Revista Haemus Nr. 51-53 / onLine version

HAEMUS Revistë evropiane * Revistă europeană Themeluar në Bukuresht më / Fondată la Bucureşti în 1998 nga / de Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku *** © Drejtues dhe botues / Directori şi editori Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU ISSN: 1454-1203 ISSN electronic: 2069 – 153X Nr. 51-53 / 2015 E-mail: asociation.haemus@gmail.com www.revistahaemus.blogspot.com www.librarium-haemus.blogspot.com Përgjegjësia e përmbajtjes së shkrimeve u takon autorëve.

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor revine autorilor.

REVISTAHAEMUS – përmban studime, poezi, ese, prozë, dramaturgji, artikuj shkencorë, përkthime, portrete, njoftime kulturore / conține studii, poezii, eseuri, proză, dramaturgie, articole științifice, traduceri, portrete, informații culturale. * Ballina është punuar nga Kűdesign sipas një fotografie të bërë nga / Coperta a fost realizată de Kűdesign, după o fotografie semnată: IULIA ENKELANA© 2 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PËRMBAJTJE / CUPRINS / CONTENT Fjalori / Dicţionarul „H A E M U S” SHËN SILUAN ATHONITI: Mendja ............................................................................................... 8 ODYSEAS ELYTIS: Poeti, lexuesi….............................................................................................. 8 Njohja dhe veprimi / Cunoștința și fapta ........................................................................ 8 LINGVA IULIA ENKELANA: Greatings from (F)East ........................................................................... 9 PERLA PÄR LAGERKVIST: Kaq rrugë pa udhëtarë .......................................................................... 12 DORIN TUDORAN: Udha (Calea) ............................................................................................. 12 DHIMITËR POJANAKU: Reuciderea (Rivrasja) ..................................................................... 13 OCTAVIAN SOVIANY: në një vend të mallkuar nga historia (într-un loc blestemat de istorie) ..................................................................................................................................... 13 ELINDA MARKU: Măseaua (Dhambi) .................................................................................... 14 CLAUDIU KOMARTIN: Främling................................................................................................ 15 PËRSIATJE/CUGETARE ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU: Vuajtja krijuese dhe çmimi i saj ..................................... 17 CLIO DIANE DUCRET: Gratë e diktatorëve..................................................................................... 23 PARNASSÓS SELMA LAGERLÖF: Hamleti ....................................................................................................... 38 HARRY MARTINSON: Pas ............................................................................................................ 38 Diell mbi fushë ............................................................................................................................ 39 Fjalë që ngrijnë .......................................................................................................................... 39 ANDERS ÖSTERLING: I papunë ................................................................................................. 39 Dimër ............................................................................................................................................. 40 ESSE ANTON ÇEFA: “Vetëtimë. E zbret fulikare fjala që vret mu në shpirt” .................... 41 DR.PROC. DIANA MONE, DR. ALISA VELAJ: Burgologjia në romanin “Rrugët e Ferrit” të Visar Zhitit ............................................................................................................... 53 3 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI BLERINA GOCE: Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare .................... 58 RREZART LAHI: The Effect of Modern Techniques in Electoral Campaigns .......... 71 MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII SHËN MAKSIM DËSHMITARI: Dhe ja një llampadar krejt prej floriri…(Şi iată un candelabru cu totul de aur…) ............................................................................................. 81 THESARE/COMORI FEDERICO FELLINI: Fëmija dhe shkolla ................................................................................ 88 MEDALION SIMONA NICOLETA LAZĂR: Shtatë poema dashurie (Şapte poeme de dragoste) .. 90 NDUE UKAJ: Gjithmonë diçka mungon ................................................................................ 94 Drejtpeshim, Vegim, Gjithmonë diçka mungon, Asgjë, Itaka sëmbon, Rruga e Kalvarit, Si udha e gjatë, Pasqyra, Zbulesa, Ekspozitë, Kryqi, Apokalipsi ....... 102 PORTRET PANAIT ISTRATI dhe rrënjët e prozës ballkanike .......................................................... 104 (I N) H U M A N U S DENIS CELCIMA: Motivation as a continuous challenge in Education ................. 131 LOTË & BUZËQESHJE/LACRIMI & ZÂMBETE GEORGE PETRONE: Epigramatica........................................................................................ 137 GHEORGHE BÂLICI: La 50 de ani .......................................................................................... 139 Locul meu în viaţă, La venirea democraţilor în Primărie, Mie la numirea într-o nouă funcţie, Unui prieten care m-a întrebat cum mă mai descurc, Noii îmbogăţiţi, Măsuri anticriză, Soluţie salvatoare, Restricţie, Perioada dictaturii, Licheaua, Întrebarea întrebărilor, Denigratorilor lui Eminescu ........................ 140 KRITIKË/CRITICĂ HIQMET MEÇAJ: Përjashtimi në letërsi ............................................................................. 141 VOTIM HANOLI: Literature studied in the social context of the transition period (Letërsia e parë në kontekstin social në periudhë tranzicioni) ........................... 146 MIQ/PRIETENI MILOT RAMA: Të hesht në shqip ......................................................................................... 158 4 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Vështrim nga lart, Në çark, Në prag, Predikat, Jetës, Pa ty, Sot e dje, Hija ..... 162 IMAGO MUNDI ELONA PRROJ: Blood feud and education of children affected by it in the town of Shkodra ...................................................................................................................................... 164 TRADITA/TRADIŢII IZET DURAKU: Preja në këngët e kreshnikëve ............................................................... 177 THEATRON JETON NEZIRAJ: Războiul în vremea dragostei (Lufta në kohën e dashurisë) (fragment) ................................................................................................................................ 194 PROSA PANAIT ISTRATI: Kira Kiralina (fragment) ..................................................................... 216 AB HONORES GRIGOR VIERU: I egri (Sălbaticul) ...................................................................................... 226 Një shekull i ngutur (Un secol grăbit) ........................................................................... 226 Poetët (Poeţii) ......................................................................................................................... 229 DIXIT EUGJEN IONESKU: “… bëhet fjalë për Zotin në mënyrë aq të qartë, saqë askush nuk e kuptoi” (pjesë nga një bisedë për krishterimin) ......................................... 230 ZONA Hierarkia e meritës dhe e punës ...................................................................................... 238 M E D A L I O N II BELFJORE QOSE: Poezi/i ......................................................................................................... 240 Rruaza të zeza në fillin e harresës, Para se drita të thyhet, Aurat e natës ...... 242 Engjëll pasditeje, E kuqe, Koha jonë e pamundur, Më shumë se kaq, Laguna 247 Çdoherë që ndihesh vetëm, Dashuria është hapësirë, ***....................................... 250 SCOLA MARTA TOPÇIU: Zhvillimi i të menduarit kritik dhe formimi i mendimtarëve kritikë mbetet për do kohë një ndër sfidat më të mëdha të shkollimit ............. 252 5 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

SCRIPTA MANENT AGIM BAÇI: Dashuri përmes ironisë (Mbi tiparet poetike të Marin Soreskut)269 ALDA MERINI: E çmendur, jam çmendur prej teje, dashuri (Folle, sono folle di te, amore) ........................................................................................................................................ 275 YANG LIAN: Korrje ................................................................................................................... 288 Libri i zogjve, Ku deti ndalon, Biografi .......................................................................... 290 URA LIDHËSE/PUNŢI DE LEGĂTURĂ O Şansă pentru Viitor – povestea noastră.................................................................... 291 Një Shans për të Ardhmen – historia jonë .................................................................... 292 Poetja MUSHATA MATEI dhe largësitë (Poeta MUŞATA MATEI și depărtările) . 294 Ars Poetica ................................................................................................................................ 296 QYTETE/ORAŞE IULIA ENKELANA: Bucureștiul meu ..................................................................................... 305 Bukureshti im .......................................................................................................................... 306 DUO „Shkruaj romane për të mos e humbur poezinë që kam në vete…” - Bisedë me shkrimtarin VIRION GRAÇI - ................................................................................................. 307 DE VIRIS ILLUSTRIBUS PAUL GOMA – në 80-vjetorin e lindjes / la 80 de ani ............................................... 319 BIBLIOTHAECA HAEMUS Një libër për Nënë Terezën................................................................................................. 323 PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT DOM SIMON JUBANI: Închisorile mele (Burgjet e mia) ................................................ 326 ARTE TICIANA DINE: Objective perception and paranoia by the theory of PCM (Paranoid Critical Method) of Salvador Dalí versus Sigmund Freud and Jacques Lakan”........................................................................................................................ 331 DULCIS IN FUNDO Haemus în presa culturală rom}nească ....................................................................... 339 Haemus-i në shtypin letrar rumun .................................................................................. 340 6 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Revista COMUNIQUE Nr. 10-11-12, An 9 / 2013-15 .................................................. 342 Revista 9 MAI – ZIUA EUROPEI .............................................................................................. 343 BASHKËSI / COMUNITATE Metaforë dhe truall ............................................................................................................... 345 BIS REPETITA PLACENT MARIN SORESCU: Shah ............................................................................................................ 347 Sëmundja................................................................................................................................... 348 Shekspiri .................................................................................................................................... 348 Revista Haemus Info ............................................................................................................ 350

7 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Fjalori / Dicţionarul „H A E M U S” SHËN SILUAN ATHONITI: Mendja Mbaje mendjen në ferr dhe mos u dëshpëro! Ține-ți minte în iad și nu deznădăjdui!

ODYSEAS ELYTIS: Poeti, lexuesi…

Nuk më vjen keq për poetët e mbetur pa lexues, por për lexuesit e mbetur pa poetë.

Nu mi-e milă de poeţii care au rămas fără cititori, mi-e milă de cititorii care au rămas fără poeţi.

Njohja dhe veprimi / Cunoștința și fapta Cel ce arată cunoştinţa întrupată în activitate şi activitatea însufleţită de cunoştinţă, a descoperit modul exact al adevăratei lucrări îndumnezeitoare. Iar cel ce are numai pe una din acestea, despărţită de cealaltă, sau a făcut din cunoştinţă o nălucire (fantezie) inconsistentă (fără suport), sau din activitate un idol (o formă) fără suflet. Căci cunoştinţa fără faptă nu se deosebeşte întru nimic de nălucire, neav}nd fapta ca temelie, iar activitatea iraţională e tot una cu un idol (o formă) fără suflet, neav}nd cunoştinţa care să o însufleţească.

Ai që tregon dijen e mishëruar në veprimtari dhe veprimtarinë e shpirtëruar nga dija, ka zbuluar mënyrën e saktë të punimit të vërtetë që shenjtëron. Kurse ai që ka vetëm njërën prej të mësipërmeve, të ndarë nga tjetra, ose e ka shndërruar dijen në një hije (fantazi) pa brendi, ose e ka kthyer veprimtarinë në një idhull (trajtë) pa shpirt. Sepse dija pa veprim nuk shquhet aspak nga fantazia, ngaqë s’ka faktin në themel, ndërsa veprimtaria është e njëjta gjë me idhullin (trajtën) pa shpirt, ngaqë s’ka dijen që e shpirtëzon.

Shën Maksim Dëshmitari, Filocalia (32) 8 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

LINGVA IULIA ENKELANA Greatings from (F)East [Punishment or PunStory] Maybe the East is a just a feast. Maybe not.

I am part of a wonderfool generation, which is more of a generection.

The atmosfear of our times is quite strange. And at times a bit sad(ic).

There are plenty of (t)errors.

We live in a new (chim)Era. We live in EuRope, so we have a European Onion. Even so, there are still a few nutsis left.

We have been under dicktatorship.

We know some things about mis(t)ery.

But let’s not get empathetic.

Is there any evolution in ‘revolution’?

We have been in exille.

We admire Amerryca, even if it’s not so merry all the time.

Does nowhere mean now, here?

We dream of success, although it often means suckcess, or even suckstress.

There is ex in next.

We are pretty melalcoholic and nostal(ler)gic.

We drink tekilla.

We work part time or fool time.

We pay fucktures.

We read the prass every day.

9 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

We also read the daily horrorscope.

We take a lot of photos of ourselves and we are selfiesh.

We use anti-social networks.

Is history just a story?

We are surrounded by manifests and moneyfests. Moneyfacts. Or Moneyfeasts.

We can certainly make the (in)difference.

We invent heroes, such as Irony Man or Betman and we love them (and truly believe in them).

We are politically correct. In the meantime (or in the kindtime), we are morally incorrect.

We became awww-ful.

From where could I buy a new iReality? Internet, Younternet…?

I want to move to a different reality. Live in one of the fairytales.

Such as Sinderella.

We sometimes think about mor(t)ality.

We understand. And overstand.

We make neuroillogical analysis at the hopespital.

We love fashion and not fashioff.

We rock, but sometimes we pop or we classic.

We tend to see a sort of ‘key’ in ‘whiskey’.

We smOKe. Or sm-not-OK-e.

We often have insoMania. We take pills.

We are native naives. We are na(t)ives.

We dream of Hellywood.

And other places, we love to travel. To sufFrance, Londoff / Lonedon, Bearlin / Beerlin, Warsaw (that saw war), No(r)way, Sweetzerland…

There is anger in ‘stranger’.

Hotels are sometimes coldels.

Can you see the rest in arrest?

We quite like metawhores. We appreciate (f)art.

We are sometimes infantile, ridicoolous.

We like clichés and silly quotes about liefe.

Are you originally correct?

10 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Pity we often forget that inspiration is not inspirace.

But we are optimystic.

We have a certain soulitude.

We believe and (not) beleave.

We occasionally remember about the realife.

We see the read in ‘bread’, the right in ‘bright’ and the art in ‘smart’. And in heart.

We are poethic. We write poetry… although it is often just poetry.

We are poetrying.

We love writing and righting. Think about it.

We are satirIQ from time to time.

We know that justice is not just-ice.

We like es-says and not es-shut-ups.

This scene may be seen as a sin.

I don’t mean it. I kind it.

We will always pay out philosofee for this.

I have to polish my English… and to english my Polish.

In the end, I’d love to say that the wor(l)d is a such a beautiful gift & creation; it’s a funtastic place.

ThanQ.

2014

11 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PERLA PÄR LAGERKVIST Kaq rrugë pa udhëtarë Kaq rrugë pa udhëtarë do të jenë tash e tutje dhe kaq kthina kërkuar nga askush.

Të rrënuara e të harruara do t’i gjejnë pasardhësit, duke i pandehur të hijshme siç na dukeshin në rini rrugët e harruara, të vjetra me barin e butë që kundërmonte era mente rrugët ku niseshim në muzg e në mbrëmje dhe kur pandehnim se s’kemi asnjë pikëmbërritje.

DORIN TUDORAN Udha (Calea) nuk di si të dal. nuk gjej udhën, vijat përçarten. kaq shumë hije për një njeri të vetëm. dhe ai duke mërmëritur. një gjuhë fillim bote, ose një gjuhë fundi. gjithsesi e njëjta gjë. as shputa e shtazës nuk le më gjurmë. as flutura nuk e di nga ç’anë i vjen krahu i tejdukshëm. nga ç’anë – fluturimi. dikush këndon ndonëse notat s’kanë marrë ende emra. ballkoni mezi mbahet pas ca gozhdësh në ajër. sipër – fushë e korrur poshtë – fushë e bardhë. nuk kthjellem nga kaq qartësi që përshkoj mbi një qerre zjarri. plot jehona – shurdh ndaj tingujve. Unë.

12 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

DHIMITËR POJANAKU Reuciderea (Rivrasja) Bun bărbat a fost, trebuia să fi fost. Ghiliotina pe g}tul gros trecut-a precum cuțitul prin unt…

Turma încremeni se miră… degetul mic al piciorului drept - coadă abia ruptă de șarpe…

Se mișca refăc}nd viață se zv}rcolea sărea-tresălta… Degetul către turmă r}de turma strigă. Ghiliotinenii cu s}ngele-n flăcări l-au strivit cu ciocanele… Turma către deget încă ovaționează…

OCTAVIAN SOVIANY në një vend të mallkuar nga historia (într-un loc blestemat de istorie) U ndale në një vend të mallkuar nga historia.

Këtu Kanë vdekur dikur Dy njerëz 13 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

që do të kishin kremuar së afërmi martesën prej diamanti.

I ke sytë mjegull dhe cepat e buzëve paksa lëshuar.

Pas shpinës sate dikush (mbase era) fishkëllen lehtë, fare lehtë lili marlenin.

U bë ftohtë.

Kopsit xhaketën sikur të vije mbi supe një këmishë ndëshkimi.

Pëshpërit: ”Çdo vend i mallkuar nga historia është një fushë me lulekuqe që era e përshkon duke mbajtur në fytyrë një maskë prej hekuri”.

Muzgu – i kuq dhe i ftohtë teksa rrëzë murit të berlinit nuk qan askush.

As edhe uji zijan i spree-së.

ELINDA MARKU Măseaua (Dhambi) Mi-a căzut măseaua de minte Aștept să devin copil Cine știe a c}ta oară Unele cuvinte vechi Precum Iubirea, crezul, dorul, patria Le voi înghiți fără a le rumega 14 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Dacă mă vor înneca pe mine Vor salva veșnicia

CLAUDIU KOMARTIN Främling Hijeshia në gjeste e këtyre ikanakëve të kapitur e plot shpresë më plagos se unë s’besoj në asgjë dhe kam pushuar së shpresuari se dua të kthehem në shpi dhe dua të jem sa më larg shpisë se dua këtu dhe dua atje se dua të lihem në paqe dhe dua që dashuria të më verë jastëkë mbi fytyrë dhe të rëndojë mbi të „më mirë të të këqyrë si brumbull se sa të mos t’i hedhë sytë fare” pashë aeroportet e tejmbushur njerëz të qytetëruar dhe solemnë duke pritur të marrin fluturimin dhe pashë dhjetra pëllumba tek qitnin sytë për ca thërrime buke në një shesh në zemër të evropës dora është në vend të kafazit goja ka gardh hekuri flatrat e ngërçura përpëliten më kot nxihen 15 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dhe shkunden.

Stockholm, shtator / septembrie 2008 (nga “Një stinë në Berçen” / din „Un anotimp în Berceni”, Editura Cartier, 2009)

16 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PËRSIATJE/CUGETARE ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU Vuajtja krijuese dhe çmimi i saj Ngulmoj të them qysh në krye të herës se nuk mund të ketë letërsi të epërme dhe jetëgjatë pa vuajtjen, - brenda autorit kur shkruan / brenda librit pasi botohet, - dhe se, ndoshta pikërisht për këtë arsye, çdo përpjekje për të tregtuar vuajtjen prish letërsinë. Sado e sido që të këqyret, vuajtja vjen për të pasuruar dhe përsosur njeriun; ajo përdor mjete dhe lëndë nga kjo botë, veçmas nga e shkuara dhe e tashmja, por nuk ka si t’u përkasë atyre. Nëse krijimi letrar mund të shihet si një ngjallje për së gjalli, duke përdorur vetëm trajtat e përfytyrueshme të vdekjes, vuajtja mund të shihet si më e frytshmja vetëvrasje, duke përdorur vetëm trajtat e përfytyrueshme të përjetësisë. Ajo shpërngulet nga autori në libër dhe lehtëson sadopak autorin, por ruan aftësinë që të lehtësojë (mësojë) sadopak edhe lexuesin, duke mbetur brenda librit aq e gjallë sa të mund të veprojë për vite me radhë, rrallëherë edhe për shekuj. Jeta e librit varet kryekëput nga cilësia e vuajtjes që bart. Koha mund të shndërrojë çdo lumturi librash në cinizëm, në fyerje, ose në përqeshje, por s’mund ta përdhosë apo ta tjetërsojë vuajtjen, sepse lumturia është e varfër në trajta e shprehí, kurse vuajtja – gati e pafundme.

Ndonëse tashmë ka një rrjet njësish për të matur e vlerësuar librin dhe letërsinë, ende nuk është sajuar një masë si metri, ose litri, për të matur vuajtjen, me përjashtim të fundit (tokësor) të dikujt dhe gjërave që ai le pas (në rastin tone shkrimet). As njësia e bytes-it (bashkë me kilobyte-s, megabyte-s, gigabyte-s, terrabyte-s etj) nuk është bindëse përsa kohë ndodh që një kryevepër e padiskutueshme të jetë disa herë më e varfër në krahasim me fotografinë e një femre lakuriqe, ose të një koke të prerë.

Bindja sipas së cilës sasia e bytes-ve varet nga dendësia e asaj çka përshkruhet e përcillet dhe jo nga rëndësia e vet në thelb, dëshmon se shkenca është ende larg disa zgjidhjeve që mund t’i japin ndonjë ndihmë të vlefshme shpirtit. Rrjedhimisht, vuajtja mbetet e pakrahasueshme dhe, 17 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

si e tillë, edhe e paparashikueshme. Për fat të keq, vuajtja e drejtpërdrejtë, - jo ajo e kaluara përmes letërsisë dhe e ruajtur brenda saj si ilaç, - tashmë ka kapërcyer çdo kufi përfytyrimi e makthesh, sidomos falë ndikimit të sëmurë e sëmurës të shtypit, që përshkruan tmerre dhe trymbeton rehati, - dhe ka gjithnjë më pak vend për letërsinë.

Lexuesit të zakonshëm i mjafton dhe i tepron vuajtja me të cilën ndeshet në jetë dhe nga e cila synon të arratiset një orë e më parë, ndonëse zgjedh pikërisht rrugët që e burgosin më thellë në të. Me kalimin e kohës, ky lloj lexuesi e ka humbur besimin se, përmes vuajtjes së shndërruar në ilaç e dije nga letërsia, mund t‘ia zbulojë e t’ia pranojë rolin e vërtetë dhe madje të mposhtë pikërisht përmes kuptimit vuajtjen e përditshme, ndonjëherë edhe të përjetshmen. Ose të paktën mund ta verë në shërbim të vetes. Na shfaqet këtu njëra nga përmasat e fshehta të vuajtjes që ngjiz letërsi të madhe: sa më bukur ta presësh e ta kuptosh, aq më fuqishëm ajo vihet në shërbim të librave të tu dhe të lexuesve.

Njëra nga shenjat e luftës çnjerëzore ndaj letërsisë është pikërisht trajtimi i vuajtjes si mjet fitimi, monetar, ose imagologjik. Ka raste kur çmimi i saj është më i lartë se sa i ilaçeve që thuhet se shërojnë sëmundje vdekjeprurëse, vetëm se roli që i caktohet nuk shëron, nuk rrit, nuk pasuron, por vetëm babëzit për mirëqënie. Qytetërimi i tanishëm, - që quhet edhe i fajësimit, - e shpërdoron vuajtjen në dëm të vetvetes dhe sundohet nga një varg i koklavitur fajësimesh fitimprurëse që mund të shihen edhe si ADN-ja e tij. Historikisht, ky rrjet synimesh ka sjellë vetëm rrënim dhe harresë, duke shpërpjestuar vetmohimin dhe idealizmin dhe duke e mbështjellë flijimin e natyrshëm të shkrimtarit me një shtresë kotësie, për të mos thënë marrëzie, apo qesharakeje.

Gjatë shekullit të shkuar letërsia pati tri rënie që hëpërhë duken vdekjeprurëse, pavarësisht se çdo rënie në letërsi ndan grurin nga egjra, sado e hidhur qoftë kjo ndarje për disa autorë. Nëse do të përdornim si metaforë të jetës sahatin, mund të themi se letërsia fillimisht ishte pjesë e brendshme e të tre akrepave dhe ndikonte drejtpërdrejt mbi mendësinë e lexuesit. Ajo përballonte me sekonda të përditshmen, ngjizte me minuta të tashmen dhe ravijëzonte me orë të ardhmen. Tragjeditë që dalin përtej çdo metafore dhe që faktikisht shkatërrojnë çdo metaforë të mundshme, - duke e zëvendësuar me statistika, - e dëbuan letërsinë nga akrepi i sekondave, më pas: nga ai i minutave dhe së fundi: nga akrepi që shënjon 18 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

orët. Duke synuar vetëm mirëqënien lëndore, koha doli jashtë letërsisë dhe letërsia u përjashtua nga koha, mirpo letërsia ka gjithmonë një kohë të vetën, teksa një kohë pa letërsi nuk mund t’i nënshtrohet e t’i shërbejë veçse fikjes së shpirtit. Në frymë popullore, mund të thuhet se koha që dëbon letërsinë, punon vetëm për biologjinë. Ritmi i kësaj kohe nuk mbështetet më në ritmin e frymëmarrjes, apo të zemrës, por vetëm në numurim dhe në mungesën e jehonës që ka mishi, lënda – dhe mishi, po ta shohim nesër dhe jo sot, dëshmon se vlen më fort për shthurje e top, se sa për ngjallje nga vetvetja. Për këtë arsye, shumica dërrmuese e ngjarjeve të sotme, qofshin ato lokale, apo globale, paraqiten në një trajtë të caktuar, - që duket më e sakta, në mos po e vetmja, - por shtjellohen në bazë shkaqesh krejt të tjera dhe synojnë gjëra krejt të ndryshme, pavarësisht nga përfundimet. Duke shmangur letërsinë, shpjegimi i ngjarjeve u mbeti historisë dhe politologjisë, të cilat nuk janë shkenca as shteruese e as të pavarura. Koha pa letërsi e përfshiu letërsinë dhunshëm në njësitë e matjes, peshimit, çmimeve, shitblerjeve dhe vlerësimeve sipas kriteresh që s’kanë asnjë lidhje, ose kanë vetëm lidhje të shtirura me artin. Parimi sipas të cilit libri më i shitur është edhe më i vlefshmi, më jetëgjati, dhe meriton çdo lëvdatë, në më pak se tridhjetë vjet nxori në pah se pak gjëra janë më shkatërrimtare dhe groteske se sa vargëzimet që përdor tregu. Me një shkathtësi të skëterrshme dhe me pamje shpëtimtareje, pseudo-poezia që shet e ble gëlltiti pushtetin e natyrshëm artistik dhe e ngujoi letërsinë që nuk shitet brenda hapësirash-oaze, gjithnjë e më të ngushta, duke munxosur njëherazi të ashtuquajturin elitizëm, i cili, në kushtet e sotme, eshte vetmi e tmerrshme dhe ftesë plot dhembje ndaj njerëzish që vërtet nuk mbijetojnë dot pa fjalën e zgjedhur dhe pa librin si tempull, ku shpirti nuk shpëtohet, por ku mund të pastrohet e përsoset sadopak. Poezia e errët e tregut shton pandijshëm padijën, krenarinë e sëmurë të lexuesit, vetë-mitizimin e autorëve të paftuar, por që zenë kryet e sofrës, pa ditur se këtu është fjala për nje arenë të përgjakshme, jo për sofër. Padija e mësipërme afroi më tepër nga sa duhet kujtesën politike me atë artistike (duke shfajësuar me harrim të shkallëzuar dëmet e mjaft autorëve, njëlloj si të politikanëve që dalin nga skena), prishi shijen e shumicës së lexuesve, (në Lindjen gati të vdekur ish-komuniste kjo u krye më shpejt, për shkak të realizmit-socalist dhe sidomos të degëzimeve e trajtave që ai mori tek rropatej të mos dilte nga vetëdija e lexuesve), dhe solli në pushtet një rrjet paradoksesh. Lufta demografike mes kombesh, racash e 19 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ideologjish shtojnë varfërinë, mirpo librat mund të shpërndahen në nivel ndërplanetar për disa minuta. Njëkohësisht, alfabetizimi dhe marrja me lehtësi e diplomave i bindi të gjithë ata që dinë shkrim e këndim se kanë diçka madhore për të thënë dhe se ajo që thonë u dëgjohet me përkushtim. Kur nuk ua var njeri, ngulmojnë se po përfyten me sistemin, - vallë nuk e dinë se sistem është shumica?! - dhe ndihen edhe më elitarë, lindur për t’u kuptuar më vonë. Kjo më vonë mbetet e pashëndetshme, sepse për mediokritetin është vonë qysh në fillesa (mediokriteti jo si mungesë dhuntish, por si përdorim i gabuar i tyre). Ndërkaq, kur shtresa të gjera popullatash vdesin urie, ose nëpër luftra, shkrimet dhe botimet e librave kanë kapur shifra marramendëse dhe, në shumicën dërrmuese të rasteve, sasia e tyre cënon e edhe prish cilësinë e librave që kuptohen tani, por vlerësohen më vonë. Nga njëra anë letërsia është e pafuqishme, madje duket cinike mes kaq vuajtjesh ndërplanetare – nga ana tjetër përhapet si kurrë më parë.

Gjer edhe vetëm kaq të dhëna do të mjaftonin për t’i dhënë të drejtë metaforës me kohën pa letërsi: edhe gjenitë, edhe dështakët takohen në atë ‚më vonë‘, ndonëse për shkaqe e me të ardhme kryekëput të ndryshme.

Njohja e dikujt përmes letërsisë është më e plota përvojë e empatisë dhe e të jetuarit në e me shpirtin (kohën, ëndrrat, vegimet) e tjetërkujt, por jo si turizëm, apo si shkarje psikike. Rrëfimi mbetet udhëtimi i parë në kohë e në hapësirë i njeriut dhe, në shumicën e rasteve, duke ndryshuar pak kahun dhe rolin, edhe fundi i udhëtimit që rëndom quhet jetë. Në besimet e moçme të disa popujve, si tek rumunët, rrëfimet rreth zjarrit, netëve, mund të dëbojnë shpirtrat e këqinj dhe të kthellojnë të ardhmen.

Deri tani, për shkak të ideologjive, utopive, estetikave dhe izmave që shpallen si të vetmet shpëtimtare e të drejta, duke lënë pas vetëm mjerim e shpresa të nëpërkëmbura, letërsia bëhet e dukshme dhe fiton sadopak ‚vlerë‘, - edhe kjo kalimtare, - në bazë të dramave të popullit nga del. Në çdo epokë globale, siç mund të shihet gjatë Perandorisë Romake dhe ndonjë tjetre, disa janë më të barabartë se të tjerët. Prandaj vlera e kulluar artistike, - mbështetur në idealet e kahershme të bukurisë, të fjalës së zgjedhur, të përkushtimit ndaj formave shtetërore, si monarkia, - del jashtë llogarive, ose degdiset ndër mjetet anësore. Vërtet letërsia mund të jetë edhe mjet lufte, por mbetet një mjet shpirtëror, jo i atypëratyshëm, i një lufte që nuk vret, por përzgjedh.

20 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ende një letërsi vlerësohet nga diktaturat dhe tragjeditë që janë dyndur mbi një shoqëri të caktuar, jo nga kultura që ka ngjizur letërsinë përkatëse e aq më pak nga risitë që ajo mund të (ketë) sjellë. Letërsia fiton, ose humb vëmendje dhe çmohet në bazë të së keqes që ndodh tani, sidomos kur kjo e keqe ka përmasa planetare, jo nga arti që është krijuar gjatë asaj sprove. Nëse një komb nuk është i aftë të prodhojë lajme, nuk e josh me asgjë vëmendjen ndaj letërsisë së tij. Edhe këtu vepron pó ai përftim i gabuar, - me qëllim, ose jo, - i vuajtjes krijuese, sepse vuajtja shihet vetëm si diçka që meriton vlerësim e shpërblim, jo edhe si forcë që ka krijuar art të epërm. Prej këtej rrjedh edhe lufta e pamëshirshme për të përvetësuar vuajtjen, si dhe garat mes vuajtjeve të njërit apo të tjetrit.

Kjo luftë, në fakt, zhvillohet në shtyp dhe në rrafshet ekonomik dhe gjeopolitik, sepse për rrethin e ngushtë të shkrimtarëve dhe njohësve që drejtojnë letërsinë e përhershme gjërat janë të qarta. Ka një vuajtje njerëzore që mund ta pasurojë letërsinë dhe një vuajtje krijuese që zgjedh se cila anë e vuajtjes së parë ka aftësi të shndërrohet në vepra letrare.

Synimi themeltar i letërsisë është të hyjë në lidhje dhe të ndërveprojë me shpirtin e lexuesit (le ta quajmë: ajo pjesë e vetmisë ku njeriu di shumicën e të vërtetave të veta dhe të vërtetën e shumicës së ngjarjeve ku ka marrë pjesë, si personazh qëndror, apo anësor). Letërsia nuk është trymbetim e as fjalim që u drejtohet masave të gjera. Ajo duhet të zgjedhë e jo të zgjidhet, duke u zhvilluar në bazë të si-së, jo të sa-së. Në varësi të qëndrimit ndaj kritereve, autorë e libra ndahen në të përkohshëm e të qëndrueshëm. Vetiu, me kalimin e viteve, të përkohëshmit mbështetin dhe përhapin me çdo mjet vlerën e kritereve përkatëse, për të zgjatur pushtetin dhe mbase jetën e librave të tyre. Kuptohet: jo çdo kundërvënie a shpërfillje ndaj kritereve i bën autorin dhe librat e tij të qëndrueshëm. Në epokat e sunduara nga pragmatizmi, më tepër se mjete që ruajnë barazpeshën dhe shijen e mirë, kriteret janë pengesa të frymëzimit, mpakin lirinë krijuese, - duke e çuar shpesh nën nivelin e lirive të tjera, - dhe përfaqësojnë mbikqyrjen më të rrezikshme e afatgjatë ndaj letërsisë së mirëfilltë.

Nga i gjithë qethulli i betejës mes letërsisë dhe kritereve, mund të vërehet se koha pa letërsi vërtet e ndihmon njeriun të vdesë i ngopur 21 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dhe i kënaqur, por pa kapërcyer me vdekjen e tij shndërrimin e trupit në diçka që vetëm do të përdoret për tjetërgjë dhe nga tjetërkush, për qëllime që nuk lidhen me njeriun e aq më pak me mbijetesën e tij si frymor me kujtesë. Arritja më e shënuar e mbikqyrjes, teprimit, (sh)përdorimit apo përqeshjes ndaj Vuajtjes dhe vlerave që ajo krijon e shumta kanë shtuar fitimet dhe numurin e të paemërve. Për fat, ndonjëri nga këta shpërblehet heraherës me emër, fat dhe bëma në Letërsinë që synoi të shfaroste, me, ose pa dashje.

22 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

CLIO DIANE DUCRET Gratë e diktatorëve Quhen Nadja, Klara, Magda, Çian Çin, Katerina, Mira... Ata quhen Lenin, Musolini, Stalin, Hitler, Salazar, Mao, Çaushesku, Bokasa, Millosheviç.

Bashkëshorte, shoqe, nimfa burimesh, admiruese, ato kanë të përbashkët faktin që janë njëherazi të dashuruara dhe ngadhnjyese, të mashtruara dhe të flijuara, ndonjëherë deri në vdekje. Burrat e tyre mizorë, të dhunshëm e tiranë, ato janë në gjendje t’i bëjnë të besojnë se janë të bukur, tërheqës, të gjithëfuqishëm. Sepse seksi është një nga shtysat e pushtetit absolut dhe diktatorët kanë nevojë të rekrutojnë femra në ndërmarrjet e tyre për sundim.

Dianë Dykre (Diane Ducret) rrëfen me imtësi takimet, strategjitë e joshjes, marrëdhëniet dashurore, ndërhyrjen e politikës dhe fatet e ndryshme, shpesh tragjike, të femrave, të cilat kanë hasur në rrugën e tyre diktatorë dhe kanë kaluar nëpër shtratin e tyre.

Të doja me lëkundje; a do të të isha, vallë, besnik, Edhe në këto çaste kur goja jote - kamxhik Vjen të më njoftojë vdekjen kaq qetësisht, Mosmirënjohës, dyshoj ende në se s’të dashuroj marrëzisht.

Zhan Rasin, Andromaka, akti IV, skena V. “Mjerë njeriu me një ide të vetme, sidomos kur është fjala për një femër”.

Margarita Sarfatti Shqipëroi KOPI KYÇYKU 23 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Një revolucionar me organe të papërballueshme Alarm në Riçone Riçone, perla e Adriatikut, gjallërohet çdo verë nga një pamje rituale befasuese: një valë admiruesesh dynden në plazh, duke ndjekur nga pas një burrë që duan ta soditin pa uniformë. Benito Musolini përgatitet për banjë. Ai ndiqet deri në ujë nga kjo morì femrash të të gjitha moshave, pa çarë kokën për veshjet që nuk kanë pasur kohë t’i heqin. Janë vetëm italiane që kanë ardhur të soditin Duçen në kostumin e banjës që i rri bukur. Sipas Kuinto Navarra-s, njërit nga njerëzit në shërbim të tij, më fanatike janë gjermanet, jugosllavet dhe hungarezet, të cilat nuk mungojnë të shprehin me zë të lartë vlerësimet për “trajtat atletike të Duçes”. Atë vit pat qarkulluar zhurma rreth një sëmundjeje të tij. Duke dalë nga uji, Musolini vendos atëhere të vetëtregohet dhe, para syve të tyre të shtangur, fillon një sërë ushtrimesh me kalë. Ai e mbyll shfaqjen duke u ngritur mbi yzengjitë dhe u bën të ditur: “Tani shkoni t’u thoni që jam i sëmurë!”. Populli nuk mund ta vinte në dyshim vitalitetin e kreut të vet, as femrat - burrërinë.

Riçone, në Romanjën, ku u lind Duçja, është vendi i privilegjuar për banjat verore dhe për propagandën balneare. Mënyra e re për të bërë politikë, e përuruar nga Musolini, ve përpara forcën dhe fuqinë e “elitës së re”, që duhet ta ripërtërijë vendin. Aspak dorështrënguar me veten, Musolini e di se muskujt dhe përshtypja e fuqisë që shpërthejnë nga silueta e tij i krijojnë popullit ndjesinë se udhëhiqet nga një hero, nga një mbinjeri. Ai e di se argumenti më i qartë politik është trupi i tij.

Më 1933, kancelari i Austrisë Engelbert Dollfys kërkon mbrojtje kundër kërcënimit nazist. Ai vjen për t’i lypur mbështetje Musolinit në Riçone.

