullaritet të madh.

Më 1990 u zgjodh Anëtar Nderi i Akademisë Rumune, më 1991 anëtar i Komisionit Shtetëror për Çështjet e Gjuhës, ndëra më 1992 Akademia Rumune e propozoi kandidat për Çmimin Nobel për Paqe. Në vitin 1993 Grigore Vieru u zgjodh anëtar korrespondent i Akademisë Rumune. Më 16 janar 2009, poeti pësoi një aksident të rëndë automobilistik në afërsi të Kishinjevit, çka i solli vdekjen.

‐ Prindët?

Nëna ‐ Kam vetëm nënë.

(Mama)

‐ Emri i në nënës?

Ngadalë, çapitu, ngadalë, ‐ Nënë.

Mos shkelësh, pa dashur, nënoke

Mbi farat që krahin si valë ‐ Ç'punë bën ajo?

Mes qiellit e kësaj toke! ‐ Pret.

E ndrojtur më je në vështrim, ‐ Ke pasur E lumtur në shpirt, gjithsesi ‐ ndonjë proces gjyqësor ndonjëherë?

Veç bari ta njeh çdo mendim, ‐ Kam ndenjur disa vjet i mbyllur Dhe ylli si quhesh e di. në vetvete.

‐ Të afërm jashtë shtetit, ke?

Formular ‐ Po. Tim atë. Të varrosur

në dhe të huaj. Në vitin 1945. ‐ Emri dhe mbiemri?

‐ Unë.

Betim ‐ Vitlindja?

(Jurământ) ‐ Viti më i ri: Mihail Emineskut Kur dashuroheshin

prindët e mi.

E di, dikur në mes të natës,

A, mbase dielli kur të lindë, ‐ Prejardhja?

Do fiken sytë e mi të lodhur ‐ Lëroj e mbjell Mbi të Tijn’ libër, që di të bindë.

Atë shpatin atje pranë pyjeve.

Njoh të gjitha dojnat.

Ndofta ahere do kem arritur

Në mes të librit, që është i rrallë, ‐ Profesioni?

Por mos e mbyllni ashtu, papritur, ‐ Dashuroj fushën.

HAEMUS PLUS I / 2015 104 | P a g e

Sikur të qënkej ndonjë qepallë.

E lini hapur, si një dritare ‐ Që djali, a vajza të bëjnë punë, Të mos e heqin nga dora fare, Të shkojn’ më tej nga ç’bëra unë.

Në mos dëgjofshin edhe ata, Fjalë stërgjyshësh me oshëtimë, Ma vini librin si një nënkrejse Me tërë pyjet e tij ‐ buçimë.

E këputa këtë trëndafil

(Am rupt acest trandafir)

Them fjalë Që të marr ajër.

Që të mos di më.

Këput bukë, Që ta gëzoj nënën.

Dëgjoj mëllenjën, Që të mos gënjej.

Vështroj blirin, Që të mos harroj.

E këputa këtë trëndafil. Përse?

Fytyra jote, nënë

(Chipul tău, mamă)

Fytyra jote, nënë, Si një mijë Bilbilë të plagosur, Sytë e tu, Në të cilët kanë ndodhur Të gjitha Çdo gjë që mund të ndodhë Në botë!

Loti yt: Diamant që thyen mëdysh Pasqyrën e ditës.

I pandarë nga qielli Si uji nga toka, Jeton në një shtëpi Me dy dritare: Njëra që vështron nga jeta, Tjetra me fytyrë drejt vdekjes, Njëlloj të kthjellta të dyja.

O, nënë, Drejt meje shtriji duart: Drejt atij Që me mall të pret Dhe duke u afruar drejt teje, Afromë drejt qetësisë sate.

Tani dhe gjithmonë.

Ars poetica

Çapitem në mëngjez, në ballë Kallëzat e bardha në krahë Të flokëve të nënës.

Ec pas meje, e dashur, Me kallirin e zjarrtë në gjoks Të lotit tënd.

Vjen vdekje nga prapa Me kallëzat e kuqe në krahë Të gjakut tim – Ajo që asgjë asnjëherë Nuk kthen mbrapsht.

Dhe të gjithë jemi të ndriçuar Nga një gëzim i pakuptuar.

Biblioteka e vesës

(Biblioteca de rouă)

Vëlla, Kam parë vise të begata në të cilat do të kisha mbetur njëlloj i vobegtë.

Vëlla, bota është plot me ura të cilat duhet t’i kalosh duke u vllazëruar me djallin.

Vëlla, unë mund të vdes kurdoherë, por jo dhe kudo.

Nuk mund të vdes përveçse me fytyrën të puthitur “në kët’ gjenì të barit që është vesa”.

Këngë dashurie

(Cântec de dragoste)

Peshkove diellin tim në agim dhe ia nxore ikrat e kuqe.

Peshkove kodrën time dhe ia nxore ikrat e zeza.

Në prushin e këngës së saj piqet buka e bilbilit: e purpurt e trëndafiltë.

Ndërsa ti me mjegullim dëgjon zërin e saj të vesuar dhe këngën time.

Lum ai që kënaqet me një bukë të njomur në vajin e qetësisë!

HAEMUS PLUS I / 2015 105 | P a g e

Sa frikë ke nga vetmia (Câtă frică de singurătate ai)

Sa frikë ke nga vetmia, Gjithaq dashuron.

O Zot, as Karpatet Nuk mund të rrojnë në vetmi!

Vazhdimisht vijnë drejt tyre Herë qyqja, Herë treva Basarabia, Herë dëborërat e qiellit.

Kjo hënë e qetë

(Această lună lină)

Kjo Hënë e qetë Në mos lindtë më Në vend të saj do të lindë E butë fytyra e nënës sime.

Oh, ky zë i mëllenjës Në u memecoftë në degë, Në vend të tij do të tingëllojë I shënjtë zëri i nënës sime.

Kjo urë, o Zot, Në qoftë e thënë të shkatërrohet, Do të zgjaten në vend të saj Dy duart e nënës sime.

Zogthat

(Puişorii)

‐ Zogj lakuriq në folé si rrini, Pa batanije, nuk ngrini? ‐ Atëhere mbështillemi me të nënës Krahë të ngrohtë.

‐ Po kur nëna nuk ndodhet në shtëpi Dhe shiu bie me furì? ‐ Atëhere mbështillemi me gjethen E degës amtare.

‐ Po të mos vijë nëna Dhe do të bjerë gjethja? ‐ Si nuk mund të vijë nëna?

Si të bjerë gjethja?

Jam

(Sunt)

Jam pema që i mban mollët rozë, Në majë përkunden ëngjëj pa fjalë.

Në trungun e saj kruhen leprozë Që veç mallkojnë njerëzit normalë.

Jam ajo lulja në trajtë lire, Lindur në kohë të ashpër ‐gur, Shpirti i cfilitur shpejt shquan hire,

Ndërsa i dehuri mbi të shkon pshurr.

Jam ai libri me faqe shenjtore.

Priftërinjtë e puthin mu në fytyrë, Prapa ka fjalë të poshtra prore, Që i rreshtojnë horrat e ndyrë.

Jam porsi bletë e papërtuar Me polen Hëne tejetej “ngjyer” .

Më nxijnë hasmët shpesh, pa pushuar, Me të kuq Bashkimit të përlyer.

Jam, ndoshta‐ndoshta e ardhmja vetë E një populli si shelg në fytyrë, Që e mëson ende qorri i vërtetë Ku dhe si të shkelë, në ç’mënyrë.

Jam ai që në Shesh do të këndojë Për lirinë e ëmbël si naforë Duke pasur një shkop gome në gojë, Me një copë metali‐këmborë.

Jam ajo njolla e gjakut, që quhet Republika e Moldovës parimisht Dhe që vrasësit ia ka frikën, i ndruhet, Orvatet t’i buzëqeshë përjetësisht.

Jam malli që fluturon i brishtë Mbi Liqenin mee ujin e shkumëzuar, Kjo ngjason me një si liri të trishtë, Me lotë të nxehtë kurorëzuar.

Jam Pruti* vetmitar dhe historik, Teli me gjemba që paprà plagon.

E thith përjetësisht deti, me vërtik Dhe ai përjetësisht vazhdon buron.

Jam dojna, e fshehta e saj e vërtetë, Që nuk mund të mbytet, as frikësuar, Edhe sikur ndonjëherë të jetë Me një mijë e një Siberi e mbuluar.

* Pruti – lumë që ndan artificialisht dy shtete: Rumaninë dhe Moldavinë.

Nuk kam, o vdekje, me ty asgjë

(Nu am, moarte, cu tine nimic)

Nuk kam, o vdekje, me ty asgjë, As të urrej dhe as ndjej përçmim, Siç të mallkojnë disa nën zë, Njëlloj si drita rri në vrojtim.

Por çfarë do bëje, si do të jetoje Të kishe nënë dhe të ndrronte jetë, Çfarë do të bëje po të provoje Vdekjen voglushësh me të vërtetë?!

Nuk kam, moj vdekje, me ty asgjë, Unë, ta dish, nuk të përçmoj.

Do jesh e madhe, i vogël unë,

HAEMUS PLUS I / 2015 106 | P a g e

Por vetëm jetën time jetoj.

S’kam ndrojtje, frika nuk më ka zënë, Për ty mëshirë ndjej për çudi, Se nuk ke pasur kurrë një nënë, Dhe as fëmijë s’ke pasur ti.

A është qetësi dashuria

(E‐o linişte iubirea?)

A është dashuria qetësi?

Më janë thinjur krejt flokët e gjatë.

Edhe të turbullt e paskam gjithnji Gjumin që e bëj natë për natë.

Nëse mbin bari, këtë nuk e di, A rrjedhin më në lugje burimet?!

Larg prej meje, tepër larg ndodhesh ti, Njëlloj si Hëna nga Dielli, ndriçimet.

Dhe shuhen yje pa u prekur fare.

Yje të rinj do të linden përherë, E kam njohur dhe dhembjen tinzare Nuk kam se çfarë të shoh më në derë.

Jo, nuk e kam njëlloj

(Nu, nu mi‐e totuna)

Jo, nuk e kam njëlloj, Nëse vjen, nëse jo – Unë diellin, hënën ftoj.

În albaneză / Në shqip: KOPI KYÇYKU

HAEMUS PLUS I / 2015 107 | P a g e

signum

Hulio KORTASAR (1914‐1984)

Vijat e dorës

Nga një letër e harruar mbi një tavolinë del një vijë që vrapon në dërrasë pishe dhe zbret përgjatë këmbës.

Mjafton ta vëzhgosh mirë për të zbuluar se vija vazhdon gjatë dyshemesë së drunjtë, ringjitet nëpër mure, hyn në një afishe që riprodhon një pikturë të Boucher, vizaton shpinën e një gruaje të përkulur mbi një divan e në fund shket nga dhoma për në tavan dhe duke ndjekur rrufepritësin, zbret në rrugë. Këtu është e vështirë ta ndjekësh, sepse trafiku është i dëndur, por me pak kujdes do të vësh re tek ngjitet mbi rrotën e autobusit të ndaluar në një qoshe të stacionit të fundit të portit. Atje zbret nëpër çorapen najlon të pasagjeres më bionde, hyn në territorin jomikpritës të doganave, vërvitet dhe noton me lëvizje të shpejta deri te moli kryesor, por këtu (është e vështirë ta dallosh, vetëm mijtë e ndjekin duke u kacavirur në bord), ngjitet në anije nga turbinat e alarmit, vrapon sipër tavolinave të kuvertës së klasit të parë, shmang me vështirësi portën kryesore të hambarit dhe në një kabinë, ku një burrë i trishtuar pi konjak dhe dëgjon sirenën e nisjes, ringjitet nëpër të qepurën e çorapes, në jelek, rrëshqet deri te bërryli dhe me një sforcim të fundit strehohet në pëllëmbën e djathtë, që në këtë çast fillon të mbyllet në shtrëngimin e një pistolete.

Udhëzime për të kurdisur orën

Atje në fund qëndron vdekja, mos ki frikë. Mbërtheje orën me një dorë, me dy gishta merre rrotëzën e kurdisjes, rrotulloje butësisht. Tashmë do të hapet një tjetër stinë, pemët do të çlirojnë gjethet, varkat do të nisin garat e tyre, koha si një erashkë do të mbushet me vetveten dhe nga ajo do të derdhen ajër, flladet e tokës, hija e një gruaje, kundërmimi i bukës. Ç'dëshiron më shumë, më shumë ç'do? Lidhe shpejt në kyçin tënd, lëre të rrahë e lirë, bëj gjithçka ta imitosh.

Frika ndryshk ankorat, gjithçka që mund të arrihej dhe që ishte harruar po vrapon nëpër venat e orës, duke e gangrenizuar gjakun e ftohtë të rubinëve të saj të vegjël. Dhe atje në fund qëndron vdekja, nëse nuk vrapojmë apo arrijmë të parët, nuk do ta kuptojmë se asgjë s'ka më rëndësi.

Projektudhëzues për të kurdisur orën

Mendoj këtë: kur të dhurojnë një orë, të dhurojnë një ferr të vogël të lulëzuar, një zinxhir trëndafilash, një qeli. Nuk të japin vetëm orën, por dhe shumë shumë urime, duke shpresuar të durojë sepse është markë e mirë, zvicerane me gurë rubini; nuk të dhurojnë vetëm këtë damarpunues të vogël që do e lidhësh në kyç dhe do e nxjerësh shëtitje. Të dhurojnë ‐ nuk e dinë, më e tmerrshme është se nuk e dinë ‐ të dhurojnë një tjetër pjesë të brishtë dhe të pasigurtë të vetes tënde, diçka që është e jotja por që nuk është trupi yt, që të duhet ta lidhësh në trupin tënd me rripin e saj të lëkurtë të ngjashëm me një përqafim dëshpërimisht të mbërthyer në pulsin tënd. Të dhurojnë nevojën të vazhdosh kurdisjen ditë për ditë, detyrimin ta kurdisësh nese do që të vazhdojë të jetë orë; të dhurojnë maninë të kontrollosh orën e saktë në vitrinat e argjendarëve, në radio, në telefon. Të dhurojnë frikën se mos e humb, se mos ta vjedhin, se mos të bie në tokë dhe të thyhet. Të dhurojnë markën tënde dhe sigurinë që është markë më e mirë se të tjerat, të dhurojnë tendencën për të bërë dallimin mes orës tënde dhe të tjerave. Nuk të dhurojnë një orë, je ti vetë i dhuruari, je dhurata për ditëlindjen e orës.

Udhëzues për të qarë

I lëmë mënjanë shkaqet, përqëndrohemi kryesisht te mënyra e saktë e të qarit, duke kuptuar me këtë një qarje që mos të kalojë në ulërimë dhe aq më keq në një fyerje të qeshjes me ngjashmërinë e saj amatore.