Takimi zyrtar i të dy burrave, në prani të shtypit, u zhvillua në plazh: Dollfysi, tepër shtatvogël, u shfaq me këmishë dhe kravatë, ndërsa Musolini, sipas zakonit të vet, tregoi trupin lakuriq. Në një kohë që Austria është në prag të aneksimit nga Gjermania e Hitlerit, bisedimet shkojnë mirë në këtë mjedis pa komplekse. Manovra është e shkathët, efekti i menjëhershëm. Dollfysi verbohet nga trupi i Musolinit: “Për të qenë një Musolini, një luftëtar që duhet të qeverisë e të qëndrojë gjatë, duhet të jetë i ngjizur si Duçja (...). Vështroni kraharorin dhe zverkun e tij; shihni kokën e kthyer drejt njeriut që ndodhet në të majtë të tij dhe do të gjeni një ngjashmëri të plotë me romakët e lashtë, ashtu siç i tregojnë mermerët”.

24 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Të kërkosh të meta tek Musolini, është pak a shumë si t’i kërkosh ato tek Moisiu i Mikelanxhelos. Diplomacia, ashtu si politika, nuk i shpëtojnë dot ligjit thelbësor të Duçes: të lesh mbresa dhe të joshësh.

Partizanët e tij mbeten admirues para kësaj nofulle “madhërisht napoleonike” që frymëzon gjykime të prera: një njeri i tillë nuk mund të mbërrijë përveçse në fitore ose në vdekje. Në radhët e fashove të tij bëhen shqyrtime të imta të pafundme për tiparet burrërore të liderit.

Pas nofullës, buzët janë objekti i të gjitha vëmendjeve. Buzë “të dala, mospërfillëse që bëjnë një mbledhje arrogante dhe agresive para atij që është i ngadalshëm, pedant e qaraman” na thotë Filipo Marineti, artist futurist dhe anëtar themelues i partisë.

E ç’mund të thuash për sytë e tij! Sytë e tij, për të cilët thuhet se depërtojnë në të gjithë bashkëkuvenduesit, ky vështrim i gjallë e i mprehtë, “bebet tejet të qarta të të cilëve kanë shpejtësinë e atyre të ujkut”. Është mendimi i të gjithëve se magjia që ushtrojnë i mposht, edhe pse mundohen t’i bëjnë ballë.

Të tëra imtësitë e fytyrës së tij, pra, janë interpretuar dhe analizuar, qofshin edhe të parëndësishmet: “Musolini çapitet drejt majave me të gjithë krenarinë e karakterit të tij të gdhendur në harkun e dukshëm të vetullave”.

Viktimat e para të këtyre organeve të papërballueshme janë femrat. Kur Benitoja iu drejtohet atyre, “ndjejnë se si dobësitë u kthehen në forcë”, venë në dukje bashkëpunëtorët e ngushtë të Benitos. Aq më keq, vëzhguesit i mjafton t’i këqyrë me vëmendje për të zbuluar tek ato ndikimin e një magnetizmi që i bën të vendosin për gjithçka. ”Sa prej nesh i kanë parë të përgjunjen kur ai kalon?”.

Asnjëra, në të vërtetë, nuk del siç hyri në Pallatin madhështor Venecja, ku mbretëron Duçja. Aktorja e madhe Sesilë Sorel, pensioniste squfurore e Komedisë Franceze, vjen për shfaqje në Romë, ku luan në Mizantropin e Molierit. Salla tejet pompoze e Hartave dhe zotëruesi i saj bëhen atëhere kalimi i detyrueshëm i “Turit të Madh” të Romës për femrat që do të bien në sy. Takimi kokë më kokë është parashikuar për në orën 5 të pasdites. Le ta lemë të na e rrëfejë episodin: “Duçja po më priste. Në sallën gjigante gati-gati të shënjtë, shikoj në radhë të parë sytë e tij. Ata ndriçojnë dhe digjen nga një zjarr i brendshëm që nxjerr në pah një vullnet të pathyeshëm, sigurinë absolute të ngadhnjimit”.

Hijeshia vepron në çast, thjesht nga prania e tij. Do të shohim më pas në se është një joshës i shkathët. “Sapo filloi të më fliste, të më dëgjonte, më lindi dëshira t’ia zhbiroja tiparet. I palëvizshëm, i përqendruar, misterioz, ai vrojton pa zbuluar asgjë nga vetja. Por në rast se vizitori apo idetë e këtij i interesojnë, mendimet ia gdhendin menjëherë fytyrën dhe 25 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

njëherazi e shohim të shfaqet me radhë hijerëndë, përqeshës apo tragjik.

Ai është njëheresh një mijë njerëz dhe një mijë njerëz janë brenda tij, të cilët i është dashur t’i mbisundojë me zor dhe nuk çlirohet prej tyre përveçse pasi bën një lëvizje përçmuese të gojës dhe një ushtrim të vullnetit që përfundon me një qeshje shpërthyese”.

Loja është e ngjashme me të një aktori, lëvizja e fytyrës së të cilit e bën më të qartë thjeshtësinë e gjesteve. Takimi zgjat jo më pak se një orë.

Musolini premton të vijë për ta parë kur të luajë në teatër pò atë mbrëmje. Në një kërcim të fundit me frymë kritike, aktorja e pyet se si shpjegohet dashuria e zjarrtë e italianëve për udhëheqësin e ri. “Ata e dinë që unë kujdesem për ta... E dinë që e dua atdheun tim. Nuk mund të qeverisësh pa dashuri” i përgjigjet ai me një varg frazash të mirëngjizura.

Duke kapërcyer kangjëllat e Pallatit, Sesilë Sorel ka vetëm një mendim në kokë: buzëqeshja e Musolinit është gjëja më magjepsëse në botë.

Aristokratet më të larta evropiane dalin me mbresëlënie nga Salla e Hartave. Princesha Paula de Saks-Holshtajn, pasi u prit të paktën dy herë prej Duçes, nuk përmbahet nga kënaqësia: “Është i mirë! Gogoli, tirani qenka i mirë! Një burrë që qesh kështu nuk ka se si të jetë përveçse i mirë... I ndjeja sytë e tij që më ndiqnin në hije, ndërsa unë largohesha duke marrë me vete ëmbëlsinë e thellë të këtij vështrimi, mbyllur fshehtaz në zemrën time”.

Edhe intelektualet kalojnë aty. Ellen Forest, shkrimtare holandeze, shkruan në mënyrën më sugjestive se Musolini “është si një kupë kristali plot me verë dehëse”. Metafora është e guximshme, për t’u tjerrë: “Nuk duhej humbur asnjë gllënkë, pa le më shumë, nga frika se mos derdhej për ta shijuar të tërën njëheresh. Duhej shijuar me mjeshtëri kjo verë, kjo miqësi, me të gjitha vetitë e saj, në çastin kur asgjë nuk do të turbullojë përqëndrimin e mendimit në veten tonë”.

Asnjë orgë në gjithë këto lavdërime femërore. Shkrimtarja Margarita Facini guxon ta krahasojë së fundni me Napoleonin. Musolini pat trashëguar cilësi të korsikanit të madh, vullnetin e tij të pathyeshëm, shprehjet e tij. Kryetari, ashtu si Konsulli i Parë, është një joshës i madh i turmave dhe një feminist i përjetshëm, “që ndjehet gjithnjë i tërhequr nga forca, kur ajo është joshëse, të paktën për burrat”. Edhe turma është femërore dhe, ashtu si një femër, ajo njeh burrin, burrin e vërtetë”.

Ato i mëshojnë asaj që Musolini e ka kuptuar qysh në fillim dhe që do ta bëjë parim politik. Duke iu drejtuar jo një populli, por një turme, ai duhet të tregohet edhe i sigurtë në vetvete e të marrë përsipër atë që duhej bërë me një femër: “Turma, ashtu si gratë, është bërë për t’u përdhunuar”, shkruan ai.

26 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Kështu ai do të bëjë një jetë seksuale gjithëpranishme, që e ushqen me pangopje të mirëfilltë. Fillimet e tij në dashuri, ashtu si në politikë, janë shënjuar nga dëshira e pakontrollueshme që e nxit të verë dorë në gjënë e tjetrit. Ka njohur dështimin e parë sentimental në fillim të viteve 1900, me një vajzë të re të quajtur Vitorina, e motra e një shoku të kolegjit. I dërgonte letra plot entusiazëm rinor, të shoqëruara me buqeta të mrekullueshme vjollcash. Sulmi u shndrrua në hallakatje kur njohu pagëzimin me zjarr. Pas pritjes së objektit të dobësisë së tij para daljes nga puna, ai nuk ishte në gjendje të artikulonte as më banalin e komplimenteve dhe u tërhoq me turp. Atëhere vendosi që asnjëherë askush nuk do t’i bënte dot një poshtërim të tillë.

Një nga viktimat e para të metodës të tij joshëse tepër të shkathët është fatkeqja Virxhinia B. Jemi në vitin 1901, në fshatin e tij të lindjes, Dovia.

Ai është 17 vjeç. E kryqëzon këtë rioshe fqinje që i pat ngjallur një nga trandjet e para. Kalaja nuk i duket e papushtueshme. Një ditë kur fshati ishte i shkretë, ai provon shansin. Vazhdimin na e tregon vetë: “E kapa nëpër shkallët. E shtyva në një qoshe, prapa një porte dhe bëra ç’desha me të. Ajo u çua duke qarë e poshtëruar dhe më shau e përlotur. Po më thoshte se i kisha vjedhur nderin. Unë nuk e mohoj këtë. Por për çfarë nderi flitet?”.

Duhet thënë se marrëdhënia e parë që e bëri Musolinin burrë i pat lënë vend dëshirës së partneres. Humbja e virgjërisë ishte me të holla. Kjo ndodhi në Forlì, një vit më parë, në lagjen e prostitutave, ku e pati shpënë një nga shokët e vet, Benedeto Çeli. Ky e çoi në një shtëpi të neveritshme ku tarifa në fuqi atëhere ishte 50 qindarka. Në këmbim të kësaj shume mori në zotërim të përkohshëm trupin e një femre deridiku të moshuar: “Më vuri mes gjunjëve dhe filloi të më eksitonte me puthje e ledha. Ishte një grua e thinjur që humbte dhjamin që kish në të gjitha anët”. Benitoja u largua nga shtëpia kokulur, duke u lëkundur si ndonjë i dehur. “Pata përshtypjen sikur kisha kryer një krim”, kujton ai. Ky ishte “inkursioni” i parë, që e kreu mirë, paçka se jo me shumë lavdi.

Kazanova i udhëve të mëdha Benitoja në këtë kohë është 18 vjeç dhe nuk ëndërron gjë tjetër përveç largimit nga krahina e lindjes. I lindur më 29 korrik 1883 në DoviaPredapio, në zemër të Romanjës socialiste, ai është i biri i një farkëtari.

Gjel i ri fshati, Benitoja frekuenton me zell kafenetë dhe vallzimet popullore, ku ka mundësi të provojë afrimet e para me seksin e dobët.

Kur përfundon kolegjin, zgjedh të njëjtën rrugë si të s’ëmës, vdekur disa vjet më parë: hyn në shkollën normale që të bëhet mësues. Në shkurt 27 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

1902 gjen vendin e parë të punës në një fshat të afërt. Ai është tani i vrenjtur, i pëlqen të vishet krejt në të zeza, pa harruar veçse rrallë kapelen me strehë të gjerë dhe pelerinën e madhe. Ai vëren se kjo paraqitje e ashpër nuk i le shpërfillëse, sidomos femrat. Është koha e dehjeve të përditshme dhe pa fre që e venë në situata nganjëherë qesharake. Duke u lidhur me socialistët e tjerë të fshatit, e gjejmë shpesh në shoqëri të tyre, shtrirë në sheshin e kishës gjer herët në mëngjez, duke nxjerrë sasitë e pamata të pijeve alkoolike të ngjëruara gjatë natës. Ai jepet pas pasionit të fëminisë për boksin që e përmbush duke bërë të vetin një qëndrim provokues e të dhunshëm në vallzimet e fundjavës. Atje ai nuk shkon asnjëherë pa grushtin e tij amerikan.

Huqet e mësuesit të ri bëjnë skandal në fshat: Pasi ia ve syrin në një vallzim, e josh Xhulia F.-në, rreth 20 vjeçe, por tashmë nënë, i shoqi i së cilës është larguar me shërbim ushtarak. Ata, sipas thashethemeve, “simpatizohen” dhe kanë nisur një letërkëmbim. Lidhja duhej të mbetej e fshehtë dhe takimi i tyre i parë mbeti klandestin. Musolini ruan një kujtim të këndshëm nga kjo: “Xhulia më priste te pragu i derës. Kishte një jelek rozë që e shquante në gjysëmhije. Ngjitëm shkallët dhe gjatë dy orëve ajo ishte imja. U ktheva në shtëpi i dehur nga dashuria dhe epshi”.

Loja e epshit nuk ka për të qenë pa pasoja për Xhulian e pabesë. I shoqi i tradhtuar, i vënë në dijeni nga fshati, që nga garnizoni, ku ndodhej, e dëbon të shoqen dhe e çon tek prindërit e saj. Xhulia merr atëhere me qira një dhomë, ku kënaq pasionet për Beniton. “Atëhere ishim më të lirë.

I shkoja mbrëmje për mbrëmje. Më priste tek dera. Ishin muaj të gazmendshëm”. Musolini përfiton veçanërisht nga ndikimi i plotë që ushtron mbi këtë femër, të cilën e bën të zbulojë fuqinë iracionale të joshjes.

Në të vërtetë, pas ndarjes nga burri për shkak të Benitos, dhe duke u gjendur e vetme me një fëmijë në ngarkim, Xhulia i bindet pa kushte dhe ai për muaj të tëra e përdor sipas dëshirës. Ajo që nuk thuhet është fakti që mes tyre shumë herë plas sherri. Një ditë ai e plagos me thikë. Një herë tjetër, meqë shkoi në vallzim pa e pyetur, iu vërsul në rrugë dhe e kafshoi në krah.

Për Musolinin, zemra e një gruaje është send, të cilin duhet ta zotërojë tërësisht. Krahët e Xhulias së bukur nuk mundin ta ngopin burrin.

Miket hebreje të fashizmit Mars 1904, Anxhelika Ballabanov mban në Lozanë një fjalim për tridhjetetrevjetorin e Komunës së Parisit. Veprimtaria organizohet nga Partia Socialiste Italiane dhe ka të pranishëm punëtorët në numur shumë 28 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

të madh, që kanë zgjedhur Konfederatën Zvicerane për t’u larguar nga niveli i ulët i fushatave italiane të fillimshekullit.

Kjo revolucionare 36-vjeçare, lindur në gjirin e aristokracisë së madhe ukrainase, ka studiuar në Universitetin e Lirë të Brukselit. Intelektuale e zgjedhur, njohëse e shumë gjuhëve, takohet me personalitete të ajkës komuniste botërore. Është një femër e lirë, zeshkane tërheqëse, flamur i mendimit feminist të këtij fillimshekulli, që e merr fjalën para punëtorëve. Ajo bezdiset nga dikush në mbledhje, prania e të cilit iu imponohet shqisave. Megjithse edhe një farë Vladimir Iliç Uljanov ndodhet në miting, vëmendjen e saj e tërheq tjetërkush, një burrë i ri, të cilin ajo nuk e ka parë kurrë më parë. Fytyra e tij e gjallë, veshjet e parregullta dhe sidomos era që përhap, e dallojnë nga punëtorët e tjerë.

“Ishte hera e parë që shihja një qenie njerëzore me një pamje kaq për të ardhur keq”. Duke mos gjetur dot punë, Musolini jeton në atë kohë si endacak. Fle nën një urë. Kërshëria e shtyn të dijë për njeriun e mistershëm. “Dukej se kishte qenë mësues shkolle, por thuhet që ka pirë jashtë mase, paska qenë tmerrësisht i sëmurë dhe nuk ndalej së tërhequri pas vetes andralla”. Përshtypje e parë e mjerueshme, e rënduar nga fjalët e para që shkëmbyen. “Ai tregon se është socialist, por nuk duket se di shumë për socializmin”.

Duke i bërë bisht karrierës së mësuesisë që po shpalosej para tij, dhe i pakënaqur nga afrimi i shërbimit ushtarak, Musolini e ndau mendjen më 1902 të mërgonte. Ai përfytyroi atëhere pikëmbërritje të shumta, veçanërisht në Francë, në Shtetet e Bashkuara dhe madje në Madagaskar, para se të zgjidhte Zvicrën, më afër, shumë më të pasur dhe ku mund të integrohej në bashkësinë shumë të dendur italiane. Mbërriti atje pa gjë prej gjëje, ende e njihte dobët frëngjishten dhe nisi të punonte si murator, bukëpjekës, çirak në një tregtar verërash, shegert i një kasapi. I kequshqyer nga kaq pak të ardhura, ai futet në sindikatat e punëtorëve emigrantë, ku bie në sy për gjallërinë.

E ftojnë gjithnjë e më shpesh në konferenca dhe në mbledhje sindikatash në mbarë Konfederatën Zvicerane. Shumë shpejt bëhet sekretar i lëvizjes dhe boton artikuj në organin e shtypit të partisë “E Ardhmja e Punëtorit”, pa njohur kushediçfarë nga teoria sociale. Por ai bie në sy për stilin thumbues. Kështu, bie fjala, e cilëson Zvicrën si “një republikë tregtarësh të salçiçeve, e qeverisur nga horrat protestantë”.

Ky fillim ngjitjeje sipas vetë Musolinit ishte me rëndësi të jashtëzakonshme. Më vonë do t’ua hapte zemrën gazetarëve: “Kjo ishte ndoshta e vetmja periudhë e jetës sime kur nuk jam ndjerë i vetëm”.

Mbase prania aty e Anxhelikës i ka sjellë ndonjë dobi. Këtë të fundit e bëri fill paskëtaj për vete magjia e këtij militanti pesëmbëdhjetë vjet më 29 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

të ri se sa ajo. Të gjitha dëshmitë, duke nisur me ato të të dyve, përputhen në përshkrimin e bashkëpunimit intelektual dhe rolit formues të ushtruar nga Anxhelika: “Ndoshta ngaqë e dinte se në ç’mjedis pata jetuar, sidhe për faktin që isha një femër me të cilën nuk kishte aspak nevojë ‘të provonte’ nëse vlente gjithaq apo më shumë se të tjerat, dukej se nuk nxehej nga këshillat dhe qortimet e mia, madje edhe atëhere kur nuk pranonte të ishte në një mendje. Me mua nuk përpiqej të fshihte dobësinë (...). Gjatë gjithë kohës së bashkëpunimit tonë, i dëshmova miqësi të vazhdueshme, sepse e dija që isha i vetmi person me të cilin mund të ishte ai që ishte, i vetmi me të cilin nuk kishte nevojë për t’u shtirur”.

Anxhelika diti të zbulojë dobësinë intime të Benitos, që do të përbënte fuqinë e Musolinit. “Ai kishte nevojë për dikë që të varej prej tij, por vetëkënaqësia e tij nuk do ta pranonte kurrë kundërshtimin”. Si femër e rrahur me vaj e me uthull, ajo do të dijë kësisoj ta manovrojë këtë nevojë të ekskluzivitetit afektiv të Musolinit me një grua, pa braktisur për asnjë çast as parcelën më të vogël të pavarësisë së tij. Për të parën herë në jetë, ai takon një grua që nuk reduktohet në objekt dëshire. Pò për të parën herë, dikush e mbisundon intelektualisht. Kjo krijesë është një grua dhe ai është i pari që befasohet. Mbase asnjëherë tjetër nuk ka për të folur për ndonjë shoqe tjetër me fjalë kaq lavdëruese: “E përsëris, i detyrohem Anxhelikës shumë më shumë nga sa mendon ajo. Kishte mençurinë politike. Ishte besnike ndaj ideve për të cilat luftonte. Për t’i mbrojtur, kishte braktisur vendbanimin e pasur, familjen me tradita borgjeze. Bujaria e saj nuk njihte kufij, ashtu si miqësia dhe armiqësia e saj. Po qe se socializmi mund të pranonte një liturgji, rite fetare, Shën Anxhelika e Socializmit duhej të zinte një vend në plan të parë në një shpalosje politike që do të kishte Marksin krijues të tokës e të qiellit. Po të mos e kisha takuar në Zvicër, do të kisha mbetur një aktivist i vogël partiak, një revolucionar i zakonshëm”.

Bamirësitë e Anxhelikës për Musolinin janë në të vërtetë krejt pa interes.

Ajo, siç pohon, e shpëton nga “histeria, varfëria dhe pashpresa” duke i çelur rrugët e socializmit. E vërteta ndoshta është më prozaike: Musolini tregohet jo aq i tërhequr nga kjo “pigmalione” me trup tepër të rëndomtë. “Po të ndodhesha në një shkretëtirë dhe e vetmja femër do të ishte Anxhelika, do të parapëlqeja t’i bëja lëvdata një kafshe”, do t’i thoshte më vonë bashkëshortes. Mos ndoshta falë kësaj mungese dëshire Musolini do t’ia dilte mbanë të ruante një marrëdhënie prej pothuajse dhjetë vjet me të?

Anxhelika le gjurmë vetëm në mendjen e Benitos. Ajo ia ndryshon krejt edhe stilin. Në fakt, në vitin 1910, veshja e Benitos përmirësohet, duke 30 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ngritur jakë të rreme dhe kapelë kashte. I rikthyer në Itali pas dy vjet e gjysëm mërgimi formues zviceran, ai rekrutohet për një vit në një regjiment qitësish të zgjedhur. Mësimet e Anxhelikës i sollën frytet: fati i tij këtej e tutje është gazetaria.

Pasi i dynd të gjitha fletushkat socialiste me kronikat dhe letrat e tij, ai merr, më në fund, më 1912, postin e drejtorit të redaksisë së “Avanti”-t (“Përpara”), e përditshmja e Partisë Socialiste Italiane. Por përballë inteligjencies së re milaneze, ish-muratori është një kokëtrashë. Edhe stili i tij le ende për të dëshiruar. A ka dyshime Musolini në momentin e këtij kalimi në shkallë kombëtare? Një nga kushtet për të pranuar këtë detyrë është që Anxhelika të jetë zëvendëskryeredaktore. Ai ka nevojë të mbështetet dhe të sigurohet nga prania e formueses së tij. Ajo që ia mësoi me durim në Lozanë nocionet fillestare të shkrimit publicistik, që e ndihmoi të zgjedhë çfarë të lexojë dhe të konsolidojë mendimin, i vjen në Milano. Kështu të dy vihen në krye të gazetës socialiste më të lexuar të Italisë.

Në faqet e saj ai e heq veten si profet të socializmit. Stili i tij është paditës. Benitoja nuk humb asnjë rast për të fshikulluar krimet e pushtetit dhe temat radikale të fashizmit nxjerrin kokë tashmë në artikujt e tij: konceptet e degjeneruara të Niçes apo të Bergsonit, të shoqëruara me darvinizmin social zanafillor, i nënshtrohen një kritike përherë të përtërirë nga një turmë “kaçurrele dhe femër”.

Nëse njohja e Musolinit si gazetar është pothuajse e menjëhershme, ajo e gojtarit rrjedh më ngadalë. Fjala e tij në Kongresin e Milanos më 1910 shkaktoi të qeshura. Zëri i tij tingëlloi si i një baritoni femëror. Në skenë është fare vetëm, Anxhelika nuk ndodhet prapa tij që t’ia kanalizojë energjinë shpërthyese.

Kur del në tribunë, fjalët e tij janë të hapërdara ashtu si kravata e zezë e varur tërthor. Një mjekër tri ditë e parrojtur ia errëson fytyrën që ka përsipër një kafkë, e cila është bërë tullace para kohe e që nuk krijon aspak bindje me çka thotë. Ka diçka midis dordolecit dhe kampionit të drejtësisë sociale. “Qenka budalla!” pëshpëritin në mbledhje. Shokët mund të shohin tek ai një matuf, një tullac, një dordolec; femrat shohin një realitet krejt tjetër. Ato vlerësojnë stilin e tij rebel e provokues.

Mënyra se si i drejtohet turmës duke lëshuar akuza tejet të ashpra dhe duke u paraqitur si gjykatës i pagabueshëm, tërheq në hullinë e vet amazonat e fillimshekullit. Në Milano, për herë të parë, dy femra kanë ardhur me pantallona për të dëgjuar fjalimin e tij, duke shkaktuar skandal.

31 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Bukuritë e Orientit Në kohën e një fjalimi në mars 1913, edhe tejet origjinalja Leda Rafaneli bëhet viktimë e organeve të papërballueshme musoliniane. Ajo boton një artikull ku e përshkruan si “socialisti i kohëve heroike... ai ende ndjen, ende beson, me një vrull plot burrëri dhe forcë”. Përfundimi i saj është njëlloj i thjeshtë: “Është burrë”.

Musolini i dërgon një fjalë të vogël falenderuese dhe ajo i përgjigjet me ftesë. Ai nuk i kundërvihet përderisa takimi do të mbetet i fshehtë. Te kjo femër, për të cilën ende nuk di asgjë, Benitoja shkon me veshje tepër elegante: redingotë, këpucë me qafa, kapelë bombë. Mikpritësja, personazh epshor, “me ecje provokuese, me buzë të trasha dhe trajta joshëse”, është tepër e anashkaluar në këtë Itali të Paraluftës. E konvertuar në Islam, ajo ka bërë të vetën mënyrën orientale të jetesës dhe mban çallmë, byzylykë të mëdhenj argjendi dhe vëthë të rëndë.

Pajisjet e banesës së saj, po ashtu të orientalizuara plotësisht, përbëhen krejt nga mobilje dhe sende të ardhura nga Egjipti. Për të kurorëzuar gjithçka, dhoma kundërmon parfum dhe temjan ekzotik, ndërsa në qendër një mangall mban kafe allaturka me aromë tepër të fortë.

Benitoja ndjehet ngushtë, nuk gjen dot fjalët dhe i duhet të marrë frymë disa minuta pa u orvatur t’i avitet sadopak.

I kërkon falje me një letër disa ditë më vonë, duke nxjerrë si shkak të ndrojtjes së tij “ndjeshmërinë e skajshme ndaj parfumeve të Orientit”.

Ndoshta ka ripërjetuar në ato çaste meshët e vështira të së dielës në fëmini, kur temjani liturgjik e turbullonte aq tepër saqë jo një herë gatigati sa s’i binte të fikët. Ai di të gjejë fjalët e përshtatshme: “Kalova tri orë të këndshme. Na pëlqen vetmia. Ju e kërkoni në Afrikë, unë mes një turme të zhurmshme. Por pikësynimi është krejt i njëjtë. Kur do të dua të bëj një parantezë, do të vij t’ju shoh. Të lexojmë Niçen dhe Kuranin”.

Gruaja e re pranon dhe nuk i mban mëri për këtë dobësi. Ritakohen shumë herë kokë më kokë. Në përpjekjet për ta zbutur “gjahun”, ai ndërmerr veprime të shumta joshjeje dhe siguron një kostum pikëpërpikë prej beduinësh. Ai mban pallto arabe, qylaf turk dhe tespije qehlibari. Natyrisht e gënjen lidhur me gjendjen e vet civile, duke i thënë se nuk është i martuar dhe luan rolin e Don Zhuanit në zemrën e gurtë që pret femrën e përkryer: “Dëgjoni, çdo njeri që ka përbrenda forcën për të ndërmarrë një jetë të vështirë, aspak të zakonshme, ka nevojë për një frymëzuese, për një ngushëlluese. Më kuptoni?”. Lozonjari di të mburrë egon femërore. Ai thotë se kërkon një frymëzuese, jo vetëm një dashnore. “Desha që ajo të më kuptonte deri në thellësi të shpirtit tim, 32 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

desha të kisha mundësi t’i hapesha, por edhe të nxitesha, të këshillohesha, të kundërshtohesha po qe se bëja gabime, më kuptoni?”.

Por Leda i kupton ndryshe. Ajo nuk beson në gruan frymëzuese, tema nuk i bën përshtypje. Duke përsëritur se është i lirë si ajri, Musolini mburret: “Janë dy femra që kanë rënë çmendurisht në dashuri me mua” i thotë me një ton mirëbesues. Ai mohon t’i dojë. “Njëra është më se e shëmtuar, por ka shpirt bujar e të fisëm. Tjetra është e bukur, por dinake dhe lakmitare. Madje është edhe gjë normale përderisa është çifute”.

E para është besnikja Anxhelika. E dyta është përgjegjësja e rubrikës artistike të “Avanti”-t. E ka njohur me të mbërritur në gazetë. Bukuria dhe zgjuarësia bënë që më pas të shihej si e domosdoshme.

“Bukuroshja dorështrënguar, finoke dhe e çiltër sa e para, është shkrimtarja Margarita Sarfati.

-Gruaja e avokatit?

-Po, ajo s’më ndahet me dashurinë e saj, por nuk mund ta dua kurrë.

Kopracìa e saj më ngjall krupën. Është e pasur dhe banon në një pallat të madh në Korso Venecja.

-Pra, ju nuk shihni tek ajo frymëzuesen e ëndërruar?

-Jo, kurrë s’kam për ta lënë të futet në jetën time”.

Rebelja dhe tepër e përkëdhelura Leda. Ja, pra, si e paraqit Benitoja jetën e tij dashurore më 1913. E vërteta pa dyshim është ndryshe. Cila është kjo dashnore tjetër e Musolinit, kjo bashkëshorte avokati?

Venecjania e bukur Le të kthehemi disa vjet prapa, në Venecje, më 1905. Si intelektuale ruse, Anxhelika Ballabanov është ftuar të bëjë një tablo të varfërisë së popullit të vet, për çka flitet shumë në Evropë qysh nga dështimi i revolucionit të atij viti. Një vajzë venecjane, 25-vjeçare, Margarita, kjo profete, u fut në auditor nga kërshëria për gojtaren e ardhur nga Lindja, së cilës ia njeh qëndrimet feministe. “E pashë atëhere këtë grua, këtë gjurmë të tipografisë qiellore ku gdhenden gërmat cirilike, të shndërrohet në zëdhënëse të shpirtit e të fjalës”. Margarita është është e lakmuar për sytë e saj të njomur e të ndritshëm që zmadhohen aq sa e brejnë fytyrën e saj të hirtë e të mëshirshme.

Takim përurues midis Anxhelikës dhe Margaritës, dy gra që do ta ndryshojnë fatin e Benitos, duke e bërë mësuesin e nxituar romanjol lider politik të mbarëpranuar. Margarita është njëherazi e magjepsur nga shkathtësia dhe bindja që rrezaton Anxhelika, dhe njëkohësisht e tmerruar nga fiziku i saj i lënë pas dore. Një fije xhelozie femërore i jep dorën e fundit takimit. “Zëri i saj i çjerrë dhe i krisur, që ngrohet nga 33 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

intonacione të çuditshme grykore, gërricte gjer në fund të zorrëve, me fuqinë bindëse të mistikëve dhe të histerikëve”. “Armiqësia e çasteve të para nuk mund të fshehë pikat e përbashkëta të të dyja femrave: të dyja janë çifute, të dala nga borgjezia e madhe, me edukatë aristokratike dhe që i kanë këputur lidhjet me mjedisin e tyre, me kodet dhe vlerat e tij politike. Prej disa vjetësh, Margarita e ka braktisur politikën e matur dhe liberale të tregtarëve venedikas, e joshur nga idetë radikale dhe bujare të predikuara nga “socialistët”, këta rreckamanë të rinj.

Në fjalën e saj, Anxhelika përmend mëmën Rusi, “Rusinë e Shënjtë” që vuan dhe shpreson me pasion një të ardhme më të mirë. Ajo gremiset, e dërrmuar, në ndenjësen e saj, e zverdhur krejt, e përlotur. “Rreth tavolinës ne qanim të gjithë, të tronditur e të zbehtë”, ve në dukje Margarita.

Mbresa e gjallë e lënë nga kjo ditë në Venecje ishte tepër e fuqishme për të mos pasur rrjedhoja. Pas mbrojtjes së punëtorëve italianë të mërguar në Zvicër, vendoset në Milano, ku fare shpejt zgjidhet në komitetin drejtues të Partisë Socialiste Italiane. Aty ka rastin edhe të grindet me Margaritën.

Më 1912, një amazonë e tretë, figurë e feminizmit që po lindte, Anna Kulishov, u krijon mundësinë të bashkohen rreth zotimit të përbashkët.

Të tria formojnë “Mbrojtjen e Punëtoreve”, një revistë që synon të zgjojë tek italianet interesin për politikën. Margarita siguron një pjesë të madhe të financimit të revistës me të hollat e saj.

Kësisoj revista e vogël strehon tri gratë me ndikimin më të madh në Partinë Socialiste Italiane.

Të gjitha bashkohen në një pikë - admirimi për një lider të ri provincial: një tribun i zhurmshëm me theks të fortë dhe me gjeste të rrëmbyeshme.

Ja, pra, si ndodhej Musolini në krye të “Avanti”-t. Personaliteti i tij i kalitur mirë, nuhatja e formulës, gjallëria e palodhur dhe sytë hipnotizues i bindën të tria gratë për ta vënë në krah të drejtuesve të PSIsë. Musolini emërohet drejtues i redaksisë së gazetës. Përshtypja dhe joshja e vërtetë që ushtroi mbi to nuk para i vlejnë. I formuar nga Anxhelika, që e ndihmon në detyrën e re, duke ia vënë këmbën në yzengji tri intelektualet, Benitoja ngjit shkallët. Megjithatë, midis të tria amazonave marrëveshja është më se e përzemërt. Mbledhjet e redaksisë shndrrohen shpejt në seanca zënkash. Margarita shpresonte ligjërisht t’i vinte artikujt e saj në kolonat e revistës dhe ua parashtron shumicën zëvendëseve të saj. Por pjesëmarrja financiare nuk u siguron trajtim të privilegjuar këtyre grave të reja idealiste dhe kërkuese. Artikujt për të drejtën e votës për femrat nuk ua pranojnë me mirësjellje të shtirur.

Madje, për shkak të këmbënguljes së saj, Margarita përjashtohet nga 34 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

redaksia prej Anna Kulishovit: “Ajo, në sy të tërë redaksisë së habitur, më bëri një skenë të keqe dhe meskine, prej careshe me kamxhik kundër muzhikut të pabindur. U largova duke shtrënguar në zemër copat e një ideali të thyer”. Pas dëbimit nga revista feministe, Margarita nuk do të gjente qetësi për ta nxjerrë Anxhelikën nga vendi që zinte në zemrën e në shpirtin e Benitos. Sepse, pavarësisht nga veçoritë që i afrojnë, të dyja militantet kanë karaktere kryekëput të kundërt. Pozat prej murgeshe françeskane të Anxhelikës, nuk honepsen aspak nga sytë e Madonës fine të Venecjes. Ia nuhat zgjuarësinë rrufesore, por është “e vogël dhe e shëmtuar”. Në sytë e saj Anxhelika është një esencë tuhafe: “Duke përqafuar Marksin dhe marksizmin si një fe fetishiste dhe monomanjake, ajo e përhapte fjalën e mjeshtrit në shumë gjuhë të huaja, me këtë ngrohtësi komunikuese që u shkon për shtat feve të palogjikshme dhe që është ngjitëse si sëmundja e skarlatinës. E përfytyroj fare mirë në procesionet e Mesjetës, apo në shpellën e Lurdit, duke qëlluar me fshikull për të ngjizur mrekullinë...”.

Grupi i vogël shpërbëhet. Rivaliteti ideologjik është shndrruar në rivalitet dashuror. Me mendjen top për t’i botuar artikujt e saj, Margarita do të trokasë në derën e drejtorit të ri të redaksisë së “Avanti”-t, në fundvitin 1912. Leshverdha joshëse me sy smaraldi është përgatitur për takimin, e veshur me një mantel të zi të gjatë e tepër të gjerë, me jakë të shtrenjtë kunadheje, të qarkuar me një shall gëzofi. Me të mbërritur në revistë, të cilën vazhdon ta financojë, ajo shkon drejt e në zyrën e Musolinit. Troket dhe pa pritur ta ftojnë, hyn dhe e gjen duke lexuar bocat. Kur ngre sytë dhe shquan këtë krijesë të panjohur, ai ngutet t’i zgjatë një karrike dhe i lutet vizitores magjepsëse të ulet. Ajo kërkon të bashkëpunojë rregullisht në rubrikën kulturore. Takimi do t’i kapërcejë të gjitha parashikimet e venecjanes me gëzof. Duke mbajtur ligjeratën e vet të zakonshme, që synon mbrojtjen e vendit të arteve në një revistë luftarake, ajo i thotë: “Arti i sotëm, që është shprehje e modernitetit, mund të bëhet një vektor i shkëlqyer i aksionit politik...”. Por Musolinit nuk ia hedh dot dhe ia pret në çast avazin e Mukës: “Arti nuk është temë socialiste. Sa për artikujt politikë, për revistën që drejtoj, i shkruaj vetë”.

Qysh në batutat e para, u pa që ajo e humbi davanë. U përpoq ethshëm të bënte krahasim me një revistë tjetër socialiste, “La Voce” (Zëri), e cila i jep vend të gjerë aktualitetit kulturor. Edhe paskëtaj, përgjigja është e shkurtër dhe e thatë: “Unë lexoj vetëm artikuj politikë dhe filozofi”.

Margarita e humb toruan. Tashmë e kalon fjalën në intelektualët e mëdhenj që kanë ushtruar ndikim mbi Beniton e ri, si Zhorzh Sorel apo Fridrih Niçe. Në vazhdim të bisedës me këtë femër të qarqeve të larta, që kishte hyrë vrullshëm në zyrën e tij, Musolini i hedh, më në fund, një 35 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

formulë magjike, që e kishte bluajtur për një kohë të gjatë: “Jam njeri që bëj kërkime”.

Kuvendimi menjëherë drejtohet në konceptin e tij për rolin e grave dhe ç’mund të bëjnë burrat me to. Margarita mundohet të futet në thelbin e bisedës, në peshën që morën tashmë fjalët dhe shpirti iu trondit përsëthelli. Asaj i lenë mbresë sytë e tij të mëdhenj verdhanë e të ndritshëm, që lëvizin në orbita dhe “goja e shpenguar që kishte diçka të egër, citatet e Niçes dhe pamja energjike”.

Fraza mezi fsheh tensionin erotik që krijohet mes të dyve qysh në minutat e para. Margarita, që nuk e ka zakon të heqë dorë nga fjala e fundit, e mbyll bisedën me një sentencë enigmatike: “Turpi i femrave të bukura forcohet nga vetëdija e bukurisë së tyre fizike”. Ai i propozon të shkruajë disa artikuj, “gratis”, saktëson. “Unë nuk shkruaj gratis, dua tridhjetë lira për çdo artikull”, ia kthen ajo e patundur.

Disa ditë pas takimit në zyrat e “Avanti”-t, Margarita shkon në një koncert. Ajo ndjen se si dikush po e “zhvesh” me vështrimin e tij: “Dy sy të mëdhenj të zjarrtë po më digjnin dhe po më zhbironin, para se ta merrja vesh që ishin të Musolinit”. Pasioni për Beniton filloi ta konsumonte. Të dy militantët ranë shpejt në dashuri dhe nisën një marrëdhënie intelektuale të privilegjuar. Gjatë kuvendimeve të tyre të pafundme “kokë më kokë”, ajo përpiqet t’ia përmirësojë stilin, t’ia bëjë më pak të ashpër, t’ia bëjë më elegante retorikën dhe kulturën.

Venecjania nuk kufizohet më vetëm me rubrikën kulturore; ajo në të vërtetë bashkëdrejton revistën, në veçanti kujdeset për anën ideologjike të materialeve.

Ajo ndodhet përditë pranë tij për të përpunuar dhe për të përhapur versionin e parë të doktrinës fashiste. Marrëdhëniet e tyre intime ndërpriten heraherës. Margarita mungon shpesh, sepse qëndron për një kohë të gjatë jashtë shtetit, ku mban lidhje me rrjetat e shoqërisë mondane.

Në Paris ajo banon në bulevardin Kleber dhe frekuenton intelektualët pararojë. Në Sallonin e të Pavarurve takohet me Dyshamp, Lezhe, Dëlonej. Duke u përzjerë me këtë “faunë” të Parisit artist, ajo është e pranishme në një botë kremtimesh të shfrenuara dhe mode të paturpshme, në majat e provokimit. Shfaqja që ajo jep në Teatrin në Shams-Elize, përzjen vallzimin me pikturën, me muzikën, me këngën, me poezinë e me filmin. Pastaj del për krahu me shkrimtarin dhe me valltaren Valentina të Shën-Pontit, me të cilën ky krijon një çift safik, ajo e veshur si burrë me kostum tripjesësh, ndërsa ai me togë greke. Përveç këtij mjedisi të fundshekullit dekadent, ajo viziton në Sorbonë Sharl Pegi36 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

në, që i pat financuar një revistë, “Fletoret e Pesëmbëdhjetëditëshit”, që e nxirrte në ateljenë e tij modeste.

Margarita e le kësisoj fillikat Beniton për hatër të pasionit të saj të turpshëm. Ai ka dashnore të panumurta dhe e këqyr pjellën e vet se si fryhet. Më 1913, një militante hebreje ruse, Fernanda Oss, që e takoi në Trento, lind Benito Rebelin, të cilin Musolini nuk pranoi ta njihte, megjithë lutjet e parreshtura të nënës së mjerë. I papërshkueshëm nga asnjë emocion, as e çau kokën fare kur fëmija, tashmë dy vjeç, u sëmur rëndë. Edhe kur mori vesh për vdekjen e kësaj foshnje të paligjshme të tij, zemra e gurtë e Musolinit nuk u prek aspak. Përkundrazi, do t’i thoshte Margaritës që kjo vdekje për të ishte “lehtësim i madh”.

(vijon)

37 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PARNASSÓS SELMA LAGERLÖF Hamleti Tani perdja me dantella po ulet dhe drama e përgjakshme ka mbaruar Në mendje fytyra veshur me fshehtësi e mendimtarit të thellë ringjallet.

Fjalë ku dashuria rrënqeth, marrëzia, sarkazma e tmerrshme që mbi mëkatarë si rrufeja u trandën një det fjalësh të rrethon.

Por veçmas të josh dhembja e tij Sëbrendshmi fjalën ka urrejtje, vuajtje dhe bëma i sjell sadopak paqe.

Me spektatorin të lejohet kur humbës mbush nëntokën ngarkesë ka Hamletin, dhe pendesë!

HARRY MARTINSON Pas Pas betejës së Heligolandit dhe luftës së Ushimës uji i detit shpërbënte kufomat – rrënoja – dhe i gatiste me lëngje të fshehtë.

Lejonte sgalemët t’u çukisnin sytë.

Dhe i bartte me kripëra drejt 38 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ujrave-nëna, ujrave kambriane, për një tjetër sprovë.

Diell mbi fushë I gjallë dhe i ngrohtë rrokulliset dielli mbi fusha e ugare.

Që të jetë më e gjatë dita e verës perëndon veç një orë përtej agimit.

Pastaj, herët zgjohet Si një fshatar që ia di çmimin kohës.

Fjalë që ngrijnë Koha kalon mbi sende e të folme Por fjalët do ta ruajnë fuqinë Varrosur në akull do të dinë të presin ngrirë në gjumë do të durojnë derisa koha, duke shkrirë lëvozhgën do çlirojë të folmet në fytin e zogjve si ca zëra në agun e të ringjallurit Feniks.

ANDERS ÖSTERLING I papunë I nxehtë asfalti: diell rrjedh nga qielli Ndanë udhës rri një i papunë.

Nga fabrikat ngjitet tymi, i spërdredhur si ëngjëjt e gdhendur katedralesh.

Lidhëse këpucësh shet, ky është malli mbledhur në një arkëzë.

I zbehtë bari buzë rrugës. Dhe tani një zog me flatrën e gjakosur ndal flatrimin, e pandihmë 39 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ulet pak mbi supin e skamnorit.

Këtë fat ke, sot si dje.

Makina rendin mbi asfalt, me uturimë.

Lidhëse – për ata që ecin më këmbë Lidhëse shet, po këpucë s’ka Dhe në sytë e tij befas bulëzojnë një çadër e shenjtë, stacione benzine Dhe miza, miza… – qyteti mbaron.

Diploma e tij? E ka. Po ç’i duhet?

Nxënësit kalojnë në rresht Një trumbë zërash… Vallë cili tha dikur: “Do të vijë pas meje njeriu të cilit edhe për t’ia lidhur sandalet do të isha i padenjë?...”

Po ku është njeriu?

Dimër Trungjet këqyrin fqinjët përreth në veshjen e tyre bardhoshe shkëlqimtare Nuk kanë pasqyra në heshtjen e kopshtit që t’ua thyejë shkëlqimet.

Që ta përball fatin, sy më sy, Dal mes pemëve të veshura n’argjend Kur befas disa duar prej akulli Ndjej tek më mbështjellin duart e nxehta.

Përkul ballin në acar e kohë dimri dhe kohë sprovash e mendoj Por lule çelin nga e qara që gjithë sit Pika të ngrohta që ngrijnë mes qerpikëve.

Të tjerët i shoh. Nuk e thyej veten.

Kjo është udha ime – dhe do ta përshkoj!

Poezitë janë shkëputur nga vëllimi Poezia nordike moderne (Poezia nordică modernă), Editura pentru literatură, Bukuresht 1968

40 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ESSE ANTON ÇEFA “Vetëtimë. E zbret fulikare fjala që vret mu në shpirt” Rreth përmbledhjes poetike të Zef Zorbës “Buzë të ngrira në gaz”, Shtëpia botuese “Dituria”, Tiranë, 1994

Përmbledhja poetike e Zef Zorbës1) “Buzë të ngrira në gaz”,e shkruar brenda skajeve të një jete të tërë, nga viti 1945 deri në vitin 1980, u botua një vit mbas vdekjes së poetit, nën kujdesin e Stefan Çapalikut. Më pas u botuan edhe disa poezi të tjera në revistat “Phoenix” dhe “Hylli i Dritës”; çka la të kuptohet se nuk qe përfshirë në vëllim e gjithë krijimtaria poetike e tij. 2).

“Buzë të ngrira në gaz” është shqiptim poetik i lartë, fryt i asaj kohe absurde që ngriu në buzë fjalën e pathënë, po aq edhe ironinë tragjike për bëmat e çoroditura të një shteti të çmendur, të një shoqërie të ndaluar në vend, dhe të një populli të shkëputur nga bota.

Fillimisht, kritika letrare, me dashje a padashje, a sepse, si duket, nuk qe e përgatitur për ta bluar artin e tij, nuk iu afrua poezisë së Zorbës.

Befasues qe një vlerësim i lartë nga jashtë. Në vitin 1996, një komision sui generis, i përbërë nga albanologu Hans Joachim Lanksch, prof. dr.

Walter Breu (Universiteti i Kostancës), prof. dr. Elvira Glaser (Universiteti i Zurihut), dhe prof. dr. Wilfrich Fiedler (Universiteti i Munihut), i dha Zorbës çmimin “Martin Camaj”. Në arsyetimin e jurisë thuhet “Zorba i takon një qarku të vogël shkrimtarësh në Shqipni që, artistikisht dhe moralisht, e rimerrshin fillin e këputun të vazhdimësisë së letërsisë shqiptare dhe e rimkambëshin lidhjen me rangun e saj të naltë që kishte fitue me autorë si Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ernest Koliqi.” Dhe më poshtë: “Vjershat e Zorbës janë art autonom i fjalës, art që ushqehet nga substanca fizike e shpirtërore e fjalës” dhe “Zorba asht modernisti i parë genuin dhe njiherit hermetiku i parë i poezisë së re shqiptare, me sa asht fjala për atë të shkrueme në Shqipni”3).

41 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Falë buzëve të ngrira në gaz, këtij njëmendësimi psikologjik dhe filozofik, poezia e Zorbës sot është një realitet poetik gjithëkohor i letërsisë shqipe; realitet poetik buzësh “të ngrira në gaz”, një gaz që shkëlqen ndër ngrica të akullta ironie.

Në “Pasthënien”, me të cilën poeti ka dhënë sqarime për poezinë e tij, thuhet: “Ku më pak e ku më shumë këto punime janë mbarsur nga ironia, madje edhe nga autoironia, por që mjerisht, pa dëshirën time, ka shkarë ndonjëhërë në sarkazëm. S’kam pasë fare të bëj: ashtu ka ardhë. Por dua që këto tipare të mos interpretohen si pesimizëm: nëse duken sit ë tilla fajin e ka aftësia ime e kufizuar e jo vetëdija”4). Ashtu është. Ai e ka ditur e njohur veten dhe botën, jetën dhe artin, dhe i ka dashur: “O jetë!

Edhe në zgrip, Shtegëtarët e tu, Gjithnjë të dashurojnë.”

Që në moshë fare të re, ai krijoi për vete një realitet të dytë që nuk kishte të bëjë me përditshmërinë. Dhe që është: “më i bukur se jeta vetë”. Çfarë joshjeje mund të kishte jeta e asaj kohe të vrazhdë, kur poetin e yshtnin horizonte të kaltra poezie, muzike, filozofie, estetike! Përmes këtyre filtrave kalonte në shpirtin e tij zymtia e ditëve, që u pasqyrua aq bukur ndër vargje.

Në nëntitullin e poezisë “Qokthi”, poeti ka vënë dy vargje të Salvatore Quasimodo-s: “. . . il mio cuore, / sospeso nel buio, una voce” (“. . . zemra ime, / e varur në errësirë, një zë”), që ngërthejnë kuptimin e jetës së tij në terrin e diktaturës, kuptim që ai e sheh tek zëri, fjala, poezia, me të cilën ai ka përjetuar dhëmbjen dhe ka krijuar e shijuar bukurinë; bukurinë e jetës dhe bukurinë e fjalës, që sendërton jetën dhe është më e bukur se ajo: “Fjala Vetëtimë.

E zbret fulikare Fjala që vret mu në shpirt.

Më e bukur se jeta vetë Oh…” 42 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Zorba ka një vlerësim të veçantë për poezinë. Ajo ka origjinë hyjnore: është vetëtimë që zbret shumë shpejt (fulikare) në shpirtin e poetit dhe vrujon dhimbje. Të njëtën konsideratë e gjejmë të De Rada, Fishta dhe poetë dhe estetë të tjerë të traditës. Lasgushi e ka pohuar me gojë: “Poezia është divine (hyjnore). Prandaj, kur shkruan poezi, duhet ta kesh shpirtin të shenjtëruar. Çdo poezi duhet të jetë një xhevahir dhe xhevahir duhet të jetë çdo varg i saj dhe çdo fjalë e saj duhet të jetë xhevahir.” 5) dhe e ka poetizuar: “Sbret një yll prej lartësije, Një të ndritur shkrepëtime, Posi flakë e posi hije, Ajo ryn në zemër time.

E kuptoj me shpirt të sosur Si kullon dale-nga-dale, E si fjalës së palosur M’i hap kindin e një pale . . . (“Ri mbështetur mbi tryezë”) *** “Buzë të ngrira në gaz” përbëhet nga pesë tubëza lirike, të titulluara: “Elemente”, “Blerime tjera e zalle”, “Pasqyra të cfilitura”, “Fugat e fundit”, “Në zgrip” dhe poemën “Mbresat e rrugëve”.

Në ciklet poetike mbizotërojnë vëzhgimet meditative për jetën, vdekjen, fatin e njeriut, gjendjen nën diktaturë, por nuk mungojnë edhe ato të thjeshta. Në një pjesë të mirë të poezive janë trajtuar tablo nga jeta e përditshme. Ndonjëherë, shqiptimet mishërojnë një theks të dukshëm ironik. Një jeh të veçantë kanë mesazhet nga bota metafizike. Zorba cilësohet me një forcë poetike të veçantë; ai e gjen frymëzimin kudo, në objekte a situata, ku nuk të shkon mendja se lind frymmëzimi, atje, ai krijon një perlë.

Si poet hermetik, Zorba ka dalloja të theksuara, kemi të bëjmë me një intelektual që gjithë jetën e ka kaluar jo vetëm me hermetikët e mëdhenj italianë, por edhe me poetët e mëdhenj modernë europianë dhe amerikanë. Ai ishte tejet i familjarizuar me filozofinë dhe estetikën 43 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

moderne dhe, sidomos, kishte një kulturë të gjerë muzikore, faktorë që kanë ndikuar në veçoritë e hermetizmit të tij. Mungesa e njohjes në nivelin e duhur të këtyre përbërësve, që përcaktojnë në një masë të madhe poezinë e tij, nuk mund të lidhet vetëm në një gremç të vetmuar hermetizmi, por për t’u interpretuar kërkojnë një formim të ngritur.

Jeta e rëndomtë, ai realitet i zymtë që poeti e ka soditur gjithnjë me dhimbje të thellë, herë-herë me mospërfillje dhe ironi, lexohet pa ndonjë vështirësi në pjesën më të madhe të vargjeve. Ky realitet jo vetëm që ka qenë i pranishëm, po edhe i ka ndihmuar poetit të krijojë një vizion jete përtej tij; jo të bazuar në filozofinë e prioritetit të materies, por mbi bazën e filozofisë së ndërgjegjes përcaktuese, “të koshientit e të subkoshientit”, po të shprehemi me fjalët e tij. Ky avantazh filozofik i ka dhënë frymën motiveve, tablove, figuracionit, stilit, çdo elementi të poezisë, dhe kryekrejet mesazheve. Përtej errësirës, absurditetit të pafund, kohës së ndalur, poeti në dritën e këtij vizioni i sheh qartë tri dimensionet e kohës, të djeshmin, të tashmin dhe të nesërmin.

Një nga simbolet që paraqet zymtinë e rëndë, errësirën, mjerimin e jetës nën diktaturë, peshën e zezë të politikës është shiu. Shiu është kryefjala e fjalëve më kyçe të poezisë. Gati-gati, pjesa më e madhe e vargjeve janë të lagura, bile të qullura.

Edhe një xhevahir poetik ku himnizohet madhështia e njeriut që, edhe pse në kushte të vështitra jetese, në rrethana të papërshtatshme, ka synuar të dritshmën, të mirën, të bukurën, i ka endërruar dhe është përpjekur për t’i realizuar ato, dhe me mund, sakrifica, flijime, e ka lënë botën më të mirë se e ka gjetur, titullohet “Natën, kur bie shi . . .”.

Përvijohen këtu, në strofë të veçanta: Njeriu i Nedertalit, Diogjeni, Kolombi, Betoveni, Ainshtajni, dhe në strofën e fundit poetët Ungareti, Kuazimodo dhe Montale. Çdo strofë fillon dhe mbaron me dy vargjet që simbolizojnë vështirësitë e jetës. Ja strofa e parë: “Natën, Kur bie shi me rrëshekë E n’ errësirë Radioja transmeton -ritmuar me shkreptëtiraMazurkat e Shopenit, Kujto trogloditin: Njeriu i Nedertalit, 44 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Me trurin plot përbindësha viganë E zvaranikë tinzarë e të neveritshëm, Në skutën me qullë të shpellës - I ngrysur, i uritur Mendime yjesh përçapë, Botën e ndritur me flakë, Që akujt e kobit, shtijakë T’mos e shporojnë.

Rëndomët një gazmend e vokë, Në sfera përmbi sfera E flakëron i lehtë, Në ëndrrën që nis e bëhet jetë . . .

Natën, Kur bie shi me rrëshekë.”

Shiun, element atmosferik i zakonshëm për Shkodrën, e gjejmë si fjalë kyçe edhe te Frederik Reshpja, por me një ndryshim të padiskutueshëm me Zorbën. Ndërsa, tek i pari ai reflekton një jeh krejt personal, tek Zorba ai është i mbushur me musht universal. Universalizmi, më së tepërmi, e karakterizon poezinë e Zorbës për të plazmuar vizione meditative, kryesisht, metafizike.

Pasiguria e jetës, e papritura e çastit, që mund të përmbyste çdo gjë, e kanë shoqëruar poetin gjatë atyre viteve, kur jeta e çdo njërit, mund të shkatërrohej për një çast. Në shtigjet e errëta, poetit i duhet drita. Po ku ta gjejë? Një botë e pasur shpirtërore nuk stepet. Te një njeri i dashur, më së tepërmi, te e dashura e zemrës, Tereza, që qe jo vetëm shoqe e jetës, po edhe e idealit, për të cilin vuajti burgun edhe ajo si ai; te dashuria si ndjenja më humane e njerëzimit; te një ide a një doktrinë filozofike; tek një pentagram simfonik; apo tek poezia që i përfshin të gjitha këto elemente që burojnë dritë: Pa titull “Asht terr ky shteg. Unë s’mundem Rrugën m’e gjetë pa dritën Tande që më mungon.

Në breg të greminës, 45 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

që m’joshë e m’largon, a shef si po lkundem?” 6).

Zorba është poeti që ka shkrirë në një poezinë me muzikën dhe i ka veshur motivet me petka melodie. Këtë mund ta bënte vetëm një njohës i mirë i këtij arti. Dhe ai qe i tillë. Janë të njohur për një muzikalitet të theksuar poetik Fishta, Poradeci, Noli, dhe plot të tjerë, por për ta, muzikaliteti i fjalës dhe i vargut është thjesht një element i formës, që arrihet me përdorimin e qëllimtë të kadencave ritmike, me përzgjedhjen e tingujve, rimave, etj. Ndërsa tek Zorba, muzikaliteti poetik nuk është thjesht formë, ai është edhe përmbajtje. “Për unjisimin muzikal është kërkuar jo vetëm ritmi i qenësishëm në fjalët dhe në vargjet, por edhe tentativa e riprodhimit të formave muzikore: fugat, fugatot, sonata me tempot, kadencat, etj.”, ka shkruar ai në “Pasthënie”.

Të kësaj natyre janë cikli poetik: “Fugat e fundit” dhe poemi “Mbresat e rrugëve”.

Në “Fugat e fundit”, kemi të bëjmë me pesë poezi, të titulluara me terma të formave muzikore, dy prej të cilave kanë edhe nga një nëntitull: “Allegro”, “Andante mosso”, “Lento (për çdo 10 qershor)”, “Largo”, dhe “Allegro furioso (canzonetta)”.E përsëris, këto tituj nuk kanë kuptimin a kuptimet leksikore të fjalëve të zakonshme, por janë emërtime të formave të veçanta muzikore.

Në rrafsh gjuhësor, fjala fugë ka kuptimin e ikjes, arratisjes, veprimin e të ikurit nga një vend, largimit nga rrethana të ndryshme, etj., ndërsa në teorinë e praktikën muzikore, fuga është forma më komplekse e kompozimeve muzikore, që zhvillon disa tema, në funksion të një teme gjeneruese. I tillë është ky cikël poetik. Rreth një teme qëndrore, që është amullia e hirtë e përditshmërisë, në “Fugat e fundit” zbulohet një tematikë e larmishme, ka aty meditacione filozofike mbi peisazhe të natyrës, pakënaqësinë e njeriut dhe mëdyshjet e tij për rezultatet e njohjes shkencore, kur ato janë përdorur në dëm të tij, dhe prandaj nuk e kënaqin as shkencat ekzakte e as artet; dhe ai, mbetet si “i jeremisur” “në mes të askurgjësë e të pambarimit”; por ka edhe “disa tharme / të mënjanuara / (që) me ngjyrë të re përftojnë një dritë / e jehe: Dhe është ajo këngë e lashtë e fisit, Që në mërgim përkundi shumë do burra, Të djegur mallesh 46 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

E sypërlotur.

Cikli “Fugat . . . mbyllet me poezinë “Allegro furioso”, ku hamendësohet një hare e furishme me përshkrimin e një tabloje liqeni tejet të trazuar.

Por ndodh e kundërta. Poezia e haresë së furishme dhe krejt “Fugat . . . ” priten si me spatë në vargun e fundit: “por shi vazhdoi me ra”. Kështu, në “Fugat e fundit”, poezia e muzika janë motra binjake, i ndihmojnë njëratjetrës dhe ndërthuren me mesazhe ngjyrash të ndryshme për jetën, njeriun, atdheun; ndërsa “shi vazhdon me ra”, d.m. th., monotonia, errësira, zymtira e së përditshmes mbetën.

Me terminologjinë e artit të melodisë shtjellohet edhe poemi “Mbresat e rrugëve”, në formën e koncertit për violë, fagot, ksilofon–kumbonë dhe instrumenta perkusioni. Poemi përbëhet prej 12 pjesësh, të titulluara me terminologji muzikore, shoqëruar me nëntituj: “Introduksion (Kthehen kujtime)”, “Tema e fagotit (Koha rend)”, “Tema e ksilofon-kumbonëve (Kur binte muzgu)”, “Tema e instrumentave me perkusion (Përshkimi i një komete)”, “Tema e violës (Ne djemtë e vajzat, e një maturant)”, “Parte concertante (Përzemërsi, lodra e dituri . . .)”, “Kadenca e ksilofonkumbonëve (Pranverë)”, “Kadenca e fagotit-Ballatetta-(Verë)”, “Kadenca e violës (Vjeshtë)”, “Kadenca e instrumentave me perkusion (Dimër)”, “Ripresa (Ndarjet)”, “Stretta finale (Sikur . . .?)”. Edhe këtu kemi një larmi tematike, por me shtjellime më konkrete, aty këtu me gërshetime lirikoepike, që trajtojnë motive erotike, përshkrime stinësh me përsiatje meditative rreth tyre, tablo varfërie të skajshme, zymtie jetësore, por me mesazhin e shenjtë e optimist të dashurisë për jetën dhe njeriun.

Të nxitura nga jeta, frymëzimet e poetit janë jehonë “emergjencash shpirtërore”, siç i ka quajtur Pipa poezitë. Një emergjencë e tillë blatohet në pjesën “Kadenca e fagotit”, në të cilën: “Në jerevinë E ngarravaçuar të druvarit Kandili i gjorë S’e ka pikën e vajgurit: Ndaj nën fanar, te dera, I biri, maturant, Me Kantin jep e merr E me errësirën”.

47 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Po ashtu në “Kadenca e violës - vjeshtë”, “Motet stërkeqeshin me mënjanime / por sidoqoftë mjerimi ish enerci, / akull polar, e vdekja / çasej në gjumë . . .”.

“Buzë të ngrira në gaz” mbyllen me ciklin poetik “Në zgrip”, leksemë, në të cilën akustika tingullore i rri aq përshtat kuptimit të fjalës. Edhe pse nuk është përdorur aq dendur në frymëzimet e Zorbës, ajo ka vlerën e fjalës kyçe. Tematika motivore e “zgripit”, përkap kohën e jetës në pragun e rrënimit, kohës së shtangur në një vend (“Një gozhdë”); zhgënjimin e poetit për varfërimin shpirtëror të njeriut (“Hënë të reja”); pakënaqësinë e tij që jetës i ka humbur shija e së bukures (“Raki e lirika– balladë”); ëndërrimet me ngjyrime romantike për një jëtë më të mirë, dhe dëshira: “gjersa jeta qenka / kaq e çatrafiluar, së paku sendet / me njëra-tjetrën të përkojnë, si ngjyrat / në kuadrot e Monesë” (“A s’ ma ndërtoni një shtëpi”); mjerimi i një jete që rrokulliset teposhtë e më teposhtë, dhe një mesazh i fuqishëm (te “Rrokollja na flakë- kushtuar bashkatdhetarëve”) për njerëzit që: “Na i harruan kushtrimet: Lëmuç mbi njëri-tjetrin S’u ndiekan për së gjalli; Të mos ketë mbetur frymë Që rishtas t’i buçasë? ” *** Zorbën e dallon një ind tekstor vetanak, që e veçon atë prej të gjithë poetëve tanë të traditës dhe të kohës sonë. Ai ka një fjalor të pasur, që ushqehet me përdorimin e fjalëve të rralla dhe arkaike, sidomos të atyre që emërtojnë ose cilësojnë a tregojnë tipare të veprimit a të gjendjes, rrethana e mënyrë veprimi gjërash të zakonshme. Edhe në rrethin më të ngushtë të leksemave që përdor më shpesh, ai nuk i shmanget kësaj rruge. Të tilla janë: rrokoll-e, zhig, zalle, qull-e, qyqe, qyqar, lëmuç, etj.Për të shprehur përvoja të brendshme ndjenjësore dhe përfytyrime vetjake, poeti gjen vlera estetike tek disonancat, veçori e simbolistëve, po edhe e Montales. Këtë efekt, ai e krijon duke bubërruar e qëmtuar fjalë të popullit, pothuajse të harruara, në të cilat përsëriten tinguj të njëjtë që në pozicionet përkatëse shqiptohen me vështirësi: “Në jerevinë e 48 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ngarravaçuar të druvarit”, “Janë po ato rremnime shpirti, të rrokuara në zgrip”, “E mbetën ashtu lmuç të laskaruar”, “E nyjça krahë të lacaruar”.

Në një shkrim timin të mëparshëm 7), kam vënë në dukje që Zorba, si edhe disidentët e tjerë të heshtur shkodranë, ka shkruar në dialektin gegë.Por kur u përgatitën për botim pësuan metamorfozë dhe u botuan në standardin gjuhësor të njësuar. Një lajthitje e tillë e dëmtoi së tepërmi poezinë e tij, sidomos në rrafshin akustik të saj; çka për Zorbën, që bëri përpjekje për të lidhur poezinë me muzikën, krijoi një minus të dyfishtë.

Këtë na e dëshmojnë qartë edhe poezitë që u botuan më vonë në revistat “Phoenix” dhe “Hylli i Dritës”. *** Nuk mund të bëhet një koment i plotë për Zorbën pa vështruar përkimet e poezisë së tij me tre poetët e mëdhenj hermetikë italianë: Montale-n, Quasimodo-n dhe Ungaretti-n, të tre të nderuar me Çmimin Nobel. Zorba i përmend me admirim këta tre poetë në poezinë e tij; dhe veç kësaj, ai na ka lënë në dorëshkrim antologjinë poetike “Omne trinum est perfectum” 8), në të cilën ka përfshirë përkthimin e poezive më të arritura të këtij treshi poetik të madh. Botimi i saj do të na tregojë se cilat vepra të tyre ka njohur poeti ynë; mbasi vëllimet poetike të botuara, nga viti 1945 dhe këndej vështirë t’i kenë rënë në dorë. Përkimet e treshes hermetike italiane me poetin tonë i hasim në kuptimin e qenies dhe qenësisë së poezisë, në përcaktimin dhe qasjen e objektit poetik, në shtjellimin tekstor të motiveve; në njëfarrë drejtimi, edhe në preferencat leksikore, etj.

Në të kuptuarit dhe në vështrimin e poezisë, Zorba afrohet me hermetikët italianë, për të cilët poezia e pastër është imazh që evokon objektin, më tepër se ta emërtojë a ta përshkruajë atë.

Për ta rritur sa më shumë forcën evokative, ndjellëse, dhe sugjestionuese të poezisë, për të dhënë më të qenësishmen e imazhit poetik (“esencialitetin”, siç e përcakton ai vetë në Pasthënie), ata përdorin, çka është synimi i tyre kryesor, një ligjërim intensiv, skajshmërisht sintetik, eliptik, gjë që shpesh e bën atë të errët, hermetik. Një ligjërim që rreh të ndriçojë elementet afektive, ndjenjësore, imagjinative, duke zbehur ato racionale. Dihet përkufizimi lapidar, substancial, i përqenësishëm i Quasimodo-s për poezinë: “Kur poezia fillon të thotë, pushon së qeni”.

49 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Intensiteti skajor i kumtimit të idesë në tekstin poetik i ka çuar hermetikët italianë shpesh në poezi me dy a tri vargje me nëntekste shumë të pasura, si në rastin e poezisë “Ed è subito sera” (“Dhe shpejt vjen mbrëmja”) të Quasimodo-s, për analizën e së cilës janë thurur disa ese nga kritikë të ndryshëm.

“Ognuno sta solo sul cuor della terra Trafitto da un raggio di sole: Ed è subito sera”. (“Secili rri vetëm në zemër të tokës / I goditur nga një rreze dielli: / Dhe shpejt vjen mbrëmja”). Ose me poezinë e Ungaretti-t, “Mattina” (“Mëngjes”), një poezi e zhveshur deri në palc të ashtit: “M’ illumino/d’immenso” (“Përshëndritëm / Pafundësisht”) 9).

Të kësaj natyre janë shumë poezi të Zorbës, si përshkrimet me nëntekste të pasura kuptimore: “Pjergulla”, “Zalli i Kirit”, “Prap me furi”, “Rrenime”, “Rrugët në vjeshtë,”, “Malle”, Fli”, etj., ose meditacionet filozofike si “Përtej…” (që të kujton poezinë që çekëm më lart të Quasimodo-s), “Pa element”, “Fjala”, “Kujtime”, “Robër”, (e shkruar në burg, në vjeshtë të vitit 1948, ku aludohet për “armiqtë e popullit” që punonin në kampet e punës dhe të “riedukimit”, dhe që na kujton poezinë “Vëllezër” të Ungaretti-t, kushtuar ushtarëve në llogore gjatë Luftës së Parë Botërore.).

Me gjithë admirimin për hermetikët, Zorba ka ndjekur vetveten në dhënien e emocioneve dhe të përfytyrimeve vetiake. “Pasimi i rrugëve emocionale të tyre do të kishte qenë një vazhdim i mjerë e i pafrut”, ka shkruar ai.Origjinalitetin e tij, “shpetimin prej grackës së hermetikëve”, siç e quan ai, e ka arritur nga “analiza kritike e botës individuale, e rrethanave, e kushteve të ekzistencës, e aspiratave dhe idealeve e sidomos kundërshtimet e botëkuptimet personale, që edhe mund të paraqesin afri sensitive me këdo tjetër, por jo unjisim filozofik e ideor”.

Një burim tjetër shpëtimi nga ajo grackë është jetësuar në rrafshin leksikor: “shpuplimi dhe ushqimi i vazhdueshëm me leksikun dhe idiomat tona (të traditës dhe ato që bota krijon çdo ditë)”, ka shkruar ai po aty. Megjithse, sikurse kam sqaruar më lart, nuk mund të pajtohem plotësisht për këtë çështje.

Një ndikim të dukshëm të poezisë hermetike e hasim në dy ciklet që përmendëm më lart; “Fugat e fundit” dhe “Mbresat e rrugëve”, që 50 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

përfshijnë provat e tij në lidhjet poezi–muzikë. Zorba eci në rrugën e hapur prej Montales, siç kishte ecur ky pas gjurmëve të muzikantit francez Debussy, që pati kompozuar poezi të Bodlerit dhe një poem të Malarmès. Montale, në ciklin poetik “Movimenti” të përmbledhjes poetike “Ossi di seppia” (“Eshtrat e sepies” 10), ka botuar eksperimentet e tij në këtë fushë të pazakontë të relacioneve të poezisë me muzikën: “Corno Inglese”, “Falsetto”, “Minnistrels” da C. Debussy; “Quasi una fanfasia”; veç poezive më të hershme të kësaj natyre: “Musica silenziosa”, “Suonatina di pianoforte”, suitën “Accordi” 11).

Më vjen mbarë të theksoj këtu që poezia hermetike në rrafsh kuptimor nuk është e hapur, pra bart mesazhe që poeti ua transmeton lexuesve nga thellësia, sado të errët që janë nga shkaku i intensitetit maksimal që cilëson tekstin, të cilat lexuesi duhet t’i zbërthejë. Zorba është ushqyer gjithë jetën sa me hermetikët italianë, aq edhe me modernistët europianë si Bodlerin, Tomas Eliotin, etj. Zorba kërkon një komunikim të plotë me lexuesin “komunikim që s’i drejtohet një leçitësi të plogtë, pasiv e indiferent, që pret çfarë i sjell poeti-dallëndyshe për ta përtypur pa mundim, pa pjesëmarrje. Jo. Lexuesit të sotëm i kërkohet përgatitje shpirtërore, kulturore e artistike për ta bërë veten bashkautor me artistin, jo vetëm për të interpretuar atë që i komunikohet, por për ta ndjerë e për ta vuajtur bashkë me poetin, duke kërkuar në vepër përfytyrimin vetjak, qoftë në formë krejt individuale e ndoshta edhe botëkuptimore tjetër.”.

Referenca dhe shënime 1). Kam pasë fatin ta njoh. Pavarësisht që mosha dhe sidomos rrethanat nuk na e mundësuan lidhjen e miqësisë, aq të dishëruar prej meje. Një fytyrë e fisme, gjithnjë e hijesuar nga mendimi, që i ndriste sytë dhe krejt fytyrën. E vija re kur ecte rrugës. Një hijeshi personaliteti në të ecur më ngjallte gjithnjë admirim. Me hapa të sigurt, thua se po ecte i vetëm. Mbasi kishte kryer llogaritë në ndërmarrjet ku punonte, që në momentet kur shkëputej nga puna dhe merrte rrugën e kthimit në shtëpi, për të fillonte jeta e dytë, ajo e vërteta. Tashmë, ai e kishte kaluar pragun e asaj jete të rëndomtë të ditës dhe ishte futur në hapësirat e artit. Të krijohej përshtypja që, gjatë rrugës, krijonte poezi. Ja njëra prej tyre: “Si zogj dallëndysheje, Fëmi të lagjes Më shkasin anash Plot shend e verë.”

51 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Më pati treguar Ernest Perdoda, një poet tjetër i heshtjes shkodrane, shok e mik i përbashkët, që Zefi shkruante poezi dhe përkthente hermetikët. Një herë, më pati lexuar një poezi të përkthyer të Ungarett-it.

2). Shih “Phoenix”, nr. 1, korrik-gusht 1997, f. 52-57; dhe “Hylli i Dritës”, nr. 1, v.

2010, f. 186-203.

3). Hans-Joachim Lanksch “Arti autonom i fjalës”, “Phoenix”, nr. i mësipërm, f. 4951.

4). Të gjitha citimet nga Zorba që pasojnë janë marrë nga kjo “Pasthënie”.

5). Shih, Petraq Kolevica, “Lasgushi më ka thënë… Shënime nga bisedat me Lasgush Poradecin”. Botim i dytë i plotësuar, “Toena”, Tiranë, 1999, f. 89. Cituar simbas Anton Nikë Berisha, “Vepër e qenies dhe e qenësisë sonë – Vëzhgime mbi artin poetik të Fishtës”, “Shpresa & Faik Konica”,Prishtinë, 2003, f. 109.

6). Ky variant është marrë nga “Hylli i Dritës”.

7). “Disidencë fisnike dhe politizim çoroditës në letërsinë tonë”, “Dielli”, nr. 1 dhe 2, viti 2004.

8). Stefan Çapaliku, “Edhe pse kohë mbeti pak . . . ”, gazeta “Shkodra”, 14 janar, 1993.

9). Të dhënat për Quasimodo-n dhe Ungaretti-n i kam prej shënimeve të mia të dikurshme.

10). Sepie, emër i një molusku.

11). “Eugenio Montale, Collected Poems 1920-1954”. Translated by Jonathan Galassi.

52 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

DR.PROC. DIANA MONE DR. ALISA VELAJ Burgologjia në romanin “Rrugët e Ferrit” të Visar Zhitit ABSTRAKT “Rrugët e Ferrit” me nënshkrimin “Burgologji” trajton individin në aspektin social dhe zbulon labirintet më të thella të një shpirti të ngujuar. Aspekti social, diktatura komuniste, e shenjuar kjo e fundit që në nëntitull, parathotë me detaje fatin e individëve, apo të shpirtrav të trazuar që lundrojnë të pafuqishëm dhe të denatyruar nëpër udhët e një ferri, ku janë të detyruar të gjallojnë pa kurrfarë mëkati. Qenia në këtë roman fillon rikrijon realitetin e vet që e ka pasur edhe më parë në shpirtin e tij të lirë, por që “s’e ka vënë re më parë”, pasi ky realitet ka qenë për të, në kushte lirie, një fakt po aq normal sa ajri dhe ekzistenca. Shkulja nga jeta përfaqëson një individ që lirinë e vet nuk e shet për asgjë, pasi e di se çdo gjë tjetër që do t’i afrohet në këmbim të saj do të jetë jo-liri.

Limitet e gjithçkaje që duket dhe gjithçkaje që fshihet nuk e intrigojnë aspak këtë adhurues të qiejve. Ato thjesht e bëjnë më të kthjellët në soditjen e realiteteve të fshehura në mënyrë të përsosur pas tejdukshmërisë.