Qarja e mediokre apo e zakonshme mbështetet në një ngërdheshje të plotë të fytyrës dhe në një tingëllimë spazmatike të shoqëruar me lotë dhe rrjedhje qurresh, kjo në fazën e fundit, sepse qarja mbaron në çastin në të cilin shfryhet forcërisht hunda.

HAEMUS PLUS I / 2015 108 | P a g e

Për të qarë nevojitet ta ngulitësh imagjinatën në veten tënde dhe nëse kjo do të rezultojë e pamundur sepse është bërë zakon të besuarit në botën e jashtme, vëmë mend nga një rosak i mbuluar me milingona ose nga gjiret e ngushticës së Magelanit, ku asgjë nuk kalon më.

Pasi qarja të vijë, mbulohet me dinjitet fytyra duke përdorur të dy duart me pëllëmbën nga ana e brendshme.

Fëmijët do të qajnë me mëngët e xhaketës në fytyrë, duke preferuar një kënd të dhomës. Zgjatja mesatare e qarjes: tre minuta.

Udhëzues‐shëmbull mbi mënyrën si të kesh frikë

Në një fshat të Skocisë shiten libra me një faqe të bardhë vendosur në një vend çfarëdo të vëllimit.

Nëse një lexues ndesh në atë faqe fiks në tre të pasdites, vdes. Në sheshin Kuirinale të Romës, ka një vend të njohur që nga kohë të hershme e deri në shekullin e 19‐të, nga i cili, kur ka hënë të plotë, shihen të lëvizin ngadalë statujat e Dioskurëve* që luftojnë me kuajt e tyre të ngritur në këmbët e pasme. Në Amalfi, në atë pjesë ku mbaron zona bregdetare, gjendet një mol që depërton në det dhe nëpër natë. Dëgjohet një qen që leh përtej fenerit të fundit. Një zotëri po përhap pastën e dhëmbëve mbi furçë. Për një çast vëren, shtrirë në shpinë, një figurë të vockël gruaje, prej korali apo prej thërrimeje buke të ngjyrosur. Duke hapur dollapin për të marrë një këmishë, rrëzohet një kalendar i vjetër që shpërbëhet, fletët i zgjidhen, i mbulon teshat e bardha me mijëra flutura të ndyra letrash. Mësohet se një shitësi ambulant filloi t'i dhimbte kyçi i majtë, pikërisht poshtë orës. Kur e shkuli orën, i rrodhi gjak: dukej të ishte plagë e shkaktuar nga dhëmbë të mprehtë. Mjeku është duke përfunduar vizitën dhe na qetëson. Zëri i tij i thellë dhe i përzemërt u paraprin ilaçeve që po i shkruan tani në recetë, ulur në skrivaninë e tij. Herë herë ngre kokën, buzëqesh dhe kjo të zgjon besim.

S'është gjë, për një javë gjithçka do të bëhet si më parë. Rehatohemi në kolltukë të lumtur dhe vështrojmë përreth të shushatur. Për një çast, në gjysmëhijen poshtë skrivanisë, shohim këmbët e mjekut. I janë ngritur pantallonat deri te kofshët dhe mban çorape grash.

*Figura mitologjike

Udhëzues për të kënduar

Fillon duke thyer pasqyrat e shtëpisë, i ul krahët poshtë, shikon turbullt murin dhe atje harrohesh. Nxjerr vetëm një notë, lá dëgjohet mbyturazi. Nëse do të dëgjohet (por kjo do të ndodhë shumë kohë më pas) diçka si një peisazh zhytur në frikë, me zjarre mes gurëve, me figura gjysmëlakuriqe të shtrira, besoj se fillimi do të ketë qenë i mbarë dhe njëlloj sikur të jetë dëgjuar një lumë gjatë të cilit zbresin varka të verdha dhe të zeza, por edhe sikur të jetë ndierë një kundërmim buke, një prekje gishtash, një hije kali.

Më pas do të blihen solfezhe dhe një frak, do të këshillohem të mos këndoj me hundë dhe të lihet i qetë Shumani.

Ruajtja e kujtimeve

Famat*, për të ruajtur kujtimet e tyre, ndjekin metodën e balsamimit: pasi e ngulin kujtimin me flokë dhe sinjale, e kthejnë kokëposhtë në një çarçaf të zi dhe e vendosin përballë murit të sallonit, me një pusullë që thotë: "Shëtitije në Kuilmes", ose: "Frank Sinatra".

Ndërsa kronopët, këto qënie të parregullta dhe indiferente, i shpërndajnë kujtimet nëpër shtëpi, të gëzuar e të kënaqur, jetojnë mes tyre, kur një kujtim kalon duke vrapuar i japin një përkëdhelje dhe thonë butësisht: "Mos u vri, të keqen", dhe: "Me kujdes, ka shkallë". Kjo është arsyeja që shtëpitë e famave janë të rregullta dhe të qeta, ndërsa shtëpitë e kronopëve janë gjithmonë lesh e li dhe kanë porta që përplasen. Komshinjtë ankohen gjithnjë për kronopët, ndërsa famat tundin kokën me nënkuptim dhe shkojnë të shohin nëse pusullat janë gjiththmonë në vendin e vet.

*Personazh i krijuar nga Kortasari

Zgjodhi e shqipëroi HIQMET MEÇAJ

HAEMUS PLUS I / 2015 109 | P a g e

imago

Merita TOÇILA Doktorante në Shkollën Doktorale të Studimeve Albanalogjike Tiranë

Veshjet Arbërore në pikturën Arvanite

As part of spiritual structure of Albanian people are arberesh’s and arvanite’s to shown and dedicated some pages of analysis of acts to some authors in the aspect of figurative art, especially those artists that had the attention the way and the national clothes. In these artists are the traces of love and the relation with the homeland of aborigines which can not be taken differently except of the clothe and the reflection of traditions as one of the bridges that keep them related with the past. The physical portraits of different ages, we could make comparisons with our clothes and the common features of two branches that start from the some root. Arvanit’s have generated artist’s names that have passed greek borders becoming the most prominent names of greek art. The time hasn’t stopped regarding the embracement of new streams of art and interpretation. But what remains part of our analyses is arvanites clothes and the way how it is conveyed. One of the most wonderful moments of this picture is the interpreted fustanela which is painted by the great arvanits painter, Nikos Egonopulos, put in surrealistic situations of costume by two great artists from Çamëria, Abedin and Ali Dino and their point of view over the new capitalist’s developments.

Kur bëhet fjalë për pikturë shqiptare nuk mund të anashkalojmë artistët arvanitas si një grupim që bën pjesë në strukturën shpirtërore dhe kulturore shqiptare. Informacionin e plotë mbi krijimtarinë e këtyre autorëve e jep studiuesi Aristidh Kola në periodikun “Besa” dhe më pas “Arvanon” publikuar prej shoqatës së arvanitasve në periudhën midis viteve ’80‐’90‐të. Tek veprat e këtyre piktorëve të bie në sy tërheqja drejt rrënjëve dhe kjo ndjehet fuqishëm sidomos tek disa prej tyre të cilët kanë trajtuar gjerësisht tematikën, motivet, por sidomos veshjen shqiptare.

Ai që iu rikthye historisë duke nxjerrë nga nënvetëdija historike një figurë si Skënderbeu ishte piktori Niko Egonopulos, një ndër piktorët më të spikatur të Greqisë në fillimshekullin e njezetë.51 Surrealist në frymë, ai mjaftohet me kapjen e një elementi mbi bazën e të cilit ndërton kompozimin e tij dhe strukturon veshjen. Tek portreti bust i Skënderbeut merr shkas nga uniforma ushtarake që ka përdorur udhëheqësi dhe për ta bërë figurën më impresionante, elementin bizantin të uniformës luftarake me pllakëza metali e zmadhon, e ridimensionon dhe e kthen në një strukturë solide që kufizon portretin e heroit.52 Me të njëjtin element punon edhe helmetën. Kjo veshje e ngrirë që ka izoluar bustin dhe kokorja e metalte në kokë me një dekoracion linear për ta identifikuar si mbret, e afron portretin me ikonat, por risjell dhe një figurë që prej stoicizmit, palëkundshmërisë e forcës kishte marrë përmasa legjendare që ngacmonin nënvetëdijen e brezave, sikundër dhe artistit vetë. Nga të gjitha paraqitjet që i kanë bërë figurës së Skënderbeut kjo duhet të jetë më e veçanta. Përveçse është shumë larg imazhit të mësuar prej syrit tonë, ai duket më shumë si një nga luftëtarët arvanitas që luftuan për pavarësinë e Greqisë më 1881, duket si një Boçar, Kollokotron, Xhavella apo Karaiskaq, ka më tepër tipare nga Epiri se nga Shqipëria e epërme, është më pranë portretit të Donikës në strukturë. Mos ndoshta autori qëllimisht e ka zgjidhur të tillë për ta simbolizuar luftën arvanitase në përmasën e trimërisë së heroit Skënderbe? (fig.1) Mund të mos dyshonim shumë mbi këtë hipotezë nëse nuk do shihnim tablonë e dytë, “Minotauri dhe Tezeu me fustanellë”.53 Tezeut me veshjen e përrallshme me fustanellë të cilës nuk i mungon asnjë detaj i periudhës së Marko Boçarit, përveçse portreti i tij i vendosur në fytyrën e Skënderbeut. Edhe pas gati një shekulli, tregimet e fëmijërisë të ushqyera nga prindërit e gjyshërit dhe gjithë mjedisi arvanitas në të cilin është formuar autori, kanë lënë gjurmë të pashlyera në memorien e tij dhe është kjo memorie historike që në mënyrë të pavullnetshme zbrazet në telajo. I ngjashëm në stil me Giorgio de Ghiricho‐n ku figurës ia heq

Shih Aristidh Kola, Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve, bot. 55, Tiranë, 2007 Shih Aristidh Kola, revista Arvanon 53 Shih Arben Llalla, Gjurmë të Letërsisë së Vjetër të shqiptarëve të Greqisë 1860‐1889, f. 20, Tetovë, 2006

51 52

HAEMUS PLUS I / 2015 110 | P a g e

tiparet duke e lënë në strukturën fillestare të formës vëllimore si në trajtën e një manekimi, ndihmon kostumin të jetë elementi dominant në këtë skenë ku luhet një nga episodet homerike dhe është ai, arvanitasi me fustanellë, që ka kapur demin prej brirësh me një gjest thuajse pa sforcime. (fig.2)

Figura 1, 2, 3

Ashtu si piktorët e huaj romantikë të ndodhur para një krijimi estetik që dëshmonte një trashëgimi të pasur që vinte prej shekujsh, nuk lanë asnjë detaj të këtij kostumi pa e pikturuar në tëre harmoninë dhe bukurinë që prezantonte si shembulli që kemi këtu “Një shqiptar” e Vittorio Amadeo Preziosi‐t, edhe Egonopulos kishte një arsye më tepër ta evidentonte këtë veshje sepse ishte e të parëve të tij. Në dualitetin Centaur‐Teze, ai vendos centaurin në planin e parë, por figura ku përqëndrohet vëmendja është Tezeu. Veshja e tij me fustanellë mund të merret si prirje për ta quajtur këtë këngë trashëgimi ballkanase. Ka zgjedhur të kuqen bordo të murit si një sfond ideal ku mund të mbështetet pastërtia dhe bukuria e të bardhës së fustanellës dhe nga dritarja e hapur me Akropolin dhe retë iluzore, feks e kuqja e festes me xhufkën e artë që dekoron një kokë me flokët e lidhur bisht nga pas. Me xhamadanin kadife në ngjyrë smeraldi nga mëngët e të cilit nuk keni parë të duken më bukur verefi i mëngores veçse tek Kolombi “Portreti i Tonines”. Një çarje vertikale në fundin e mëngës e dekoruar me qëndisje të arta me motive, tek e cila i krijojet një dritare për frymëmarrje mëngores së bardhë që ndihet si e burgosur brenda mëngës së plotë kadife dhe në momentin më të parë derdhet jashtë duke shpërthyer një veref që krijon ondulacione si dekori më i bukur ku pritet të shfaqet dora.

Brezi i artë që kryen dhe funksionin e një çante ku vendosen armët dhe pajimet e domosdoshme është një vend tjetër ku ndal artizani për ta veshur funksionin me art duke e qëndisur me të arta dhe kjo e shndërron atë në pikën më të rëndë dhe më solide të trupit. Piktori që duket indiferent ndaj tipareve të portretit, vizaton me kujdes kurbat e figurinave të brezit, duke saktësuar dhe mënyrën e vendosjes së armës aty. Po kaq të modeluara paraqiten dhe kambalet që shkojnë deri në gju dhe mbulojnë poshtë kurrizin e këmbës. Një veshje mbuluar apo mbrojtur në ar që gati sa nuk e shpon as heshta. Një lloj armatimi dekorativ që të shpie tek legjenda e Akilit ku vendi më i pambrojtur dukej se kishte mbetur thembra. I vetmi objekt i lirë dhe valëzues që mbetet në kostum është fustanella me draperinë marramendëse që të huton. Nëse marrim mundimin të numërojmë palat, kuptojmë tendencën e autorit për të sjellë një fustanellë jo të zakonshme, por të një fisniku. Këtë e vërteton edhe gjatësia e saj nën vijën e gjurit, shenjë unike që kjo veshje është arbërore.

Në tablonë e tretë e vendos personazhin e tij arbëror në pozicion 2/3‐at për të na dëftuar atë veçanti që nuk e ka asnjë kostum tjetër i cilitdo vend – mëngoret e varura të cilat krijojnë një lëvizje të imponuar prej veprimit të njeriut, por krejtësisht të lira në valëvitjen e tyre, si një palë flatra që kanë mbirë në shpinën arbërore. Nën zhurmën e vringëllimës së shpatave, cila është ajo që ka dhënë goditjen: mënga e bardhë e këmishës veref apo mëngorja e kadifenjtë ngjyrë smerald e zbukuruar me ar? Kjo lojë iluzive duket tepër e pëlqueshme për autorin.