Burgologjia si koncept i sociologjisë së letërsisë është një aspekt i trajtuar tepër pak në studimet letrare shqiptare dhe thuajse aspak, në punimet që trajton një fushë si sociologjia e letërsisë. Liria e mohuar e individit përgjatë diktaturës komuniste është një teme e trajtuar gjerësisht në romanet e Visar Zhitit. Romani “Rrugët e Ferrit” me nënshkrimin “Burgologji” trajton individin në aspektin social dhe zbulon labirintet më të thella të një shpirti të ngujuar. Aspekti social, diktatura komuniste, e shenjuar kjo e fundit që në nëntitull, parathotë me detaje fatin e individëve, apo të shpirtrav të trazuar që lundrojnë të pafuqishëm dhe të denatyruar nëpër udhët e një ferri, ku janë të detyruar të gjallojnë pa kurrfarë mëkati. Dyzimi, si pjesë e çdo qenieje humane, është gjendja emocionale, psikologjike dhe sociale në të cilën ndodhet protagonisti që 53 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

prej momentit që i mohoet liria e der në fund, por pa mësuar denatyrim shpirtëror. Denatyrimi është vetëm fizik dhe kohor.

“-Do punojmë bashkë – më kërcënoi qetë Kryehetuesi pas tymit që e përmbyti shpejt dhomën e vogël ku kishim rënë. Nuk pyeta se çfarë quante punë ai. Që ta shkulje tjetrin nga jeta e vet dh eta mbyllje mes këtyre katër mureve nënë dhe?”1 Pasazhi i mësipërm mbart krejt filozofinë denatyruese të individit në pushtet për të futur në grackën e tij individin qytetar të lirë, e për të nisur më pas odisenë e shpitrave të mallkuar pa kurrfarë shkaku.

Tragjedia nis me aktin e saj të parë pikërisht këtu dhe, duke perifrazuar Fridrih Niçen do të thoshim: “Arti më i lartë në pohimin e jetës, tragjedia, do të rilindë atëherë kur njerëzimi do të lërë pas vetes ndërgjegjen e luftërave më të ashpra, por të nevojshme, pa i vuajtur ato”2. Personazhi duket se nuk vuan aspak në këto fjalë. Kjo mosvuajtje vjen prej faktit se ai e ka rrokur thelbin e diktaturës, apo e ka nuhatur atë që në frymëmarrjen e tij të parë në qeli. Individi artist, ose njeriu me shpirt të lirë vjen para lexuesit në mosmohimin e jetës, apo në pohimin e asaj që vendos së brendshmi se do të vazhdojë, pavarësisht se përshkrimi “mashtron” një ngjizje vuajtje, e cila në të vërtetë nuk është gjë tjetër veçse ngjizja lufte ndaj një realiteti që individit nuk i vjen aspak për shtat. Ky lloj personazhi e lë mënjanë me ndërgjegjje të plotë frikën e luftrave të ashpra që do i shpallen tah “prej së lartmi” (lufta e pushtetit komunist ndaj individit) dhe zgjedh luftën me rrethanat ndaj te cilave duhet të dalë patjetër një i mbijetuar. Thënë ndryshe, ngjiz dashurinë për jetën, apo luftës së nevojshmë për ajër lirie.

Shkulja nga jeta përfaqëson një individ që lirinë e vet nuk e shet për asgjë, pasi e di se çdo gjë tjetër që do t’i afrohet në këmbim të saj do të jetë jo-liri. Limitet e gjithçkaje që duket dhe gjithçkaje që fshihet nuk e intrigojnë aspak këtë adhurues të qiejve. Ato thjesht e bëjnë më të kthjellët në soditjen e realiteteve të fshehura në mënyrë të përsosur pas tejdukshmërisë. Të qenit vegël e pushtetit do të thotë largim nga vetvetja. E kundërta provokon dashurinë për një robëri të keqperceptuar

1 2

Visar Zhiti, Rrugët e Ferrit, Onufri, Tiranë 2001, f.11.

Friedrich Nietzche: Eçe Homo, Taulant Hatia, Uegen, Tiranë 2005, f. 69.

54 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

në liri. Qenia në këtë roman fillon rikrijon realitetin e vet që e ka pasur edhe më parë në shpirtin e tij të lirë, por që “s’e ka vënë re më parë”, pasi ky realitet ka qenë për të, në kushte lirie, një fakt po aq normal sa ajri dhe ekzistenca. Kur ekzistenca vihet në diskutim apo ka ngasje për t’u drejtuar nga dirigjues që s’kanë kurrfarë dashurie ndaj performancës, ky individ rilind me një etje feniksiane. Binomi poezi/polici, si zbulimi më tronditës në kushtet e robërimit të qiellit, e shndërron lirinë në një kryq të mbartur mbi shpinë dhe individin në një Mesia që më shumë se vuajtjes së një çasti të vetëm, i dhemb vuajtja e mbarë njerëzimit. Ky “mbarë njerëzim” në këtë roman është shoqëria shqiptare përgjatë një përiudhe nga më të errëtat, sepse është konfiguruar nga kreu në fund prej bijve të të njëjtës etni.

Sipas Henri Bergsonit: “Ekziston të paktën një realitet të cilin e zotërojmë nga brenda me intuitë dhe jo nëpërmjet analizës së thjeshtë. Kjo është vetja jonë me kalimin e kohës, vetja që nuk ndryshon. […] Një gjë është e sigurt: ne pranojmë vetëm vetveten”3. Fjalia e fundit e kësaj aksiome u shkon për shtat, gati-gati si një kostum dasme, projektuesve të ferrit komunist, të cilët pretendojnë se mund të bëjnë e të zhbëjnë sipas dëshirës kohën e qenies dhe pranojnë vetëm logjikën dhe intuitën e tyre, pa arritur të kuptojnë sse të dashuruarit me lirinë kanë një intuitë edhe më të mprehtë se ata, intuitën e heshtjes, ku gjykatëse mbetet koha. Për individët që i kthejnë shpinën tjetërsimit, këta djaj të ferrit kominist, revoltohen edhe për faktin e thjeshtë se përsë ata ekzistojnë, pasi nëish thelbin njerëzor të të parëve ka vdekur gjithçka humane, duke përmbysur çdo lloj ligji metafizik, por ama është e sigurt që pranojnë veç vetvetes edhe ato vetje që janë të ngjashme me ta si dy pika uji! Përsa i përket atyre vetjeve ose invividëve që nuk ndryshojnë me kalimin e kohës (me marrëveshje “i grupojmë” në pjesën e parë të aksiomës bergsoniane), dhe që intuita nuk i gënjen kurrë për ato që do të pësojnë në rast mospajtimi me ata që pranojnë vetëm veten, drama i përplas sa andej këtej nëpër muret e ftohta të qelisë, por asnjëherë nuk i shemb.

“Jetonim më shumë me të kaluarën, edhe kur ajo ishte e paqenë. Dhe bisedat tona ngjnin me fillimet e përrallave. Një here unë…apo kur isha unë

Shtumpf, S.E., Filozofia, Historia dhe Problemet, Bergson: Metafizika, Realiteti jetësor përkundrejt atij statik, K.Myftiu, P.Shehu, Toena, Tiranë, f. 339.

55 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 3

në… dikur… thuhet se… Na ishte se ç’na ishte… Shqipëria më parë në Mesjetë, ishte bashkohore me Europën…”4.

Kjo lloj arratisje përveç “shpëtimit” nga ferri ku jetojnë rrok në vetvetë edhe përmasën tjetër, atë më tragjiken, vuajtjen e bijve të një nëne, Shqipërisë, prej bijve kainë të lindur po prej saj. Në mënyrë alegorike autori nis e rrëfen përrallën “Na ishte një herë Shqipëria”. Spektatorët e përrallës janë këta fëmijë të denjë të kombit, që me eshtra të plëvitosura, gdhijnë netët e errëta nëpër kampet e përqëndrimit të Spaçit, Burrelit etj etj. Visar Zhiti e prek skëterrën, ndjen peshën shkatërruese të saj… Në këtë atmosferë ç’njerëzore, të egër të ashpër, ai nuk heq dorë nga dashuria për njeriun, i cili mbetet një ideal i tij 5. Idealii i poetit për shpritin, i individit përgjegjës deri në skajshmëri për fatin tragjik të një atdheu aq shumë të dashur, por që për të cilin nuk mund të bëjë dot asgjë reale,ngjiz këtë rrëfim testament për brezat e ardhshëm, ku këtyre të fundit u vjen mesazhi të mos mësojnë kurrë të jenë burg i vetes. Shkencëtarët e filozofisë komuniste (nëntitulli “Burgologji” mund të konsiderohet edhe si një ironi tepër e stërholluar) para se të robëronin e shkatërronin popullin shqiptar me kalbejn në burgje dhe luftën e klasave, kishin burgosur më së pari veten e tyre, pasi besonin verbtazi në një liri që nuk ishte liri. Frika e tyre ndaj çdo individi të lirë, artisti, njeriu të ndershëm të sjell ndërmend në çdo moment, fjalët e famshme të Shekspirit pasi Makbethi vrau mbetin Klaud: ”Makbethi vrau gjumin/gjumin e pafajshëm”. Dhe ata që s’kanë ditur të shpëtojnë gjumin e tyre, ngrenë për ne burgje kujtese, më të tmerrshmit prej të cilëve mund të vuajë një popull. Atyre që duhet t’u frikësohemi madje edhe më shumë se qelive reale. Ku një herë në natën e errët me të drejtë mund të të shkasin fjalët:”Na ishte një herë vetja ime”. Fjalë këto jo dhe aq të rënda krahasuar me klishenë: “Na ishte një herë një atdhe…”.

Bibliografi Friedrich Nietzche: Ece Homo, Taulant Hatia, Uegen, Tiranë 2005

Visar Zhiti, Rrugët e Ferrit, Onufri, Tiranë 2001, f.70.

Luan Topçiu, nga libri “Psalm”. Shkëputur prej thënieve kushtuar librit të Visar Zhitit “Rrugët e Ferrit” 4 5

56 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Luan Topçiu, nga libri “Psalm”. Shkëputur prej thënieve kushtuar librit të Visar Zhitit “Rrugët e Ferrit” Shtumpf, S. E. ,Filozofia, Historia dhe Problemet, Bergson: Metafizika, Realiteti jetësor përkundrejt atij statik, K. Myftiu, P. Shehu, Toena, Tiranë 2000.

Visar Zhiti, Rrugët e Ferrit, Onufri, Tiranë 2001

57 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI BLERINA GOCE Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare (vijon nga Haemus-i i kaluar)

2.7. Erotizmi satirik i Nolit Nëse ka një aspekt të pashqyrtuar në krijimtarinë e Fan Nolit, ai është pikërisht erotizmi. Poezia e tij është gjykuar dhe analizuar së shumti në aspektin atdhetar, patriotik, demokratik, për tonin elegjiak apo detaje të tjera të ngjashme e që zbulojnë formimin dhe besimin e tij, formimin fetar e filozofik e kështu me rradhë, por pjesa më pak e prekur ka qenë pikërisht erosi.

Edhe pse erosi zë një vend të vogël në krijimtarinë poetike të Nolit mund të themi se ai është i pranishëm dhe zbulon së shumti për formimin e tij dhe është interesante të shqyrtohet, duke pasur parasysh edhe formimin si klerik të Nolit.

Poligloti dhe politikani, oratori dhe historian, studiuesi i muzikës dhe një ndër njohësit më të mirë të veprës së Bethovenit, themeluesi i kishës autoqefale shqiptare, burri i shtetit dhe prifti, përkthyesi dhe dramaturgu, kritiku letrar dhe studenti i përjetshëm, e para së gjithash poeti, F. S. Noli, përveç poezive patriotike dhe politike, përmes së cilave në mënyrë alegorike fshikullon realitetin politik shqiptar, shkroi edhe poezi erotike, pavarësisht se ata nuk hyjnë në mesin e krijimeve më të realizuara të studentit të Harvardit. Poeti dhe intelektuali shqiptar i ardhur nga një zonë e prapambetur, siç qe Ibrik Tepeja, njeriu që, pavarësisht kushteve të vështira ekonomike me të cilat u ballafaqua, nuk e ndali vrullin për të studiuar dhe zgjeruar kulturën e tij, që është vërtet tepër e gjerë për një jetë njeriu; misionari, që në emër të dëshirës për dije dhe për të udhëhequr popullin e tij, ashtu siç e udhëhoqi heroi i tij i 58 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

preferuar, Krishti, me të cilin ia kishte ënda të krahasohej, sikur u bind se nuk është krijuar për punë të rëndomta. Poeti nga Bostoni që shaminë e parë, si shenjë propozimi për martesë e pranoi në moshën 9 vjeçare nga bashkëfshatarja e tij Shasha dhe një vit më vonë edhe nga Parashkjeva 20vjeçare, pas ndonjë përpjekjeje jo fort këmbëngulëse për martesë me Euthalian dhe Kasandrën, sikur definitivisht u bind se është i lindur për punë të mëdha, andaj vendosi ta mbyll këtë kapitull të jetës së tij, pothuajse pa e filluar fare. Por, edhe përkundër një fakti të tillë, Noli nuk mbeti indiferent ndaj temës erotike6. Është e veçantë se erotikja te Noli përshfaqet paralelisht me satirën dhe në poezinë e tij ai bën humor, duke zbuluar kështu edhe qëndrimet e veta liberale, përtej moralit të ngurtë të një fetari, të një fanatiku apo të një kohe e formimi konservativ.

Një gjë e tillë duket sidomos në vjershën Plak topall dhe ashik, Sofokliu dhe Lidhje e paçkëputur.

Dale, moj, se më kapite,/Më këpute, më sfilite,/ Prite, moj, ashikun, prite/ Që të vjen me not./ […]/ Po ti, Zot, më ngushëllove/ Pas një tjatre më lëshove,/ Dhe nga mbytja më shpëtove,/ Lavdi paç, o Zot./ Dale, moj, se kam një fjalë,/ Se më rrjedhin djersët valë; / Dale, moj, se jam i çalë/ Dhe më s'ecënj dot7.

Duke folur për dëshirën trupore që nuk ecën paralelisht me fuqinë trupore, ai njëherazi rrëfen realisht atë çfarë është biologjike e natyrale, pasionin e dëshirën erotike që me kohën nuk vdes, e njëherësh satirizon mbi këtë dëshirë të papërshtatshme të plakut topall dhe ashik.

Krijimtaria letrare, sipas Nolit dhe sidomos ajo pjesë e saj që quhet satirë, ka aftësinë t’i bëjë njerëzit të qeshin, por edhe të qajnë. Noli dinte të bënte humor edhe në llogari të vet dhe kjo gjë shihet jo vetëm në ndonjë poezi të tij si ‘Plak, topall dhe ashik’...8 Liberalizmi i Nolit, nëse shprehemi saktë dhe mund ta cilësojmë kështu përshfaqet edhe në dy poezitë e tjera, të cilat janë prej atyre poezive të pabotuara të këtij poeti të quajtur pa të drejtë okazional.

Nolin kritika e ka konsideruar poet okazional, por nëse do të merreshin në konsideratë edhe poezitë e pagjetura deri më sot, të cilat ai i ka shkruar, por që kurrë nuk janë publikuar, atëherë do të mund të thoshim që Noli

6Femra

në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, f. 140.

Plak topall dhe ashik, Fan S. Noli.

8 Fushata kundër Nolit, akuzat e pavend të Sabri Hamitit, Agim Vinca, Rilindasi, 10.06.2012.

59 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 7

është poeti i parë shqiptar që shkruan një sistem strikt monotematik. Libri i Nolit quhet Album, për ta arsyetuar larminë ideore e formale. Poezitë e këtij libri mezi ishin mbledhur nëpër gazeta e miq për t’u publikuar si një përmbledhje e poezive të shkapërderdhura. Ne e njohim Albumin, por nuk e njohim Ungjillin e Nolit, sistemin e tij9.

Ky pohim shërben për të bërë të ditur se në fakt këto poezi të marra në shqyrtim të Nolit e që shpalosin erotikë, nuk janë thjesht një shkapërdredhje, por pasqyrojnë gjerësinë dhe larminë ideore dhe të formimit të tij.

Sofokliu nuk e kishte mirë:/ Plaku s'ka takat, po ka dëshirë,/ Gjalpë s'ka po ka një pus me hirrë,/Furrë dhe trazirë./Kam Ferid Asllanin si shahit,/ Tetëdhjet' e pesë vjeç ashik:/ Amerika, Evropa u-çudit,/ Nuse desh kur vdiq!/ Flamurin që la e trashëgova,/Nat' e ditë çupa, gra kërkova,/ Se ç'u batërdisa, se ç'u shova,/Se ç'u përvëlova./Kur të vdes, dhe kur të më mbuloni,/Çupa, gra, në varr mos më vajtoni./ Do t'ju dua prapë, siç më doni./ Dolla! Mos më zgjoni10.

Për të ritheksuar, Noli dinte të bënte humor edhe në llogari të vet dhe kjo gjë shihet jo vetëm në ndonjë poezi të tij si ‘Plak, topall dhe ashik’. Kjo sjellje e tij tregon fare mirë sesa zemërgjerë ishte Noli si njeri e krijues dhe sa të lira e, madje, edhe liberale ishin pikëpamjet e tij për artin, fenë, moralin dhe shoqërinë në përgjithësi. Humori, përkatësisht shpirtorësia, ishte një dhunti e trashëguar nga familja e vendlindja, por edhe e kultivuar nga kontakti me kolosët e artit botëror si Shekspiri, Servantesi, Tolstoji, Bernard Shoi etj11.

Por përveç poezive Sofokliu dhe Plak, ashik dhe topall, që i takojnë një faze më të hershme të krijimtarisë së tij, Noli i kthehet temës erotike edhe në fazën e fundit të krijimtarisë. Kësaj periudhe i takojnë edhe krijimet Saga e Sermajesë, Lidhja e paçkëputur dhe Çepelitja.

Poezitë erotike të Nolit, pjesa më e madhe e të cilave, çuditërisht janë shkruar në pleqërinë e tij, karakterizohen me një ton të përgjithshëm humoristik, ndonjëherë edhe satirik.Pjesa më e madhe e këtyre poezive kanë një subjekt joshqiptar. Derisa ‘Saga e Sermajesë’ trajton temën e grabitjes së Sermajesë së bukur nga një kusar, poezia ‘Çepelitja’ shpreh njëfarë pakënaqësie për vitet e bukura të rinisë, që shkuan pa shijuar gjë,

Ungjilli sipas Nolit, Ag Apolloni, Shtator 2011, Gazeta Shqiptare.

Sofokliu, Fan S. Noli.

11 Fushata kundër Nolit, akuzat e pavend të Sabri Hamitit, Agim Vinca, Rilindasi, 10.06.2012.

60 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 9

10

derisa ‘Lidhja e paçkëputur’ paraqet një lidhje bashkëshortore shumë të paqëlluar, që vazhdon të jetojë edhe pse gjithmonë e gatshme për t’u shkëputur12.

Ti moj Ëngjëll moj Shejtane/ Moj Zambak e moj shafrane/ Ti më dehe të papirë/ Me tufan e me farmirë/Moj kurbatkë katarroshe/ […] / Ti më mbylle në budrumin/Ti më nxive në zullumin/Bashkë s’rrojmë dot/Ndahemi pra sot/ Nuk ujdis dot ti me mua/ Si për çift, për burr’ e grua/ […]/ Unë prush e ti dëborë/ Unë drras’ e ti këmborë/ […]/ Ndihmë, pra, për Zot/ Puthm’ e vramë sot/ Tani qan, u mallëngjeve/ More vesh që u gënjeve/ Tani zemrën ma gëzove/ Se e shoh që u pendove/ Tani dukesh si qëmoti/ Kur më kape siç tha Zoti/ Kokën time brigje-brigje/ Ti moj flag’e ëmbël, digje!/ Tok pra mbetemi/ Sa të tretemi13.

Por më tepër se sa thjesht pasqyrimin e një marrëdhënieje të tillë bashkëshortore, në këtë poezi të Nolit digjet flaga erotike. Kjo vjershë është pasqyrim i atyre që mund t’i emërtojmë shpesh si kontradikta njerëzore, luhatje emocionale e të tjera, por që shpjegimin e tyre mund ta gjejnë vetëm përmes erotizmit dhe emocioneve të shkaktuara prej e përmes tij.

S’duhet të harrojmë se megjithë premtimet dhe shpresat e lumturisë së ardhme, pasioni është para së gjithash çrregullim dhe tronditje. Edhe vetë pasioni i lumtur nënkupton një çrregullim aq të dhunshëm saqë lumturia në fjalë, para se të gëzohet si lumturi, është aq e madhë sa bëhet e krahasueshme me të kundërtën e vet, me vuajtjen14.

2.8. Himnizimi i jetës tokësore. Trupi dhe kënaqësia.

Edhe një djalë i ri në valë të moshës,/ kur fara e tij don të shpërthejë përjashta,/ shikon se i grumbullohen aty para/ do si fytyra e imazhe shumë të hieshme,/ fytyra me një ngjyrë që s’e ka shoqen;/ një i tillë vegim e çon krejt djalin peshë/ edhe ia ndez at’ pjesë të organizmit,/ e cila nga ajo farë

12Femra

në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, M.K.Beqiri, f. 141.

Lidhje e paçkëputur, Fan S. Noli.

14 Erotizmi, Georges Bataille, f. 19.

61 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 13

aq vjen e fryhet/ sa që, nga se kujton se kreu dhe punë,/ I shpërthen fara jashta gulfa-gulfa/ dhe ndraget krejt ndër tesha që ka veshë15.

Hedonizmi, një jetë dedikuar kënaqësisë është ajo çfarë shumica prej nesh mendojnë kur dëgjojmë emrin e Epikurit, porse në fakt Epikuri dhe filozofia e tij e kënaqësisë kanë qenë kontroversiala për më shumë se 2000 vjet. Një arsye është tendenca jonë për të refuzuar kënaqësinë si e mirë morale.

Por ajo për të cilën jemi dakord është se Lukreci përfaqëson poetin dhe filozofin e himnizimit të jetës tokësore16.

Kjo farë, për t’cilën folëm ma përpara,/ zgjohet ndër ne at-herë kur mosha e re/ fillon t’i përforcojë organet tona./… /Kjo farë, posa del jashta atyne pjesve/ të trupit ku qëndronte ma përpara,/ përshkon gjymtyrë e organe e, si tërhqiet/ prej organizmit mbarë, shkon edhe mblidhet/ ndër disa anë nervore t’trupit tonë/ dhe n’çast i ngacmon pjesët gjenitale./ Dhe këto pjesë, n’ngacmim, mbushen me farë/ e at-herë vjen një dëshirë për t’i flakrue/ n’objekt, ku jep e merr një neps i zjarrtë,/ se zemra ka si piksynim at trup/ për t’cilin e ka zanë meraku i fortë,/ dhe anmiku, n’qe se ndodhet bri me ne,/ dhe ai spërkatet plot me pika gjaku./ Të njajtin fat pëson dhe ai njeri/ të cilin e plagos hyjnesha “Venus”/ me anë t’nji djali t’hieshëm e tërheqës/ ose me anë t’një femne që lëshon/ nga syt e vet një afsh plot dashuni,/ dhe ai njeri, mbasi prej saj plagoset,/ te ajo synon e digjet ta pushtojë/ edhe t’i hjedhë në trup të gjithë at’lang/ që ka në trup të vet, pse e ndien përpara/ andjen që ja shkakton ai neps i heshtun17.

Poeti dhe filozofi roman Lukreci (Titus Lucretius Carus 99 p.k – 55 p.k) përpiqet të jetë shpjegues në detaje i trupit njerëzor dhe kënaqësisë së tij.

Poema e tij ‘De rerum natura’ transmeton idetë e Epikuranizmit, të cilat përfshijnë Atomizmin dhe psikologjinë. Lukreci ishte shkrimtari i parë që prezantoi lexuesit romanë me filozofinë epirukane18.

15Mbi

natjerën - poemë, Lukreci, N.SH. Botimeve Naim Frashëri, Tiranë 1961, Klasikët, Titulli i orgjinalit Lukrece: De Rerum Natura; Përkthyer prej origjinalit nga Henrik Lacaj, f.

56.

16 Shih: Monica R. Gale, Myth and Poetry in Lucretius (Cambridge University Press, 1994, 1996 reprint), f. 213, 223-224 online and Lucretius (Oxford University Press, 2007), f. 238 online. (vep.cituar).

17Mbi natjerën - Poemë, f. 57,58.

18 Gale (2007), f. 35. (vep.cituar).

62 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ajo çfarë dëshirojmë të vërejmë është se përshkrimi i Lukrecit synon të jetë i detajuar dhe mënyra e tij të të thënit të gjërave është e drejtpërdrejtë dhe vizatonjëse edhe e gjërave më intime, duke e sjellë seksin dhe erosin në përshkrim tej ndjenjës së fshehtësisë, turpit apo sekretit, që shpesh ka mbuluar rrëfimin apo shkrimin rreth tyre.

Kënaqësia e lidhur me erosin është një kënaqësi e jetës dhe Lukreci e di dhe e shpall diçka të tillë.

2.8.1. Erosi dhe pornografia, rikthimi te mitet (Rasti K.Th.Spiri dhe proza e Met Dervishit) Përgjatë kohës, autorët, shkrimtarët dhe poetët e rrudhën apo e ndryshuan mënyrën e përshkrimit kur bëhet fjalë për seksin dhe kënaqësinë. Në Shqipëri sidomos, për arsye që i kemi cituar e vërejtur më parë, erosi ishte një tabu.

Por tashmë, situata në shqipen e shkruar ka ndryshuar.

Madje, mund të themi se problemi ka kaluar në kahun tjetër. Flitet shumë për seksin, me eufemizma ose jo, sa erosi keqkuptohet dhe nuk dimë të njohim e shijojmë erotiken në thelbin e pastër.

Seksualiteti është bërë shumë më publik. Në fakt, unë nuk besoj se psikanaliza pati gisht këtu.[…] Hë për hë, referimi ndaj seksualitetit, në vetvete nuk është në gjendje të nxjerrë në pah çfarë ishte e fshehur, për çka po flisja më lart. Seksualiteti është lloj-lloj gjërash, ditarët, rrobat, mënyra si sillemi, mënyra si e bëjnë djemtë dhe vajzat me njëri-tjetrin, një ditë të bukur, në ajër të pastër, në mes të pazarit. Sa vie sexuelle duhet shkruar me një drejtshkrim të posaçëm. Unë ua këshilloj me forcë të bëni atë ushtrimin, i cili ju kërkon t’i shkruani ndryshe fjalët. ‘Ça vise exuelle’. Ja këtu kemi arritur19.

Duket se erosi ka rrezik të ngatërrohet me pornografinë, përsa kohë kjo e fundit është e lidhur me një industri të seksit. Madje, herë-herë kjo duket të ketë ndikuar edhe në vepra që duhej të ishin mirëfilli artistike.

Por këtu dalim sërish në çështjen e shtruar në fillim të këtij studimi, se ku dallon erosi nga seksualiteti dhe cili është kufiri që i ndan këto nga pornografia e pyetje të këtij lloji.

Mësimet e mia, Jacques Lacan, përktheu nga frëngjishtja Ardian Vehbiu, Onufri 2012, f. 28, 29, 30.

63 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 19

Te romani i Met Dervishit duket sikur përdorimi i erotikës nuk justifikon qëllimin estetik, ashtu si dhe tërë ngjarjet e ndërtuara tingëllojnë jo të natyrshme edhe në rrafshin e një romani historik e aventuror.

Kishte kohë që palakidat zinin vendin e parë për lojërat e banketit të shqisave; valltaret e tavernave ta shpifnin me kofshët e tyre gjithë damarë dhe me venusin e tyre torollak. Tavernat, sado sajdisëse, vinte një ditë kur kuptohej që nuk kishin klas, kështu që, kishte kohë, që vendin e tyre e kishin zënë palakidat. Kath’haati i faltoreve qe përshtatur për palakidat; një venus i mençur nuk mund të shpërdorohej në një kath’haat dosido 20.

Ndërsa flet për erosin apo rituale erotike, autori nuk përdor një gjuhë të qartë, duke u përpjekur ta veshë veprën me metafora e simbolika, ai në fakt mendojmë se e rëndon atë.

Flet për hathoridet, princeshat e dashurisë që frekuentohen nga princër tebanë, kur binte dita e mistereve, për mistere tebane e të tjera.

Ato kishin qenë dymbëdhjetë vajza, të gjitha të veshura me një petk liri të hapur të hollë, të tejdukshëm, mbi gjunjë, me një rrip të shtrënguar në mes, më tepër për të zbuluar pjesën para gjinjve dhe shalëve, sa për t’i fshehur21.

Në këtë linjë është ndërtuar thuajse krejt romani, duke e bërë të vështirë leximin dhe shijimin e kësaj mënyre të paraqitjes së erotikes, sipas shijeve tona.

Besoj se, përtej përcaktimeve, të cilat tashmë i kemi bërë, ajo çfarë dallon erosin nga pornografia duhet të jetë pikërisht elementi estetik. Ai duhet të ngacmojë jo thjesht shqisat tona e të na ndikojë fizikisht, por së pari e mbi të gjitha ai duhet të ngacmojë mendimin, të përkëdhelë shijen tonë, të verë në pikëpyetje dhe turbullojë së pari mendjen e shpirtin.

E vërteta psikanalitike ishte se kishte diçka jashtëzakonisht të rëndësishme në fund të saj, në gjithçka që sendërgjohet kur vjen puna për interpretimin e së vërtetës, dhe pikërisht jeta seksuale. Është e vërtetë kjo apo jo?

Nëse është e vërtetë, ne duhet të dimë nëse kjo është kështu, ngaqë qëlloi në kulmin e epokës viktoriane, kur seksualiteti ngrinte aq peshë në jetën e gjithsecilit sa ç’ngre sot në jetën e të gjithëve. Mirëpo, prapë se prapë, diçka ka ndryshuar22.

Trekëndëshi i misterit të demit, roman, Met Dervishi, Tiranë: Globus R., 2006, f. 132. i misterit të demit, f. 77.

22 Mësimet e mia, Jacques Lacan, f. 30, 31.

64 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 20

21Trekëndëshi

Në një formë më të qartë dhe më real shfaqet përshkrimi dhe erotika në romanin tjetër të Met Dervishit, “Sandalet me gurë Swarovski”.

Duket sikur erotika dhe pornografia këtu janë shumë afër me njëratjetrën dhe kufijtë midis tyre janë të sfumuar, aq sa është vështirë të dallosh ku mbaron njëra e ku përfundon tjetra, çfarë na bind edhe njëherë për atë se nuk mund të vendosësh kufinj të prerë dhe përcaktime të ngurta për erotiken. Nga ana tjetër, kjo krijon hulli të reja në studimin e erotikës në letrat shqipe. Nëse në të ashtuquajturën letërsi e romantizmit por dhe më tej, ngatërrohet shpesh dashuria me erotiken dhe edhe vetë studiuesit nuk dinë të përcaktojnë mirë njërën nga tjetra, tani problemi është zhvendosur së shumti te erotika dhe pornografia. Kjo është kështu edhe dëshmi e zhvillimeve dhe hapave në të cilat ka ecur e ecën letërsia dhe shoqëria shqiptare.

Ngadalë, ngadalë…- ia bëri Vilma, duke ngritur këmbën e majtë ta vinte mbi gjurin e tij.

Sandalet e larta hyjnë në punë sa për vithet. Vilma zgjati gishtërinjtë, i përkuli dhe lëshoi sandalen në dysheme. Renato zbërtheu zinxhirin e xhinseve, e mbërtheu në vithe, e ngriti pak më lart, përfytyroi klitorin e saj dhe iu zhyt në gjoks, te cicat, me noçkë… Derën që nuk e kishin puthitur mirë, e mbyllën pasi erdhën në vete, e mbylli Renato. […] Renatos i pëlqente të rrinin si qenë, ajo pa penjuar, ai lisho, po me këmishë, pa kanotiere. […]

Para se t’i jepej për herë të dytë, mes shkumëve, Vilma nuk harroi të mendonte se këmishën ai e mbante ngaqë s’kishte qafë. Pastaj, ngaqë s’i rrihej, ia tha.

Renato s’ta përtonte.

-Ti merru me qafën tjetër, thithe mirë!- i tha. –Kush s’ka qafë lart, ka qafë poshtë, qafë pate! […] Kurse Renato, një ta mbërthyer për mesi, futi cicën e saj në gojë, cicën e djathtë, atë që qe pak më e madhe se tjetra, dhe zuri ta thithte fort, qenshe.

Vilma i mbante kokën me dorë, mbylli sytë… S’dinte sa kohë qëndroi ashtu, me kokën e tij në dorë, kur, befas, ai e kafshoi fort, klithi23.

Ndërkohë vetë autori Dervishi duket e ngre krejt rrëfimin e tij mbi histori që tingëllojnë reale, që kanë një bosht erotik a pornografik. Madje edhe një objekt i zakonshëm si vaska duket se merr ngarkesa të ndryshme dhe bëhet një lloj personazhi erotik i librit, me të cilën lidhen

Ëndrra e sandaleve me gurë ‘Swarovski’, Met Dervishi, Roman, Toena, Tiranë 2008, f.108, 109.

65 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 23

ngjarje të ndryshme, e vetë autori nuk ngurron të luajë me fjalën e ta përdorë zhveshur atë. Kështu janë një sërë fjalësh që ai i bën pjesë të fjalorit të tij, si: kolloqith, bithka, hunda, kar-ar, Me(U)tropoli, etj.

Megjithatë, jemi të mendimit se, erosi i vërtetë, sado të shkruhet e të rrëfehet, mbetet në këtë kuptim i pazbuluar asnjëherë tërisht, pasi ai gjeneron mendim e ndjesi.

Por nëse dikur revistat psikanalitike kujdeseshin për njohjen e vërtetësishme të erosit dhe analizmin e tij, në ditët e sotme paraqitet një panoramë krejt tjetër.

Po t’i hapësh revistat psikanalitike janë gjërat më të dëlira në botë. Në to nuk gjen më historira më seks. Këto histori ua kanë lënë gazetave të përditshme. Ato merren me punë që kanë implikime morale largavajtëse, si p.sh. instinkti i jetës. Ah, le të jemi ‘instinktivistë’ ndaj jetës dhe të mos i zëmë besë instinktit të vdekjes. Siç e shihni, po hyjmë në shfaqjen e madhe, në një mitologji të epërme24.

Aq shumë i kemi mëshuar seksit dhe gjithçkaje lidhur me të, sa madje edhe pa ditur, kemi ndërtuar disa skema të asaj çfarë mund të jetë erotike. Së pari, erosi është padyshim i lidhur me trupin, por jo domosdoshmërisht me aktin seksual si të tillë, çka në shumicën e rasteve e mendojmë se po.

Ndërsa edhe ata që shkruajnë janë futur në një lojë të tillë, duke mos dalluar herë-herë se jo gjithmonë të flasësh për seksin është eros, në momentin që ajo çfarë thua humbet qëllimin. … Jam njeri me vlerë,/ Në një natë pesë,/Si pushk’ me fishekë,/ Sulmoj pa pengesë…

Në do diskutohu,/Merr guxim afrohu25.

Në vargjet e K.Th.Spirit duket qartë loja seksuale dhe jo aq pastërtisht erotike në kuptimin letrar, por me elemente pornografikë a të tjerë, për sa kohë ka nxjerrë në pah një prej miteve seksuale mashkullore më të përhapura të kësaj periudhe, për të cilin flitet pafund e të cilit i kushtohen shumë artikuj e një industri e tërë e lidhur me seksin e pornografinë.

Ai flet për organin e vet mashkullor me mburrje dhe krenohet me fuqinë e tij seksuale mashkullore, duke na dhënë një panoramë të asaj se çfarë në përgjithësi perceptohet si erotike.

24Po

atje, f. 30, 31.

Thipi thipi të thërras, Kiço Th.Spiri (Real+Virtual), 2011, f. 25.

66 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

25Propozimi,

Një pyetje tjetër që shtrohet në këtë rast është se, sa artistike është kjo shfaqje erotike në vargjet e mësipërme?! Në këtw situatw mund të flasim për poezi të mirëfilltë erotike artistike apo thjesht poezi seksuale?

Duket çudi që aktiviteti seksual, zakonisht i ulur në të njëjtin rang me gjedhët (si dalldi e mishit) të na shfaqet me privilegjet e poezisë. Është e vërtetë nga njëra anë se poezia, në ditët tona, ka prirjen të bëjë figurë të keqe dhe të ushqejë sa të mundet skandalin. E megjithatë, nuk është e habitshme kur vëmë re se, në rastin e faktit përkundrazi, trupi me shtazorinë e tij është poetik, me hovet e veta hyjnor? 26 Pale kokën ta afroja/Pranë gjirit/Pranë shtatit, pranë kërthizës,/Sy floririt,/Të marr erën e këndshme/Të trëndafilit,/Dhe derman për mua/ S’ka, veç fluturimit…27 E pra, pikërisht ky hov hyjnor rrëfehet disa herë në mënyrë më pak hyjnore, por e rëndësishme më shumë se kjo është ndjesia që merret pas këtyre vargjeve. Duket se kjo poezi, është pikërisht një poezi që kërkon të zgjojë skandalin dhe të provokojë.

Flokët pleksur rrica-rrica/Seç të bien përmbi cica/Rrumbullake si dy pica./Në mes të tyre dy thitha,/Që më vrafshin po s’ti thitha 28.

Në këtë rast, e lemë mënjanë diskutimin për vlerat artistike, pasi është e dukshme që parësorë bëhen provokimi dhe skandali.

Megjithatë përmes këtij skandali, Spiri mund të jetë objekt interesant analize për ndjesitë erotike të përjetuara dhe ndryshimet nëpër të cilat ka ecur shoqëria shqiptare ndër vite.

Andon Zako, qe me fat,/Se të xhironin paratë,/ Me paratë edhe gratë./ I zgjidhje siç ta kish ënda/Si nga jashtë dhe nga brenda./Mua poetit, të gjorit,/Më heq vërejtje instruktori;/ Më tregon brigje mbi kodra:/‘Shoqet ne i kemi motra’./Dhe kështu, e marrtë e mira,/ Ca motra, ca kushërira,/ Ca pa biografi të mira,/ Dhe mbetëm trok, pa të qyra 29.

Në këtë poezi, duke bërë analogji me Çajupin, Spiri rrëfen në fakt tepër për frustimin e një shoqërie dhe në mënyrë të pavetëdijshme jep një shpjegim mbase edhe për mënyrën skandaloze të vargëzimit të tij.

Vënia e aktit seksual në themel të ndërtesës shoqërore ka për ne një rëndësi të dorës së parë. Nuk bëhet fjalë për ta ngritur rendin shoqëror

26Hajdutëria

dhe puna, Erotizmi, Studimi I- Kinsey, f. 130.

Thipi thipi të thërras, Kiço Th.Spiri, f. 26,27.

28Dy thitha si luleshtrydhe, Thipi thipi të thërras, Kiço Th.Spiri, f. 43.

29Andon Zako, qe me fat, Po atje, K.Th.Spiri, f. 64.

67 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 27Propozimi,

mbi bazën e seksualitetit të thellë, domethënë mbi bazën e një trazire, por për ta kufizuar trazirën pikërisht duke e lidhur pas kuptimit të rendit, duke i dhënë tinëzisht kuptimin e rendit të cilit duam t’ia nënshtrojmë30.

Për të perifrazuar Sade-n, Asgjë, nuk e bën zap libertinazhim…, mënyra më e mirë për t’i shtrirë dhe gjallëruar dëshirat është të përpiqesh t’u vësh fre31.

Nëse dikush do të ngrejë pyetjen nëse poezi apo vjersha të tillë vlejnë apo i shërbejnë në ndonjë mënyrë shoqërisë e atyre që mund të jenë lexuesit e saj, përgjigja mund të jepet përmes një komenti të bërë në hyrje të botimit të vëllimit poetik të K. Th. Spirit.

Gjthmonë Kiço Spiri më ka kujtuar Don Kishotin, po ai sinqeritet, po ajo natyrë e drejtpërdrejtë, po ai naivitet si i spanjollit të famshëm, po ajo sindromë marrëzie…. Dy janë temat e vjershave të tij: dashuria dhe politika, bash ato që shkumzojnë pasionet më të fuqishme të çdo kohe dhe shoqërie. Sa për dashurinë, në këtë mes nuk ka pikë dykuptimësie, çdo gjë është e qartë dhe e thënë copë si me shkronja shtypi… Jo, ai nuk shtirret dhe nuk e bjerr kurrë sinqeritetin. K.Th.Spiri e dëshiron femrën me të gjitha ato që ‘natyra ia dha’. Edhe kur lakmia e tij mashkullore merr përmasa të hatashme, ajo na bën për të qeshur: Gjarpër do të bëhem/ Të futem në dhé, Ta kërkoj me duar…32 Pra, pavarësisht vlerave të diskutueshme artistike, ky libër bën një shërbim në të thënin e gjërave troç, që do të thotë kemi përballë modelin e të vargëzuarit për seksin me gjuhën e tij, që edhe pse mund të tingëllojë e banaltë, është një hapësirë e të rrëfyerit me gjuhën e zakonshme të masës për erosin dhe seksin në kohën e sotme. Ai është një burim i mirë studimi për mitologjinë seksuale të kohës ku jetojmë.

2.8.2. Koço Kosta, sprova për Iliadën seksuale shqiptare?!

Një përpjekje prej shumë faqesh për të vizatuar ndjesitë, shpirtërore e trupore, epshin, afshin e disa personazheve të vendosur në hapësirën

Erotizmi, Georges Bataille, f. 206, 207.

Les Cent-vingt Journèes de Sodome- Njëqind e njëzetë ditët e Sodomës, Hyrje; The 120 Days of Sodom- Arrow Books, London 1989, (vep. cituar).

32Miku im çartalloz, Parathënie nga Bako Kushi, Thipi thipi të thërras, Kiço Th.Spiri, 2011, f.

5,6,7.

68 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 30 31

shqiptare, në kohën e luftës, por që autori besojmë ka pretenduar ta kapërcejë, është romani i Koço Kostës, Nata e Sofie Kondilit.

Vetë autori Kosta, në paskopertinën e botimit të këtij romani, shkruan se me këtë libër ka bërë Iliadën e Dashurisë.

Porse përpjekja me produktin jo gjithmonë përputhen varësisht. Është e vërtetë se autori ka shkruar mbase si asnjë autor tjetër shqiptar para tij për seksin dhe erosin, veshur personazheve të veta, së pari, Sofie Kondilit, partizanit Kristofor Kutulla, Anastas Përcos, Ritës, Kako Thimlës, Babazotit, Gylshen Hanemit, prindërve të Ritës etj.

Në vepër preket seksualiteti në forma të ndryshme të tij, përgjithësisht, (për të mos thënë aspak) të pa trajtuara hapur në letërsinë shqiptare: homoseksualiteti apo lezbizmi (marrëdhënia e Sofies me shoqen e saj Ritën; Deleshë Maçi dhe aludimet që ngrihen rreth tij), pedofilia e fetishizmi (Anastas Përco “xhaxhi” përkëdhel Sofien vajzë të vogël, më pas kur ajo është nuse, kënaqet seksualisht duke u mbajtur erë mbathjeve të Sofie Kondilit etj), zoofilia (Kako Thimla bën seks me gomarin) etj.

Uuuu! Më pickoi! u ankua Rita me të qarë dhe afroi gjoksin mu te goja ime […]. Rita tundi pak gjoksin dhe thumbi i cicës së saj më ciku te buza e poshtme dhe u dridha33.

Gomari i ri e zgjaste akoma atë lloz të gjallë të trashë dhe asaj i mori flakë dhe goja; u ndezullua e tëra. […] Agallia pastaj, duke u vërvitur me shpinë mbi demetët e kashtës së grurit ia hoqi poshtë tërë atë, dhe e tundte, dhe godiste shalët, dhe kokën e mikut e luante nëpër kulluzmën me lesh atje tek goja në krye të kofshëve, poshtë nën kërthizën34.

Autori guxon të prekë këto tema të parrahurra në letërsinë tonë, pra, le të themi se thyen tabu, porse trajtimi estetik dhe artistik është një diskutim më vete.

Dhe ajo vazhdonte të hapte gojët e trupit të bukur. Dhe bëhej gati të ulërinte. Dhe donte ta kafshonte prapë. Dhe prapë ia ngulte dhëmbët e

33 34

Nata e Sofie Kondilit, Koço Kosta, Roman, Botimet Duda, Tiranë 2004, f. 101.

Po atje, f. 155.

69 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

pidhit. Dhe ia mbërthente, por ai i vinte vërdallë, dhe me një verbëri të çuditshme, kërkonte ta çponte kudo. Kudo t’i bënte vrimë35.

Në gati 600 faqe roman, duket sikur Koço Kosta ripërsërit shpesh fantazitë seksuale të personazheve të tij, sidomos Sofie Kondilit, e cila përhumbet mes kujtimeve dhe dëshirimeve të veta, por autori shpesh duket sikur humbet fillin e të qenit konçiz, e gjithçka bëhet herë-herë qëllim në vetvete e faqe të tëra nuk zbulojnë gjë të re, përveç fantazisë dhe epsheve erotike. Disa skena duket sikur nuk janë aq të natyrshme, por të kërkuara me ngulm prej tij, mbase pikërisht me qëllimin për përshkrim të detajshëm seksual, erotik e të tjera.

Trajtimi i temave erotike në këtë formë shërben gjithsesi për një lloj hapjeje, përballjeje me tabunë e pse jo thyerjen e saj. Megjithatë, jo gjithmonë për hir të këtij shërbimi mund të themi se shpërfaqja e erotizmit apo epshit është e justifikuar dhe vjen në formën e vet më të mirë.

Në rastin konkret, po përsërisim, edhe pse autori ka synuar të bëjë Iliadën e dashurisë, Iliada e tij është një udhëtim herë-herë i zvargur në fantazi erotike.

35

Po atje, f. 357, 358.

70 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

RREZART LAHI European University of Tirana

The Effect of Modern Techniques in Electoral Campaigns Abstract The modernization of electoral campaigns was often investigated through political spots. This research will go deeper and will scrutinize the relation between politics and media under the light of campaign professionalization. This research also explores if the campaign techniques were more “top – bottom” or “bottom – up”. First we introduce the three phases of campaign modernization. Through seven focus groups we reveal the changes of electoral campaign in Albania in the light of professionalism. We understand that the role of the party is diminished and the campaign strategist and communication experts had the key role in most of the campaign events. Over the last decade the modernization of the Albania campaign went through key developments. The study confirms that the declining party membership brought an increase role of communication expertize. Results shows that there is a significant level of personalization and it has an increase trend compared to studies which analyzed the same element. The participants point out also the importance of focusing in target groups and online social networks.

Keywords: Personalization, politics, Americanization, Albania, 2013 Elections Introduction Albania, as a post-authoritarian country had few experience in electoral campaigning. First it began with the traditional methods of meeting voters in the street and explaining the party program and asking for their support. However, the last decade, there were significant changes toward the modernization techniques of the political race. They were affected from the technology change (Raknes, 2007) (Fisher and Denver, 2008) and the “Americanization” of the electoral campaigning 71 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

For most of the parties the electoral race is the most important political activity because it serves its aim to gain power. That is why they support it with large human and financial resources. Techniques of modernization are fading out the importance of the party structure replacing it with the communication experts who place all the media attention on the candidate and his/her characteristics. The personalization of the political commercials is seen from political communication researchers as part of the “Americanization” or modernization of the electoral campaigns. This modernization comes also from a deep change in political culture, media professionalism and civil society (Doolan 2009).

Several studies analyzed the modernization of the campaign through investigating the political commercials in a quantitative perspective.

However, until now the researches seemed to ignore the social perception of the professionalization of the electoral race. This study aim to study in depth the audience feedback in a qualitative analyze of the modern techniques of the campaign. Thus, we conducted seven timesessions with focus groups where we discussed about the development of electoral campaigns in the light of modernization.

First we showed them the political commercial and later had a free discussion about what elements of modernization did the percept. Later we also asked about how they understood these techniques and what did they suggest. This study aims to contribute to the extensive literature of political communication through this qualitative analyze of the campaign modernization in Albania.

Theoretical Framework Do campaign matter? This was the key question several decades ago when researches about electoral campaigns began (Raknes, 2007). If in the beginning it was believed that the tine of campaign is too short to change voter’s behavior, in the 80’ this skepticism began changing (Raknes, 2007). This was explained through the voter’s volatility and the increasing role of the communication experts.

The last two decades a lot of researches are focused in the modern techniques compared with the traditional ones of the campaigning (Lamprinakou, 2010). Some important studies researched why parties needed to use the “Americanization” model for their campaigns (Gibson and Rommelle, 2001) 72 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

One of the most influential researchers of political communication Pipa Norris (2002) argues that the electoral campaign developed through three stages: Pre-Modern (from half of XIX century until 1950); Modern ( from 60’ to 80’) and Post Modern (from 90’ until now). The first phase was totally focused in the interaction between the candidate and the voters without other means of communication. Everything was based through personal contact in door to door campaign. The Modern phase began when the TV was born. This technology innovation totally changed the rules of the game. The campaign was leaded now just from the party leader but from a group of important staff who organized more professional political activities. Media management became of utmost importance. The last Post Modern phase is based actually on continuous campaign which does not limit itself just in thirty days. Communication experts took had the key role.

In their study, Fisher and Denver (2008) explain that during the interviews with the communication experts they found out that the parties moved from general messages toward specific ones for target groups. In United Kingdom the labors began to call the potential voters not one month but eighteen months before the campaign of 1997. They used the call center model with a pre-organized script the party callers categorized the voters in the target groups. This is one of the elements of the campaign modernization. When the party gives to a specific voter the information or the program he needs he could be a potential voter.

“Americanization” is often used as a question rather than an answer (Doolan, 2009). Fritz Plasser (2002) after interviewing 502 political advisers reported that 84% of them accepted that the last years their campaign techniques changed radically. On the same line Swanson and Mancini (2004) emphasize that “Americanization” is a reference point also due to the difficulties of defining it.

The adviser of a political marketing company, Mc Can-Ericsson, Alberto Conte, described the presidential elections in Panama: “The triumph of Ernesto Perez Balldarez in presidential elections singed for the second time a victory of “Saatchi and Saatchi” (an American campaign consultancy company). They had a very disciplined client who accepted all their recommendations. It was a well-structured campaign placing a lot of attention on details. The experts did their job and “the product” followed them. (Negrine dhe Papathanassopoulos, 1996).

The techniques include personalization, catch-all policies, media centricity, professionalization and political marketing (Plasser, 2002), (Butler, Ranney (1992). Evie Watt (2010) argues that a good 73 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

communicator does not have any correlation with a good governor. So according to her, the techniques of personalization made the campaigns more superficial at that point where cosmetics lay over ideology. In this study we will ask the participants of the focus groups about what is more important to them.

Methodology Seven focus groups were conducted with Albanian citizens in the capital city of Tirana between August and September 2015. In order to select the participants we asked unknown people of different ages and genders if they were willing to be part of a focus group and to spend 2 hours discussing about the Albanian elections of 2013. The recruitment went on for a week in the center of Tirana but also in the periphery. After we selected 35 participants we divided them in seven focus groups.

The focus group took place in a meeting office in the center of Tirana where we showed by video projector all the campaign political spots.

The participants were asked about their opinions. As moderators we stayed passive and we did not lead the conversation. Participants were encouraged to share their perceptions about personalized spots and how did they like it. They were notified that the conversation was being recorded on audio and was part of a research. The tracks recorded were later transcribed. The data were analyzed by qualitative software, Atlas ti. The program generated the coded section numbers. We were interested to know how the perceptions were connected between groups. In the “results� section we will provide citations from the focus groups to illustrate the main outcomes.

We conducted our focus group in the office where we observed their reactions when showing the political spots. This perception was added to the result section. We composed the focus group with different ages, genders and professions. We tried to place in each group students, middle class workers, people who lived in the center and in the periphery, poor and rich people. Specific participants category may be more critics to some video-spots rather than others. These differences might bring tough discussions which is a very good way to generate data with this method (Kitzinger & Barbour, 1999).

The groups had 56 % men and 44% women with and average age of 41 years old varying from 19 to 67 years old. We wanted to have different ages in the focus group since we predict that these group ages might have different level of interest about the political campaign and that they may react differently to changes in those political races. 20% of 74 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

participants did not follow with attention the electoral campaign but just had slight information about it through friends, social media or TV zapping. 55 % had a medium level of interest in the electoral race and 25 % were very interested and checked every day the news or political websites for latest information.

Half of the participants had Albanian medium income, 250 euro monthly payment. 1 in 5 participants had high school education, 3/5 had university degree and 20% had professional degree.

Results The participants distinguished the level of modernization in Albanian electoral campaign during the last decade. However there was debate about this issue. Some of the participants although accepted that there was a significant change in how political spots were created, they had a negative opinion about the techniques of persuasion. As soon as we told the participants the theme of the focus groups they began debating even without having the direct questions.

The participants had a different level of campaign follow up. However some of them had extensive knowledge of the video spots even before looking at them at the projector presentation. They like some of the commercials although they know it’s a make up for politicians. Ilir, 28 years old part of the first focus group points out that although he is a right wing voter he thinks that the political ads are just a theatre that people wants to see and believe. “- Although you know that when you see some images of a politicians hugging people and discussing with them different issues you know that later they are going to be arrogant and probably corrupted you just feel good of those images if he or she is your favorite candidate. Its like you go to a show where you know that nothing is real but you stay till the end of the play to entertain yourself.�- says Ilir. (Focus Group 1:24) In the second focus group Vitorja from the city of Lezha argues that her vote is usually connected with the sympathy for the leader and not as much of his arguments. She says that she is a left wing voter and she could never vote for the Democratic Party in Albania and especially for Berisha (the ex-DP leader). When asked from the moderator about how electoral spots affected her voting behavior she pointed that every time she saw the socialist leader Edi Rama in commercials she was more and more persuaded about his personality and political plan. Vitore emphasizes that she would like to hear more about her leader plans 75 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

because the commercials usually have just general promises and they show the leader but few real plans . (Focus Group 2:65).

Most of the participants want a strong leader more than a strong party.

They compare the Edi Rama with the actual democratic chairman Lulzim Basha. They agree that Edi Rama has a strong importance as e leader over the weakening structure of the socialist party. On the other hand Lulzim Basha still appears to be weak to run a big party such as the democratic one. They see the changes in the leader characteristics and that is also what often the electoral campaign reflected through political communication techniques.

The focus group pointed young people between 20 and 35 watched the commercials mostly on Facebook. “I never watch TV” –said Ermir, a waiter in the periphery of Tirana. “I just check most of the spots in Facebook through my phone because I spend three to four hours a day navigating in internet. So when I go home I almost never turn the TV on”.

He says that the sponsored commercials that show up at his social network wall seemed to be a food prepared for young people mind ready to be chewed. He likes more Berisha because he sound a man of honor and in all the campaign he is more energetic person. “He sound a sincere person and I like him because he made a lot of infrastructure investments” – says Ermir. But when asked if he ever drove to those new roads he argues that he did not travel but he saw the commercials and news about the Berisha government investments (Focus Group 3:44).

Choosing internet instead of TV was explicitly described from young participants as a standard way of being in touch with the electoral campaign specifically and with the political events generally. That is the reason according to them that the political parties sponsor their commercial or news to this target group. They extensive use you social networks in Albania changed the way how political parties got their information to young voters. Arfin, a 29 year old dentist born in Shkoder, a political activist says that parties already have specific staffs and funds for social networks.

Moderator: Can you define me a way how campaigns have changed the last decade?

Arfin: Oh, parties employ staff just for social network and they are very active. Through internet young people now chose what to hear and read.

Thus, the articles, the news or commercials have to be short, funny and catchy. This is the difference from TV products. The product can’t be the same.

Linda: Arfin is right, They now employ this new technique because young voters are great potential for the future outcomes.

76 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Artan: I want nice funny pictures or commercials because I am online mostly to entertain myself. Other elections you could see just few normal pictures of the campaign. Now it is evident that there are professional pictures of the leader which makes the posts more appealing Arfin: Yes…mmmm I think that now parties are making some of the commercials or events mostly for Facebook. They have 1/3 of their voters in this “room”. And it would outstanding if the candidate communicates with you through social media. I send once a message to my favorite candidate and I got reply in one hour. It was amazing.

Linda: Don’t get so excited because the candidate did not reply because they have their staff just for inbox answers which are often discussed in groups and most probably the candidate does not have e clue. Sometimes it can be scary because I think they track our internet traces and put their information to potential voters. However one thing is for sure. They quickly react to social networks feedback about a news or political activity (Focus Group 5:126) The leader in the room Almost in every group they were talking about the leader in the commercial. Few of them mentioned the party. Although they often identified themselves as left or right voters, they rarely talked about the party which was left in the shadow. The participants commented the PD video spots as a panorama of their achievements but the leader, Sali Berisha was not so present. The participants commented this lack of appearance as normal due to the extensive media coverage for 8 years of the Prime Minister. So, according to them, it was time not to have again Berisha in spots but his government achievements.

On the other hand, they had a consensus over the socialist candidate Edi Rama about his personalization of the campaign. When explaining his future plans, he was there personally, almost in every spot. When attacking personally his opponent he used his staff (Mimi Kodheli or Eglantina Gjermenji) or representative people (such as old or young voters) avoiding himself from the attack.

Enxhi: “I like to see the leader of my favorite party explaining the political plan….mmm not someone else because I trust him. I vote for him. If he is hard worker things will move on, if not we will move back.

Ana: I would like to know about the leader’s life, not just about his work.

I want to know about his past, where he lived, what did he do, if he had a family and all these sort of things.

77 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Shpetim: Yes Ana is right. It is not just about political plan. That’s why I like the documentaries or the commercials about their personal life (Focus Group 6:188) Last, the debate was about the use of negative commercials. Part of the participants were against the attack toward the opponent. They pointed out that they would like that candidates made a positive campaign. Some others argued that if your opponent is corrupted or made any other moral or legal abuse the voters must know it, so why not attack.

Marjana: I don’t like negative campaigns. We are full of politicians which attack each other. We can see in these commercials that all the attack is based on personal perspective and not over opponent’s ideas.

Enver: Yes, but what’s wrong if they tell to the people about their corrupted opponent?

Marjana: Everybody can say bad words about their opponents but if they want to fight let them fight about ideas not personally. For me the personalization of the attack is a lack of arguments.

Conclusion The focus groups showed us that they feel there is a significant change in the electoral campaigns in Albania. Signs as personalization of the leader were obvious in the political commercials they watched. According to them the party is left in the shadow and everything focuses in the leader characteristics. First, we aimed to understand participants perception about the political spots and later to discuss to what extend did they like them. Most of focus groups pointed out that they liked that the leader to be the main focus of the campaign.

It was a surprise that the participants recognized some of the techniques of the modernization, they understood the marketing tools that politicians use but they liked it that way. Another issue that came out during the discussions was the shaped message that it came through internet and especially social media. They felt that the designed commercial for the social media viewers have a deep impact on followers. They identified the need to know about the personal life of politicians, how they grew up and how did they succeed in their career.

The political marketing tools are part of the modernization of the campaign. Participants understood the changes that Albanian political races had in the last decade. They said that the personalization of the campaign by the leader, the negative attacks made to personal level toward the opponents, the pre-organized meetings and questions of the candidates in town-halls were part of a professionalized scenario where 78 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

the leaders where the main actors. The modernization of the Albanian electoral campaign is identified also in the shaped message toward a target group audience.

The participant told that they are inclined to vote on favor of the candidate which they liked personally. Especially if they have a reply from the candidate through social media it can be a new personal connection between voters and candidate. The participants felt that they now have a voice that goes directly to the candidates without the bureaucracies obstacles. The candidates can open a virtual debate for ideas or specific issues where voters might have the chance to give their feedback and arguments. This is a very important element the participants felt as part of the campaign modernization. Thus the candidates have the chance to explain their plans and re-explain the details that might sound vague to his potential voters (Stromer-Galley 2000).

References 1. Butler, D. and Ranney, A. (1992) Electioneering: A Comparative Study of Continuity and Change. Clarendon Press, Oxford.

2. Doolan, M. A. (2009). Exploring the ‘Americanization’ of political campaigns, Media@ LSE, London School of Economics and Political Science.

3. Fisher, J. and Denver, D. (2008) ‘From Foot-slogging to Call Centers and Direct Mail: 4. A Framework for Analyzing the Development of District Level Campaigning’, European Journal of Political Research, vol. 47, pp. 794-826.

5. Gibson, R. and Rommelle A. (2001) ‘Changing Campaign Communications: A Party 6. Centred Theory of Professionalised Campaigning’, The Harvard International Journal 7. of Press/Politics, vol. 6, no 4, pp. 31–43.

8. Kitzinger, J., & Barbour, R.S. (1999). Introduction: The challenge and promise of focus groups. In R.S.Barbour & J.Kitzinger (Eds.), Developing focus group research: Politics, theory and practice (pp. 1–20). Thousand Oaks, CA: Sage.

9. Lamprinakou, Ch. (2010). The Party Evolution Framework: An Interated Approach to Examing the Development of Party Communication and Campaigns.(PhD Thesis) Brunel University.

10. Norris, P. (2000) A Virtuous Circle: Political Communications in Postindustrial Societies. Cambridge: Cambridge University Press.

11. Plasser, F. and Plasser, G. (2002). Global Political Campaigning. A Worldwide Analysis of Campaign Professionals and Their Practices, Westport, CT: Praeger.

79 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

12. Raknes, K. (2007). Oceans Apart – A Comperative Analysis of Election Campaign Practives in Norway and the US; PhD Thesis, Washington.

Stromer-Galley, J. (200) On-line interaction and why candidates avoid it. Journal of Communication, vol 50, pp.111-132.

13. Swnson, D. (2004). Transnational Trends in Political Communication: Conventional Views and New Realities. In Esser, F. and Pfetsch, B. (Eds.) Comparing Political Communication. (pp. 45 -64). Cambridge: Cambridge University Press.

14. Watt, E. (2010). The Modernisation of Australian Political Campaigns: The Case of Maxine McKew. London: Media@LSE.

80 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII SHËN MAKSIM DËSHMITARI Dhe ja një llampadar krejt prej floriri… (Şi iată un candelabru cu totul de aur…)

Në të njëjtën Profeci është shkruar sërish: Dhe më tha: çfarë sheh? Dhe i thashë: Pashë, dhe ja një ndriçues krejt i artë dhe një llampë (pishtar) mbi të; dhe shtatë llampa me vaj në të dhe shtatë hinka në llampat me vaj të tij dhe dy ullinj përsipër, njëri në të djathtë të llampës dhe tjetri në të majtë (Zaharia 4, 2-3). Çfarë është një ndriçues dhe përse është prej ari; ç’është llampa mbi të, çfarë janë shtatë llampat me vaj, çfarë janë shtatë hinkat mbi shtatë llampat, çfarë janë dy ullinjtë dhe përse ndodhen në të djathtë dhe në të majtë të llampës?

Fjala profetike, që përshkruan nga larg, në mënyrë simbolike, madhështinë e tejndritshme dhe të tejshkëlqyer të Kishës së Shënjtë, e ka vizatuar kështu pamjen, duke dashur të tregojë, besoj, domethënien e së fshehtës së re të saj. Pra, ndriçues krejt i artë është Kisha e gjithëlëvduar e Zotit, e pastër dhe e panjollë, e pacen dhe e paprishur, e pazvogëluar dhe bujtëse e dritës së vërtetë. Sepse thuhet që ari është i padëmtueshëm, po të zhytet në tokë nuk nxihet dhe nuk ndryshket, ndërsa, po të digjet, nuk mpaket. Përveç sa thamë, ai e forcon dhe e përtërin me fuqinë e vet të natyrshme aftësinë e shikimit të atyre që e prekin. E tillë është edhe Kisha e shumëlëvduar e Zotit, që ia kalon me të vërtetë natyrës më të pastër të arit. Ajo është e padëmtueshme, meqënëse nuk ka asnjë përzjerje të huaj në mësimet e saj të fshehta për Zotin, që dëshmohet përmes besimit; është e pastër, sepse shkëlqen nga drita dhe nga lavdia e virtyteve; është e pacënueshme, se është e panjollosur nga asnjë ndotje e mëkateve; është e kulluar, sepse nuk preket nga asnjë prej shpirtrave të këqinj. Duke jetuar në kushtet tokësore, ajo nuk nxihet nga ndryshku i mëkatit. Më në fund, ajo mbetet e pazvogëluar dhe e patkurrshme sepse, megjithqë është djegur kohë pas kohe në furrën e përndjekjeve dhe është vënë në provë nga kryengritjet 81 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

e parreshtura të heretikëve, nuk pëson nën barrën e sprovave as dobësim në mësimet apo në jetën e saj, në besimin apo disiplinën e saj.

Prandaj ajo e fuqizon falë hireve mirëkuptimin e atyre që kërkojnë me anën e saj përkushtimin. Sepse ajo i grish nga njëra anë mosbesuesit, duke u dhuruar dritën e ndërgjegjes së vërtetë, ndërsa nga ana tjetër i mbron ata që i soditin me dashuri të fshehtat e saj, duke ruajtur të pacënuar mirëkuptimin mes tyre. Ndërsa ata që kanë pësuar ndonjë lëkundje, i thërret sërish dhe ua shëron me shtysë mendimin e sëmurë.

Kështu kuptohet ndriçuesi i këqyrur nga Profeti, në përputhje me njërën nga domethëniet e fjalëve të mësipërme.

Ndërsa llampa sipër tij është drita prindërore dhe e vërtetë, që ndriçon çdo njeri që vjen në këtë botë. Pra, Zoti ynë Jezus Krishti. Ky, me marrjen e trupit tonë, u bë dhe u quajt llampë, si Ai që është mençuria dhe Fjala e Zotit dhe Atit që predikohet në Kishën e Perëndisë përmes besimit të drejtë dhe është ngritur e zbuluar mes kombeve nga jetesa e virtytshme nëpërmjet ruajtjes së urdhëresave. Ai i ndriçon si një llampë (pishtar) të gjithë njerëzit e shtëpisë, pra, të kësaj bote, sikurse e thotë Ai vetë: Askush nuk ndez pishtar dhe e ve nën shinik, por në ndriçues që të lëshojë dritë për të gjithë njerëzit e shtëpisë. Pra, u vetëquajt pishtar, sepse, duke qënë i krijuar nga Zoti dhe duke u bërë trup sipas ikonave, si dritë pas qënies, ruhet në guackën e trupit jo në trajtë rrethore me ndërmjetësinë e shpirtit si pishtar, siç mbahet zjarri me shkrepse. Këtë e kuptoi edhe i madhi David, kur e quajti Zotin pishtar, duke thënë: Ligji yt është pishtar i këmbëve të mia dhe dritë e shtigjeve të mia. Se Shpëtimtari dhe Zoti im më shpëton nga terri i padijes dhe i ligësisë. Prandaj edhe u quajt nga Shkrimet e Shënjta pishtar. Se fjala greke pishtar vjen nga davaritja e errësirës, sepse duke bjerrur, si një pishtar, mjegullën e padijes dhe terrin e ligësisë, Ai vetë u bë për të gjithë udhë shpëtimi, duke u rrëfyer, përmes virtytit dhe dijes, udhën drejt Atit të gjithë atyre që dëshirojnë të çapiten, me anën e përmbushjes së porosive të perëndishme, në gjurmët e Tij, në rrugën e së drejtës. Ndërsa ndriçuesi është Kisha e Shënjtë, sepse në të driton, përmes predikimit, Fjala e Perëndisë, duke dërguar rrezet e së vërtetës tek të gjithë ata që gjenden në këtë botë si në një shtëpi të çfarëdoshme, duke e mbushur mendjen e të gjithëve me diturinë e perëndishme.

Nga ana tjetër, shiniku simbolizon sinagogën e judejve, pra, shërbimin trupor të ligjit, që mbulon me trashjen e gërmave të simboleve dritën e dijes së vëretë të shqisave. Fjala (Arsyeja) nuk do të jetë aspak nën këtë shinik, por të zerë vend në majën e lartësisë së Kishës. Sepse, në rast se 82 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Fjala mbahet nën gërmën e ligjit, si nën shinik, do t’u mungojë të gjithëve drita e përjetshme, pa iu dhuruar shikimin shpirtëror atyre që nuk përpiqen të shkëputen prej ndjesisë (perceptimit) mashtruese, që nuk është e aftë përveçse për gabime dhe nuk shquan tjetër përveç anën korruptuese të trupave të farefisnuara me të. Ai do kësisoj të vihet në ndriçues, pra në Kishë, ose në shërbim racional në shpirt, që t’i ndriçojë të gjithë, në botën mbarë, duke i mësuar të jetojnë dhe të sillen me logjikë dhe të ketë kujdes për gjërat trupore aq sa i mungon për të prerë çdo afeksion të shpirtit ndaj tyre; gjithashtu tërë përpjekjet të mos i japin shpirtit asnjë përfytyrim lëndor pasi të jetë fikur përmes arsyes ndjesia (perceptimi i shqisave) mashtruese, e cila në fillim nuk e ka pranuar arsyen (fjalën) dhe ka pranuar mosarsyen e kënaqësisë si të qënkej një gjarpër rrëshqitës. Sepse me drejtësi është rreshtuar vdekja kundër ndjesisë, që të mos mundë t’i japë djallit hyrje drejt shpirtit. Ndërsa kjo ndjesi, duke qënë sipas genit, ndahet në pesë lloje, duke e bindur me anën e perceptimit të secilës shqisë shpirtin e zhgënjyer që do pesë të ndjeshmet e farefisnuara me atë shqisë, në vend që ta dojë Zotin. Prandaj ai dëgjon mençurisht zërin e arsyes, zgjedh me dëshirë vdekjen e trupit para vdekjes së mundimshme dhe pa dëshirë, duke e ndarë tërësisht dëshirën nga ndjesia.

Por ai që mbetet vetëm në gërmën e Shkrimit, ka si sundimtare të vetme të qënies ndjesinë (perceptimin), me të cilën shfaqet veprimi i shpirtit ndaj trupit. Sepse gërma, nëqoftëse nuk kuptohet shpirtërisht, e kufizuar në përmbajtjen ndjesore të saj, nuk guxon të përshkojë kuptimin e të shkruarave deri në mendje. Dhe në rast se gërma i drejtohet vetëm ndjesisë, po ai që e merr gërmën në mënyrë judaike vetëm në histori, jeton sipas trupit, duke duruar çdo ditë përmes përuljes së vullnetit vdekjen e mëkatit për shkak të ndjesisë së të gjallës, pa mundur të vrasë me shpirtin bëmat e trupit, që të bëjë jetë të lumtur në shpirt. Sepse, po të rroni sipas trupit, do të vdisni, thotë Apostulli i perëndishëm, ndërsa po të vrisni me shpirtin bëmat e trupit, do të rroni (Romakët 8, 13). Si rrjedhojë, duke ndezur pishtarin, pra arsyen që sjell drita e diturisë nëpërmjet soditjes dhe bëmave, të mos e vemë nën shinik, që të mos ndëshkohemi, si disa që e kufizojnë në gërmë fuqinë e papërfshirë nga mprehtësia e mendjes, por në ndriçues, pra në Kishën e Shënjtë, në kulmin e soditjes së vërtetë, që të përhapë tek të gjithë dritën e dogmave të perëndishme.

Për këtë Kishë të Shënjtë ligji ka parathënë në mënyrë të figurshme se do të jetë ndriçuesi i derdhur krejt në ar. Kjo sepse, nga njëra anë, në të nuk 83 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ka asnjë pjesë të zbrazët, ku të mungojë fuqia e Fjalës, ndërsa në anën tjetër është e huaj ndaj të gjitha teprive lëndore dhe nuk ka kurrgjë tokësore.

Por i madhi Zaharia, duke e përshkruar këtë ndriçues me të gjitha imtësitë, shton se, përveç llampadarit, ishin në të edhe shtatë llampa me vaj (pishtarë). Këta shtatë pishtarë duhet t’i kuptojmë këtu në tjetër mënyrë nga ajo e pishtarit në Ungjill. Sepse jo të gjithë njerëzit dhe sendet që janë shprehur me të njëjtën fjalë duhen kuptuar në të vetmen mënyrë, por secila nga ato që thamë duhet kuptuar sipas kuptimit të vendit në Shkrimin e Shënjtë, po qe se duam të marrim vesh qëllimin e atyre që janë shkruar. Me pishtarët mendoj se Shkrimi i Shënjtë nënkupton këtu punët e Shpirtit të Shënjtë, ose hiret (karizmat). E Frymës së Shënjtë, që ia dhuron Kishës Fjala që është koka e krejt trupit.

Sepse thuhet: Dhe do të çlodhet mbi Të fryma e Perëndisë, fryma e mençurisë dhe e mirëkuptimit, fryma e këshillës dhe e fuqisë, fryma e dijes dhe e përkushtimit dhe fryma e ndrojtjes do Ta mbushë Atë (Isaia 11, 2-3).

Por koka e Kishës, sipas një pamjeje njerëzore, është Krishti. Pra Ai që e ka sipas natyrës Frymën, i dhuron, si Perëndia, Kishës punët e Shpirtit.

Sepse Fjala, duke më bërë njeri, ma përpunon shpëtimin, duke më dhënë ato që i ka të vetat Ai sipas natyrës, mua, për të cilin u bë njeri. Dhe duke qënë në gjendjen e atij që merr për mua, nxjerr në pah të vetat. Sepse duke kërkuar, si një njeridashës, për vete hiret që më mungojnë, më jep meritën (fuqinë) e bëmave të Tij sipas natyrës. Pra, për mua thuhet se merr edhe tani atë që ka nga natyra pa fillim dhe më lart se arsyeja.

Sepse Fryma e Shënjtë, ashtu siç është nga natyra e Zotit dhe e Atit, sipas qënies, si ai që vepron qënësisht, në mënyrë të pathënë, nga Ati përmes Birit të lindur nga Ati; e i dhuron ndriçuesit, pra Kishës, si disa llampa, punët e veta. Dhe ashtu si llampa e davarit terrin, ashtu edhe punët e Frymës nxjerrin dhe dëbojnë nga Kisha mëkatin e shumëllojshëm.

Kësisoj zgjuarsia zhbën mosmençurinë, mirëkuptimi largon plogështinë, këshilla dëbon mungesën e maturisë, fuqia mënjanon dobësinë, dija fshin mosdijen, përkushtimi largon mosbesimin dhe ligësinë e bëmave të saj; më në fund, frika nga Zoti largon dredhinë e moskokëçarjes. Sepse jo vetëm porositë janë dritë, por edhe punët e Frymës.

Por llampa që digjen gjatë tërë jetës në Kishë, duke përhapur dritën e shpëtimit, janë edhe shkallët që mbajnë rregullin e saj të mirë. Për shëmbull, mësuesi i mençur i dogmave dhe i të fshehtave të perëndishme dhe të larta është një llampë që zbulon mësime të panjohura para shumicës. Ndërsa ai që dëgjon me mirëkuptim e me mend në kokë 84 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

mençurinë e folur të të përkryerve, është gjithashtu një llampë, ngaqë, si dëgjues i vëmendshëm, ruan në vetvete dritën e së vërtetës së të thënave. 513.

Ai që shquan me këshillë të mirë kohët e punëve dhe ua përshtat mënyrat e veprimtarisë arsyes së gjërave, pa guxuar të përzjehet në mënyrë të papërshtatshme, duke qënë një këshilltar i mrekullueshëm, e shfaq edhe ai veten si një llampë tjetër. Ndërsa ai që përball me mendje të patundur sulmet e sprovave të pavullnetshme, si i lumi Iov dhe si shënjtorët guximtarë, është një llampë e fortë, që ruan gjithashtu me durim burrëror të pashuar dritën e shpëtimit, si një që e ka Zotin forcë dhe lavdim (Psalmi 42, 2). Ai që njeh mjeshtëritë e dinakut dhe nuk shpërfill dredhat e luftrave të padukshme, është gjithaq një tjetër llampë e mbështjellë nga drita e diturisë, dhe që mund të thotë me plot të drejtë bashkë me Apostullin e madh: Se nuk i njohim mendimet e Tij. Ndërsa ai që bën një jetë të devotshme sipas porosisë së Perëndisë, duke e drejtuar me virtyte, është një llampë tjetër, si një që e dëshmon besimin me mënyrën se si sillet. Më në fund, ai që, në pritje të gjykimit, e bën frenimin mur që ndal futjen e mëkateve në shpirt, është bërë ndërkaq llampë, duke pastruar me këmbëngulje, me frikë nga Zoti, njollat e mëkatave të gdhendura në vetvete dhe e bën jetën të tejpashme e të ndritshme përmes fshirjes së njollosjeve kundër natyrës.