Taso Haxhi i referohet një teme në retrospektivë si revokim i njërës nga betejat më të përgjakshme dhe më heroiket në historinë e shqiptarëve, luftës së Sulit.54 “Suljotët” (fig.4) I provokuar nga kujtesa historike për një ngjarje jehona e së cilës vazhdoi gjatë, nga publikimet në shtypin e kohës, nga tablotë e piktorëve të huaj dëshmitarë të asaj periudhe, ai realizon një vepër tepër dinamike ku lëvizja e trupave gjer në pozicione ekstreme manifeston gjithë komoditetin që veshja u krijon. Ai nuk merret me detajin, nuk i premton koha të vizatojë broderinë floreale, por ndërton formën në blloqe ngjyre të mëdha. I intereson që struktura e veshjes të jetë plotësisht e qartë duke i ndarë dukshëm dy kampet nga njeri‐tjetri. Suljotët me këmishë të bardhë, fustanellë dhe jelek e feste të kuqe, turqit me poturre e këmishë të zezë, mbi to jelek blu dhe një çallmë të lidhur në kokë. Për të treguar superioritetin e shqiptarëve i ka vizatuar mbi kuaj dhe turqit të gjunjëzuar përtokë nën tehun e shpatave. Për t’ia humbur kohëndodhjen, për ta bërë aktuale dhe të gjitkohëshme ai e

Shih Revista Besa, Τάσου Χατζή, nr. 22, Athinë, gusht 1992

54

HAEMUS PLUS I / 2015 111 | P a g e

sfumon edhe tokën edhe qiellin dhe e kompozuar në këtë mënyrë ajo e përcjell të plotë idenë e autorit si një rizgjim i së kaluarës së fjetur.

Fig. 4

Të një kohe më të vonë, por edhe kjo retrospektivë, është tabloja e piktores bashkkohore, Angjeliqi Çeva, “Familje arvanite”.55 Në fotografinë e një familjeje arvanitase prej dhjetë pjestarësh, përjetojmë nostalgjinë për të kaluarën, dhimbjen e humbjes së kujtimeve për gjëra që kanë kaluar. Kjo tablo nuk ka të bëjë me memorien e përbashkët historike, por atë individuale të përjetimeve intime në fëmijëri. Si para ritualit të hershëm të daljes në fotografi të familjes që konsiderohej si një proçes me rëndësi të veçantë, në të cilin secili duhej të mbante një qëndrim dinjitoz, ku çdo pjestar vishte petkat më të hijshme për ta patur kujtim atë moment të ngrirë, janë radhitur para shikuesit të gjithë anëtarët e një familjeje të madhe arvanite. Aty janë gjyshi, gjyshja, prindërit, të afërmit, nipër e mbesa, të vendosur sipas moshës e pozicionit në familje: ulur në qendër gjyshërit, pranë tyre gjunjazi ose në prehër fëmijët më të vegjël, në këmbë anash prindërit e rinj ose fëmijët e të moshuarve. (fig.5) Cili prej nesh nuk ka në albumin e familjes foto të tilla para të cilave zgjohen kujtime shumë të bukura e të gëzueshme fëminore. Një ngacmin të tillë duket se ka ndjerë autorja duke shfletuar albumin e fotografive familjare dhe e rrëmbyer nga nostalgjia vizaton një për një kostumet e familjes së saj me nota ekspresive e ngjyra të ngrohta ku duket sikur aty‐këtu një pikë loti ka fshirë disa portrete, si provë e largimit të tyre nga jeta. Të bën përshtypje bashkekzistenca e dy traditave asaj të vjetër arvanite dhe të resë greke si fillim i humbjes së identitetit në komunitetin arvanitas dhe kjo shihet qartë tek veshjet fëmijëve dhe çiftit të ri në anën e majtë të tablosë me veshje urbane të shek XX. Pjesa tjetër jep të dokumentuar kostumin e të parëve arvanitas, veshjen e viteve ‘800 dhe fillimi ‘900‐ës, si dhe veshja e thjeshtë e pandryshuar e gjyshërve në planin e parë. Pesë breza vendosur në fotografinë e jetës së saj konsideruar si një pemë gjenealogjike nëpërmjet imazhit.

Para këtyre artistëve ishte një piktore arvanitase, që i përket periudhës së Idromenos tek ne, por ajo u udhëhoq më shumë nga tiparet e rilindjes sesa të etnokulturës nga vinte. Megjithatë merita e saj është shfaqja e emancipimit duke u përfshirë në vorbullën artistike të kohës si e para piktore femër në Greqi.56 Eleni Bukura Altamura në dy pikturat e saj shfaq luftën dhe kontradiktën e shoqërisë së kohës. Tek njëra “Autoportret”, e veshur si djalë françeskan me kësulë e flokë të prera si djalë bëhet pararendëse e një shoqërie që nuk do të vononte të vinte ku të mos mohoheshin të drejtat dhe liritë e gruas dhe tek tjetra shfaqet ndrojtja dhe frenimi i gruas në trysninë e shoqërisë prezente të kohës. (fig. 6/1,2)

Fig. 5

Shih Revista Besa, Αγγελικης Τσεβα, nr. 33, Athinë, maj‐qershor 1994 Shih Revista Besa, Η γιηάίκа – Еλέηι Αλτάμογρα, nr./7, Athinë, janar‐shkurt 1985

55 56

HAEMUS PLUS I / 2015 112 | P a g e

Fig. 6 (1,2)

 Ali dhe Abedin Dino, dy artistë vëllezër shqiptarë nga Çamëria57

Ali Dino është shumë i njohur për karikaturat e tij (kartonist), por në ato raste kur paraqiti me realizëm veshjen, e trajtoi atë në këndvështrimin etnografik, si një përpjekje për të dëshmuar ekzistencën e saj në arealin e tij.58 Tek skica “Shqiptari” nuk ka qënë tendenca për të pasqyruar botën e brendshme të personazhit, as një subjekt të shtjelluar, thjesht demostron një veshje karakteristike të një njeriu të thjeshtë me të gjithë elementët e saj. Këpucët lëkurë me xhufkë dominuese në pjesën e sipërme, tirqet me gajtanin e zi gjatësor, këmishën me mëngët e gjëra dhe jelekun mbi të. Pas këtyre vjen guna e shajakut me kapuç dhe një qeleshe e bardhë në kokë. Figura thyhet në linja horizontale nga brezi i mesit dhe dorezat e duarve, si dhe xhufka e këpucëve për t’i dhënë një ritëm ndryshe linjave vertikale të veshjes.

Përpos kësaj ai prezanton edhe veshjen urbane të shekullit të ri, duke u bërë një dëftonjës i ndryshimeve dhe kahjes që po merrte kompozimi i kostumit në viset e banuara nga shqiptarë duke sjellë portretin e një gruaje dhe figurën e vajzës së tij. Të dyja këto skica paraqesin imazhin e ri të figurës femërore të dy moshave të ndryshme të cilat kuptohet nga mënyra e qëndrimit dhe sjella e lirshme që kanë disa kohë që i kanë braktisur veshjet tradicionale duke i përkitur asaj shtrese që e kishte përqafuar herët ndryshimin dhe zhvillimet e reja shoqërore e kulturore. Madje tek gruaja ndryshimi është katërcipëror sa është zbuluar kraharori, krahët, qafa, janë shkurtuar flokët, është ndryshuar qëndrimi, etj. Ndërsa tek vajza e re shtohen elementë të rinj: syzet, kapelja, robdëshambri, papuçet të cilat sjellin një detaj dekorativ të ngjashëm me këpucët e çobanit me xhufkën simbolike mbi pjesën e përparme. (fig.7/1,2,3)

Fig. 7(1,2,3)

Në përmasat e shkëlqimit të Ali Dinos qëndron edhe i vëllai, Abidin Dino, emri i të cilit gjendet në të gjitha galeritë e artit dhe muzetë e shumta nëpër botë, në poema, vargje këngësh apo libra.59 Jo vetëm që është një nga pionierët e pikturës moderne turke ku ushtroi më së shumti veprimtarinë e tij artistike, por realizoi

Shih Revista Besa, Αλι Ντιησ Μπεη‐ Μορφές της Αρβαυιτιας, nr./31, Athinë, janar‐shkurt 1994 Referuar grafikave tek Ali bej Dino ‐Vepra, bot. Bashkia Prevezë, 1993 59 Niko Stylos, Preveziani Abedin Pasha Dino dhe Dinot e tjerë, f. 152, bot. Pa kufinj, Mulheim A.D.R., Gjermani, 2014 57 58

HAEMUS PLUS I / 2015 113 | P a g e

vepra mjeshtërore në fusha të ndryshme. Ai kapte imazhe me shkathtësi me lapsin e tij, furçën dhe kameran.

Me një vizatim të shkathët paraqet një grup prej pesë grash ku edhe pse mungon vija e vazhduar e lapsit, ka ndërtuar kostumin tipik arbëror me shaminë që mbështjell kokën duke rënë lirshëm rreth qafës, jelekun që përmbyll linjën e gjoksit dhe të belit dhe çitjanet gjoja të lirshme tregojnë vithe të zhvilluara si një tipar i dukshëm i mëmësisë për kohën. Kësaj mëmësie nuk i largohet as tek tabloja “Madona me foshnjë” tek i cili na sjell me ngjyra të gjalla vizatimin e veshjes tek skica e parë. Shquajmë vetëm raportin e butë të ngjyrave të kostumit që rrinë pranë njëra‐tjetrës, por ai ndalet më tepër në marrëdhënien nënë‐fëmijë. (fig.8/1,2)

Fig. 8(1, 2)

HAEMUS PLUS I / 2015 114 | P a g e

ligo

Dumitru GABURA

Misterul poemelor lui Victor Teleucă (Perioada 1959‐1988)

Recitind volumul Piramida Singurătății de Victor Teleucă, cu ocazia reeditării la București în 2014, am sesizat o coincidență surprinzătoare, neobișnuită în textul poemului Clipa de vârf, scris în 1970, publicat de autor în volumul Îmblânzirea focului (1971). Coincidența era uluitoare. Coincideau cu cele descrise în poem nu numai luna și acea noapte răsturnată‐n august, dar și împrejurările în care a decedat poetul. Faptul producându‐se la 12 august 2002, peste 32 de ani din momentul scrierii poeziei. Cu o ocazie, mi‐am împărtășit mirarea psihologului, dr. Gholamali Mohammadifard. După ce i‐am făcut cunoscută viața și opera lui Victor Teleucă, dumnealui m‐a îndrumat să‐i studiez creația cu mai multă atenție, precizând că aș putea descoperi și alte coincidențe. Într‐adevăr, în urma unui studiu al mai multor poeme, am observat niște coincidențe ciudate, care atestă o anticipare, în scrierile sale, a desfășurării ulterioare a unor evenimente peste 30‐40 de ani.

Pentru acest studiu am selectat patru poeme legate între ele printr‐un nexus cauzal(legătură, înlănțuire între lucruri, fenomene), [Mihai Cimpoi]: Clipa de vârf, 1970, Mitropolitul Dosoftei, 1973, O altă limbă mai frumoasă nu‐i, 1959, Răsărit de Luceafăr, 1988.

E necesar a veni cu explicația că în cultura și știința modernă occidentală generații de savanți au urmat paradigma newtonian‐carteziană (paradigma clasică de tip atomistă), îndepărtând fără ezitare conceptele și observațiile ce ar fi pus în discuție anumite ipoteze filosofice împărtășite de comunitatea științifică. Dar, odată cu apariția savanților care au dezvoltat fizica cuantică, gen: Albert Einstein, Niels Bohr, Erwin Schrödinger, Robert Oppenheimer, David Bohm ș.a., s‐a constatat că gândirea lor științifică este compatibilă cu spiritualitatea și viziunea mistică asupra lumii, ceea ce duce la o schimbare de paradigmă în toate sferele vieții. Adică gândirea științifică își legiferează dreptul de a include în sine conceptele teoriei cuantice și implicațiile lor filosofice, admițând și un alt tip de cunoaștere decât cel obișnuit al teoriei și metodologiei newtonian‐carteziene (Stanislav Grof, Dincolo de rațiune, București, 2007).

Sub acest aspect vom încerca să analizăm poemele enumerate mai sus, având ca scop și demonstrația dacă lui Victor Teleucă îi erau proprii competențele transpersonale în perioada sovietică, dacă acestea erau proiectate în creația sa, în ce măsură critica timpului le‐a observat și studiat. Selecția cuprinde întreaga perioadă sovietică a realismului socialist (1959‐1988).

E de remarcat că poemul Clipa de vârf (1970), alcătuit din trei părți: descrierea „dispariției”, contemplația spectacolului cosmic și reîntoarcerea conștiinței, nu consuna cu dogmele materialismului vulgar și ateismului inoculat atunci cu forța în conștiința populației.

Reușind să se detașeze de perspectiva materială (ego pământesc), imaginarul poetului anunța încă de pe atunci trezirea spirituală și ne făcea martori la spectacolul cosmic, vizionând prin ochiul eternității realitățile aflate dincolo de realitatea fizică, materială: „Odată şi odată era nevoie să dispar undeva. Şi‐acest undeva pentru mine‐i o noapte adâncă răsturnată‐n august, un deal cu tractoare trece de altundeva spre ţărmul unui altundeva cu două frânghii împletite din albă lumină.”

(Victor Teleucă, Îmblânzirea focului, 1971) Surpriza descoperirii consta, spuneam, nu numai în faptul că Victor Teleucă, în 1970, își descrie trecerea sa definitivă în lumea supraconștiinței (decesul de la 12 august 2002), ci și modul, felul în care a „dispărut”.

Lucru lesne de verificat. Furtuna neobișnuită, neașteptată parcă ar fi fost martorul invitat să asiste la decesul poetului. Atunci, s‐a întunecat totul în jur, lumina fulgerelor brăzda cerul. Unul din ele a secerat plopul masiv asupra căruia medita deseori poetul, crescut în preajma casei în care locuia. La scurt timp, totul s‐a liniștit, de parcă totul fusese o închipuire. „Frânghiile împletite din albă lumină” conduceau sufletul poetului spre nemărginire și veșnicie. Ezoterismul afirmă că în timpul fulgerelor se produce eliberarea din corp a sufletului poetului de către natură. Din această clipă conștiința lui se supune legilor obişnuite: „Şi mă trezesc faţă‐n faţă cu nemărginirea.

Nemărginirea şi eu ‐ un lucru ciudat.

Prin nemărginire aleargă vuind veşnicia, cum gerul vuieşte în sârmele telefoanelor. Şi iese‐n relief o scânteie ‐ clipa de vârf, sau poate alte clipe desfăcute în emisfere aprinse – HAEMUS PLUS I / 2015 115 | P a g e

atomi de timp divizaţi în părţi componente.”

(Victor Teleucă, Îmblânzirea focului) Meditația practicată în starea obișnuită a conștiinței induce o altă stare, modificată a acesteia (termen folosit de psihologii transpersonali americani K. Wilber, S. Grof), dar care rămâne o normă. Astfel, gânditorul este antrenat într‐o experiență pe care psihologul american Abraham Maslow o conturează, în 1968‐1970, în concepția sa numită experiență de vârf (peak‐experience): (A. Maslow, p. 90) – „B‐Cognition” (Being‐ cognition). Aceasta prevede un nou tip de cogniţie, specifică persoanelor armonioase, integrate şi care se manifestă, în special, în procesul experienţelor de vârf. Tipul respectiv de cogniţie nu compară, nu evaluează şi nu judecă, astfel încât lumea înconjurătoare este interpretată într‐un mod mai obiectiv, mintea nu proiectează, nu acordă semnificaţii în plus.