Pra, pastrimin e atyre që janë të denjë për pastrimin që sjellin virtytet, e kryen Fryma e Shënjtë përmes frikës, përkushtimit dhe dijes; ndërsa ndriçimin që i hap rrugë diturisë sipas logjikës mbi themelet e së cilës ngrihet, ua jep të denjëve për dritë, me fuqi, këshillë dhe mirëkuptim, më në fund, përkryerjen ua jep atyre që janë të denjë për të perëndishmen me anën e mençurisë së gjithëndritshme, të thjeshtë e të plotë, duke i lartësuar drejtpërdrejt dhe gjthanësisht drejt shkakut të gjërave, aq sa e kanë të mundshme njerëzit, që të ndriçojnë në ta jo vetëm cilësitë e perëndishme të mirësisë së Zotit. Me këtë, duke e njohur vetveten falë Zotit, ndërsa Zotin nga vetë ata, që mes tyre dhe Zotit të mos ketë asnjë mur ndarës, ngaqë ndërmjet mençurisë dhe Perëndisë nuk ndodhet asgjë, do të gëzohen nga pandryshueshmëria e patundur, si disa që i kanë kapërcyer të gjitha pengesat e ndërmjetme, ku dikur fshihej rreziku për të gabuar në lidhje me diturinë, sepse ata janë ngritur pa folur dhe pa e kuptuar, sipas hireve, në majën më të lartë, të pafundme, apo në pafundësi, dhe aq herë sa janë të pafundme përtej gjithçkaje të natyrës, nëpërmjet një paditurie dhe heshtjeje të pashprehur.

85 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Dhe shtatë hinka në të shtatë llampat në ndriçues (llampadar). Fjala jonë për llampat ka dhënë dy kuptime të tyre. Ai për hinkat do të zerë fill që këtu. Disa thonë se hinka është një enë në trajtë gote, ku njerëzit e kanë zakon të shtjenë vajin që duhet derdhur në llampë për ushqyerjen dhe mbajtjen e dritës. Kësisoj, sipas kuptimit të mësipërm, hinkat e të shtatë llampave të ndriçuesit janë aftësitë dhe predispozitat e afta të marrin arsyetimet dhe mënyrat e ndryshme të veprimtarisë morale që ushqejnë dhe mbajnë të shtatë llampat, pra bëmat e shpirtit, atyre që kanë marrë në Kishë ndarjen e dhuratave (dhuntive). Sepse, ashtu si pa vaj është e pamundur të mbahet e pafikur llampa, po ashtu pa aftësinë për të ushqyer arsyet dhe mënyrat më të mira të veprimtarisë morale, ide dhe mendime të përshtatshme dhe të duhura, është e pamundur të ruhet e pashuar drita e dhuratave. Sepse çdo dhuratë e perëndishme ka mungesë aftësie që i përshatet atij vetë, që t’ia kthejë parreshtur, si vaj, lëndën e përsiatjes, duke qënë se ruhet nga aftësia e atij që e ka marrë.

Hinkat e shtatë llampave me vaj të ndriçuesit janë, pra, shkathtësitë përkatëse me dhuratat e perëndishme të Kishës së Shënjtë. Prej tyre, të mençurit dhe rojtarët e pagjumë të të mirave të dhuruara, derdhin, si nga ca enë, njëlloj si virgjëreshat e zgjuara të Ungjillit, vajin e gëzimit në llampat e dhuratave (karizmave).

Edhe dy ullinj sipër tij; njëri djathtas llampës dhe tjetri majtas. Fjala e ka përshkruar shumë bukur dhe në mënyrë të përshtatshme krejt pamjen që ka lidhje me vetë Atë. Sepse duke e paraqitur ndriçuesin, llampën, pishtarët, hinkat, shtohen edhe dy ullinj. Kjo bëhet sepse besohej me të vërtetë që njëheresh me dritën të përsiatet në mënyrë të natyrshme edhe rreth shkakut që lind fuqinë be cila mban shkëlqimin e ndriçuesit, pa qënë nevoja të ushqehet. Të dy ullinjtë e ndriçuesit të artë, pra të Kishës së Shënjtë universale, janë dy Dhjatat, nga të cilat, si nga disa ullinj, shtrydhet, përmes kërkimit dhe hulumtimit me përkushtim, si vaj, thelbi i domethënieve, që ushqen dritën e dhuratave të perëndishme. Me anën e kësaj substance aftësia e secilit ruan të pashuar dritën e hireve që i është dhënë aq sa duhet e që mirëmbahet si prej vajit, falë kuptimeve të Shkrimeve të Shënjta. Sepse ashtu sikurse pa ulli nuk mund të gjendet vaj i vërtetë dhe natyror dhe ashtu si pa enë nuk mund të mbahet vaji i nxjerrë, ndërsa pa u ushqyer me vaj drita e llampës shuhet me siguri, njëlloj edhe pa Shkrimet e Shënjta nuk mund të fitohet me të vërtetë substanca e perëndishme e domethënieve dhe, pa aftësinë për t’i marrë si në një enë këto kuptime, nuk mund të lindë një përsiatje e denjë për Zotin, ndërsa drita e diturisë përmes dhuratave, e paushqyer me 86 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

kuptimet e perëndishme, nuk mund të mbahet e pashuar nga ata që e kanë.

Kësisoj, duke e ngritur vështrimin drejt kuptimit shpirtëror, fjala jonë e ka përafruar ndriçuesin me Kishën; llampën me Zotin e trupëzuar, i cili është veshur me qënien tonë në mënyyrë të pandryshueshme, sipas ipostazës; të shtatë hinkat e llampave me dhuratat, apo me bëmat e Shpirtit, sikurse tregonte qartë i madhi Isaia; hinkat e llampave janë aftësitë për kuptimet e perëndishme të Shkrimit, që marrin dhuratat e perëndishme; më në fund, të dy ullinjtë i ka ngjasuar me të dyja Dhjatat, nga të cilat merret, përmes mundimit të mençur, substanca e domethënieve të perëndishme, me anën e së cilës mbahet e pashuar drita e të fshehtave të perëndishme.

Njëri në të djathtë të llampës, ndërsa tjetri në të majtë: mendoj se me të djathtën ka parasysh Profetin si pjesën më shpirtërore të Shkrimit, ndërsa në të majtë – atë trupore. Dhe nëse e majta tregon pjesën më trupore të Shkrimit, ndërsa e djathta atë më shpirtëroren, mendoj se ulliri në të majtë do të thotë Dhiatë e Vjetër, që merret më shumë me filozofinë vepruese, ndërsa ulliri në të djathtë është Dhiata e Re, që na mëson të fshehtën e re dhe bën të lindë tek secili besimtar aftësinë e soditjes. Sepse e para u jep atyre që i përkushtohen filozofisë së perëndishme mënyrat e virtytshme, e dyta – arsyet e njohjes. Kjo e fundit, duke e rrëmbyer mendjen nga të dukshmet, e lartëson drejt asaj me të cilën është farefisnuar, e pastër nga çdo lajthitje lëndore, ndërsa e para e pastron mendjen nga çdo njollosje prej lëndoreve, duke ia nxjerrë me fuqinë e burrërisë, si me një çekiç, gozhdët që godasin afeksionin e dëshirës nga trupi. E Vjetra e ngre trupin e përshkuar nga arsyeja (e arsyetuar) drejt shpirtit, përmes virtyteve, duke e penguar mendjen të zbresë në trup; ndërsa E Reja e lartëson mendjen e ndezur nga zjarri i dashurisë, drejt Perëndisë. E para e njëson trupin me mendjen me anën e lëvizjes së vullnetshme, ndërsa e dyta e njëson mendjen me Zotin përmes aftësisë (me veprën) së hireve. Me këtë mendja fiton aq shumë ngjashmërinë me Zotin, saqë prej saj mund të njihet Zoti, Ai që nga Vetja nuk mund të njihet prej askujt, si një origjinal nga një ikonë.

Filocalia / Filokalia

87 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

THESARE/COMORI FEDERICO FELLINI Fëmija dhe shkolla Dua të them se një fëmijë shkon në shkollë në një moshë kur kufijtë mes përfytyrimit dhe realitetit, mes botës së vetëdijshme, fillestare, dhe botës shumë më të gjerë dhe të thelbësuar të iracionales, e ëndrrës, e komunikimit të thellë, janë kufij të brishtë, ndarë nga një cipë e hollë, mes së cilës kalon një frymëmarrje poroze dhe në të cilën ndodhin sitje, shndërrime, tretje të paparashikueshme. Kjo gjendje e epërme do të zhduket shpejt, me moshën. Larg të qënit e pranuar dhe e mbrojtur si diçka e çmuar, si një thesar floriri i njohjes, i zhvillimit të aftësive jetike, ajo shpërfillet ashpër nga shkolla, shihet me dyshim, me mosbesim, sidomos nëse bie në sy brenda rregullit konvencional ku duhet futur fëmija. Nuk është faji i askujt; kjo bën pjesë në njëfarë dembelizmi të shpirtit, në mungesën e mirëkuptimit, në paaftësinë me të cilën ndjekim çështjet e edukimit, në moskuptimin tonë themelor ndaj botës së fëminisë, teksa përfytyrojmë se, në përgjithësi, fëmija është si një gabim që duhet ndrequr. Në të vërtetë, kemi të bëjmë me një personalitet disi më të ndryshëm, vetmitar, i cili ka ende mjete rudimentare, por të panjollosura, në lidhje me realitetin dhe i cili, si elementet e natyrës, ruan një dije që ne e kemi humbur, njeh gjëra të panumurta që ne i kemi harruar, që janë fshirë me forcë.

Po të kisha pasur një fëmijë, do të kisha synuar fillimisht të mësoja unë prej tij. Rëndom prindërit veprojnë sëprapthi, e detyrojnë të mësojë ca marrëzira që ata i dinë dhe nuk e pyesin asnjëherë. Nuk kam parë kurrë ndonjë prind që të përkulet para të birit, apo ta pyesë çfarë bën, çfarë dëshiron, si e sheh ai macen a shiun, çfarë ka parë ëndërr një natë më parë, nga çfarë ka frikë. Jemi tërësisht të gëlltitur nga hallet tona dhe nga përfytyrimi ynë dritëshkurtër ndaj realitetit.

Më ka tërhequr gjithmonë marroku i lezetshëm, shtrembërimet e tij, shpirti i tij sundues, egërsia, pamja pafajnisht kafshërore. Filmi për të cilin më vjen keq që s’e bëra, - do të kish qënë përnjimend e pamundur, është ngjarja e nja tridhjetë fëmijëve dy-tre vjeçarë që jetojnë në një grup 88 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

shtëpish në rrethinat e qytetit. Më josh mirëkuptimi telepatik, i mistershëm, mes qurramanëve, vështrimet që këmbejnë kur takohen nëpër shkallë, apo në ndonjë sheshpushim mes kateve, kur qëndrojnë pas ndonjë dere, apo në djep, kur mbahen për dore si të qenkshin gërshet qepësh. Jeta e një ngrehine vigane, parë dhe përfytyruar vetëm nga fëmijët, me rrëfimet e tyre të përkushtimit të plotë, me urrejtje, me qejfmbetje, vetëm nëpër shkallë, mes kateve, ose në oborrin e banesës.

Deri në çastin kur i tërheqin zvarrë si lepuj drejt kopshtit, ku do t’i shkatërrojnë me të kaptuar pragun.

Më duket se fëmijët janë bartësit e një pasurie të papërfytyrueshme, dhe kanë në kokë, në zemër, në bark një kasafortë të vogël e të pafundme me të fshehta që, dalngadalë, do të zhduken.

Nga libri Fellini despre Fellini (Felini për Felinin), Bisedë për kinemanë, me Giovanni Grazzini, Editura Humanitas, Biblioteca de film, Bukuresht 2007

89 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

MEDALION SIMONA NICOLETA LAZĂR Shtatë poema dashurie (Şapte poeme de dragoste)36

1. I dashuri im nga vendi me flamuj mesjete (Iubitul meu din ţara cu armoarii) I dashuri im nga vendi pa gjuhë nga vendi pa stinë e falje ma shtrëngoi në krahë heshtjen që gjembon edhe ashtu e plagosur duke rrjedhur gjak / mbi dete me mburoja të holla akujsh të bardhë çapitem ngadalë si n’ëndrra të frikshme (i dashuri që sapo kish mbërritur u shpu sërish në botën e tij prej mjegullash) i dashuri im nga vendi me flamuj mesjete në sëndukë paje të mbyllur / fshehtas ikur është sërish marrë nga kuajt një muzg më i ftohtë / më i hidhur vate në vendin e tij prej flatrash dëboruar i dashuri im që sapo kish mbërritur

Shtatë vjershat e mësipërme janë botuar në vëllimin Vjeshta në Kasiopea, Sh. B. Ager, Bukuresht, 2004 / Cele şapte poeme au fost publicate în volumul Toamnă în Casiopeea, Editura Ager, Bucureşti - 2004 36

90 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

2. Zodiaku nga dashuria kafshuar (Zodia de dragoste muşcată) Si të mos zhytem në himera si të mos shkundem nga fruta të vyshkur kur dashuria jote është një mburojë e trallisur nga betejat dhe fluturat? si mbi harresat e lëngta të mos përfytyroj urë prej vese?

Ike me zodiakët e tu më le vetëm me zodiakun e ri në pyllin me fier / të brymur zodiaku nga dashuria kafshuar

3 … E në mos ardhsh më (… Şi de n-ai să mai vii) Mund të marr trajtën e mëkateve të tua veshur me vapë (kurrë me brymë) do të kisha fjetur në një natë plakë pranë trajtës së zemrës sate ose në një të moçme pasqyrë të trishtuar thurur me fije dashurie dhe ari jeta jonë si endet do të kisha ndenjur të shihja ... e në mos ardhsh në mos u kthefsh nga botët minerale do të marr fytyrat e të dashurave të tua

4. Burri im / për të cilin (Bărbatul meu / pentru care) 91 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Je burri im për të cilin vjeshtës ndizen në akacje fenerë lulesh në udhët që lindin zodiakë vallzojnë hetera prej shkëmbi në diell je burri im / për të cilin koha i ka marrë rrotat e zjarrit mbi shpinë më shpejt të rendë me ne në kufij je burri të cilit i këndoj si në det sirenat u këndojnë marinarëve (këngë kripe) je edhe burri im burri im / për të cilin

5. Deti prej Alefi (Marea de Alef) Arkipelagë guackash / nanuritje sedefi dhe mjekra algash duke na ledhatuar këmbët ishim bashkë në ëndërr në detin prej alefi duke lënë heshtjet pas / errësirën më mblodhe nga bregu lule margatitari m’i struke në shuplakë stolì e rrallë unë dridhesha nën hënë nga dashuria dridhesha dhe më vare në fytin tënd / gjerdan i brishtë arkipelagë guackash në detin prej alefi mbretëria e dashurisë sonë të fshehtë 92 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dhe era nga skajet mbi rërë na solli të përqafuar / në nanuritje sedefi

6. Dhe qeshja / si qeshja! (Şi r}deam / cum r}deam!)

Dhe qeshja! Si qeshja në rrugët e trallisura nga nata! u ndaja kalimtarëve të humbur lule dhe gështenja të kuqërremta (ti më doje unë të doja / në kështjellë Ishte teprì lulesh) nga e qeshura jonë buronte rruga e qumështit dhe lumin prej yjëzish e kaptonim me not (që të mos i paguanim rojes monedhën e përjetshme) deri në truallin tim prej gjysmë-zane dhe qeshja! sa qeshja në qytetin e hapur si një libër me vargje harruar mbi tryezë dhe qeshnim dhe qeshnim dhe qeshnim me humnerën duke u hedhur në të / shtëpia jonë e ngrohtë

7. Hollakë dhe të dashuruar (Subţiri şi îndrăgostiţi)

Sa vjeshtë e bukur! i dashur sa vjeshtë e bukur Zoti ledhaton barin me kosën e tij zemërbutë ne jemi hollakë dhe të dashuruar bari na shmang dhe këndon Zoti me kosën e tij të ndritshme bekon sa vjeshtë e bukur! i dashur sa vjeshtë e bukur 93 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

NDUE UKAJ Gjithmonë diçka mungon Ndue Ukaj (1977), shkrimtar, kritik i letërsisë dhe publicist.

Ka kryer studimet për letërsi dhe gjuhë shqipe në Fakultetin e Filologjisë në Universitetin e Prishtinës, ku ka ndjekur edhe studimet e magjistraturës. Ka jetuar në Suedi, ku ka kryer kurse të ndryshme. Ka qenë anëtar i disa redaksive letrare dhe editor i revistës për art, kulturë e shoqëri “Identiteti”. Është i përfshirë në disa antologji të poezisë shqipe, brenda dhe jashtë vendit. Poezitë dhe tekstet e tij janë përkthyer në anglisht, spanjisht, italisht, rumanisht, finlandisht, kinezisht, suedisht dhe janë botuar në shumë revista prestigjioze. Është autor i librave: “Diskursi biblik në letërsinë shqipe “Ujëvarat e metaforave”, “Godo nuk vjen”, “Ithaca of the Ëord”, poezi, përkthyer nga Peter Tase, “Godo is not coming”, poezi, përkthyer nga Peter Tase, “Arka e shpëtimit”, poezi.

Libri me poezi Godo nuk vjen u vlerësua me çmimin kombëtar ”Azem Shkreli” për librin më te mirë të botuar me poezi në vitin 2010, në Kosovë. Në Festivalin Ndërkombëtar të Poezisë, “Ditët e Naimit” u laureua me çmimin për poezinë më të mirë “Qiriu i Naimit.” Revista letrare The International Poetry Transation And Research Centre, që botohet në Kinë, e ka vlerësuar një nga poetët më të mirë të botuar në vitin 2013 në këtë revistë. Është vlerësuar po ashtu edhe me mirënjohje dhe çmime tjera letrare. Është anëtar i PEN-it në Suedi.

Drejtpeshim Gjithmonë rastis të shihesh një ëndërr e të ëndërrosh diçka tjetër.

Të jesh i magjepsur pas një ikone e ta ëndërrosh një ikonë tjetër.

Të rastis të jesh diku e të mendosh për një vend tjetër; përshembull të jesh në Romë dhe papritur të kuptosh: jo të gjitha rrugët të çojnë kah lumturia.

94 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Të jesh në Prishtinë e të ëndërrosh një vend të largët ku liria s’ka duhmë politike.

Apo të jesh në një vend të largët e ta ëndërrosh Prishtinën me duhmë politike.

Gjithmonë rastis të sajosh ide e të ngrehësh piramidën e lumturisë me labirinte të bukura e ikona madhështore.

Dhe papritur të shihesh skëterrën mizore pranë këmbëve tua.

Gjithmonë rastis të realizosh diçka e të kërkosh diçka tjetër.

Te jesh me dikë e ta kërkosh dikë tjetër.

Ah, gjithmonë rastis ta kërkosh piramidën e lumturisë e të përmbysesh në trekëndëshin e pikëllimit, kufiri i të cilit rastësisht qëllon të jetë i padukshëm, ku ti pështjellësh si i dehuri kur s’e mban drejtpeshimin dhe sheh si ravijëzohen njerëz që mbajnë letra të bardha nëpër duart e tyre të zeza. Ata shikojnë qiellin e kaltër.

E nga xhepat e tyre nxjerrin poezi që bëhen të lexueshme veç kur ka rrezatim diellor.

Vegim Më sëmbon diçka teksa si anije kthehem nga dallgët drejt limanit të kujtimeve.

Aty është koha e pashkruar. Ankorimi i ngadalshëm. Është vjeshtë e hershme e një zog këndon si më parë.

Dielli shtrihet mbi tokë e qyteti zgjohet i zhurmshëm anija ime i afrohet qetësisë.

Matanë kujtesës një kambanë paralajmëron tregimin e pakryer.

Gjethet e kuqërremta vazhdojnë të jenë kurora e imagjinatës sime E qiellit tim. Është muzg. Jehu i detit ma mbush gjoksin me një dëshirë: Lirinë e peshqve.

95 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ah, kjo zonë është e ndaluar për peshkim.

Por një anije luftarake shkeli ligjet ndërkombëtare dhe kushedi sa peshq vrau.

Ne zbresim poshtë e më poshtë dhe dielli shkëlqen e deti duket si kristale mëngjesore.

E nga toka dëgjohen notat e një melodienjë melodie që s’dua ta deshifroj.

Gjithmonë diçka mungon Ti kërkon gjatë rrugëve të botës Itakën a Penelopën e shtrirë me dëshira të paqarta Kujtime të trishta e net pa gjumë Një tokë të premtuar Ku do ta vendosësh kokën tënde Dhimbjet tua.

Dhe gjen rrugë të mjegullta.

Tokën e mbushur me gjarpërinj ku s’ka tambël, mjaltë e as vend me vu këmbën tënde Gjen shtëpinë e pagjumësisë ku strehohen ëndrrat, ku hahen ëndrrat dhe shpjegohet lumturia.

Ah, ti gjithmonë kërkon diçka dhe harron se gjithmonë diçka të mungon.

Të mungon rruga ka caku apo Itaka ku do të ankorohesh, me një grua dhe një qen që fle pranë këmbëve të saj.

Ti gjithmonë pret diçka dhe harron se gjithmonë diçka të mungon: Shtëpia e ëndrrave dhe treguesit e lumturisë.

Ti kërkon rrugën ka caku Sepse ti gjithmonë kërkon diçka ndryshe Përshembull: një njeri pa syza të urrejtjes.

96 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ti gjithmonë kërkon diçka tjetër dhe gjen një rrugë me një kryq.

Ta dhanë kryqin e gozhdat t’i dorëzuan.

Me to deshën të mbysin miq e armiq sepse ti gjithmonë kërkove diçka dhe gjete diçka tjetër.

Asgjë Qershitë janë pjekë. Ato s’janë të ëmbla si vitin e kaluar.

Babai im thotë sivjet pranvera ishte e vonuar.

Mua s’më pëlqen ky konstatim.

Sot përsëri hapa dritaren dhe pash gjethe t’njoma e ngjyra magjike.

Rrezet e diellit përthyheshin nëpërmjet degëve të Pemës kah pellgu ku pija ujë si fëmijë Ah ç’identitet!

Përsëri mendova: ka shumë rrugë që kurrë s’i shkelim dhe shumë dhembje që kurrë s’i përjetojmë shumë gëzime që kurrë s’i ndjejmë shumë dëshira që gjithmonë i ëndërrojmë.

Një dëshirë gjithmonë e mbaj ndezur si dritaren për ajrosje apo për përqafim me dritën.

Kodra mbi shtëpinë time buzëqesh çdo mëngjes kur përshëndetet me rrezet e diellit.

E unë hapëroj nëpër pemët e shumta dhe mbushi ujë në kroin e fshatit, aty ku pinë ujë prindërit e mi ku pinë ujë fëmijët e mi.

Dikur s’dija shumë për Herakltin as të vetëm njëherë mund të lahemi në të njëjtin ujë.

Tash shtrij hapin përpara dhe them: Ka shumë rrugë që kurrë s’i shkelim Dhe disa tregime që gjithmonë na thërrasin Kah portat e ndërgjegjes si shkohet?

97 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Itaka sëmbon “Unë jam e huaja n’vendin tim” shkruante Edith Södergran.

S’di si do të jetë ndjerë ajo atë ditë kur frynte erë dhe binte borë.

Ajo sigurisht fliste për Itakën e saj apo mungesën e përhershme.

Një dhimbje që përbirohet dhe si shigjeta sëmbon.

Në të vërtet ajo mund të fliste për mungesën e Itakës, për mungesën e ngjashme si atëherë kur Odiseu i afrohej limanit dhe s’dinte kush ishte në pallatin e tij; kush e shoqëronte Penelopën e ç’ndodhte me qenin e tij?

Fryn dhe bie borë.

Një grua ec ngadalë, ka frikë se do të rrëzohet.

Qartësia mungon.

Shikimi im përherë ngashënjehet nga portat mbyllura -kah Itakadhe një grua që pret e rrethuar me imagjinatë.

Gjithmonë synojmë të ankorojmë vetën nëpër dallgët që rriten.

Ah, ç’është caku?

Një shpikje e Askujt apo e fuqive të Mbinatyrshme.

Cakun që kurrë s’e arrijmë.

Edith shihte një pemë ma t’madhe se gjitha pemët tjera.

Askund s’ishte gjarpri. As Eva e bukur e joshëse.

E mira dhe e keqja ishin përzier si leshi në pubisin e saj.

Mjegull dhe bie borë.

Matanë kujtesës një grua ka frikë nga nata.

Muzikë s’ka askund. Është një mori zogjsh që cicërojnë.

Refrenet e joshjes për të cilat përpëlitemi si në ëndrra dimërore.

Gjethet e pemëve që fëshfërijnë si fustani i Penelopës kur u hodh në përqafim të Odiseut.

Oh, kjo është muzikë për ata që duan qartësinë dhe shmangen nga mjegulla, rregulli.

Unë kthej fytyrën kah rruga e re, aty s’kam kaluar asnjëherë.

Dhe them: s’jam i huaji në vendin tim.

98 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

E hapa përsëri librin dhe gjeta atë që Edith vërtet e tha: “Unë digjem për një vend që nuk është.”

Rruga e Kalvarit Të duhet një kryq. Dy gra që rrinë besnike deri në fund dhe një udhë e gjatë sa maja ku ëndërron të shkosh.

Ah, ti gjithmonë më ke thënë ëndërron të shkosh larg.

Rrugës ka kronikanë. Disa shkruajnë të vërteta Disa shtrembërojnë të vërteta.

Dishepuj e hipokritë shkruajnë tregimin tënd.

Rrugës gjendet ndonjë grua që t’i fshin djersët, një tjetër që ta vë një kryq më shumë.

Sigurisht s’ka sesi të mos jetë një Simon që të ndihmon ta mbash kryqin.

Gjithmonë është një Pjetër aty.

Kur ndezët zjarri dhe dëgjohen akuza: Ai të mohon tri herë dhe pendohet para se të këndoj gjeli.

Ti i gozhduar të duhet të thuash: fali o Zot sepse s’dinë ç’bëjnë.

S’i përfillja këshillat e të Urtit.

Kur më tha: gjithmonë kanë më t’rrethue njerëz që bërtasin: Kryqëzoje, kryqëzoje.

Edhe të tjetër shtrirë matanë dhimbjes: Hosana, Hosana!

Si udha e gjatë Një udhë e gjatë është sa një tingull në saksofonin e vajzës që drithëron publikun kur ekzekuton muzikën e dashur për veshin tënd.

Një udhë e gjatë fillon aty ku dikush e mbaroi, si tingulli i saksofonit që e përcjell trumbeta kur buçet dhe paralajmërojnë diçka99 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

një lajm, kumt dashuri a ulërimë lufte.

Oh, ne ecim më tutje dhe aty s’është cakutingulli shuhet sapo dëgjon hapat e rënduar.

Si fëmijë cakun e kisha ëndërr të vogël Pastaj ëndrra rritej e hapat e mi zvogëloheshin.

Një udhë e gjatë është sa një ëndërr disasekondëshe apo si muzika që depërton në krejt qenien Pavërjetshëm.

Një udhë e gjatë nëpër ëndrra e ha realitetin të cilin asnjëherë s’arrijmë ta emancipojmë

Pasqyra Zgjohem dhe s’i pëlqej pasqyrat, më duken zgjatim i ëndrrës së padëshiruar.

E megjithatë nganjëherë më duhet t’shikohem n’to në mëngjes kur marr rrugën kah ti, e përndritshmja ime.

Nga ti që mban pushtetin mbi humanizmin tonë të rrethuar me mure t’larta Ti po ashtu më ke thënë s’e do pasqyrën.

E urren shikimin përbuzës t’saj apo njollën që e mban t’ fshehur në ballin tënd E unë t’shoh përherë duke kërkuar rrugën kah pasqyra Ku ti sheh vërtet fytyrën tënde.

Zbulesa Me kalimin e kohës kuptojmë gjithnjë e më shumë për mistere që na rrethojnë njohjen e paktë të vetvetes njeriun që sillet përreth nesh dhe një urë që kurrë s’e kalojmë.

Me kalimin e kohës kuptojmë gjithnjë e më shumë dëshpërimin pa krah 100 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

yjet që bien nga qielli dhe shkrihen në duart e njoma.

Unë që sot refuzoj të shkruaj skica dëshpërimi tradhtinë e miqve sepse njoh mrekullinë e dashurisë gëzimin pa kufij kur shikon lart ka qielli dhe si zogu në fluturim spërkat mirësi.

Ti shtegton si reja mbi kodrat e mjegullta, si varka e zbraztë në mallkimin e valëve dhe askund s’e sheh pikën e ankorimit as hartën e grishur të shpirtit tënd.

Unë s’di të vizatoj skica dëshpërimi i marrë nga miqtë e pabesë që rrinë me gurë në duar dhe gjuajnë si turma kur kryqëzohej Jezusi.

Unë vizatoj skica dashurie me lapsin që u merr ngjyrë luleve pranverore dhe të shoh ty me lutjen tënde matanë dallgëve melankolinë që prek shpirtin si rrezja e diellit trupin tënd t’ ëmbël.

Aty pran padashur zë vend një pëllumb i bardh në letrën që ia lidh flatrat Dhe ai më nuk fluturon.

Ekspozitë Vjeshtë e kuqërremtë. Mëngjesi është i zbehtë.

Edhe Prishtina i ngjan një pellgu të kuqërremtë.

Mua kamerierja ma sjell expresson dhe duket e mërzitur.

Gazetat në ballina mbajnë silueta grash lakuriqe.

Në fund lexoj njoftimin: Ora 21. Ekspozitë: Mona Liza.

Dhe më vjen një zë: 101 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Leonardo u bë xheloz.

Ndezi cigaren dhe shikoi Mona Lizën e tij.

Ah, ajo s’është më e imja-tha dhe shtypi cigaren në ballin e saj.

Në ngjyrat e përziera me gishtat e tij U dogj lajmi a Mona Liza?

Buzëqeshja e saj e syri melankolik u fashitën teksa mbi të u valëvitë një re-tymi, si një shall i zi që po binte në trupin e një gruaje të bukur.

Kryqi Një ditë ai mbështolli kokën dimri ishte i furishëm binte borë e frynte nga katër anë.

Dikush gjithë këtë e quajti stuhi.

Emërtimet edhe mund të ndryshojnë, domethëniet janë në kokat e atyre që e shohin.

Megjithatë ajo ishte furtunë dhe godiste pamëshirshëm.

Një ditë ai takoi atë që e dontenë dimrin e furishëm që kishte mbuluar tokën.

Binte borë dhe frynte nga katër anë; bardh ishte çdo kund veç zemrës së tij ku kishte mbjell pushtet errësira.

Një ditë ai mori gozhda, në një dimër të furishëm kur binte borë dhe frynte n’katër anë, dhe përgatiti kryqin të vetmin vend ku kishte hapësirë ta gozhdonte ndërgjegjen e tij.

Apokalipsi Atëherë ëndrrat do të dalin nga burgu i gjuhës dhe një zë përtej qenies do të kërkojë qartësi që të rrëfejë për gjëra që do të ndodhin.

Si për shembull të burgosurit që do të thonë: rroftë princi E të lirët: poshtë princi.

Atë ditë nga burgu i gjuhës 102 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

do të vërshojnë gjarpri në tokën e thatë do të pinë tamblin e hanë mjaltin.

Atëherë hëna do të zhduket për një kohë të pacaktuar dhe një rrezatim diellor do të shtojë nevojën për shi.

E nga thellësia e qenies do të spërkatet toka me helm a me dashuri?

103 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PORTRET PROF.UNIV.DR. ARDIAN KYCYKU

PANAIT ISTRATI dhe rrënjët e prozës ballkanike (Fragment nga një studim i zgjeruar)

Panait Istrati, „Kira Kiralina”, shqipëroi KOPI KYÇYKU Shtëpia Botuese PA, Prishtinë 2015, me mbështetjen e rrjetit kulturor Traduki Hyrje Pa e synuar, ose pa ia dalë mbanë, - për shkak të vdekjes, të cilën e priste qysh fëmijë, por e cila duket më e parakohëshme se në raste të tjerë, gjeniu i letrave Panait Istrati duket se u la lexuesve të zgjedhur një kryevepër të dyfishtë. Në thelb, çdo kryevepër mbështetet mbi një rrjet gojëdhanash37 dhe / ose pamjesh me rrënjë të pakapshme në kohë, mbi durimin dhe hirin krijues të disa breznive, dhe është një kulm, ose një rrjet kulmesh. I bindur se njeriu nuk duhet ta shndërrojë veten në një kryevepër, por në një mjet lumturie (për të tjerët), sa i përket rrafshit artistik, Monsinjori Vladimir Gjika38 shprehej se përcaktimi më i saktë i një kryevepre do të ishte: ”Nuk i ka të gjitha, por asgjë nga ato që nevojiten nuk i mungon”. Nga këndvështrimi i atij që i rrëmben kryevepra të padukshmes përmes skalitjes së gurit, Constantin Br}ncuși, besonte se kryevepra është “barazpesha absolute”39.

Teksa në shqip gojëdhana përfshin edhe të dhënat, edhe dhuntinë, dhantinë, dhuratën, në rumanisht togfjalëshi prin viu grai ka kuptimin: shprehur me të folme / gjuhë të gjallë.

38 Autor i të paktën një kryevepre të mendimit dhe besimit në gjuhën frënge, mistik dhe martir (Kostandinopojë, 25 dhjetor 1974-burgu i Zhilavës / Jilava, Rumani, maj 1954). Shih Princi Vladimir I. Gjika - Mendime për ditët që vijnë / Prințul Vladimir I. Ghika - G}nduri pentru zilele ce vin, Revista Haemus Nr. 1, nëntor 1998, dhe Lulja dhe dora që e këput – botuar në disa revista shkencore dhe organe shtypi në shqip, rumanisht e anglisht.

39 Lexohet Konstantin Brënkúsh / Constantin Br}ncuși (1885, Hobița, Rumani-1976, Paris) cilësuar si njëri nga etërit e skulpturës moderne. Shih Skulptor gjer edhe për të verbërit / Sculptor chiar şi pentru orbi, Revista Haemus, Nr. 9-10 / 2001; Br}ncuşi şi treptele „orbirii”, 104 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 37

Kryeveprës së dyfishtë të Istratit, e papërfunduar prej tij, por që vijon në vetëdijen e çdo lexuesi të përkushtuar, nuk i mungojnë as barazpesha e as ajo diçka që shpesh ua zgjat, ose ua shkurton jetën librave. Pjesë të kësaj kryevepre gjenden sidomos në ditarin e copëzuar të Istratit, botuar në vëllimin ”Si u bëra shkrimtar”40, që mund të kishte pasur edhe titullin ”Si mbeta shkrimtar”. Ditari nuk është mbajtur aq për të zbutur vetminë dhe për të zhvilluar paraprakisht një rrëfim ndaj Zotit. Ai i ngjan më fort një letre të hapur, që mund të lexohet edhe gjatë jetës së autorit, edhe pas vdekjes së tij, edhe gjatë vdekjes së tij, edhe pas jetës që fton të shkruhet nga tjetërkush. Po u paraqis këtu, - shkruan Istrati, - atyre që ndjejnë nevojën, jo aq një vepër arti, se sa një njeri. Vepra vdes. Njeriu është i përjetshëm. Veprat janë gjithmonë bindëse. Njerëzit – vetëm heraherës.

Që të mund t’ia arrijë qëllimit, epoka jonë, - pra ata që nuk flasim dhe prodhojnë pa përfituar, - ndjen më fort nevojën për njerëz, se sa për vepra.

Ose, më saktë: për njerëz që janë pasqyra e veprave të veta.

1.

Kur një gjení41 shfaqet në botën e letrave, pavarësisht nga gjuha që zgjedh për t’u shprehur, së pari ndodh shndërrimi (për mendësinë e kohës) i Hierarkisë së Padukshme. Nga thellësitë ku s’shkohet dot për turizëm dhe ku kritika zyrtare sheh vetëm padrejtësi në ndarjen e

sau universalizarea sculpturii populare balcanice (Brënkushi dhe shkallët e ‘verbimit’, ose përbotësimi i skulpturës popullore ballkanike), rumanisht, 2005 dhe 2010, mbajtur si kumtesë në 100-vjetorin e krijimit të Zogut Madhështor.

40 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, (Cum am devenit scriitor), vëllim i hartuar sipas shembullit francez ,,par lui-même“, Editura Minerva, Bukuresht, 1985, hartuar nën kujdesin e Alexandru Talex (pseudonim i Atanase Alexandrescu-t, 7 dhjetor 1909, Bukuresht-17 nëntor 1998, Bukuresht, gazetar, përkthyes dhe historian i letërsisë, botues edhe i letërkëmbimit të Panait Istratit me shkrimtarë të huaj, veçmas me Romain Rolland-in, si dhe i librit Le pèlerin du coeur, Gallimard, în 1984).

41 Sipas fjalorëve shkencorë, aq e shpërdoruara fjalë “gjení”, me theksin tek i-ja, nënkupton shkallën më të lartë të dhutive shpirtërore të njeriut, e shprehur përmes një veprimtarie krijuese, rezultatet e së cilës kanë një rëndësi të madhe; person që ka një dhunti të tillë(a); qënie, natyrë, karakter specifik; trupa ushtarake të specializuara në ndërtimin e fortesave, rrugëve, urave etj. Fjala e ka prejardhjen nga latinishtja (genius, fr. génie) dhe, siç ndodh jo rrallë në gjuhë, bart edhe kuptime metaforike: dhunti e epërme, fortesa, rrugë, ura etj. Në shqip, kur theksi zhvendoset tek e-ja (gjéni), fjala përshfaq kurreshtjen rreth një të fshehte.

105 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dhuntive, letërsisë përkatëse i tranden muret (sepse themeli urdhëron muret, jo e kundërta). Për fat, çdo trandje e tillë është një lloj frymëmarrjeje çliruese për lexuesin mendjehapur. Veçanërisht në vendet ish-komuniste, ku ende boja nuk e ka shlyer çmimin e gjakut, që t’i shpëtojë zgjedhës së realizmit socialist, - dhe ku shtypi ende sundohet prej autorësh që ia ngushtojnë hapësirën shoshoqit, se mos kësisoj do të bëhen sadopak më të mëdhenj se vetë hapësira, - një gjení si Panait Istrati magjeps e ngazëllen, por edhe mbjell frikë, dhe kësisoj rrezikon të trajtohet si një gjení vendas, bashkëkohor, dhe të ndëshkohet me heshtje.