Descrierea exactă a acestei stări o găsim în creația poetului Victor Teleucă:

„Eu ştiu ce‐am vrut: n‐am vrut nimic, dar şi nimicul e prea mult. Mai puţin însă nu se putea. Cineva vorbea şi eu transmiteam mesajul aşa, fără a‐l cer‐ ceta şi a‐1 înţelege, fiindcă nu mă interesa.

Eu nu vroiam nimic.

Dar nici nimic nu se putea. Şi atunci m‐am întrebat: dar ce se poate? Şi tot eu mi‐am răspuns: dar cine pune această întrebare?

După asta n‐a mai urmat nici un răspuns.”

(Victor Teleucă, Piramida singurătății, 2000, Chișinău, p.78)

Îndeplinirea, atingerea condiției de nedorință îl face pe muritor liber de aspectul material al existenței. E chiar condiția sine qua non proclamată de filosofie pentru a atinge iluminarea, luciditatea de maximă transparență. „Nimic mai prejos de experiența unificării mistice cu sursa divină nu ne va potoli cele mai profunde năzuințe” (Stanislav Grof, The Cosmic Game, 1998, State University of New York, Jocul Cosmic, Editura Antet, p. 45). Stanislav Grof e un explorator avansat al „domeniilor transpersonale”, ‐ aşa numeşte el cele mai inefabile niveluri ale Fiinţei, un practician ale cărui concluzii se bazează întotdeauna pe experienţa personală şi a celor pe care îi conduce în stări de conştiinţă extinsă. Savantul a avut curajul excepţional de a aduce pe teritoriul ştiinţei academice idei şi concepte care, până la el, păreau să aparţină exclusiv viziunii mistice asupra universului. El este un cercetător al conștiinței care a contribuit major prin opera sa la schimbarea paradigmei asupra Fiinţei şi universului (Stanislav Grof, Psihologia Viitorului).

O abordare similară celei din poemul Eu știu ce‐am vrut…, devenit și crezul creatorului, descoperim și în poemul Am fost un visător…, scris în ultimii ani de viață:

rămas din mine – câte‐un vis mai semănând cu lacrima de pe obraz, argonaut pornit spre lâna din Caucaz...”

(Victor Teleucă, Ninge la o margine de existență, Chişinău, 2002, p.5)

În cazul de față cuvântul vis la care am adăuga și cuvântul lucid ar elucida mecanismul procesului de creație a poetului prin prisma transpersonală. „O operă de artă trebuie să treacă complet de limitele umanului, explică Giorgio de Chirico, bunul simț și logica îi vor lipsi. În felul acesta, ea se va apropia de starea de visare…”

(Cavalesi Maurizio, Mori Gioia, De Chirico, 1988.).

Definiția dată de Abraham Maslow (fondator al Asociației Americane de Psihologie Transpersonala, împreună cu Carl Rogers, Viktor Frankl, Anthony Sutich, Stanislav Grof, Jim Fadiman în 1969) experienței de vârf în studiile sale e următoarea: „Sentimentele unor orizonturi de deschidere, până la viziune, sentimentul de a fi simultan mai puternic și mult mai neapărat decât ai fost vreodată, sentimentele de extaz, de mirare și venerație, sentimentul de pierdere în timp și spațiu cu convingerea că, în final, ceva extrem de important și valoros s‐a întâmplat, pentru că subiectul a fost într‐o oarecare măsură transformat și întărit în viața de zi cu zi de o astfel de experiență”.

Prin metaforă, poetul V. Teleucă încearcă a interpreta și transcrie „transcenderea tuturor limitelor minții analitice, a tuturor constrângerilor raționale și a tuturor constrângerilor logicii obișnuite” (Stanislav Grof, The Cosmic Game, 1998, Jocul Cosmic, Editura Antet, p. 33):

„Poate că atunci mă depărtez de mine, ori poate de dragostea mea divizată în flăcări şi ger.

Mă depărtez. De cine m‐aş putea depărta într‐o astfel de noapte cu multă veşnicie?

HAEMUS PLUS I / 2015 116 | P a g e

Atunci resimt în privire prezenţa noianului, când omul devine imponderabil, iar greutatea lui o trage‐n adânc universul. Şi zbor ca baronul Münchausen pe ghiuleaua unei stele în nesus şi‐n nejos”.

(Victor Teleucă, Îmblânzirea focului)

Asistăm la transformarea spirituală a poetului despre care acelaşi Stanislav Grof, cunoscut ca explorator al frontierelor conștiinței umane, afirmă: “Nașterea spirituală nu trebuie neapărat să fie asociată cu moartea trupului. Ea se poate produce oricând pe parcursul autoexplorării profunde sau chiar în timpul unei crize psihospirituale spontane. Atunci, e un eveniment pur simbolic, «o moarte a eului», sau o «moarte înainte de a muri», care nu implică nici o vătămare biologică. Abraham a Sancta Clara, un călugăr augustinian german din secolul al XVII‐lea, a rezumat totul într‐o singură frază, scriind: «Omul care moare înainte de a muri nu moare când moare»” (Stanislav Grof, op. cit., p. 149). Exemplificăm:

„Atunci şi miriştea creşte prin mine mereu ca bambusul prin omul înlănţuit de pământ.

Atunci am impresia că cineva măsoară distanţa cu ani de gând, sau alte unităţi de măsură nedescifrate de nimeni, şi umbra lui Einstein îşi caută sprijin”.

(Victor Teleucă, Ibidem)

Metaforele „măsoară distanța cu ani de gând”, și ”umbra lui Einstein își caută sprijin”. depășesc gândirea ce reiese din teoria relativității axată pe viteza luminii și gravitație universală.

Dr. Fred Alan Wolf, autorul volumelor Saltul cuantic, Universul spiritual, Universuri paralele, premiat în 1982 cu prestigiosul Premiu pentru știință „National Book”, aduce dovezi despre relația strânsă dintre conștiința umană și fizica cuantică. S‐ar putea să existe dovezi că sufletul poate călători mai repede decât lumina cu „viteză superluminală”. Așa se explică faptul că în timpul unei experiențe din apropierea morții trecerea unei persoane din lumea materială ‐ care lucrează cu o viteză mai mică decât viteza luminii ‐ în altă lume, așa‐ numita lume spirituală ‐ care lucrează mai repede decât viteza luminii, „supeluminală” – adică transferul cu efectul de tunnelling ar putea fi similar cu ceea ce astrofizicienii numesc o „gaură neagră”. La acea viteză se trece dincolo de timp și spațiu, experimentându‐le în dimensiunea fizică a lumii noastre. Prin aceste ferestre, probabil, se călătorește înainte și înapoi prin spațiu‐timp. Cu cât nivelul conștient e mai înalt, cu atât lărgimea ferestrei perceptive e mai mare. Același Dr. Fred Alan Wolf explică: nu e necesară neapărat o călătorie în spațiu cu viteza luminii, întrucât există pretutindeni mini‐găuri negre care pot fi accesate prin transformări ale câmpului conștiinței, locuri în care spațiul vibrează cu viteza luminii. Totul depinde de capacitatea de a utiliza conștient forța fundamentală care stă la baza Universului. Există, de asemenea, o interdependență dintre dimensiunea a patra și starea de conștiință specifică planului patru. În acest caz, două evenimente separate dintr‐o dimensiune inferioară D3, în care și fereastra perceptivă e mai îngustă, din perspectiva dimensiunii a patra și a stării de conștiință corespunzătoare sunt văzute ca strâns relaționate cu întregul, în același timp sunt încărcate cu înțelesuri profunde și cu calități estetice deosebite. De exemplu, în planul tridimensional, în care ne aflăm, o sămânță dă naștere unui copac, se dezvoltă, crește, trăiește, iar după 50 de ani se usucă și moare. Iar din planul D4 acest proces poate fi cuprins într‐un punct și poate dura un timp foarte scurt ce conține toți acei 50 de ani de evoluție.

Revenim la ideea formulată în studiul anterior: creatorul autentic induce prin proprie voință (meditație) starea modificată a conștiinței, ajungând, astfel, la sursa primordială a inspirației. De aici deducem explicația inefabilului, indescriptibilului poemelor lui Victor Teleucă.

Filosoful german Martin Heidegger a demonstrat profunzimea metaforei poetice prin faptul că drept sursă pentru lucrarea sa Introducere în metafizică i‐a servit creația poetului german Friedrich Hölderlin (n. 20 martie 1770 ‐ d. 6 iunie 1843).

Atunci toată căldura pământului din adâncuri îmi trece prin sânge ca durerea plăcută a dragostei. Şi cresc miriştile prin mine fără oprire, parcă s‐ar grăbi să se coboare‐nspre toamnă.

Senzaţie stranie. Omul rămâne mereu amăgit, când nu poate creşte prin el miriştea blondă, ori piatra pe care o aşază în ziduri fecunde.

Dar în liniştea sufocantă şi părelnic banală, odată cu miriştea, prin mine mai cresc şi copiii mei, grăbiţi să mă lase în urmă.

(Victor Teleucă, Ibidem)

HAEMUS PLUS I / 2015 117 | P a g e

Versul „Omul rămâne mereu amăgit,/ când nu poate creşte prin el miriştea blondă”, trimite la ignoranța de care dă dovadă omul, închis, în cercul îngust al existenței, al minții și logicii formale bazate pe modelul newtonian‐cartezian, neadaptat realităților cuantice din societatea modernă. Ușor de „amăgit”, manipulat în perioada revoluțiilor conștiinței umane. O astfel de interpretare în vremea realismului socialist era exclusă, din care cauză critica literară a vremii nu a remarcat semnificațiile, profunzimile acestui poem. Oare azi miriștea blondă crește prin om?

Filosoful de origine georgiană, de renume mondial, Merab Mamardașvili, evocat multiplu în scrierile poetului V. Teleucă, afirmă că „obiectul cercetărilor filosofice nu e omul, ci acel posibil om creator care poate sclipi pentru un timp, a se stabili, a se statornici, a‐și arăta pe o clipă efortul propriu în spațiu. Efortul transcendental, constituit în capacitatea Sinelui de a se așeza pe sine la limita de după care în față te privește imaginea morții, la limita care simbolizează pentru om capacitatea, starea de a fi gata de a se despărți de sine, care era la acel moment, de corpul fizic.” (Merab Mamardașvili, Эстетика мышления, Москва, 2000). Ceea ce confirmă şi viziunea poetică a lui Victor Teleucă:

„Iar prin prisma unei clipe dense de vârf mă uit în univers, despic veşnicia în patru s‐aud cum miriştea vuieşte sălbatic a toamnă”.

(Victor Teleucă, Ibidem)

Versul „Despic veșnicia în patru” din poem, frecvent și în alte creații ale poetului, indică structura multidimensională a conștiinței lui Victor Teleucă. O astfel de structură a conștiinței permite a accede dincolo de limitele rațiunii. Modificarea nesemnificativă a acestui vers îl regăsim în poemul Răsărit de Luceafăr (dedicat de Victor Teleucă lui Mihai Eminescu, în 1988, publicat în săptămânalul Literatura și Arta) cu acel de șapte ori (număr sacru):

„... desfăcând o raza‐n patru, fiecare iar, la rându‐i, o mai desfăcea în patru ca să caute în nimbul razelor cum crește timpul, ... și lumina din lumina se isca a treia, alta, cosmică, dogoritoare, zburători cu chip de fluturi se‐ ntorceau spre începuturi, fulger încăput în noapte, dar și într‐un strop de rouă și de‐acuma de la sine fiecare rază nouă iar se desfăcea în patru și‐n a trudei nepieire, luminând în timp și spațiu, un nesațiu de iubire care schimbă veșnic vremea într‐o altă viscolire însetată de frământuri; ... raza ce se‐mparte‐n patru sub magia vorbei simple care sufletul ni‐l umple, împletindu‐ni‐l cu lumea unei lumi ce el pe scut o aduce dintr‐o luptă‐n care graiul s‐a născut și‐a rămas în devenire când și sfânt de nemurire și timp sfânt de regăsire pentru‐acest pământ ce‐ncape într‐ un fulger de cuvânt; ... dormea bouru‐n perete și pe capul lui temut care‐a stat în stema țării, Lucifer lucea tăcut, raza împărțita‐n patru raze tot atât de multe iar se desfăcea în patru și din nou în patru iar desfăcându‐se în patru chiar atunci, neprevăzut, timpul îndărăt se‐ntoarce renăscând de la‐ nceput.

(Victor Teleucă, Răsărit de Luceafăr, Chișinău, ed. Universul, 2010, 28 p.)

Prin folosirea repetată a metaforei despărțirii razei în patru, semnificație și simbol al multidimensionalității, poetul ne introduce treptat în misterul conștiinței multidimensionale (inconștient, preconștient, conștient, transconștiință, conștiință cosmică) a Luceafărului‐Mihai Eminescu, în universul eminescian, ce erupe din interior cu o forță de nestăvilit. Criticul literar Ion Ciocanu, în eseul Sărbătoarea cuvântului inspirat, afirmă că în acest poem: „totul e marcat de inefabil, de ceva ce nu se lasă «prins» în cuvintele noastre comune. Este o sublimă sărbătoare a cuvântului inspirat”… (Florile Dalbe, 2010). Surprinzând acest moment, Ion Ciocanu devine martor la spectacolul cosmic: „O menţiune absolut necesară şi multisemnificativă:, continuă criticul, poemul a fost scris în 1988, când la noi încă nu existau condiţii propice unei gândiri şi expresii care şi în prezent, în unele privinţe, ni se par de‐a dreptul temerare.” .” În cazul dat criticul literar apreciază, percepe corect valoarea inefabilului din opera lui Victor Teleucă, adică a ceea ce nu poate fi exprimat în cuvinte: a inexprimabilului, indescriptibilului, nespusului. Aici e piatra de încercare în opera lui Victor Teleucă pentru un cititor familiarizat cu creații obișnuite. Atribuirea unor calificative nejustificate („oarecum rece”, „prea intelectualizată”, „grea” pentru elevi și studenți) operei poetice a lui Victor Teleucă a servit drept pretext pentru omiterea din programa școlară la începutul anilor 90 al secolului trecut a orelor de studiere a creației poetului. Nu cunoaștem altă cale de acces la procesul de creație decât să intrăm „în labirintul noțiunilor pe care ni le‐au oferit știința și filosofia”, ne atenționează Nicolae Busuioc (Ființa umană – intelectul și procesul de creație, 2014). În acest context, o explicație ne oferă și psihologia transpersonală prin arguția lui Ken Wilber în volumul (Fără granițe),: „în evoluția spirituală a omului are loc detașarea de Sinele nostru fals, care trebuie să moară, pentru ca să se trezească la viață Sinele nostru nemuritor și transcendent. Acest sine transcendent, ne explică în continuare K. Wilber, nu s‐a născut odată cu trupul nostru și nici nu va înceta să mai existe odată cu moartea. Nu recunoaște timpul și nici nu se îngrijește de suferințele personale. Este lipsit de culoare, de relief, de formă, de mărime,și totuși desfășoară întreaga maiestuozitate a lumii chiar în fața ochilor persoanei. Vede soarele, norii, stelele, și luna, dar el însuși nu poate fi văzut.”( Ion Mânzat, Psihologia HAEMUS PLUS I / 2015 118 | P a g e

transpersonală, Iași, ed. Cantes, p.154). Proiecția acestui Sine transcendent, descoperită în creația lui Victor Teleucă, este observată, dar percepută și interpretată în mod eronat. Mihai Eminescu numește acest Sine în opera sa „nemuritor și rece” precum Luceafărul. Deloc întâmplător Victor Teleucă își intitulează poemul dedicat lui Eminescu „Răsărit de Luceafăr”. Remarcăm aceeași renaștere spirituală despre care vorbește Stanislav Grof în citatul de mai sus.

Observația lui Gaëtan Picon, eseist și critic de artă francez, că rațiunea, de una singură, nu este creatoare, este îndreptățită, atunci când se afirmă că rațiunea „nu conduce mâna care descoperă, dar ea stăpânește mâna care șterge, care adaugă, modifică și echilibrează. Ea nu dă, ci remaniază ce este dat”. ). Are loc interpătrunderea diferitelor stări de conștiință. În aceste stări opera de artă devine inexprimabilă, inimitabilă și indescriptibilă. Diferență dintre creație și patologie constă în faptul că un creator, înotând prin oceanul inconștientului, ajunge la malul salvator, pe când o persoană cu patologie nu are această oportunitate. Deci, inconștientul, în tandem cu conștiința, se face creator.

Ca poet, în acei ani Victor Teleucă a redat în mod conștient poeziei alte coordonate paradigmatice ‐ aspectul meditativ, cunoscând că poezia tranzitivă a lui George Coșbuc a fost mai „populară” decât cea profund vizionară a lui Mihai Eminescu. Sau că Octavian Goga, exprimând năzuințele comunitare, este mai accesibil și preferat de publicul cititor, decât Lucian Blaga sau Ion Barbu. Mai cunoștea poetul că aspectul meditativ redă poeziei șansa modernizării și a sincronizării cu o altă vârstă a literaturii . [Tudor Vianu.Întroducere în teoria valorilor,1942,ed.Cugetarea].

Putem afirma că starea modificată a conștiinței duce conștiința creatorului într‐o relație cu supraconștiința (transcendența), de unde în realitate este alimentată creația. Creatorul își găsește aici și sursa inepuizabilă de a făuri noi lumi fenomenale (conform conceptului transdisciplinarității, formulat de filosoful și fizicianul franco‐român Basarab Nicolescu, preluat şi valorificat de către criticul literar Theodor Codreanu ca metodologie a paradigmei transmodernității). Când conștiința ajunge prizonier al spațiului și timpului, transformarea acesteia și atingerea structurilor supraconștiinței necesită timp.

Creatorul posedă abilități de a călători dinspre conștiință la supraconștiință și invers ‐ prin transcendere fără cenzura timpului, pătrunzând esența lucrurilor, prevăzând desfășurarea evenimentelor ulterioare.

Creația poetului corespunde rigorilor transpersonale: „Şi simţi nevoia scrisului ca nevoia de cântec – comunicare prin sine cu sinele cosmic. Detaşarea de formă, întoarcerea la origini, de unde viitorul poate fi privit retrospectiv şi nu invers” (Victor Teleucă, Ninge la o margine de existență, 2002, Chișinău, p. 219).

Fiecare cuvânt din aceste fraze specifică o etapă în ierarhia evoluției conștiinței, conform spectrului( modelului) de evoluție a conștiinței în cinci nivele construit de Ken Wilber în 1985. Nivelele conștiinței caracterizându‐se printr‐un sentiment diferit de identitate personală și traversând mai multe gradații. (Ion Mânzat, Psihologia transpersonală, Iași, 2002, p.139‐140) Conștiința multidimensională a poetului devine transparentă și în următoarea secvență: „poezia e o meditaţie tip yoga în care te dezici de eul personal cu prăbuşirea în sine, apoi cu dezicerea de sine, adică totala eliberare de orice în afară de gravitaţia universală” (Victor Teleucă, Improvizația nisipului, Chișinău: Editura Universul, 2006, p. 82). Observăm că Victor Teleucă trece de etapa cunoașterii de sine; el accede la transconștiință și conștiința cosmică ‐ „dezicerea de sine, adică eliberarea de orice în afară de gravitația universală”. Meritul creatorului de a conștientiza misterul transpersonal și integrativ îl observăm în următorul vers eseistic: „Detaşarea de formă, întoarcerea la origini, de unde viitorul poate fi privit retrospectiv şi nu invers” poate servi și ca răspuns la întrebarea: de unde apare creația și miracolul în poemele analizate. Abilitățile poetului de a crea în stările modificate ale conștiinței (concept transpersonal), conform realității fizicii cuantice, denotă o situație aparte: acesta se poate afla simultan în toate cele trei timpuri. Mesajul și starea modificată a conștiinței sunt uluitoare, inexplicabile chiar și pentru poet:

„Cineva vorbea și eu transmiteam mesajul așa fără a‐l cer‐ ceta și a‐l înțelege, (Victor Teleucă, Piramida Singurătății, 2000, p. 78).

Modelul transpersonal și integrativ de creație este plin de aspecte conștiente, dar cu multe caracteristici supraconștiente, pe care cititorul, fiind martor la faza conștiinței obișnuite, nu‐l poate percepe pe deplin fără ajutor, ci numai odată cu trecerea timpului și cu evoluția conștiinței colective care fac posibilă înțelegerea acestei creații din viitor. „Transpersonal” înseamnă „dincolo de nivelul psihologic personal, de experienţa realităţii trăită prin prisma personalităţii individuale”. Adică viața spirituală care depășește relația trup‐ psihic (transconștientul și transinconștientul), trecerea de la Eul conștient la Sine ca sinteză a conștientului, subconștientului și supraconștientului. Deci dincolo de granițele timpului și spațiului percepute în mod conștient (Ion Mânzat, Psihologia transpersonală, Iași, 2002, p.17). Din această cauză apare necesitatea depunerii unui efort spiritual suplimentar și multă răbdare pentru a atinge culmile imaginate de autor.

Dacă cineva va persevera va fi răsplătit cu descoperirea unei lumi uluitoare. În final, aceasta e soluția dezvoltării speciei umane în plan spiritual.

Păstrând continuitatea gândului expus anterior, mesajul transmis de poetul Victor Teleucă în poemul Răsărit de Luceafăr se va contura definitiv către 2020, când se împlinesc 32 de ani de la scrierea acestui mărgăritar poetic.

HAEMUS PLUS I / 2015 119 | P a g e

Ca și în cazul poemului Clipa de vârf, întâlnim aceeași coincidență de 31 de ani în poemul Mitropolitul Dosoftei publicat (1974, Momentul inimii), scris în perioada ateismului militant și care, la fel, iese din obişnuit față de ceea ce se scria pe atunci. Este neobișnuit pentru aura sa meditativă, metafizică .

Postulatul filosofului, psihologului și poetului Lucian Blaga din Trilogia culturii – „O cultură nu poate exista fără mecanismul din umbră a metafizicii și nici explicată”, a servit ca punct de sprijin nu numai pentru acest poem din creația lui Victor Teleucă.

Poemul Mitropolitul Dosoftei e singular și pentru faptul că eroul a fost unul dintre cei mai mari cărturari din istoria românească, unul dintre poligloţii vremii, primul poet român, primul versificator al Psaltirii în tot Răsăritul ortodox, primul traducător din literatura dramatică universală și din cea istorică în românește. El a fost unul dintre ierarhii care au promovat introducerea limbii române în biserică și totuși dat uitării sute de ani din toamna anului 1686, când a fost luat ostatic și dus în Polonia de oștile regelui Jan Sobieski, ținut în străinătate până la sfârșitul vieții. Imaginarul poetului Victor Teleucă îi face o „vizită” în timp și îl surprinde în ipostaza de sfânt:

„Am mers spre el ca piatra după munte să fiu la Lvov făcutu‐mi‐am o punte din scrisul lui străbun..

...O ceruri, n‐am văzut nicicând văpaie în care se‐ntâlneşte focul şi oţelul, în ochii lui continua aprins duelul şi pieptul îi era împodobit de cruce, iar el, nemulţumit, vorbea cu cei ce vin.

Ce slavă gravă‐avea acel destin!

Rămas pe crucea lui de aur, răstignit! În călimara sfântă, înmuindu‐şi pana, scria de cumpeni mari şi de prigoană pe‐un câmp de pergament ne‐nchipuit în satu‐i de surghiun, de lângă Lvov.

... Ceva dumnezeiesc, ba nu, ceva homeric lua conturul tragic într‐un trist tablou – o mână şi o pană şi‐n vreme un ecou, şi lumânarea care întreaga seară‐a mas cu pata de lumină pe vârful unui nas, iar ochii lui, cu sclipăt luciferic, ardeau neosteniţi în întuneric, învrăjmăşiţi de cruda prigonire, iar jos se iscălea cu‐acelaşi vechi temei: „Nedreptăţit în veac, Mitropolitul vostru Dosoftei”.

(Momentul inimii, 1974)

Poetul aduce conaționalilor mesajul Mitropolitului „nedreptățit în veac”. Pentru ei a mers în surghiun, pentru ei a stăruit în viața sa pământească. Lor le‐a și fost adresat acest mesaj peste vremi. În 2005, Biserica Ortodoxă Română l‐a canonizat pe Mitropolitul Dosoftei.

Observăm și în cazul dat că revelațiile trăite de Victor Teleucă se materializează într‐o perioadă determinată de timp, fapt ce dovedește clarviziune. Așadar, constatăm o altă coincidență de 32 de ani de la scrierea poemului „O altă limbă mai frumoasă nu‐i”, 1959, până la decretarea limbii ca sărbătoare națională „Limba Noastră” la 31 august 1991. Acestui poem critica literară i‐a acordat de‐a lungul timpului mult spațiu.

Subliniem că editarea acestui poem a fost posibilă într‐o plachetă de versuri abia în 1964, din cauza subiectului stânjenitor pentru autoritățile sovietice. Din opera‐i publicată ne convingem, că Victor Teleucă a acordat permanent temei limbii o importanță majoră, incluzându‐se în bătălia pentru limbă, fără a‐și etala meritele, din 1959. S‐a reîntors, în câteva rânduri, la tema dată scriind eseul „Car frumos cu patru boi” (1991), „Ploua târziu” (1995), concluzionând că „nu legea scrie limba, ci limba scrie legea”. „Limba, avea să spună poetul în alt eseu, este memoria unei națiuni care se respectă. În limbă stă Codicele comportamentului noțiunii de națiune, caracterul reflexiv al gândirii ce specifică națiunea la noțiuni existențiale”. Intransigența poetului e vădită când se adresează oponentului ce primejduia pe atunci limba:

„Auzi? În limba mea HAEMUS PLUS I / 2015 120 | P a g e

pe cer răsare prima stea, și‐n toate limbile la fel Luceafărul răsare clar, fidel.

Aici, pe‐acest picior de plai, vin rodnici ani în evantai și‐n limba mea ca‐ntr‐un izvor e‐un cer răsfrânt multicolor.”

Cercetând lucrurile, nu au fost descoperite publicații de istorie sau critică literare în care să se fi confirmat că în perioada sovietică Victor Teleucă ar fi fost perceput și recunoscut ca poet lirosof (numit de acad. M. Cimpoi, în 2002), heraclitean transmodern (de exegetul Th. Codreanu, în 2002) ori poet‐filosof (de acad. H. Corbu, în 2007). Din studiu reiese, că gândirea creatoare a poetului în perioada studiată era axată pe adevăratele valori spirituale.

Rezultatele primelor analize ale criticii literare în acest sens apar semnate de acad. Mihai Dolgan și de cercetătorul literar Grigore Canțâr în revista de lingvistică și știință literară Metaliteratura publicate la începutul anului 2002. Mihail Dolgan, în studiul Victor Teleucă: „tortura negăsirii” sau tentaţia discursului metafizic, semnalează înainte, de apariția operei postume, competențele transpersonale ale poetului: „Poetul Victor Teleucă priveşte la lume cu ochi de filozof, o gândeşte ca un filozof, interpretează ca un filozof, o esenţializează în sentinţe general‐umane ca un filozof. Este poetul moldovean cu cea mai conturată şi mai nuanţată perspectivă filozofică asupra existenţei umane trăite până la capăt în momentele ei de vârf (subl. ne aparțin – D.G.). Iată de ce el e mereu tentat să imagineze „universuri abstracte”, să „făurească lumi posibile” (Ion Barbu), să inventeze surplusuri de realitate şi de fiinţă (Metaliteratura, 2002, vol. 5).

Cercetătorul literar Grigore Canţâr în studiul său Victor Teleucă: Poezia ca exercițiu meditativ, ajunge la aceeași concluzie, înainte de apariția operei postume: „Dacă e să menţionăm foarte sumar meritul fundamental al lui Victor Teleucă în evoluţia literaturii autohtone contemporane, va trebui să spunem că el consistă în efortul susţinut al poetului de a contribui la emanciparea paradigmatică a poeziei române din Basarabia. Creaţia d‐ sale a produs, în anii 70 ai secolului al XX‐lea, o adevărată breşă în zidul gândirii estetice de atunci“. Aspectul meditativ (subl. ne aparțin – D. G.), continuă cercetătorul, „al poeziei lui V. Teleucă a contribuit la eliberarea acesteia de sub dictatul esteticii restrictive a realismului socialist, reorientând‐o spre culmile unde se aflau demult P. Valéry, Appolinaire ş.a.

Odată cu venirea sa în literatură, poezia «moldovenească» a încetat să mai însemne «a cânta», «reprezenta», «a propaga idei măreţe» etc. Ea a început să însemne «a gândi», «a reflecta» asupra celor mai intime sau majore mutaţii şi transformări ce afectau fiinţa umană” (Metaliteratura, 2002, vol. 5 ).