Ndonëse shumëfish i afërt si rumun dhe si francez, ai vjen i përkthyer në një nga ato letërsi që emërtohen të ‚vogla’ dhe që, për mëse gjysmë shekulli, u është nënshtruar risive me urdhër nga lart. Në kohën kur suleshin të murosnin çdo të ardhme, me shpejtësinë e errësirës, jo të dritës, këto të ashtuquajtura risi „... ashpërsuan skizofreninë e disave, paranojën e të tjerëve, ndihmuan dinakërinë dhe gjunjëzuan në rutinë vetë vegimin...”42. Fatkeqësisht, çmurosja ndonjëherë mund të zgjasë po aq sa edhe murosja. Rruga e Istratit drejt shqipes zgjati plot 80 vjet, qysh nga çasti ku autori ndërroi jetë.

E ngjashme ishte shfaqja e Panait Istratit edhe në letërsinë evropiane, nga Parisi i vitit 1923, - dhjetë vjet pasi autori dygjuhësh dhe Qyteti i Dritave ishin takuar së pari43, - kur rrëfimi „Kira Kiralina”, tek pushtonte arenën e ideve dhe të stileve me një dendësi shpirtërore gati të harruar, apo qëllimisht të mënjanuar, ia davariti tymrat dhe i fali një tjetër lloj frymëmarrjeje botës letrare. Shkruar në frëngjisht nga një rrugëtar rumun i pashkollë, kryevepra e parë e Istratit nuk magjepste aq përmes bëmave të autorit, - hollivudjane i quajtën disa, - sesa përmes thelbit të vet: jetë e mirëfilltë, nga Ballkani i damkosur dhe i nëpërkëmbur, plot flakërima e vetmohime idealiste – njëheresh me rënie, tradhti të

Popa, Marian, Historia e letërsisë rumune nga sot për nesër (Istoria literaturii rom}ne de azi pe m}ine), Editura Semne, Bukuresht 2003.

43 “Erdha edhe unë, për herë të parë, në vitin 1913. Jonesku, këpucari, më mori shpejt e më çoi në Luvrër, për të më treguar lypësin e vogël të Murillos tek vret morrat. Qëndrova tre muaj që ta shoh krejt Parisin historik e artistik, dhe ika i dehur nga lumturia dhe gati lypës, duke u betuar të kthehem, t’ia mësoj gjuhën, të jetoj, të jetoj në këtë vend të mendimit zemërgjerë”.

Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), Editura Semne, Bukuresht 2012, f. 16.

106 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 42

paskrupullta e etje gërditëse për pushtet, apo vëllavrasje; ide të freskëta, shpesh të çuditshme, por të denja për t’u shndërruar në programe apo lëvizje globale; art dhe fuqi marramendëse të rrëfyeri, por me ritëm të qetë, si në mëhallat e hershme të Lindjes, kur pleqtë tregonin legjenda rreth zjarrit dhe kur të gjithë besonin se hijeshia e rrëfimeve është e aftë të dëbojë shpirtrat e errët. Kjo mënyrë e përcjelljes së kumtit letrar dhe jetik vjen të shkundë një shoqëri, e cila, tek dihat pas mirëqënies dhe utopive, ka aq pak të ardhme, sa rrezikon të mbetet edhe pa të shkuar.

Me nuhatjen e epërme dhe me atë zemërgjerësi që ish përuruar qysh nga mbërritja në frëngjisht e Tosltoit dhe Dostojevskit, Parisi pasuronte sërish veten dhe krejt kulturën evropiane me një vepër të ngjashme për nga forca, por të ndryshme për nga kumtet. Prej së njëjtës bërthamë jetëvepre, por në drejtime të tjera, do ta pasurojnë më pas letërsinë evropiane, pó falë frëngjishtes dhe jetës letrare pariziane, shkrimtarë rumunë të kalibrit botëror dhe krejt të pangjashëm mesveti, si Vintilă Horia (Zoti është lindur në mërgim)44, Constantin Virgil Gheorghiu 45 (Ora 25), Eugen Ionescu46 (me pjesët e Tatrit të Absurdit), apo Emil Cioran47

I vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1960, romani Zoti është lindur në mërgim i shkrimtarit trigjuhësh Vintílë Hória / Vintilă Horia (1915-1993) rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidius Publius Naso shtatë vitet e mbramë të jetës në Tomis (Konstanca e sotme), buzë Detit të Zi, ku perandori August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Sipas ditarit apokrif të hartuar nga Horia, gjatë atyre viteve të mërgimit të detyruar Ovidi jo vetëm që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të dakëve. [Revista Haemus Nr. 45-50, Bukuresht, 2014] Pas frëngjishtes, Vintilă Horia do të shkruajë disa kryevepra edhe në spanjisht.

45 Lexohet Konstantin Virgjíl Gjorgjíu / Romancier, gazetar dhe prift ortodoks, lindur më 15 shtator 1916 në Războeni, rrethi Neamț i Rumanisë, autor i romanit e famshëm Ora 25. Ka shkruar mbi dyzet vëllime me prozë, ese, kujtime. Përkthyer në frëngjisht nga Monique Saint-Come, Ora 25 doli nga shtypi në vitin 1949 në Paris dhe njohu një sukses të rrallë.

Thelbi i titullit të romanit është: pasi mbyllet koha e natyrshme, shënjuar nga njëzetekatër orët e ditënatës, dyndet Ora 25, ora apokaliptike, barbare, e „qytetërimit të ri evropian”, ku njeriu ka vlerën e një sendi të thjeshtë. Sipas shkrimtarit dhe shkencëtarit të njohur Mircea Eliade, „Romani ‚Ora 25’ është vepra e parë letrare ku pasqyrohet terrori i historisë bashkëkohore, histori e cila për shumicën dërrmuese të banorëve të globit nënkupton ose vdekjen, ose shndërrimin e njeriut në makinë, shpërbërjen e personalitetit, çnjerëzimin e tij”.

[Revista Haemus Nr. 36-40, Bukuresht, 2009]. Ora 25 u ekranizua nga Hollivudi në vitin 1967, duke pasur në rolet kryesore aktorët Anthony Queen dhe Julie Cristie.

46 Lexohet Euxhén Jonésku / Eugen Ionescu (26 nëntor 1909, Slatina-28 mars 1994, Paris), dramaturg, eseist, poet dhe mendimtar që ka shkruar në frëngjisht e rumanisht, protagonist i teatrit të absurdit, anëtar i Akademisë Franceze (Kolltuku Nr. 6). Debutoi në 107 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 44

(me vëllimet e tij filozofikë). Ndërkaq, në hapësirën nga ku qe mërguar Istrati, disa autorë shqiptarë, si Mitrush Kuteli dhe Ernest Koliqi, do të shkruajnë kryevepra gati të të njëjtave përmasa, por duke mbetur edhe për shumë vite krejt të panjohur, kryesisht falë rrallësisë së shqipes.

Përmes këmbënguljes për të thithur në frëngjisht autorë dhe kryevepra lindore, Parisi dhe frëngjishtja do t’ia tërheqin vëmendjen Evropës ndaj një paradoksi që në kohën tonë po sundon të paktën shtypin: varfërimi i jetës shpirtërore ia nënshtron artin e të shkruarit provincializmit (mendor e estetik) dhe e çon drejt asgjësimit, gjer edhe kur gjuhët që përdoren janë të qarkullimit ndërkombëtar. Temat dhe pyetjet e sipërfaqshme dynden ta mbushin arenën letrare me autorë të rëndomtë dhe me libra që nuk vlejnë më shumë se sa lënda në të cilën shtypen. Në kohën kur botohej Panait Istrati, e gjitha dukej si copëzë e betejës së lashtë midis gjenisë dhe mediokres – dhe kështu u duk edhe për disa dhjetëvjetsha, gjatë të cilëve, thënë metaforikisht, pika e ujit, si mënyrë e shpëlarjes së truve, - u përzje aq thellë me vajin, sa është gjithnjë e më e vështirë ta shquash hierarkinë e padukshme nga e dukshmja.

2. „Ke dhuntinë e të shkruarit, s’ka rëndësi në ç’gjuhë”, i shprehej Istratit Romain Rolland-i48, ai që vihet menjëherë në lëvizje dhe e merr në

rumanisht me vëllimin poetik Elegii pentru ființe mici (Elegji për qënie të vogla). Në rumaniasht krijimet e tij më të arritura janë esetë kritike të përmbledhura në vëllimin Nu! (Jo!).

47 Lexohet Emíl Çor|n / Emil Cioran (8 prill 1911, Rășinari - 20 qershor 1995, Paris), filozof dhe eseist rumun që u shpërngul në Francë dhe në frëngjisht, pasi botoi disa libra e shkrime në gjuhën rumune dhe zgjoi debate te furishme (Në kulmet e dëshpërimit, 1934; Shpërfytyrimi i Rumanisë, 1935; Lotë dhe shenjtorë, 1937). Mbaron studimet e filozofisë në Universitetin e Bukureshtit dhe shkon në Francë me një bursë nga Instituti Francez i Bukureshtit. Librin e parë në frëngjisht, Précis de decomposition, ia boton Gallimard-i, në vitin 1949. Jetoi në një mansardë në Cartier Latin, pa punuar askund, pa kërkuar shtetësinë franceze, duke iu shmangur shtypit dhe bujës.

48 Prozator dhe eseist francez (Clamecy, Francë, 29 janar 1866 - Vézelay, France, 30 dhjetor 1944) autor i të famshmit roman Zhan Kristof, në 17 vëllime (1904-1917), dhe, mes të tjerash, i një monografie kushtuar Tolstoit. Laureat i Çmimit Nobel për Letërsi (1915) "si nderim ndaj idealizmit madhor të krijimeve të tij letrare dhe ndaj simpatisë dhe dashurisë me të cilat ka përshkruar lloje të ndryshme të qënieve njerëzore”. Shih Nobel Foundation Archive, në www.nobelprize.org 108 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

mbrojtje gjeniun nga Ballkani, pasi ky qe orvatur të vriste veten, duke prerë gurmazin me një biçak në Parkun „Albert” të Nisës, bash para shtatores së Albertit I, më 3 janar 1921, dhe duke pasur në xhep një letër drejtuar nobelistit francez49. Ai biçak e pret jetën e Panait Istratit më dysh. Për një grimë, ai zhgënjehet thellësisht, sepse vërtet e kthejnë në jetë, por e kthejnë „pó në jetën e vjetër”, jo në atë që shpresonte të gjente pas vetëvrasjes. Ngjarja ka një ngarkesë fshehtësie që i përshtatet stilit të tij të rrëfimit. „Për ata që nuk besojnë në fat, - shënon profesori Lucian Chișu, - duhet shtuar një hollësi shajnitëse: shpëtimi për vetëvrasësin vjen nga një fëmijë, më saktë nga një vajzë që pat dalë shëtitje me të gjyshin. Ajo e sheh trupin e përmbysur mbi një pellg gjaku dhe i tërheq vëmendjen të gjyshit. Vajza ishte me prejardhje rumune, kurse prindërit e saj, të tronditur nga gjesti i shkrimtarit, do t’i blinin këtij më vonë një aparat fotografik, me shpresën se, duke e përdorur, do të mund të siguronte jetesën e përditshme50.

Para se ta ngrinin nga këmbët e shtatores dhe ta çonin në Spitalin ”Saint Roch”, koka e Istratit u var sëprapthi dhe ai erdhi në vete. Dëgjoi nga kufiri mes dy botëve se si mjekët thanë ‚Ka vdekur’. Vite më vonë do t’i rrëfejë me hollësi rrënqethëse stërmundimet e veta të atyre minutave për t’i bindur mjekët se nuk ka vdekur dhe që të mos e varrosin për së gjalli (se rrugës për në spital, shtrirë mbi tezgë, as nuk fliste e as nuk shkruante dot). Nga ajo ngjarje shpjegohet edhe fjalia e testamentit të tij: ‚Lus mjekët të binden se kam vdekur’. E kishte këtë ankth 51.

Pasi lexon letrën, - e cila është një kryevepër më vete, - Romain Rolland-i e nuhat i pari se, përtej rreshtave të saj, rri në pritë një vepër që, ende pa u shkruar, përçon një ndriçim të brendshëm, si shkollë e fshehtë për të

49

Në fakt, jo kjo letër, por një tjetër, të cilën policët ia dhanë gazetarit Fernand Despres të L'Humanite-së ia arrin qëllimit. Pas ngjarjes, Despres-i i shkruan Rolland-it disa rreshta me të cilët shoqëron letrën e Istratit dhe përmend shprehjen “Gorki i Ballkanit”. Kjo shprehje do të vihet në qarkullim nga Rolland-i në parathënien e Kira Kiralinës, në Europe (15 gusht 1923) jo aq për të gjetur ngjashmëri mes veprës së Istratit dhe asaj të Gorkit (kur ky ende ishte më tepër Aleksei Peshkov) se sa për ta ndihmuar kritikën të orientohet. Shih Chișu, Lucian, Posteritatea istratiană, Kumtesë e mbajtur në Simpoziumin Ndërkombëtar Rumanitet dhe Latinitet në Bashkimin Evropian, Craiova, 9-11 maj 2009, botuar në revistën Caiete Critice.

50 Chișu, Lucian, art. cit.

51 Panait Istrati më ndihmoi të mbetem njeri mes ujqsh, Alexandru Talex, intervistë dhënë Mugur Popoviçit, botuar në Rumania letrare (Rom}nia literară) Nr. 48, Bukuresht 2009.

109 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

verbërit – dhe evropianët e kohës, shumica të rrëmbyer nga ideologji e rryma artistike që duken shpëtimtare, sapo kanë hedhur hapat e parë brenda një epoke që mund të quhet e padijes barkngopur. Trandja është e pashmangshme, por jo e dëmshme; shpirti i thellë evropian ngrihet mbi çdo krenari të së përditshmes dhe ngutet të birësojë një qënie, e cila, siç do të dëshmohet shpejt, për nga mençuria, përvoja dhe aftësitë shprehëse, ka natyrë prindi. Në jetën e përditshme, për vite me radhë, sjellja, vëmendja dhe këshillat e Rolland-it ndaj Istratit do të jenë pó prindërore, ndonëse në çastet-kyçe ballkanasi që pat braktisur të ëmën në moshën 12-vjeçare për hir të lirisë pa kufij, do ta mbajë veshin të shurdhër dhe, rrjedhimisht, do të paguajë shtrenjtë, me hidhërime zemre. Ato hidhërime, besoi më vonë, iu shndërruan në sëmundje dhe ia vranë zemrën.

Në parathënien që shoqëronte „Kira Kiralinën”, titulluar „Një Gorki ballkanik”, mes të tjerash, Rolland-i shënon: „Është një rrëfimtar i lindur, një rrëfimtar nga Lindja, i cili gëzohet dhe preket nga rrëfimet e veta, dhe aq shumë e le veten të robërohet prej tyre, saqë, më të nisur rrëfimi, askush nuk e di nëse ai do të vazhdojë një orë, apo një mijë e një net [...] Kjo gjení e rrëfimit është kaq e papërballueshme, saqë, në letrën e shkruar pak para vetëvrasjes, ai (Istrati – sh. im) i ndërpret dy herë vajtimet e veta të dëshpëruara për të rrëfyer dy ngjarje zbavitëse nga jeta e vet e kaluar”52.

Nuk mund të thuhet nëse gjenia e të rrëfyerit ia shpëtoi jetën Istratit, por padyshim ia shtyu pak vdekjen, - aq, sa të rrëfente dy ngjarje zbavitëse nga e shkuara, - dhe afroi drejt tij në park vajzën rumune me të gjyshin.

3.

Lindur në magjepsësin qytet rumun Brăila, buzë Danubit, më 10/23 gusht 1884, djali i dytë jashtë martese i Gjerasim Valsamisit (tregtar grek duhani, që, i sëmurë nga tuberkulozi, një ditë shkoi të kurohej në Qefaloninë e lindjes dhe nuk u kthye më) dhe Zhoica Istrates (rumune shtëpiake), gjeniu i prozës më parë mëson të punojë, se sa të shkruajë.

Bën ç’të mundë, punë nga më të rëndomtat, dhe njeh nga brenda disa

Rolland, Romain, Një Gorki ballkanik, parathënie, nënshkruar në Villeneuve, gusht 1923, nga Letërsia e diasporës (Literatura diasporei), Firan, Firea, Popa, Constantin M., Editura Macedonski, Craiova, 1996, f. 44.

110 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 52

përmasa të së ashtuquajturës ‚mëhallë’, duke kaluar nga një pronar tek tjetri, si pjatalarës, kamarier, pastrues, hamall, bojaxhi. Vetëm hajn dhe vrasës me pagesë nuk bëhet. Deri vonë, Istrati do të kujtonte, jo pa njëfarë përmallimi, shtangien plot frikë e përbuzje të njërit prej pronarëve (këta quheshin të gjithë Kir, nga zotni – gr.), që i pat gjetur në xhepa një poezi. Je poet, more?!, do ta pyeste Kir-i, mbase me bindjen se poetët janë bartës të një mallkimi shumëvjeçar. Ka mundësi të jetë pó ajo poezi, të cilën Istrati ia pat recituar një ditë edhe së ëmës, teksa kjo hekuroste dhe mbetej e mpirë, sepse djali, - të cilin mëhalla e shihte si të tepërt e pa kurrfarë të ardhmeje, - i lutej „Zotit që të mos më jepte pasuri, as ndere, të mos më bënte perandor a diçka të ngjashme, por vetëm të më falte krejt aftësinë për të shprehur ato që mendoj...”53.

Brëila, - ku do të kalonte jetën edhe Naum Veqilharxhi dhe ku do të hartohej e para abetare shqipe, - ishte asokohe një „paçavure e bëshme që kundron dashnorin e vet, Danubin, me një vështrim sa të përflakur, aq edhe të shthurrur”. Ndërtuar „mbi një plan mbase unik në botë, Brëila i ngjan një erashke gati krejt të hapur. Nga bërthama që ka për qendër, tetë rrugë dhe dy bulevarde formojnë po aq krahë që i rrethojnë belin, duke ia paraqitur Danubit si një fli joshëse. Por që bukuroshja të mos ndihet ngushtë, katër udhë ua presin hovin dhjetë krahëve, duke i përshkuar pikërisht si në një erashkë. Të gjata, pa fund, duke shkuar nga Danubi në Danub, gjithnjë në kthesë, e duke pasur në çdo skaj nga gjashtëqind numura dyersh, secila nga udhët e ruan emrin, ndonëse pritet prej rrugicash. Gjithsesei, ngaqë miletit nuk i pëlqen monotonia, i ka pagëzuar sipas mënyrës së vet pjesët e ndara midis venave, gjë që u dha jetë lagjeve, të famshmeve mëhalla: çifute, greke, ruse, cigane etj”54.

Mëhalla do ta pasurojë Istratin me thesaret e veta, por duke u përpjekur parreshtur, ndoshta për forcë zakoni, edhe ta shkatërrojë, sidomos ngaqë Istrati „nuk kishte asnjërin nga veset e moshatarëve”, dhe ishte jo aq mish i huaj, se sa shpirt i huaj në atë bashkësi, ku, fatmirësisht, leximi i librave këqyrej si shenjë marrëzie. Me tekat e një Big Brother-i (ndoshta jo rastësisht, më vonë, Istrati do të shkruajë parathënien e librit të parë të George Orwell-it në frëngjisht), Mëhalla shpërblen e ndëshkon sipas ca

53 54

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 123.

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 109.

111 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ligjesh të pashkruar, që mbështeten në plotfuqinë e gojës së botës (quajtur edhe gojë të liga) dhe në ruajtjen e hierarkive (sipas shprehjeskyçe „Shpulla e pronarit shëndosh bythën e shërbëtorit”).

Një shpërblim i paharrueshëm, nga ata që ndërrojnë fate, vjen pikërisht në mejhanen e Kir Nikollës, gjatë një dite plot tymra e zhurma. Dhurata vjen nga Danubi dhe përmes Danubit. Kapiteni i moshuar i vaporrëve, Mavromati, që ish çmeritur nga etja e Istratit as dymbëdhjetë vjeçar për lexim, i fal Fjalorin universal të gjuhës rumune (autor Lazăr Șăineanu), duke i thënë me të qeshur se libri ende bart avuj nga të vaporrit. Pak më tutje, në një cep të mëhallës, deri vonë ende qëndronin më këmbë muret ku lëçitësi që do të mahniste miliona lexues shkruante me copa qymyri rrëmbyer në kuzhinë fjalët që nuk i kuptonte55.

Veç hapjes së syve ndaj një bote të mrekullueshme që fshihej përtej gërmave dhe avujve të letërsisë, mëhalla e mbyll si peng në librat dhe revistat franceze që mbërrijnë pó nga Danubi. Lumi i famshëm ka njëherazi edhe trajtën e një gjuhe vigane që ia mbush dhomëzën dhe jetën me stoli letrare, edhe këmbënguljen e çuditshme të një grepi që synon ta tërheqë jashtë kufijve.

4.

Pasi ia del mbanë të arratiset nga hijerënda mëhallë, - për të shpëtuar shpirtin, por edhe që të mund t’i përdorë mllefet dhe mallet në libra, - si punëtor me mëditje, i papunë, por edhe gazetar e fotograf56, Panait Istrati do të udhëtojë nga Bukureshti e Kostandinopoja, në Aleksandri, Kajro, Napoli, Athinë, Selanik, Paris, Vjenë, Lozanë, Moskë, Kiev etj, me trena, me vaporrë, majë karrosh me kuaj, ose buaj 57, më këmbë. Dikur, shoqëruar nga miku i vet më besnik, i mistershmi refugjat rus Mihai Mihajlloviç Kazanski (që dukej sikur s’lahej kurrë, por i lexonte autorët francezë në origjinal dhe që, pas një pranie prej nëntë vjetësh, del në mënyrë të çuditshme nga kjo jetë, duke marrë vagëllimhti trajtën jolëndore të një qënieje midis engjëllit dhe rimishërimit të dikujt

Chișu, Lucian, Posteritatea istratiană... art. cit.

Kritiku Eugen Lovinescu numuron plot 14 zanate, asnjëri me natyrë intelektuale.

57 Me karrocë tërhequr nga buajt, sipas dëshirës së shprehur në testament, udhëtoi edhe drejt varrit. Shih Alexandru Talex, intervistë, Rumania letrare (Rom}nia literară) Nr. 48, art. cit.

112 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 55 56

arratisur nga një kohë tjetër), jeton për ca kohë edhe në Malin e Shenjtë Athos, ku Kazanski donte të bëhej murg. Sipas dëshmive dhe hamendjeve, frëngjishten e mëson pikërisht gjatë endjeve nëpër botë, më saktë: në pezullinë nga ku s’mund të lëshojë rrënjë askund, duke lexuar me ndihmën e fjalorëve shkrimtarët Fenelon, Rousseau, Voltaire, Pascal, Montaigne. Në ditar shënon se ndihet viktimë e përjetshme e dehjes së leximit. Në Damask, gjatë një ndalese, gati del mendsh, sepse as njerëzit e thjeshtë e as të diturit nuk e kanë idenë cili është autori i Hamletit58.

5.

Qysh nga çasti kur vepra e Istratit u zbulon një tjetër pamje e peshë hierarkive letrare, në periudha të ndryshme, herë me mëri të fshehur e herë me fjalë në erë, herë për forcë zakoni e herë për krenari kombëtare, jo rrallë me përkushtim e qëllime të pastra, qarqe të caktuara të letërsive franceze dhe rumune u ‚ndeshën’ për vendin që ze Panait Istrati, por nuk mundën as t’ia ndryshonin fatin e as t’ia gjenin vendin. Kjo sot zgjon habi, sepse vepra e tij kish dëshmuar ndërkaq vlera të përbotshme, dhe të gjitha palët mund të krenoheshin. ‚Zënkat’ e ithtarëve nuk rreshtën, ndonëse e shkruara në dy gjuhë, - të afërta, apo krejt të ndryshme, - nuk është veçse aftësia e të njëjtit shpirt për t’u mishëruar (shkruar, tekstualizuar) radhazi, ose edhe njëheresh, në të paktën dy un-e, dhe për t’u shprehur në dy, ose më shumë gjuhë 59.

Lidhur me Istratin, një përcaktim i pranueshëm gati për të gjithë mbetet edhe sot ai i Monique Jutrin-Klener-it60: ”një gjemb i çrrënjosur, shkrimtar francez, rrëfimtar rumun”61.

Chișu, Lucian, Posteritatea istratiană... art. cit.

Shih edhe Koha e zëvendësve (Vremea locțiitorilor), Kuciuk, Ardian-Christian, Malamen, Iolanda, Sh. B. Humanitas, Bukuresht, 2003; bindje nga një përvojë e jetuar qysh nga viti 1996, kur nisa të shkruaj së pari edhe në rumanisht. Mendimi i mësipërm nuk përgjithëson dhe nuk flet në emër të autorëve të tjerë dygjuhësh.

60 Panaït Istrati: un chardon déraciné, Ecrivain français, conteur roumain, F. Maspero, 1970 305 pages / Essai (relié), Paru en 11/2014 / Les Haïdoucs dans l'oeuvre de Panaït Istrati de Monique Jutrin-Klener, Hélène Lenz, Martha Popovici et Catherine Rossi (2003) 61 Panaït Istrati: un chardon déraciné, Ecrivain français, conteur roumain, F. Maspero, 1970 305 pages / Essai (relié), Paru en 11/2014 / Les Haïdoucs dans l'oeuvre de Panaït Istrati de Monique Jutrin-Klener, Hélène Lenz, Martha Popovici et Catherine Rossi (2003).

Shumica e shkrimeve kushtuar Istratit mbajnë tituj të tipit Kush / Cili ishte Panait Istrati….

Përgjigjet janë të ndryshme, për shembull: Panait Istrati, un dissident avant l’heure (Sanda 113 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 58 59

Për veprën dhe jetën e Panait Istratit shkruajnë, në kohë, vende e gjuhë të ndryshme, emrat më me peshë, revistat më të njohura, gazetat më të përhapura. Pak shkrimtarë kanë pasur një prani e ndikim të tillë në shtyp – dhe vlera e tyre është e dyfishtë, sepse bëhet fjalë për një vepër e cila s’ka asgjë të ngjashme me ‚të fabrikuarat’ e epokës pasmoderne. Që nga nobelistët Romain Rolland, Roger Martin du Gard, François Mauriac, Angre Gide e Ernest Hemingway-i e deri tek autorë si Blasco Ib|ñez, apo akademikë nga e gjithë bota shprehen për veprën e ‚gjembit të çrrënjosur’.

Po rijap për lexuesin pesë këndvështrime, të cilët pasurojnë aparatin kritik që u përdor në përftimin e veprës së Istratit.

Nga ajo thellësi tipike skandinave dhe gjithnjë befasuese, - ndoshta ngaqë është prore ftesë drejt një të menduari alternativ, - akademiku Anders Österling62, një nga njohësit më të mirë të letërsisë botërore, shënon: „Istrati do të kish mundur [...] me aventurat e tij ‚shumëngjyrëshe’ të ujdiste një jetë pa vështirësi, si ajo e një tufe romancierësh evropianë. Po a mund ta trajtonte si shkrimtar këtë lëndë artistike marramendëse?

Dëshmoi në mënyrë të pakundërshtueshme se është në gjendje, ndonëse për këtë përdori një gjuhë të huaj, të cilën e mësoi vetë. [...] Ajo që duhet admiruar në të gjitha pikëpamjet është talenti i tij i shkëlqyer i të rrëfyerit.

Pa rregulla dhe i zjarrmitur nga ajo që rrëfen, ai dyndet fuqishëm, me epërsinë e një lumi shkundullues. Ajo që di Istrati për njerëzit nuk është qëmtuar nga librat, por prerë drejtpërdrejt nga përvoja e përditshme – nga rrugë të pluhurosura fshatrash, nëpër tregje përvëlues dhe plot rrëmujë njerëzish, ku takohen shumë raca. [...] Në vorbullën dhe pengesat e jetës së vet, Istrati, i huaji rrugëtar nga Brëila, e ka ruajtur në vend të sigurt trastën. Falë asaj traste ai jeton sot si rrëfimtar. Thesaret e asaj

Stolojan, 1980); Edouard Raydon: „vagabond de genie” (Edouard Raydon, 1986); „un chevallier errant” (Alexandru Oprea, 1973), por të gjitha arrijnë në përfundimin se Panait Istrati ishte një njeri i shpirtit, i idealeve, që nuk i përkiti kurrë askujt. Një pllakë përkujtimore e vendosur nga Bashkia e Parisit, mbi murin e jashtëm të banesës që ndodhet në 24 Rue du Colisée, - shënon: “Mes viteve 1922-1930, në këtë shtëpi, shkrimtari rumun PANAIT ISTRATI (1884-1935) shkroi veprat e veta të mëdha, të njohura botërisht: Kira Kiralina, Kodini, Mihaili, Xha Angjeli, Komitët, Nerancula”.

62 Shkrimtar dhe eseist suedez (13 prill 1884-13 dhjetor 1981), anëtar i Akademisë Suedeze (Svenska Akademien), më i riu i zgjedhur deri në atë kohë dhe më jetëgjati në (62 vjet).

114 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

traste: malli për aventura, forcë jetike e pashembshme dhe dashuri për ngjyrat, edhe nëse jeta është e mbytur në dëshpërim e mjerim”63.

Si ish-banor i Parisit dhe mik me veprimtarë të së majtës evropiane, Ernest Hemingway ka mjaft të dhëna rreth Istratit dhe veprës së tij. Me syrin përtejoqeanik shprehet se Istrati: „Është një poet i lindur, i dashuruar me gjithë shpirt pas gjërave më të thjeshta – aventura, miqësia, revolta, mishi, gjaku – i paaftë për ndonjë arsyetim teorik dhe, rrjedhimisht, i paaftë të bjerë në kurthin e ndojë sofizmi sado mirë të ndërtuar64.

Anëtari i Akademisë Goncourt, André Stil, shënon: „Asgjë tjetër nuk është shkruar më bukur për mjerimin njerëzor, për të vërtetën e njerëzve të varfër, për dinjtetin dhe shkathtësinë e tyre. Kjo luftë për jetën kundër vetë jetës mund të jetë edhe lufta e njeriut kundër njeriut për hir të njeriut”65.

Me një krenari që mund të cilësohet edhe ballkanike, Viktor Eftimiu, lindur në Boboshticë dhe shkrimtar në një gjuhë të huaj, të cilën e ka mësuar pas moshës 9-vjeçare, shkruan: „Të gjithë mendjendriturit e botës e kanë lexuar, të gjithë të pakënaqurit, të gjithë ata që ëndërronin diçka më të mirë, më njerëzore. E kanë lexuar edhe estetët e revistave të metropoleve dhe snobët e salloneve, dhe të gjithë janë magjepsur nga dhuntia e rrëfimtarit. Asnjë sajesë letrare, por vetëm gjëra të para me sytë e vet, vetëm jetë e jetuar. Thjeshtësi. Forcë për të rikujtuar njerëz dhe bëma të zhytura në dritë. Një gamë shkëlqimtare. Një magji fjale, të cilën shumë pak, gjer edhe ndër më të mëdhenjtë, e kanë”66.

Një kulm njohjeje dhe përshkrimi bën Nikos Kazanzaki67, shpirt-binjak i autorit të „Kira Kiralinës”: „Istrati nuk është as rrëfimtar, as romancier,

Parathënia e botimit suedisht të Kira Kiralinës, Sh. B. Albert Bonniers, Stokholm, 1926.

Shih Rom}nia literară, 8 maj 1980.

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 14. / André Stil (1 prill 1921-3 shtator 2004), novelist, tregimtar dhe gazetar, nga viti 1977 – njëri prej dhjetë anëtarëve të Akademisë Goncurt.

66 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 445.

67 Lexohet Nikos Kazanc|kjis / Nikos Kazantzakis / greqisht Νίκος Καζαντζάκης / (18 shkurt 1883, Heraklion-26 tetor 1957, Freiburg) u bë i njohur në vitin 1964, menjëherë pas daljes së filmit Zorba greku. Vazhdimisht në kundërshtim me qarqet zyrtare greke, për shkak të bindjeve dhe shkrimeve të veta, - ndonëse kreu përkohësisht edhe detyra me rëndësi (gjatë Luftrave Ballkanike u shkrua vullnetar në ushtri dhe shërbeu në zyrën e posaçme të kryeministrit Elefterios Venizellos), - u çmua më tepër jashtë vendit. Mes viteve 1916 dhe 1917, sëbashku me Gheorghios Zorbas-in (1870-1941, me prejardhje nga Gadishulli Halkidhiki, njeri i thjeshtë, por idealist i flaktë), të cilin e pat njohur në Malin e 115 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 63 64 65

por më shumë se këto të gjitha bashkë. Është një lindor, një primitiv i lidhur fort me forcat e thjeshta të tokës, me shpirtin. Si puna e lindorëve, Istrati shtrihet me krejt trupin në tokë, siç bëjnë gurgdhendësit, dhe tregon. Nuk di të kem hasur ndokënd tjetër që të tregojë me kaq forcë dhe brishtësi njëheresh. Tek e dëgjon, ke ndjesinë se toka bëhet më e madhe. Sulltani i famshëm i Spanjës, Abd-ar-Rahmani, i thoshte poetit të vet të çmuar: „Isa, kur të dëgjoj, ndjej se kufijtë e mbretërisë sime zgjerohen”. Po kështu edhe ne, kur dëgjojmë Istratin, ndjejmë se si na zgjerohet zemra!”68 6.

Në vitin 1927, i ftuar të njohë nga afër fitoret e bolshevizmit, Istrati viziton Moskën dhe Kievin69, ku takohet me Nikos Kazanzakin. Bashkë me një grup të njohurish, duke u betuar që të veprojnë si njerëz kulture, por edhe politikisht, ata ndërmarrin një udhëtim drejt Bashkimin Sovjetik. Kthehen në Evropë pas disa muajsh, të mahnitur. Në janar të 1928-ës të dy ngrenë në qiell arritjet e bolshevikëve, me nga një fjalim të zjarrmitur në Teatrin Alhambra të Parisit. Fjalimet ndezin gjakrat, shpërthen një rrëmujë rruge që kërcënon të kthehet në betejë të përgjakshme, dhe Kazanzaki mezi i shpëton gjyqit, kurse Istrati – dëbimit. Kazanzaki do të çojë së pari emrin e Istratit në botën greke, - ku ky kishte gjysmën e rrënjëve, - teksa „Le Monde” pó atë vit do të botojë të parin portet të Kazanzakit, hartuar nga Istrati.

Shenjtë Athos, Kazanzaki do përpiqet të hapë një minierë lihniti në jug të Peloponezit. Nga kjo përvojë do të ngjizet pas tre vjetësh romani Jeta dhe peripecitë e Aleks Zorbës. Kazanzaki shkroi edhe romane të tjerë të njohur, si Krishti i kryqëzuar për së dyti, Raport El Grekos, Tundimi i mbramë i Krishtit, Vëllavrasësit, si dhe poemën epike me 33.333 vargje Odisea, të cilën e mbante si kryeveprën e jetës së vet.

68 Gazeta Proia, Athinë, e shtunë, 31 dhjetor 1928 / More Panaitaki!, Sava, Maria, Revista Athenaeum, Revista de Cultură a Rom}nilor din Canada, 4 gusht 2013.

69 Vizita në U.R.S.S. gjatë tetorit 1927, me rastin e 10-vjetorit të Revolucionit të Madh Socialist, i mbush me ngazëllim. Istrati gjen këtu “besimin, vrullin rinor të një populli të tërë” dhe beson se këtu gjendet “i vetmi vend ku jeta është plot me ide lartuese dhe ka një karakter frymëzues, pjellor”. Istrati është gati të flakë penën dhe t’u rikthehet “zanateve të hershme”, madje shpall se prej kohësh dëshiron ta lerë pas moralin perëndimor dhe të shpërngulet në një vend ku ndjen se shpirti i pastrohet. Shih Preda, Catina-Alina, Cine a fost Panait Istrati (Cili ka qënë Panait Istrati), Mare Ponticul, vol. 4, 2014.

116 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Dy vjet më pas, më 1929, shpirtrat-binjakë, shoqëruar nga shpirtratfemra-binjake të secilit, nisen sërish drejt Bashkimit Sovjetik. Miqësia e tyre e rrallë tani do të sprovohet ashpër. Gjatë këtij udhëtimi, që do të jetë vendimtar, Istrati do të takohet për herë të parë dhe të fundit me Maksim Gorkin70, i cili, tërthorazi, e këqyrte si kopjen e vet juglindore.

Takimi do të zgjasë plot tri orë dhe do të jetë i akullt. „Në Moskë, në banesën e tij, - shkruan Istrati, - gjatë tri orëve që kaluam bashkë, ai nuk deshi të fliste. Fytyra e tij e çiltër, sunduar nga sytë që mund të jenë gjithë ç’dëshirojnë, mbeti e mbyllur. Dhe u zhgërryem nëpër banalitete. Por ajo që Gorki nuk qe i detyruar të ma thoshte mua, ia detyron botës e cila e çmon. (...) Se do të vijë një ditë kur të mundurit do të mund të flasin, mbi të gjitha klasat, dhe atë ditë ata zëra të tmerrshëm do t’i kërkojnë llogari Maksim Gorkit, i cili, për fatin e keq të kujtimit të vet, nuk do të mund të përgjigjet”71.