Din cele expuse conchidem: capacitatea de a accede la sinele său, dincolo de limitele sale, de a se detașa de sine, abilitatea de a transcende diferite niveluri de realitate, interpretarea și transcrierea originală a inexprimabilului, ‐ toate aceste competențe îl fac pe poetul Victor Teleucă din anii 60‐70 al secolului XX reprezentantul milenarei tradiții metafizice, al paradigmei culturale al transmodernității sau, în termeni moderni, purtător al tradiției transpersonale și integrative. Creația veritabilă este un proces continuu. Deși formulele, jocul de termeni și conceptele țin de contextul istoric și cultural, esența acesteia rămâne aceeași.

HAEMUS PLUS I / 2015 121 | P a g e

n(t)ext

Flora Sela Kastrati: Liqeni ka dashuri për të gjithë!

Burrë e kam liqenin – është emërtimi i librit poetik të poetes Flora Sela Kastrati. Ajo është e lindur në verën e Strugës (1961) , dhe, s’do mend, një lidhje e natyrshme mes frymës së parë që mori në tokën buzë liqenit të Ohrit, do jetë lidhur si amanet, do ta përcjellë më pas me besa‐ besë, si një lidhje që kthehet në dejet e gjakut dhe i futet si lumi etnisë shqiptare andej e këndej Drinit.

Me një ballinë të punuar nga Laura Cuka, me një tis kaltërsie, ku shihet një grua që i jepet, i lëshohet liqenit në hapërim, i futet ngadalë thellësisë mistike, ia prish gjumin shekullor, për t’iu futur në gji, hyn në librin poetik të Flora Sela Kastratit, si në legjendat e zanave që presin në breg udhëtarin e panjohur.

A thua është pakt dashurie që nuk shuhet mes poetes dhe liqenit!? Kush kujt ia ka marrë frenat e udhëtimit të përbashkët: Liqeni ky burrë‐muzë, apo ka të bëjë me poetët rebelë siç e quan recenzenti Kalosh Celiku, zor se mund t’i vihet pikë kësaj mëdyshjeje edhe pas leximit të poezive, të prekjeve lirike që ngrihen dhe vijnë në breg si valë‐valë, por, sa herë që zgjat dorën, largohen bashkë me dritat e Strugës që shuhen në liqen në natë me hënë.

Në Poezinë e parë poetja paralajmëron me ag aurorën e dashurisë, të një gruaje së cilës i therr në zemër për liqenin, paralajmëron atë dashninë besnike se do plaken bashkë me liqenin dhe se dashuria mes tyre do të jetë e pavdekshme.

Liqeni do të jetë në vazhdim, pra, azili shpirtëror që ka poetja Sela, për të ikur nga përditshmëria monotone përdhunuese ballkanike. Ajo e ndjen vetën të plotësuar para liqenit dhe Drinit Plak, dhe ka frikë se bizantizmi i shpërfaqur në përditshmëri e bën këtë lidhje strehë dhe eliksir shpirtëror për të qëndruar vertikalisht në krakatjet e jetës.

Por tjetërsimi i lirisë poeten do ta ndjekë, do ta sulmojë që t’i vejë kufi edhe në liqen (lexo dashuri), prerja gjeografike e ka bërë këtë liqen si mrekulli të natyrës të ndahet me kufij administrativë mes shtetesh e që rrjedhimisht u bie përmidis njerëzve. “Liqeni im... dhe bëjnë pazarllëqe me ty, ke dinjitet nuk ke kufi... keq jam dashuruar në Ty… dashuria nuk njeh kufi” (f.

30) Është dora e njeriut ajo që godet, pret, ndot, prish, shkatërron mrekullitë e natyrës dhe është po ai Njeriu, që di të jetë, po ai shkatërrimtar i një zemre të njeriut, i prishjes së një dashurie, andaj poetja tashmë si Nichte* kërkon, del të ikë, rebelohet nga njeriu për të marrë në kontratë dashurinë me natyrën, paqen dhe besatohet më të.

... të gjthë më kanë tradhtuar, Ditën Por, Ai asnjëherë. As Ditën, as Natën.

O Imzot! Ai është Liqe, E unë Grua...

(Poezia Rruga e jetës, f. 67)

Njëlloj si në dashuritë antike, ku Njeriu është në kërkim të gjetjes së lidhjes hyjnore. Poetja Flora Sela Kastrati përmes fjalës dëshmon se ka gjetur paqen dhe dashurisë, ka bërë një kontrate me Liqenin. Ka marrë, të themi, atë, garancinë hyjnore se do jetë Sirena, që futet në gjirin e liqenit për të gjetur qetësinë hyjnore, të cilën njeriu e kërkon nga lindje deri në paqën e amëshuar…

Libri Burrë e kam Liqenin (Lirika me Hënë mbi Liqe) është botuar nga Shtëpia Botuese Asdreni, Shkup, 2013.

XHEVAT LATIFI

HAEMUS PLUS I / 2015 122 | P a g e

stilema

Ion MUREȘAN

Poet dhe eseist lindur në vitin 1955 në Vultureni. Ka mbaruar Fakultetin e Histori‐Filozofisë në Universitetin Babes‐Bolyai të Kluzh‐Napokës. Punoi për shtatë vjet si mësues në një zonë të thellë, ku njohu përvojën e vetmisë. Ka debutuar në vitin 1981 me vëllimin Libri i dimrit, pasuar nga Poema që s’mund të kuptohet. Është i pranishëm nëAntologjinë e poetëve të rinj (1982), në Antologji e poezisë rumune nga fillimet deri sot (1998) dhe nëAntologjia e brezit ‘80. Mjaft kritikë e cilësojnë si poetin më të madh rumun të sotëm, një vetëdijë vazhdimisht e zgjuar, që sheh, gjatë ushtrimit të kthjelltisë së plotë, shfaqjen qesharake dhe të çvlerësuar të jetës.

Poemë (Poem)

O, të gjorët, të gjorët pijanecë Si s’u thotë askush një fjalë të mirë!

Sidomos në të gdhirë kur enden duke u lëkundur pranë muresh E ndonjëherë bjenë më gjunjë e mbeten si ca gërma Shkruar nga ndonjë shkollar i mangët.

Vetëm Zoti, në mirësinë e Tij të madhe, afron ndaj tyre një pijetore, se për Zotin është e lehtë, si për një fëmijë që shtyn me gisht një kuti shkrepsesh. E sapo sosin në skaj të rrugës e pas qoshes ku më parë s’kish asgjë, fap, si ndonjë lepur u kërcen pijetorja përpara dhe ndal në vend.

Atëhere një dritëzë e përkorë iu shkëlqen sysh dhe djersijnë rrufeshëm nga aq lumturi.

Gjer pasdite qyteti është i purpurt Gjer pasdite tri herë bëhet vjeshtë, tri herë bëhet pranverë Tri herë shkojnë e vijnë zogjtë shtegtarë nga viset e ngrohta E ata flasin e flasin për jetën. Për jetën Ashtu, në përgjithësi, gjer edhe pijanecët e rinj shprehen me një përgjegjësi të ngrohtë e nëse iu merret goja e iu trashet gjuha s’ndodh për shkak të ideve tmerrisht të thella që kanë por ngaqë të frymëzuar nga rinia arrijnë të thonë gjëra vërtet prekëse.

Mirpo Zoti, në mirësinë e Tij të madhe, s’ndalet këtu.

Menjëherë hap me gisht një vrimë në murin e Parajsës Dhe i fton pijanecët të shohin.

E ndonëse dridhjet nuk i lenë të shohin veçse një arnë bari s’është pak për vdekatarët.

Derisa ngrihet njëri dhe e prish muhabetin. E thotë: “Së shpejti, së shpejti vjen mbrëmja atëhere do çlodhemi e do kemi paqe shumë!”

Ngrihen njëri pas tjetrit nga tryezat fshijnë buzët e njoma me shami dhe iu vjen shumë, shumë turp.

Shqipëroi A.‐Ch. Kyçyku ©

HAEMUS PLUS I / 2015 123 | P a g e

theatron

Concursul New Drama – Teatrul Excelsior din București Șase piese finaliste în cadrul

NEW DRAMA

– concurs de dramaturgie pentru adolescenţi –

Teatrul Excelsior are plăcerea să anunţe numele celor șase finaliști – foarte tineri dramaturgi – din cadrul primei ediţii a Concursului de dramaturgie pentru adolescenţi NEW DRAMA. Înscrierile pentru ediţia cu numărul 1 a concursului au însumat un număr de 99 de piese din 45 de orașe, sate și comune din întreaga ţară.

Cei șase adolescenţi care vor trece în următoarea etapă a proiectului New Drama sunt:

Georgiana Barcan – piesa Jocul de‐a teatrul (Bacău, 17 ani)

Claudia Antonia Giogan – piesa Nora în Regatul celor trei Zori (București, 16 ani)

Iulia Maria Kycyku – piesa A fost ca o piesă (București, 15 ani)

Teodora Savu – piesa Vânătorul de tigri (Mihail Kogălniceanu, jud. Constanţa, 18 ani)

Delia‐Eugenia Tărcăoanu – piesa Caruselul de pe bloc (Piatra‐Neamţ, 18 ani)

Marius Alexandru Teodorescu – piesa Prieteni (Cluj‐Napoca, 17 ani)

Cele șase piese finaliste urmează să fie pe larg analizate, fiecare reprezentând un studiu de caz în cadrul atelierului de scriere dramatică. Atelierul va fi susţinut, special pentru cei șase finaliști, de către dramaturgul Mihaela Michailov, în perioada 23 – 26 aprilie, la București. După cele 4 zile de lucru intensiv, dramaturgii adolescenţi vor avea la dispoziţie 2 săptămâni pentru a rescrie piesele pe baza feedback‐ului acumulat în cadrul atelierului.

A doua etapă New Drama se va încheia cu o serie de spectacole‐lectură bazate pe cele 6 piese finaliste.

Spectacolele vor avea loc la Teatrul Excelsior, în luna mai.

Juriului New Drama – compus din dramaturgul Peca Ștefan și actorii Andi Vasluianu și Alexandru Ion – va urmări cele șase spectacole‐lectură și va desemna piesa câștigătoare a primei ediţii a concursului.

Piesa câștigătoare va fi montată la Teatrul Excelsior, premiera fiind programată pentru finalul lunii iunie.

Prima ediţie New Drama a fost lansată în decembrie 2014 și se desfășoară în două etape: 1. selecţie și training; 2. spectacole‐lectură și montare piesă câștigătoare la Teatrul Excelsior. Proiectul vizează tinerii pasionaţi de teatru, adolescenţii cu vârsta între 14 și 18 ani, încurajându‐i să își dezvolte imaginaţia prin însușirea și dezvoltarea tehnicilor de scriere dramatică.

New Drama – concurs de dramaturgie pentru adoloscenţi este primul proiect din cadrul programului Excelsior Educaţional, care are ca obiectiv folosirea educaţiei ca modalitate de transmitere şi producere a culturii (prin activităţi culturale întreprinse chiar de copii și adolescenţi).

Teatrul Excelsior dorește să mulţumească Ministerului Educaţiei Naţionale pentru susţinerea acordată organizării primei ediţii New Drama, prin implicarea insituţiilor de învăţământ din întreaga ţară în promovarea concursului în rândul elevilor adolescenţi pasionaţi de teatru.

Mai multe detalii și noutăţi despre spectacolele și programele Teatrului Excelsior sunt disponibile pe Facebook și pe site‐ul nostru http://www.teatrul‐excelsior.ro. TEATRUL EXCELSIOR

HAEMUS PLUS I / 2015 124 | P a g e

micro‐antologii

Octavian GOGA (1881‐1938)

Pleqtë

Përse më çuat, përse, larg jush, Të kisha mbetur dhe un' plugar, Përse më nxorët që nga shtëpia?

Të isha bërë më mirë kosar.

Aher' patjetër dalldi s'do njihja, Do të më kishit në oborr tani, Në vend të udhëve pa krye, qorre, Krah do më kishit për pleqëri.

Do të martohesha kur të mbaroja Ushtrinë, ashtu si shumë të tjerë, Shtëpinë do kisha me fisin pranë...

Do më nderonte fshati përherë...

Dhe do të kishe tani zotrote Nipër e mbesa, që thoshin: "Gjysh..."

Do t'u tregoje ndodhi, përralla...

Me perandorë, me si e qysh...

............................................................

Kështu... kaloni, ju, pleq të gjorë, Te Shën Mëria, me rrudha ballit, Qan mbi ungjill nëna me orë, Qan dhe babai pa zë, prej hallit...

George BACOVIA (1881‐1957)

Poemë fundore

Unë duhet të pi, të harroj ato që nuk i di njeri, Fshehur në qilarin e thellë, pa thënë asnjë fjalë.

I vetëm të tymoj atje, pa më ditur as ti, Përndryshe, qënka zor mbi dhé çdo e dalë...

Në rrugë ulërin jeta, edhe vdekja, Vajtojnë poetët poemën e tyre të kotë...

E di.

Por uria e tmerrshme nuk është shaka, as ëndërr, por lotë‐ Plumb, dhe furtunë, shkreti, Fund...

Historia bashkëkohore...

Erdhi çasti... tërë nervat më dhembin...

Oh, eja pra, e ardhme madhështore.

HAEMUS PLUS I / 2015 125 | P a g e

Më duhet të shkoj, të harroj ato që nuk i di njeri, I mllefur nga krimet njerzore pa nxjerrë asnjë fjalë, Fillikat të përhumbem në botë, pa më ditur as ti, Përndryshe, qënka zor mbi dhé çdo e dalë...

Constant TONEGARU (1919‐1952)

Vendi i shkretë

Këtu ka rënë Ylli Polar.

Kthetrat e shtrembra kanë rrëmuar thellë në tokë ku janë djegur plotësisht një mbrëmje dhe qetësisht u fikën pa erë, pa flokë.

Kali e kërkon në kullotë.

Në përjetësinë e lënë prapa, pasi më kot veshët i mprehen, në dheun shterp me patkoin zgërmit me hapa.

Buzë gropës kalojnë mjeshtra dhe llogaritin e matin pa pushim Të kërrusur e kanë lëkurën të ndehur mbi draprinj dhe çajnë në tokë një shkallë, një thellim.

‐ Djalosh, që plotëson vetëm pesëqind shkallë, këtu të gjitha gjërat kanë thelb hiri, të bardhë janë vetëm yjet me qoshe të drejta rrallë dhe sikur kërcet në qiej një derë prej bliri.

Më thuaj nga na vjen të të them ku shkon duke gabuar ‐ e kam folenë mbi barna të këqia me të cilat kavilja e përgjumur është ngatërruar.

Fjalët nuk i ke më të rënda, as të mjafta, ujra të zeza i tërheqin prapa dhe i lajnë; bie shi në këto vetmi, qentë nisin të ulërijnë, qënia jonë e re përjetësisht mbi katër këmbë çohet, le të qajnë.

Kalon e dashura pa u njohur nga mbeturinat e sapunit ‐ Gjer në kockë jemi lagur.

E dëshpëruar thërret dashuria gjysmën e saj të gjallë, të çunit siç kërkon gjer në agim me flokun të ndezur, zvargur.

Radu CÂRNECI (1928)

Shtator! Vdesin valët ngadalë

Shtator! valët vdesin ngadalë beharet mbyllen tek ne si thesar

HAEMUS PLUS I / 2015 126 | P a g e

mendimet duan të mos dhembin në sirtar: mendimin asketik përqafojmë pa fjalë.

Lart mbi zogjtë sytë e tu ‐ dhe flatrojnë në sytë e mi tufa të mëdha dhe përsëris për një psalm me diell mbështjellë keq më vjen, u nis tek ne vjeshta me hapa që kumbojnë!

Shtator! dhe valët vdesin nga halli rrimë drejt në breg si në petk kishtar: pa klerikë, detin e kemi altar, shkretia është e gjatë nga ujrat dhe nga malli.

Le të përgjunjemi, vasha ime, drejt hënës dhe lotin ta qajmë sëbashku si në gji të nënës.

Gheorghe ISTRATE (1940)

Kthjellti

Kutia e kujtesës ‐ shoshë; rrjedhin kujtimet Mes qëpallash të thara, pragu i shtëpisë Tymon gjatë; zëri i nënës harkon Ajrin mbi shtëpi Prindi zmadhon tokën Duke ngritur sytë stërgjyshorë Mbi llampë shekulli vonohet

Ndjej mall për fëmininë

E udha thërrmohet nën thembër Gjethet lehin adresa të panjohura ‐ ndal: Një flutur të nuhat Si të jesh syth luleje Nga i cili ende frymëtojnë Aromat e dikurshme.

Zgjodhi e shqipëroi KOPI KYÇYKU

HAEMUS PLUS I / 2015 127 | P a g e

biblios

“Epocalipsa”, un nou roman

Doi bătrâni îndrăgostiți – într‐o perioada în care oamenii par sau chiar sunt mai monotoni și previzibili decât viața – pe numele lor Io și Yo, se muta împreună și toată lumea crede că se retrag doar ca să‐și aștepte moartea. De fapt, îndrăgostiții încep în taină o reformatare a memoriei, trăind in prezent ca orice contemporan asediat de oferte, iar în trecut ca doi copii care păstrează doar ce nu poate lua moartea. De o inteligență ieșită din comun, rafinați și cu un limbaj deseori șocant de bogat, Io și Yo ”fac curățenie” în viețile proprii cu devotamentul Alzheimer‐ului, dar cu duioșia și cu o bunătatea ascunsă maiestuos sub luciditate.

Demersul lor ajută ca cititorul să poată ”citi altfel” mai multe fenomene ale Europei din trecut și din prezent. ”De când eram mic, mă uitam la unii oameni ca măcelarul şi‐i cântăream în gând, afirmă Io. Bine, nu era cântărirea clasică. Observasem eu că unii trăiesc şi dispar ca şi cum n‐ar fi avut vreodată o

greutate anume, o prezenţă convingătoare, înţelegi, ca şi cum n‐ar fi avut suflet şi nume în ei, ci doar aparenţă, şi mă gândeam că poate sunt doar personajele unor cărţi. Deşi unele personaje, vorba aia...”. Cu timpul, fără a‐și crede simțurilor, îndrăgostiții ”ies” din vârsta lor, în același timp cu textul cărții. Aceasta se restructurează, sfârșitul clasic fiind înlocuit treptat de curgerea întâmplărilor și a dialogurilor, având drept scop găsirea unui început care numai în memorie nu poate fi.

Scriitor de expresie albaneză și română, profesor universitar, eseist și editor, Ardian‐Christian Kuciuk (pseudonimul lui Ardian Kycyku, născut la 23 august 1969) este autorul a peste patruzeci de volume de proză, nuvele, scenarii și eseuri. ”Epocalipsa”, roman, 96 pagini, Editura Librarium Haemus, București, 2014. ISBN: 978‐606‐8093‐66‐ 6.

HAEMUSPRESS

HAEMUS PLUS I / 2015 128 | P a g e

verba manent

Sofron SAHAROV Kujtimi i Vdekjes

Unë i mbrapshti i kam humbur të gjitha dhe gjalloj si ndonjë kafshë e pagjuhë, por kur punonte renda meje me fuqi, falë hirit të Zotit, kujtimi i vdekjes, as ta përshkruaj s’do të kisha qenë në gjendje, aq i mrekullueshëm ishte punimi i saj. Dhjetë vjet me radhë zgjati, duke u rritur hap pas hapi në fuqi; pata mbërritur gati në habinë e përkryer; krejt bota në sytë e mi, – edhe në sytë e mendjes, madje edhe në ata të trupit, – qe shndërruar me një trajtë të çuditshme; koha e pat humbur peshën, aq sa një shekull apo një ditë qenë gati pa rëndësi për vetëdijen time, madje mbarë bota e dukshme fanitej si një ëndërr; tundimet trupore fshihen krejt nga kujtimi i vdekjes; një frikë e madhe pushton shpirtin dhe e ndalon të mëkatojë. Njerëzit më dukeshin aq të denjë për mëshirë, ngaqë ‘ditët e tyre shuhen në shkreti’, ngaqë vdekja i mban larg Zotit, pa njohur as qëllimin, as thelbin, as kuptimin e qënies së tyre; sa fuqishëm dhe sa shumë hidhërohesha atëhere për njerëzit; kujtimi i vdekjes ta mëson lutjen e vërtetë. Mbaj mend: shtrihem të fle, pas një lotimi dhe një lutjeje, i rraskapitur, kur fjalët më dilnin nga goja si ndonjë flakë, dhe, sapo më merr gjumi, shpirti nis ta thotë vetë lutjen, gjithë natën, përsa kohë trupi prehet në shtrat; nën kujtimin e vdekjes shpirti s’mund të shkulej nga lutja. Trupit të shëndetshëm, në fakt, nuk i shkon për shtat të sjellë ndërmend vdekjen dhe zbavitet. Mirpo në kohët e sëmundjeve shfaqet në shpirt ndjesia e afrimit të vdekjes dhe mundësia e saj, e atëbotë njeriu përjeton një frikë, ose një tmerr kafshëror, dhe njëheresh me to një kundërshtim. Kurse ndjesia shpirtërore e vdekjes sate, falë punimit të Shpirtit të Shenjtë, është aq larg ndjesisë njerëzore‐kafshërore sa edhe qielli nga toka. Kur Perandori i Pavdekshëm, Sundimtari i dëshiruar i shpirtrave tanë na prek me frymën e Tij, koha shkurtohet në vetëdijen tonë dhe shpirti nis të ndjejë pevdekësinë e vet. Pas kësaj, mendja nuk mund të ndryshojë më; hesapet dhe kriteret tokësore largohen prej saj. Në një gjendje të tillë, njeriu vetëm me këmbët ec në tokë, sepse me mendje e shpirt është në tjetër botë. (…)

E këto që të rrëfeva nuk është pa rrezik t’ua tregosh atyre që nuk e kanë njohur jetën shpirtërore, që nuk dinë ta ndajnë hirin nga marrëzia, dhe të cilëve u pëlqen t’u ‘shpjegohen gjërat nga pikëpamja shkencore’. T’u tregosh këtyre njerëzve se Zoti fali gabimet, apo diçka të ngjashme, është si ‘t’ua hedhësh gjërat e shenjta qenve’

[Fragment nga libri Mundimi i njohjes së Zotit, Sofron Saharovi i Essex‐it]

HAEMUS PLUS I / 2015 129 | P a g e

@rhetipal

Vasile ANDRU

... si një betim që ve vulën mbi të ardhmen

(hija e të lumturit Vladimir Gjika në Japoni / umbra fericitului Vladimir Ghika în Japonia)

Kur mbërrita në shtator të 2010‐ës në Tokjo, mësova se japonezët i numurojnë ndryshe vitet: ata janë në vitin 22 të erës Heisa. Ata i numurojnë vitet qysh nga hipja në fron e perandorit. (Përdoret edhe numurimi i zakonshëm, 2010, kuptohet). Perandori japonez, kur hip në fron, përuron një erë të re dhe i jep epokës së vet një emër‐emblemë, një emër‐program. Perandori i tanishëm, Akihito, i ka dhënë epokës së vet emrin Heisa, që përkthehet qetësi, paqe.

Mua fjala heisa më tingëlloi si hesychia (isihia), term grek që ka kuptimin po ‚qetësi’, qetësi e ndritshme. Ky paralelizëm m’u duk hyjnor. Të shkosh në Japoni bash në epokën e isihisë! E mora si një dhuratë vetjake, gjithsesi ogurmirë.

Luta një sivëlla japonez (të cilin e pata njohur në Kongresin e shkrimtarëve, ku isha delegat) të ma përkthente në japonisht formulën isihaste, fjalinë me 5 fjalë „Zoti Jezu Krisht, mëshiromë” (në origjinalin rumanisht – sh.p.), e cila përsëritet gjatë lutjes së mendjes (që doja ta bëja të njohur në Japoni, aq sa mundej). Kësisoj nocionet fillestare të gjuhës japoneze i mora nga mësimi i formulës isihaste; kjo tingëllon si më poshtë:

Shu Jesu Kirisuotoyo, watashi wo awarende, kudasai.

Në japonisht fjalia ka 7 fjalë, pra është më e gjatë se në rumanisht apo greqisht. Fjala e shtuar është një përkulje nderimi. Japonezët nuk mund të heqin dorë nga përkuljet e nderimit as në lutje. Ata janë të sjellshëm gjer edhe ndaj Zotit! (...)

Një tjetër derë e hapur ndaj ‚genius loci nipponensis’ ishte ngjarja me prejardhje hyjnore: bekimi që udhëtari mistik, Monsinjori Vladimir Gjika, i pat dhënë Japonisë tetëdhjetë vjet më parë. (...)

Legjenda thotë se perandori i tanishëm i Japonisë erdhi në jetë si dhuratë e Zotit, pas bekimit të Monsinjorit Vladimir Gjika.

Ka qënë një mrekulli. Ka ndodhur në vitin 1933. Do t’i rrefej faktet ashtu siç i di nga dokumentet apo dëshmitë, disa të botuara, të tjerat mbetur në arkiva, ose në kujtesën e disa bashkëkohësve.

Në vitin 1933 Monsinjori Vladimir Gjika udhëtoi drejt Tokjos me vaporr. Shkonte të ndihmonte ngritjen e një manastiri karmelit. Shoqëronte një grup murgeshash, të cilat patën ngulmuar që Monsinjori t’i ndihmonte në misionin e tyre. Sepse Monsinjori kishte të njohur e miq anembanë. Po ai kish siguruar edhe udhëtimin falas me vaporr.

Monsinjori kishte të njohur me emër e peshë në Tokjo. Në radhë të parë admiralin Yamamoto, të cilin e pat njohur në Romë. Admirali Yamamoto pat qënë i ngarkuar me punë në Romë dhe qe konvertuar në krishterim. Në vitin 1933 admirali Yamamoto doli e priti vetë Monsinjorin, kur zbriste nga vaporri.

Monsinjori e luti Yamamoto‐n që t’i lehtësontë një takim me perandorin Hirohito. Donte t’i jepte bekimin perandorit! Kish dëgjuar për hidhërimin e perandorit: nuk kish një djalë që ta pasonte në fron. Monsinjori i tha Yamamoto‐s: „Po e bekova Perandorin, ai do të ketë një djalë!”

Yamamoto u përgjigj se është një absurditet, madje një krim, të synosh t’i japësh bekimin Perandorit, se Perandori është një me Zotin; dhe s’mund t’I japësh bekimin Zotit! Perandori ka prejardhje hyjnore, është biri i Amaterasu‐t, perëndia e diellit dhe e dritës.

Monsinjori Gjika ngulmoi me qetësi: „Bëj që dëshira ime e përunjur të arrijë tek Madhëria e Tij, më mundëso një takim... dhe lere Perandorin të zgjedhë vetë nëse do, apo jo, ta bekoj”.

Për këtë takim Monsinjori kërkoi t’ia përkthenin në japonisht formulën „Zoti të bekoftë”. Admirali Yamamoto i rikujtoi se Mikadou (Perandori – sh. p.) është një me Zotin, prandaj edhe e ndreqën formulën me: „Të bekoftë I Plotfuqishmi!”

HAEMUS PLUS I / 2015 130 | P a g e

Takimi ishte tejet i lirshëm dhe i qetë. Perandori Hirohito bisedoi me Monsinjorin në frëngjisht, krenar që e fliste frëngjishten përkryer. Në sallë ndodheshin zyrtarë të lartë, oficerë. Kam lexuar nga një burim se vetë Perandori i tha Monsinjorit se është i hidhëruar që nuk ka pasardhës meshkuj, dhe se dëshiron të ketë një djalë. Monsinjori iu përgjigj se, po i dha bekimin, Zoti do t’i falë perandorit një djalë. Perandori pranon. Ngrihen të dy në këmbë. Perandori përkulet para Monsinjorit, që bën shenjën e kryqit në ballin e Perandorit... Truprojat sulen me duart në shpata, se është e papërfytyrueshme që një njeri të prekë Perandorin. Hirohito i qetëson rojet me buzëqeshje.

Monsinjori shqipton në japonisht: „Të bekoftë I Plotfuqishmi” dhe „Dhashtë Zoti që emri yt të jetojë dhe të të lindet një djalë!”

Vetë Monsinjori do të shprehej më vonë se „Vërtet, një vit më vonë, Perandorit i lindi një djalë”. Djali është Akihito, perandori i sotëm i Japonisë. (Disa të dhëna i kam marrë nga një libër i Elisabeth de Miribel, e cila citon tekste në thonjëza, por nuk jep burimet). (...)

Perandori Akihito erdhi në Rumani në vitin 1979, kur ishte ende princ trashëgimtar. Ishte tetor.

Vizitoi Bukovinën, zonat vojvodale dhe fetare, Suçeavën, Suçevicën, Marginean, Voronecin60. Unë isha tepër i ri asokohe dhe isha aq i prekur nga ajo ardhje e Akihitos në Bukovinën time... (...) Besoj se politikanët që Princi takoi në vitin 1979 nuk dinin gjë për Monsinjorin Gjika, ndërsa ata që dinin, e mbanin gojën kyçur. Komunistët që e vdiqën Monsinjorin Gjika në burgun e Zhilavës, në vitin 1954, s’besoj se mezi prisnin t’ia nderonin dhuntitë. Gjithsesi, ekziston një tragjizëm i rrugëve paralele: historia profane e shmang dhimbshëm historinë hyjnore... (...) Çfarë mund të bëjnë fjalët? Është një pyetje‐alarm, të cilën e shtron sot çdo shkrimtar; kjo ishte edhe pyetja‐temë e Kongresit të Tokjos („What can words do?”)

Dhashë përgjigje përmes titullit të kumtesës që paraqita në kongres: „Fjalët mund të bojkotojnë fundin e botës” (...) Lidhur me rrafshin psikik, metanoik, kisha ndërmend fjalët shpirtbartëse, fjalët teoforike, të të bekuarve që ndryshojnë fate. Ekziston fjala‐bëmë. Shqiptimi dhe veprimi i Monsinjorit Gjika janë dëshmi për fjalën‐bëmë. Po e mbyll me një fjali të Monsinjorit, zgjedhur si lajtmotiv, dhe që më duket një çelës i vetë fatit të tij:

„Do të jesh i bukur dhe i paprekshëm, si një betim që ve vulën mbi të ardhmen”.

[Fragmente nga: Vasile Andru, „Kujtime nga krishtosfera” (Amintiri din hristologie), Editura Antet, Bukuresht, 2014]

60 Manastirë të famshëm rumunë në krahinën e Moldavisë, pjesë e pasurisë botërore, të pikturuar edhe në muret e jashtëm, unikë për afreskët dhe ikonat e tyre.

HAEMUS PLUS I / 2015 131 | P a g e

premium

Ftesë – Projekte doktoratash në letërsi, imagologji dhe teatrologji

Studentët që ndjekin vitin e fundit në fakultetet e filologjisë, dramaturgjisë dhe komunikimit, doktorantët që hasin vështirësi apo pengesa në punimet e doktoratave (doktoraturave), si dhe çdo i interesuar që synon të mbrojë një doktoratë në fushat e mësipërme, mund të nisë një bashkëpunim paraprak përmes një e‐mail‐i në ardkyc@gmail.com (shoqëruar me shënimin Pro Doctor)

Duke pasur të gjitha cilësitë, të drejtat zyrtare dhe përgatitjen e nevojshme shkencore‐didaktike për të udhëhequr teza doktorate dhe / ose diplome, në përputhje me legjislacionin përkatës të secilit shtet ku jeton kandidati, njoftoj si më poshtë:

Tema doktorate – 2015 / 2016 – 2018 / 2019

FILOLOGJI S h e m b u j: Letërsi ballkanike, botërore dhe e krahasuar; Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik; Poezia greke / rumune / shqipe; Proza rumune / shqipe; Dramaturgjia rumune në Rumani dhe në Evropë; Epoka të ndryshme letrare krahasuar me epoka pararendëse, ose bashkëkohore, brenda së njëjtës letërsi, ose me rryma të ngjashme në letërsitë perëndimore; Vepra të veçanta dhe autorë që kanë ndikuar padiskutueshëm mbi letërsitë kombëtare dhe jo vetëm; Thesari i padukshëm i letërsive ballkanike – vepra / autorë të ndëshkuar me heshtje; Letërsitë ballkanike gjatë totalitarizmit / gjatë tranzicionit / në kontekst evropian; Letërsitë e gjuhëve ballkanike në mërgim / diasporë etj)

KOMUNIKIM / IMAGOLOGJI S h e m b u j: Imagologji historike: pakicat kombëtare / pakicat fetare / konflikte me bazë historike / kulturore / fetare / gjeopolitike; Mitologjitë e së tashmes; Mitomanitë / Stereotipet / Imazhi i tjetrit tek shumica / tek pakica / Autoimazhi; Imagologji mediatike: fushatat zgjedhore; Diplomacia kulturore versus konflikte politike; Komunikim ndërkulturor; Komunikim artistik; Mass‐media në periudhën e tranzicionit; Aspekte të Mass‐mediave globale; Roli i shtypit në shoqërinë globale etj.

TEATROLOGJI / DRAMATURGJI S h e m b u j: Semiotika, simbolika dhe struktura e Teatrit; Teatri modern francez; Teatri modern anglez; Teatri skandinav; Teatri modern amerikan; Teatri autorëve dygjuhësh; Tematika, ideatika, stili, risitë, elementet thelbësorë të ‘jetëgjatësisë’ së veprës, aktualiteti tek Sofokliu, Shekspiri, Gëte, Gogoli, Çehovi, Ibseni, Pirandelo, E. Ionesco, J. L. Karaxhale, T. Wilder, T. Williams, A. Strindberg, A. Kamy etj; Bota si teatër – Teatri si botë; E tashmja dhe e ardhmja e teatrit në epokën digjitale etj.

Hapat: 1. Zgjedhja e institucionit ku do mbrohet doktorata; 2. Plotësimi i dokumentacionit të nevojshëm dhe të përcaktuar nga ligjet e vendit përkatës, nga ana e drejtuesit dhe e kandidatit; 3. Hartimi i strukturës se punimit përmes e‐mail‐it dhe / ose online; 4. Zgjedhja e temave të referateve dhe bibliografia (botimi i tyre në shtypin shkencor); 5. Hartimi i punimit të doktoratës (Deklarata e hartuar me shkrim dore dhe e firmosur nga kandidati, lidhur me origjinalitetin e punimit dhe me materialet e konsultuara); 6. Leximi dhe plotësime / ndreqje deri në fazën finale; HAEMUS PLUS I / 2015 132 | P a g e

7. Referati publik i drejtuesit të doktoratës (botuar në shtypin shkencor); 8. Mbrojtja dhe botimi i doktoratës.

Bonus: Kandidatëve që do të bashkëpunojnë për mbrojtjen e doktoratave në fushat e mësipërme, do t’u mundësohet botimi dhe mediatizimi në:

 Semioticon Balcanic61  Revista Haemus / Haemus Plus (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 1998, ISSN: 1454‐ 1203, ISSN digjital: 2069 – 153X / www.revistahaemus.blogspot.ro)  Revista ComUnique (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 2006, ISSN: 1842 – 9130 / www.comunique.ro)  euArts review – Organ i European Academy of Performin Arts (ISSN 2343 – 7367 ISSN digjital: ISSN‐L 2343 – 7367 / www.eu‐arte.eu)

si dhe, sipas rastit dhe mundësive, botimi i plotë i doktoratës në një kolanë të posaçme të Sh. B. Librarium Haemus (www.librarium‐haemus.blogspot.com)

Nota bene. Temat që do të zgjidhen nga fushat e mësipërme nuk janë të përdorura më parë dhe nuk mund të kryhen nga disa kandidatë. Me qëllim që bashkëpunimet të kenë ecuri të natyrshme, drejtuesi nuk mund të zgjedhë më shumë se 8 (tetë) tema për çdo vit universitar.

Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë të rezervuara dhe nuk mund të përdoren pa lejen me shkrim të autorit.

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku Doktor i shkencave filologjike Rektor i Universitetit Rumun të Shkencave dhe Arteve “Gheorghe Cristea” të Bukureshtit. e‐mail: ardkyc@gmail.com ose Contact www.akycyku.com

61 Shënjar Ballkanik – Nismë vetjake e Prof.univ.dr. Ardian Kycykut©, me synim ngritjen në një nivel të epërm të komunikimit mes hapësirave shpirtërore dhe kulturore ballkanike, të huajsuara artificialisht nga diktati ekonomik dhe mediokriteti në periudha të ndryshme historike. Nisma nuk përfaqëson një lëvizje kulturore apo të çdo lloji tjetër dhe nuk synon veçse rivënien në qarkullim, nën një tjetër këndvështrim, të disa teksteve themeltare – fjalë të urta, metafora, poezi, proza, mendime, maja të humorit ballkanik etj – për të kapërcyer dy hapësira padijeje, të qëllimshme ose jo, por shkatërrimtare. Semioticon Balcanic do të ketë së shpejti platformën e vet virtuale, pa lënë pasdore botimet në letër.

HAEMUS PLUS I / 2015 133 | P a g e

Botimi në HAEMUS dhe HAEMUS PLUS / PUBLICAREA ÎN HAEMUS ȘI HAEMUS PLUS

Rregullore botimi në Revistën Haemus

Vlerësimi i cilësisë akademike të materialeve për Revistën Haemus bëhet në pajtim me procesin double blind review; komunikimi ndërmjet vlerësuesve dhe autorëve bëhet me anë të e‐mail‐it:

haemus.librarium@gmail.com

Revista Haemus garanton se punimet nuk do të refuzohen / ndryshohen edhe kur idetë e shprehura janë të kundërta nga të studimeve të botuara më parë, apo nga qëndrimet e vlerësuesve, me përjashtim të rasteve kur materialet e dërguara nuk dëshmojnë se janë hulumtime shkencore.

Kolegjumi i redaksisë jep siguri për fshehtësinë e materialeve që nuk pranohen për botim, sidhe për ndryshimet që u bëhen materialeve, ndërsa autori mban përgjegjësi të plotë për idetë e shprehura në artikull, për dokumentet e përdorura dhe për burimet e cituara.

Redaksia e revistës nuk mban përgjegjësi për opinionet e shfaqura nga autorët në artikujt e dërguar për botim.

Bashkëpunimi: Për çdo material që do të botohet në revistë, bashkëpunëtori përkatës duhet të shlyejë një shumë ndërmjet 90 dhe 120 euro (barasvlera në Lekë dhe / ose Lei) për çdo titull / material shkencor të të gjitha fushave. Në këtë shumë përfshihen shtypja në letër dhe elektronike e revistës, mediatizimi, shpenzimet për dërgesën e revistës me postë, si dhe 2 (dy) ekzemplarë të revistës për autorin e materialit të botuar – 1 (një) ekzemplar në letër dhe 1 (një) ekzemplar digjital, në CD të personalizuar.

Theksojmë posaçërisht se veprimtaria jonë zhvillohet mbi baza vullnetare dhe asnjë përqindje nga shumat e lartpërmendura dhe / ose nga donacionet e mundshme nuk do të përdoret përveçse për ato që deklaruam më sipër.

Ata që dëshirojnë të mbështesin botimin në letër të Revistës Haemus, mund ta bëjnë përmes

http://revistahaemus.blogspot.ro/p/donatio.html

Çmimi i një ekzemplari të Revistës Haemus (për secilin numur) dhe / ose i një koleksioni të saj, në format elektronik të siguruar, ose në letër, do të botohet në site‐in:

www.revistahaemus.blogspot.ro

Rregullorja e plot mund të lexohet në www.revistahaemus.blogspot.ro – rubrika Publish.

Regulament de publicare în Revista Haemus

Evaluarea calităţii academice a materialelor trimise pentru publicare la Revista Haemus se face conform procesului double blind review, corespondenţa dintre evaluatori şi autori realizându‐se prin intermediul e‐mail‐ului:

haemus.librarium@gmail.com

Revista Haemus garantează că lucrările nu sunt respinse / modificate pentru că ideile exprimate sunt contrarii altor studii publicate anterior sau poziţiilor evaluatorilor, ci doar în cazul în care nu fac dovada cercetării ştiinţifice.

HAEMUS PLUS I / 2015 134 | P a g e

Colectivul de redacţie asigură confidenţialitatea pentru materialele respinse de la publicare, precum şi pentru modificările aduse acestora, iar autorul îşi asumă întreaga responsabilitate pentru ideile exprimate în articol, pentru documentarea invocată şi sursele citate.

Redacţia revistei nu‐şi asumă responsabilitatea pentru opiniile exprimate de autori în articolele trimise spre publicare.

Implicarea colaboratorilor: Pentru publicarea fiecărui titlu / material științific, din toate domeniile, autorul / instituția care trimite materialului respectiv trebuie să achite o sumă care variază între 90 și 120 euro (echivalentul în Ron și / sau în Lek). În această sumă sunt incluse tipărirea pe hârtie și electronică a revistei, mediatizarea, cheltuielile poștale, precum și 2 (două) exemplare ale Revistei – 1 exemplar pe hârtie și 1 exemplar digital, pe CD, personalizat – care îi revin autorului / instituției care a trimis materialul.

Menționăm expres că activitatea noastră se desfășoară voluntar și niciun procent din sumele mai sus menționate și / sau din eventuale donații nu este folosită decât pentru ceea ce s‐a declarant mai sus.

Cei care vor să sprijine apariția pe hârtie a Revistei Haemus, o pot face pe:

http://revistahaemus.blogspot.ro/p/donatio.html

Prețul unui exemplar al Revistei Haemus (pentru fiecare număr) și / sau al unei colecții, în format electronic securizat sau pe hârtie, se vor publica în site‐ulwww.revistahaemus.blogspot.ro

Regulamentul integral poate fi citit la www.revistahaemus.blogspot.ro – rubrica Publish.

HAEMUS PLUS I / 2015 135 | P a g e

I n f o

REVISTA HÆMUS (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 1998, ISSN: 1454‐1203, ISSN digjital: 2069 – 153X) është revistë evropiane shkencore, enciklopedike dhe antologjike, që boton me përparësi materiale shkencore, akademike, kulturore dhe artistike, të vlerësuara e të njohura nga institucione dhe qarqe universitare dhe akademike evropiane e më gjerë. Arkivi i Revistës, përfshirë HAEMUS PLUS, numëron tashmë mbi 5.500 faqe.

REVISTA HÆMUS bashkëpunon me DEPARTAMENTIN E GJUHËVE TË HUAJA DHE IMAGOLOGJISË të UNIVERSITETIT RUMUN TË SHKENCAVE DHE ARTEVE “GHEORGHE CRISTEA” të Bukureshtit, me revistat universitare “COMUNIQUE”, “9 MAJ – DITA E EVROPËS”, “CHORESPONDANS”,

si dhe me EUARTS REVIEW, organ i European Academy of Performin Arts.

REVISTA HÆMUS del mesatarisht me 4 numura në vit (mbi 200 faqe A5 secili), si dhe me një, ose dy Shtojca HAEMUS PLUS në vit (mbi 250 faqe A4 secila), në gjuhët shqip e rumanisht, por edhe me përmbledhje, ose materiale të plota në gjuhët anglisht, frëngjisht, italisht, gjermanisht, greqisht, rusisht, turqisht, bullgarisht etj.

***

Të gjitha materialet janë përkthyer nga / Toate materialele au fost traduse de

Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU

Titujt e rubrikave janë vendosur nga Redaksia / Titlurile rubricilor aparţin Redacţiei.

Revista Haemus mund të porositet dhe / ose të parapaguhet në: haemus.librarium@gmail.com

w e b p a g e s:

BOTIMET LIBRARIUM HAEMUS: www.librarium‐haemus.blogspot.com

REVISTA HAEMUS: www.revistahaemus.blogspot.com

SHOQËRIA KULTURORE SHQIPTARE „HAEMUS”: www.ahaemus.blogspot.com

HAEMUS PLUS I / 2015 136 | P a g e

HAEMUS PLUS I / 2015 137 | P a g e