Trandja e këtij udhëtimi që duhej të rrënjoste përjetë adhurimin ndaj Bashkimit Sovjetik, gati i nxori lëkurësh. Nuk ishin as të parët, as të fundit që nuk do ta kuptonin pothuajse fare Rusinë, - atë të përjetshmen, shpirtëroren, letraren, që i mbijeton çdo të tashmeje, sado të egër, por që

Vetëm dy javë nga fitorja e Revolucionit të Tetorit, Gorki shkruante: „Lenini dhe Trocki nuk kanë as më të mjegulltën ide mbi të drejtat e njeriut. Ata janë korruptuar tashmë nga helmi i ndyrë pushtetit, dhe kjo duket nga mungesa e paturpshme e respektit ndaj lirisë së fjalës dhe ndaj lirive të tjera shoqërore, për të cilat luftoi demokracia”. Në gushtin e 1921shit, miku i tij Nikollaj Gumiliovi, shkrimtar dhe bashkëshorti i Anna Ahmatovës, u arrestua nga ÇEKA në Petrograd, për pikëpamjet e tij monarkiste. Gorki shkoi vetë në Moskë, mori personalisht nga Lenini një urdhër lirimi, mirpo kur u kthye në Petrograd, mësoi se Gumiliovin tashmë e kishin pushkatuar. Në tetor Gorki mërgoi drejt Italisë, duke thënë se po ikte për shkak të sëmundjes. Sipas Sollzhenicinit, kthimi i Gorkit në Bashkimin Sovjetik ndodhi për interesa materiale, sepse në Sorrento Gorki s’kishte as të holla, as lavdi. Në vitin 1932, vetë Stalini e ftoi Gorkin të riatdhesohej dhe shkrimtari pranoi. Nuk ngurroi madje as të shkrunate një artikull ku lëvdonte Gulagët, për t’u nderuar më pas me Urdhërin ‘Lenin’, si dhe me një banesë luksoze në Moskë (ish-pronë e milionerit Riabushinski, tani Muzeu Gorki), si dhe një shtëpi pushimi në rrethina. Njëra nga rrugët qëndrore të Moskës, Trevskaja, mori emrin e tij, bashkë me qytetin e vet të lindjes. Në vitin 1933, Gorki botoi një libër çnderues për Bjellomorkanal-in, që ish hapur tërësisht nga puna e detyruar e të burgosurve të Gulag-ut. Në kushte të tilla, pak lexues gjenin tek Gorki autorin magjepsës të kujtimeve për Tolstoin, Çehovin dhe Andrejevin, të Makar Çudrës (Макар Чудра), Çelkashit (Челкаш), Këngës së skifterit (Песня о Соколе), Malvës (Мальва), Njëzet e gjashtë burra dhe një vajzë (Двадцать шесть и одна), apo Jetës së Klim Samginit (Жизнь Клима Самгина / 1925-1936).

71 Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 39, 41-42.

117 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 70

nuk përdoret dot si çelës për të hapur kuptimet e pó asaj së tashmeje.

Qenë nisur drejt një Bashkimi Sovjetik që ngadhnjente mbi forcat e errëta të së kaluarës, mirpo qenë gjendur brenda një Rusie të disafishtë dhe të paktën shtangëse. Si të gjithë ata që s’kanë pasur ndonjëherë pushtet zyrtar, - pavarësisht atij letrar, - autorët ballkanas do të shkruajnë e flasin shumë, me vend e pa vend, gjithnjë para kohe, duke mpakur me ngutjen e tyre të ardhmen e gjërave që shkruajnë e thonë – dhe kjo është një dëshmi tjetër e ateizmit të tyre. Si në rastin e ushtrisë napoleoniane, - që u shkri mes udhëve ruse që duken pa fund dhe që pó brenda asaj pafundësie të mbanjnë peng, - dy gjeneralët e letrave evropiane thitheshin gjer në tjetërsim nga hapësira shpirtërore ruse, e cila, në te papërsëritshmen e vet, mbrohet jo duke u mbyllur, por duke u hapur skaj më skaj. Istrati dhe Kazanzaki ngrijnë para një Rusie që, falë hapësirave me pamje pafundësie dhe me një larmi njerëzore të papushtueshme, iu zbuloi vetëm pak kthina nga e Tashmja e Vërtetë. Pa dhënë shpjegime letrare për çështje politike dhe as shpjegime politike për çështje letrare, shpirti rus niste sërish drejt pjesës tjetër të planetit disa të vërteta të dhimbshme të së tashmes, përmes greqishtes, rumanishtes dhe frëngjishtes.

Tre të katërtat e grupit vërejnë mangësi e padrejtësi në jetën sovjetike, por vetëm për Istratin gjendja është e padurueshme. Ose pa gjetur përgjigje, ose pa qënë i aftë të pranojë disa pyetje, - të cilave mund t’u përgjigjet vetëm besimi në Zot, - ai braktis Bashkimin Sovjetik dhe kthehet në Paris, ku shkruan „Rrëfimi i një të munduri”72. Të tjerët shohin punën. Kur Istratit do t’ia kthejnë shpinën të gjithë, Kazanzaki nuk do të jetë mes tyre, por nuk do të jetë as afër Panaitakit (siç e thërriste vllazërisht). Një shije të papërkthyeshme fitonte në ato kushte një copëz letre, ku Kazanzaki i pat shkruar, mbase i frikësuar të digjej më fort: „Ti je flakë, ti kupton më shumë nga ç’mund të ndriçojë një flakë. Misioni yt nuk është të tjerrësh teori (...) por të digjesh... ti përmbush qëllimin prej flake, si shumë pak shpirtra mbi këtë tokë. Ti ke diçka më tepër: je një ide e madhe! Jam i sigurtë për ty dhe s’ta kam frikën. Mbete ti, Panaitaki, një njeri i vërtetë, i ngrohtë, pa dorashka, që e shkrin veten si ndonjë komit...

Në frëngjisht: Vers l’autre flamme – Confession pour vaincus; në anglisht: The Confession of a Loser.

118 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 72

Nëse do të ikësh ndonjë ditë, toka do të ftohet ndjeshëm. Qëndro, digju, mblidh forcat dhe beso si edhe unë tek mrekullia”73.

7.

Istrati kthehet në Evropë dhe vijon udhëtimet, i dërrmuar shpirtërisht.

Për shkak të zhgënjimit dhe rrënojave ku kanë sosur idealet e rinisë së hershme, bota i duket e mpakur dhe frymëzënëse, ose vërtet është e atillë. Nuk ishte hera e parë e as e fundit kur kthetra ideologjish e gjakosnin, por tani, - siç mund të lexohet tërthorazi edhe tek „Rrëfimi i një të munduri”, - Istratin e mundoi edhe një paradoks, aq i shpeshtë në ditët e sotme. Njeriu ishte i aftë të përballonte e t’u mbijetonte zhgënjimeve të dashurisë, të vdekjes që të fal apo të merr kur s’duhet, të gjithçkaje që dukej vendimtare në jetë, por u bëkej copë e thërrime pas çdo zhgënjimi ideologjik. Ky nuk kishte shërim, përjashto disa platitje me këste, që duheshin shlyer me tradhti të njëpasnjëshme o nga një krah, o nga tjetri, o lart, o poshtë, o në të gjitha anët. Shumica e të vrarëve nga ideologjia e merrnin atë lloj hidhërimi edhe në varr, jo sikur të qënkej thjesht një hidhërim, por kohë nga amëshimi. „Rrëfimi i një të munduri” hapet me bindjen se “Të mundur janë të gjithë njerëzit që, në fund, apo gati në mbarim të jetës së tyre, gjenden në kundërshtim ndijesor me më të mirët e sivëllezërve të tyre. Unë jam njëri nga këta të mundur. Dhe meqë janë plot mënyra për të qenë në kundërshtim ndijesor me sivëllezërit e tu, saktësoj se këtu është fjala për atë ndarje të pakëndshme që e flak njeriun jashtë një klase, pas një jete me aspirata të përbashkëta, duke i mbetur gjithsesi besnik ndjenjës që e ka shtyrë gjithmonë të luftojë për drejtësi. / Sepse nevoja për drejtësi është një ndjenjë, jo një teori”74. Istrati e ka të qartë se “Që të jetosh ka shumë mjete, por që të luftosh nuk është veçse njëri: të godasësh kundërshtarin”75, por beson me gjithë shpirt se, përme rrëfimit të tij, nuk godet për të plagosur, por për të zgjuar. Sidomos ngaqë u drejtohet sivëllezërve të tij të luftës e të penës, zëdhënës të masës së shtypur brez pas brezi. “Në radhë të parë pata fatkeqësinë të bëhem edhe unë shkrimtar, - shkruan. Në fillim gëzimi

Sava, Maria, Miqtë e Panait Istratit… art. cit.

Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 5.

75 Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 7.

119 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 73 74

qe i madh. Pa shih, Parisi mund të bëjë mrekulli të tilla: të nxjerrë një rrugaç nga pluhuri i rrugës dhe t’ia hapë portat e të gjitha mundësive. Nuk është aspak banale, por hapni sytë. Unë nuk jam i vetëm. Një familje e pafundme rrugaçësh, ndër të cilët unë s’jam as më i miri e as më i keqi, vlen më shumë se unë, jo falë asaj që shkruan, por falë sasisë së qymyrit që nxjerr nga nëntoka, pa mundur të ngrohet. E pastaj ajo vërtet shkruan, letra të tmerrshme, të cilat ju pengojnë të flini, apo të kapërdini drekën. – O, ti që arrite në dritë, mendo edhe për ne që mbetëm në plehëra! Si, vallë?

Por s’ka pikë dyshimi. Jo vetëm do të mendoj për ju, por gjithë ç’është e imja do të jetë edhe e juaja, me përjashtim të sime shoqeje”76.

Libri mbetet ende tejet i koklavitur, plot të dhëna tronditëse dhe kundërthënie. Ai duket i shkruar me gjakun e të përvuajturve, ose me bojën që ata s’e përdorën dot, dhe padyshim meriton një trajtim më vete.

Degëzime të disa prej rrëfimeve (ngjarjeve) rishfaqen më pas duke nisur nga „Arkipelagu Gulag” i Sollzhenicinit e deri tek „Doktor Zhivago”, apo në librat e Aleksandër Zinovievit, Vladimir Bukovskit etj, - të cilat vetëm autorët rusë mund t’i shkruanin.

Botimi i „Rrëfimi i një të munduri”77, do ta ndajë dhunshëm Istratin nga miqtë e tij ideologjikë. Me sa duket, pas mbylljes kalendarike të fëminisë, të gjitha miqësitë e njeriut kanë diçka ideologjike. Shokët e idealit, sikurse edhe ai vetë në rininë e hershme, ngatërronin, me dashje, ose nga padija, mllefin ndaj padrejtësive shoqërore me direktivat e Kominternit.

U dëshmua edhe një herë se shoqëria më lehtë fal atë që shemb një qytet, se sa atë që shemb një mit.

I zvjerdhur, i fyer, i pafuqishëm ndaj ngjarjeve të tanishme, - të cilave s’ka ç’u bën as me gjeninë e të rrëfyerit, as me gjeninë e të jetuarit, Istrati ngulmon se „Njerëzimi, pra, nuk ekziston. Por ekziston njeriu. Dhe njeriu kërkon njeriun. Dhe e gjen. S’është e mundur të mos e gjejë. Me të shmangur njerëzimin nga udha jote, zbulon njeriun. Se ne nuk i shohim

Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 5.

Pjesa më e madhe është hartuar në bashkëpunim me shkrimtarët disidentë rusë Victor Serge ( и о ь о и Ки аль и ; 1890-1947) dhe Boris Suvarin (Бо ис Конс ан ино и ифшиц, 1895-1984), por Istrati, sië dëshmon në letërkëmbim, e nënshkruan librin me qëllim që ai të qarkullojë sa më mirë.

120 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 76 77

njerëzit për shkak të njerëzimit”78. Kohë më parë, nuk ekzistonte njeriu, por vetëm njerëzimi. Bota kthehet përmbys, me rrënjët në qiell, kur, falë vuajtjeve, Zoti mishërohet ashtu siç Është, përtej formulave të mësuara, apo shprehive për forcë zakoni. „Kur mat udhën që kam përshkuar, - shprehet Istrati në kujtimet e veta, ndjej mëshirë ndaj vetes. [...] Të shumtë janë ata që marrin udhën, lundërtarë të dalë mendsh. Vetëm disa mbërrijnë. E nëse dëshiroj kaq shumë të jem i denjë për dritën që më mbush sot sytë, e bëj vetëm për t’i ledhatuar sadopak ata që janë verbuar prej saj”79.

Duhet thënë se ‚fati’ dhe kahu i një udhëtimi varet kryekëput nga kuptimi, - i saktë, ose i gabuar, - i Vdekjes. „I munduri prej ngadhnjimit të vet”80 kthehet përfundimisht në Rumani në vitin 1933, edhe me shpresën të japë shpirt aty ku qe lindur, edhe duke ëndërruar që rrënjët e vendilindjes t’ia shtyjnë vdekjen. „Më thuaj çfarë je në gjendje të flijosh për dashurinë tënde, që të të them nëse do, apo jo”81. Perëndimi për mua ka vdekur82, - shkruan, - dua të merrem këtu me bujqësi. Beson vetëm në një revolucion që kryhet nën shenjën e fëminisë 83 dhe betohet se nuk do të përfshihet më kurrë në diçka që nuk është letërsi. Me të mbërritur, si për t’u siguruar se ka sadopak tokë të vetën, kërkon me shkrim nga Bashkia e Brëilës një gropë varri. Kërkesa i miratohet.

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 70-71.

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 70.

80 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 70-71.

81 Sava, Maria, Miqtë e Panait Istratit (Prietenii lui Panait Istrati), Arkivi i Revistës Faleze de piatră (Bordura të gurta) - internet.

82 “Kur një qytetërim ndërton kuplara me vlerë katër milionë, teksa fshatarët e tij, të llahtarisur nga mjerimi, çarvalitin fëmijët e tyre me sëpatë, qytetërimi përkatës nuk ka më të drejtë të jetojë, gjer edhe nëse shkrimtarët e tij konvertohen në katolicizëm, kurse avokatët e tij bëhen, pas htatë vjetësh pendese, peshkopë. Një qytetërim i tillë, nëse i mbetet një fije turpi, duhet të groposë bibliotekat, të çmontojë dhe të futë në bodrum shtatoret e veta më të fisme, pastaj ta verë avokatin e vet më të shkëlqyer që t’u bjerë këmbanave të Notre Dame-s. Nëse jo… çdo mjet është i përligjur për ta shkatërruar”. Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 18-19.

83 ,,Cred într-o revoluţie făcută sub semnul copilăriei", Panait Istrati më ndihmoi…, Alexandru Talex, intervistë e cituar.

121 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 78 79

8.

Rumania e kësaj periudhe është nga shumë pikëpamje një Evropë në miniaturë84. Rryma letrare e artistike, vepra, kryevepra e sajesa, teatër i nivelit më të lartë, personalitete nga më të larmishmet i japin hapësirës thelbin dhe gjallërinë e një Eldoradoje të artit. Vetëkuptohet që, si të gjitha hapësirat tejet të pasura, në Eldorado bashkëjetojnë e përjashtohen mesveti aq shumë bindje e argumente, saqë gjykimet kritike janë gjithnjë e më të diskutueshme. Ajo që ngrihet sot në qiell, pas një jave është harruar, ose flakur në plehëra. Arena gëlon nga gjenitë, vegimtarët, zbuluesit, hapësit e shtigjeve të pashkelura, profetët e artit të ri dhe dinosaurët e moshuar. Nën këtë magmë që sikur vlon më shumë se vetë vullkani, nuk pushon së vepruari as ajo bashkësi individësh që rropaten të groposin, që planifikojnë, drejtojnë e shkaktojnë drama në jetët e shkrimtarëve, duke shpresuar se gjithçka harrohet dhe, njëheresh me harrimin, shmanget edhe shpagimi. Vërtet njerëzit harrojnë, por skëterra – jo, sepse e ke mbajtur me ‚ushqim’.

Ndonëse ka zëra që i japin vlerën e merituar, kritikët më në zë të kohës, secili shef i një klani shumëkëmbësh e shumëpenësh, e trajtojnë veprën e Istratit si ‚një ndër aq të tjera’. I lindur non-grata, pajisur me nuhatje, ndershmëri, përvojë e nerv për t’u ndeshur me më të zezat e një shoqërie, Panait Istrati kupton se ç’domethënë të kthehesh mirëfilli pas një kohe mes ‚tanëve’. Gjembi i shkulur nga pema, kur kthehet, ndodh të gjakosë më fort vetveten, se sa pemën. Shumë nga sivëllezërit e letrave janë tani, - ose kanë qënë gjithmonë, - aq të vegjël, sa bëjnë çmos të të gjunjëzojnë, për t’u ndjerë të paktën sa ti. Kulmi arrihet kur autorë të rëndomtë, por të famshëm, shkruajnë pikërisht për veprën që i fundos në harresë, të bindur se po i japin një dorë ndihmë asaj vepre, po e nxjerrin nga hija, po ua falin lexuesve dhe përjetësisë, sikur të jenë të paktën bashkautorë. Të ngjashmit për nga shpirti dhe përmasat nuk e mbështesin veçse shkarazi, nga larg, edhe ngaqë janë të detyruar ta kenë mirë me sa më shumë kundërshtarë, edhe ngaqë ti ke shkruar ato që, sipas frymës së brezit, apo të poetikës, duhej t’i kishin shkruar e botuar vetëm ata. Një fat i verbër, për të mos thënë cinik, t’i ka dhënë ty

Sintagma është shprehur së pari në Revistën Haemus, në fundin e viteve ’90, nga Akad.

Kopi Kyçyku, dhe është përvetësuar nga shtypi nën emra të tjerë.

122 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 84

kryeveprat, pandershmërisht. Ndër më të rëndat smira, ajo ndaj fatit të tjetrit, si në lashtësi, mbetet më e papërballueshmja.

Me gojën e njërit prej sivëllezërve, ish-vendlindja i thotë: „Të pritëm me lule. Do të të ndjekim tash e mbrapa me gishtin në këmbëz...”85.

Nuk e shkrehën, por me një sasi të përafërt lulesh ia mbuluan varrin.

Para varrit, si edhe menjëherë pas shembjes së hierarkive letrare, erdhi, më saktë: mbushi gati krejt jetën, - heshtja. „Një heshtje varri sundon rreth emrit tim gjer edhe kur jashtë shtetit gazetat flasin për mua sa herë botoj ndonjë libër, ose mbaj ndonjë fjalim (...) Sigurisht, kam goditur dhe godas gjithmonë mbi skotën e fabrikuesve të artit. Por unë godas me zemrën e njeriut të ngrohtë dhe pa urrejtje të vazhdueshme. Përplas dhe harroj, madje ia zgjas shpejt dorën atij që kam goditur më fort nga sa duhet, ose padrejtësisht. Ata më godasin ftohtë dhe me urrejtje për vdekje 86.

Jashtë shtetit – po ata njerëz, po ajo urrejtje. (...) Kështu jetoj prej tre vjetësh. (...) Nuk kam pasur gjatë gjithë kësaj kohe një njeri, as edhe një të vetëm, të cilit t’ia hap shpirtin. Të gjithë ishin ose tepër të zënë, ose indiferentë, ose armiq”87.

Teksa librat e tij vazhdojnë të mahnitin jashtë shtetit, autori përndiqet në vendlindje. Si metaforë e një makthi të stërgjatë e me rrënjë të thella, dosja e tij, - jo ajo letrare, - vazhdon të plotësohet e të pasurohet edhe pas vdekjes. Se një shkrimtar i kësaj përmase nuk vdes për të gjitha zyrat në të njëjtën kohë. Dosja e jetës pasuron dosjen letrare dhe anasjelltas.

Por ka edhe hapësira që u shpëtojnë të dyjave, me gjithë stërmundimin e zyrave dhe të studimeve.

9.

Historia zyrtare e letërsisë, - që shpesh përdor togfjalësha të drunjtë, ose shprehje lotsjellëse telenovelash, - ngulmon se Panait Istrati „Vdes në vetmi e varfëri, në senatoriumin Fillaret të Bukureshtit, më 16 prill 1935”.

Data është e saktë, por nuk shënohet se, prej disa vjetësh, si shpërblim e

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 356.

Më 27 maj 1933, për shembull, kur kremtohej Java e Librit, shkrimtarin e sulmon një bandë huliganësh para Librarisë Alcalay të Bukureshtit. Shih Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 45.

87 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 10.

123 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 85 86

vegim, ai kishte pranë dashurinë e madhe të jetës, Marga Istratin. Nuk shënohet as se, disa muaj para vdekjes, në dhomën e spitalit vjen Monsinjori Vladimir Gjika88, në rrembat e të cilit rrjedh pó bojë frëngjishteje, por edhe gjak shqiptari89. Në vitin 1934 Istrati gjendet i braktisur në Senatoriumin Fillaret të Bukureshtit. Në fakt, siç ndodh jo rrallë, shikimit të hulumtuesve u shpëton prania e një tjetër shpirti, të rrahur me vaj e me uthull, mërguar në Rumani në moshën 9-vjeçare dhe që ka përjetuar në një trajtë tjetër kalimin nga gjuha amtare në të huajën.

Viktor Eftimiu, - se për të është fjala, - nuk e ka braktisur për asnjë çast gjeniun e prozës, ndonëse pak gjëra, përjashto mallin ndaj botës së hershme ballkanike dhe adhurimin ndaj rrëfenjave stërgjyshore, mund t’i afrojnë. Eftimiu përmend disa takime e biseda me Istratin, në Kafenenë Corso të Bukureshtit dhe në Spitalin Fillaret. Ngjarjet përshkruhen në një libër befasues e çmitizues, titulluar “Kujtime dhe polemika”90. Kur Panait Istrati pati më 1924-ën atë sukses të rrufeshëm në Paris, - shkruan Eftimiu, - dhe përkthehej në aq gjuhë të huaja, drithërohej nga jehona që do të kishte në atdhe, pyeste se ç’do të thoshin bashkatdhetarët për këtë ngadhnjim të bukur. Por bashkëvendasit (…) e sulmuan. Pse? Gjithmonë gjenden arsye për të goditur një sivëlla që ngadhnjen…

Eftimiu është nga të fundmit që e takojnë para se të ndërrojë jetë. Vlen të vërehet se në këtë periudhë Istratit i qëndrojnë pranë dy shpirtra që kanë lidhje rrënjore me botët rumune e shqiptare dhe me mërgatat e tyre në Rumani e Francë.

Ritmi shpesh i çartur i jetës, vështirësitë dhe ajo cektësi e pashpjegueshme që shoqëron shpesh sjelljen e disa gjenive, e kanë mbajtur peng Istratin në një zonë jashtëshpirtërore që mund të quhet ‘ateizëm për forcë zakoni’. Vuajtjet e të tjerëve, e atyre që i duken krejt pa përkrahje dhe pa mrekullinë e fatit të vet, shkrimin, e çojnë hap pas hapi

Vasiliu, Mihaela, Revista Virgo Fidelis, nr. 2/2011, përkthim në rumanisht nga MarieThérèse Cernea.

89 Shih Kyçyku, Ardian-Christian, „Princi Vladimir I. Gjika - Mendime për ditët që vijnë / Prințul Vladimir I. Ghika - G}nduri pentru zilele ce vin, Revista Haemus Nr. 1, nëntor 1998, dhe Lulja dhe dora që e këput – në disa revista dhe organe shtypi në shqip, rumanisht e anglisht, si dhe në site-in e Radio Vatikanit.

90 Victor Eftimiu, Amintiri și polemici, Cultura Rom}nească S.A.R., Bukuresht, 1942.

124 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 88

drejt një pyetjeje turbulluese të tipit: “Kur nuk beson se ka Zot, si mund ta fajësosh Zotin për gjendjen e botës”?! Mirpo falë shkrimit, prej vitesh, për Istratin “vuajtja është edhe ajo diçka, dikush…. Mbase është dikush i madh e i shenjtë – dikush që mbetet përjetësisht i kryqëzuar, që nuk joshet nga asnjë pazarllëk, që shemb tempuj të lindur të vdekur, që u çjerr maskën besimeve të majmura nga hallet e të tjerëve, dogma shoqërore të bymyera nga budallallëku – dhe që mbetet i vetëm, mbërthyer në kryq, duke mbajtur maskën e Zotit”91. Mund të tingëllojë e çuditshme, por pikërisht vetmia, - e cila duhej ta afronte tek Zoti gjer edhe vetëm përmes ngjashmërisë me vetminë e Krijuesit, - e mban ende të prangosur në rrjetën e lirive tokësore dhe kalimtare. Nuk mungon këtu as një krenari, e ndërkryer dhe mjegulluese. Forca e zakonit, fakti që, gati gjatë gjithë jetës, me mendje ka jetuar në rrethinat e shoqërisë, gjer edhe kur gjenia e ka vendosur në qendër të saj, e tundojnë që të vdesë sa më i vetmuar.

“Pata gjithë ç’desha, me shumicë e pa fund. Se sa më kushtoi është tjetërgjë.

Dhe kjo tjetërgjë, që quhet heroizëm, është çelësi i jetës së lirë. Shumica e njerëzve nuk e njohin. Ata janë mësuar me prangat dhe vargonjtë e burgjeve të tyre të panumurt, me një dembelizëm që i bën të përbuzshëm.

Fajin nuk e kanë sistemet, por zemrat tona”92.

10.

Monsinjori Vladimir Gjika ndodhet në Bruksel kur mëson se Panait Istrati lëngon për vdekje në një shtrat spitali të Bukureshtit. E nuhat se shpirti i Istratit drithëron nga hidhërimi dhe revolta, por ka të dhëna edhe falë letrave thellësisht të krishtera që ia ka dërguar François Mauriac-u.

Vendos të takohet me të sëmurin, i shkon në spital, pa bujë, dhe nuk përfiton nga nevoja e Istratit që të shpëtojë, si puna e të mbyturit, gjer edhe duke u kapur pas shpatës. Sepse kthimi tek Krijuesi për një krijues si Istrati, ka vërtet dhembjen që shkakton tehu i një shpate. Monsinjori Gjika bisedon me të, ia nxjerr si barëra, të këqia e të mira, rrëfimet që nuk ka për t’i shkruar, dhe e kungon. Monsinjori Gjika njeh dhe bart një të fshehtë: hiri i Kthimit kalon përmes zemrës së tij prej prifti të blatuar tërësisht Zotit; kjo zemër i flet të sëmurit për vdekje dhe i fal dritën e

91 92

Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 76 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 75.

125 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Krishtit. ‘Drita, dëshmia e parë e honeve, e para e fshehtë e shqiptuar nga njëri tek tjetri’, siç shkruan Monsinjori në ‘Mendime për ditët që vijnë’ 93.

Rrallëherë përmendet me shkrim kjo ngjarje, por askush nuk e hedh poshtë si sajesë94. Tashmë është një heshtje krejt e ndryshme nga ajo që ngulmon të vrasë gjení. “Mendoj se në amëshim harmonia vjen nga heshtja absolute, shënon Istrati. Fjala duket të jetë një ndëshkim, të cilin Zoti ia dha kafshës së vetme mendjemadhe të tokës…”95.

Pas kësaj ngjarjeje, Panait Istrati kalon me trup në të Padukshme. Lajmi nuk mbush gazetat, sepse mllefi ndaj të ndjerit e mban me dhëmbë e thonj të gjallë në kujtesë, të paktën që të përligjet. Varrimi është i thjeshtë, vetëm pak më i bujshëm se lindja. ”Ndonëse miku i tij, Demosten Botez-i, dëshiroi që trupi t’i vendosej në një vend publik, me qëllim që lexuesit t’i bëjnë një nderim të fundit, as tek Ateneu 96, ku vepruan për arsye politike, as tek Shoqëria e Shkrimtarëve Rumunë 97, e cila hoqi dorë prej tij,

Vasiliu, Mihaela, Revista Virgo Fidelis, nr. 2/2011, po aty.

Shih edhe Andru Vasile, Kujtime nga krishtosfera (Amintiri din hristologie), Editura Antet, Bukuresht, 2014; ... si një betim që ve vulën mbi të ardhmen (Hija e të lumturit Vladimir Gjika në Japoni / Umbra fericitului Vladimir Ghika în Japonia), Haemus Plus Nr. I / 2015 95 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 153.

96 Ateneu Rumun / Ateneul Rom}n – sallë kocertesh e tubimesh të ndryshme nga fushat e shkencës, artit dhe bamirësisë, ndërtuar gjatë viteve 1886 dhe 1888, me një gërshetim të stilit neoklasik me stile eklektike, sipas planeve të arkitektit francez Albert Galleron. Është e njohur fushata e mbledhjes së fondeve për ndërtimin e Ateneut, që përdorte ftesën Dați un leu pentru Ateneu (Jepni një lei për Ateneun).

97 Shoqëria e Shkrimtarëve Rumunë (Societatea Scriitorilor Rom}ni / S.S.R.) u themelua në vitin 1909 dhe pati këtë emërtim deri në vitin 1949. Pasues i saj është Bashkimi i Shkrimtarëve të Rumanisë (Uniunea Scriitorilor din Rom}nia / U.S.R.). Kryetari i fundit i S.S.R.-së ishte Viktor Eftimiu. Përpjekjet e para për të themeluar organizata shkrimtarësh ishin bërë edhe në vitet 1821, 1827 dhe 1831. Fillesa e vërtetë e Shoqërisë ndodhi në vitin 1848, me Shoqatën Letrare Rumune (Asociația Literară Rom}nă), ku bashkëthemelues dhe mbështetës financiar ishte Vangjel Zhapa (Labovë e Madhe, Shqipëri, 23 gusht 1800Broshten, Rumani, 19 qershor 1860). Kjo shoqatë do të shndërrohet më vonë në Akademinë Rumune (Academia Rom}nă). Në shkurt të vitit 1860, Zhapa i ofroi sundimtarit Alexandru Ioan Cuza 3.000 monedha floriri, nga të cilat 2.000 ishin për hartimin e një fjalori enciklopedik rumun, 200 – për një gramatikë, dhe 800 – për disa përkthime nga autorët klasikë. Shumës së mësipërme Zhapa i shtoi 2000 monedha floriri, që të ndihmonte fondin e çmimeve letrare dhe shkencore. Dhurata e tij themeloi të ashtuquajturin „Fondi Zhapa” (Fondul Zappa) Shih gazeta Adevărul, Bukuresht, 19 gusht 2010.

126 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 93

94

as tek Universi98, ku ishte salla e ekspozitave, nuk u bë e mundur. E megjithatë e vendosën në Varrezën Bellu99, në kapelën e atjeshme, një ditë para varrimit. Sipas dëshirës së vet, e varrosën hipur mbi një karrocë buajsh, me mbulesa kombëtare, që përshkoi Bukureshtin nga Rruga Paleologu, ku jetoi vitet e mbramë, deri në varrezë. Gjer edhe pemët anës Bellu-t ishin, atë ditë, plot me njerëz”100.

Ditari i shpalos një tjetër kënd botëkuptimit të Istratit: “Zoti im më kërkoi t’I jepja gjithçka dhe unë I dhashë gjithçka. Domethënë: e desha jetën me mënyrën më zemërgjerë dhe ajo ma piu gjakun…”101. Por, si zakonisht, Istrati i shpreh edhe gjërat më tragjike me aq natyrshmëri, saqë, në rastin e mësipërm, duket se jo aq gjaku, se sa boja kish më tepër rëndësi.

Jeta sikur ia ka pirë gjakun që t’i japë bojë. Edhe tani, tetëdhjetë vjet pasi ka ndërruar jetë, gjatë udhëtimeve nga një gjuhë në tjetrën, falë atij këmbimi gjak-bojë që nuk ia shteri, por ia përsosi atdhedashurinë, librat marrin jetë prej tij, kurse ai merr jetë nga librat që ka shkruar.

11.

Librat e Panait Istratit janë përkthyer në mbi 30 gjuhë dhe mahnitin parreshtur me gjeninë e të rrëfyerit dhe me dashurinë e kulluar ndaj së Vërtetës dhe ndaj Njeriut. Disa prej tyre janë ekranizuar qysh herët 102.

Vëllimi i shkrimeve kushtuar librave të Istratit e kapërcen disa herë vëllimin e vetë veprës. Për rreth dhjetë vjet mbajta në universitete rumune ligjërata nga “Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik”, studim i zgjeruar, - pajisur me shënime dhe me një antologji nga krijimet

Pallati Universi / Palatul Universul – ngrehinë e njohur bukureshtase, përuruar më 2 nëntor 1930, ku gjatë gjysmës së parë të shekullit XX ka pasur zyrat gazeta Universi..

99 Varreza Sherban Vodë / Cimitirul Șerban Vodă (në gjuhën popullore: „Varreza Bellu”).

Trualli iu dhurua bashkisë së Bukureshtit nga baroni Bellu. Fillimisht varreza kishte 17 hektarë (1859), kurse tani ka mbi 28 hektarë. Në Varrezën Bellu gjendet edhe Rrugina e Artistëve (Aleea Artiștilor), ku Panait Istrati prehet bashkë me të ëmën.

100 Panait Istrati më ndihmoi të mbetem njeri mes ujqsh, art. cit.

101 Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 76 102 Kira Kiralina, film sovjetik pa zë, 1927, regjia Boris Glagolin; Gjembat e Baraganit, bashkëpunim Franko-Rumun, 1957, regjia Louis Daquin, Gheorghe Vitanidis; Kodin (Codine), bashkëpunim Franko-Rumun, 1962, regjia Henri Colpi, sipas Fëminia e Adrian Zografit – Çmimi për skenarin më të mirë, Cannes, 1963; Balk|n! Balk|n!, bashkëpunim Hungari-Francë-Turqi, 1993, regjia Ma|r Gyula, sipas Kira Kiralinës.

127 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 98

e autorëve, - në të cilin një kapitull më vete i kushtohej veprës së Istratit.

Jeta e tij, - që edhe sot duket si vepër-ngrënëse, - lypte ende kohë për të çuar në dallimin e qartë mes përkushtimit të çiltër, gati fëminor, të Istratit, dhe shitjes së shpirtit, përdorur nga ata aq autorë të tjerë gjatë shekullit XX e më pas. Për këtë arsye, Istrati nuk i kërkoi ndonjëherë ndjesë ndonjë lexuesi dhe nuk lëpiu aty ku pështyu, sepse nuk pështyu.

Pati nga ata autorë që e shfrytëzuan skemën e jashtme të jetës istratiane për të fshehur mbrapshtitë e tyre, që shpesh shpëlanë tru dhe zgjeruan pushtetin e errësirës jo vetëm brenda lexuesish, por edhe brenda autorësh të rinj, fillestarësh, grafomanësh etj, duke rrënjosur bindjen se morali i një autori nuk ka medoemos lidhje me talentin e tij.

Njëkohësisht, për të ndrequr mangësi librash, të tillët e prinin vëmendjen e lexuesit drejt bëmave të veta, kurse për të kremosur bëmat, e kthenin drejt librave. Të tillë mashtrime zakonisht mbyllen pak kohë pasi vdes autori, pasi shqytarët dhe pijavicat letrare mbeten pa kokë dhe sulen të gjejnë kokë tjetër. Nga ky këndvështrim, shkrimtari dhe njeriu Panait Istrati është nga shumë të rrallët që s’kanë nevojë për avokatë, as gjatë, as pas ikjes nga kjo botë.

Me fare pak përjashtime, fillimisht studentët pandehnin se po flas në jerm, po tregoj përralla, dhe se Panait Istrati ishte një personazh i imi.

Disa syresh, madje, më dërguan letra, ku shprehnin çmeritjen se si një gjení i tillë bëhej i njohur kaq vonë. Ndiheshin gati të fyer, të mashtruar, se për disa brezni, sidomos për ata që ishin lindur pas viteve ‘90, historia niste njëheresh me ta, - dhe (gjë që e shprehnin tërthorazi: lavdinë këtij autori ia çpluhuroste një i huaj, një shqiptar, i cili mbase e frynte pak vlerën e Istratit meqë edhe vetë ishte shkrimtar dygjuhësh). Përgjigjet e mia përqëndroheshin në dy pika: Për leximin dhe përjetimin e veprave të tilla nuk është vonë, nëse i njeh para se të vdesësh, - dhe: Nuk ke kë fajëson për ‘vonesat’, sepse të gjithë ata që kanë bërë të mundura vonesat, tashmë janë harruar, kurse ata që vijojnë punën vetëshfarosëse të të harruarve nuk kanë aspak vlerën dhe rëndësinë që shpallin. Nëse doni medoemos të fajësoni dikë, fajësoni vetë asgjënë… Nga një pikëpamje, këtë shprehje ka përjetësia në letërsi.

12.

128 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

“Kira Kiralina”, kryevepër tanimë e dëshmuar e letërsisë botërore, vjen për herë të parë në shqip nga im atë, Kopi Kyçyku, pas një shkëndije që s’ka shpjegim shkencor. Thjesht më shkroi: „Kira Kiralina, Istrati, po e mbaroj, tani!” E shqipëroi nga të dy motërzimet, - frëngjisht, siç u shkrua, dhe rumanisht, siç e përktheu vetë Istrati.

M’u kujtua sërish se, mes miqsh, Panait Istrati pat kënduar shpesh në shqip, ndonëse nuk e dinte gjuhën. Ai ‚nuk i ka harruar as këngët që pat mësuar njëherë e një kohë mes brëilenëve të tij, lindur disa syresh përtej Ballkanit. Dhe lidhur me një këngë që dëshiron të na e këndojë, na rrëfen një ngjarje të trishtme dashurie, mes një bukëpjekësi arvanitas dhe të vluarës së zemrës së tij (...) Kjo sëmuret nga mushkëritë, kërruset dhe i avitet varrit. Arvanitasi i qëndron besnik gjer në frymën e fundit. Por në të gdhirë, kur këndojnë gjelat e më herët, teksa bukëpjekësi i ndihmuar nga vogëlushi Panait, - kallfë, - mbrujtte brumin për gjevrekë, dëgjohet nga fundi i furrës kolla e së dashurës (...) Atëhere arvanitasi, i zbehur dhe me sytë ndrydhur nën qepalla, ia merr një kënge plot dhembje të pamatë lindore (...) Panait Istrati e ka dëgjuar aq herë atë këngë, saqë e këndon pa mundim, ndonëse nuk kupton gati asgjë nga teksti shqip’103.

Pjesë e një kryevepre të dyfishtë, - se e tillë është jetë-vepra e Istratit, „Kira Kiralina” shton faqet e veta, tashmë në shqip, dhe sjell një dëshmi më shumë, - nëse është nevoja, - se gjenia e mirëfilltë ka edhe fuqi prapavepruese. Gjer edhe kur nuk shpëton jetë a nuk ndryshon fate, ajo të paktën rindërton hierarki letrare dhe i jep tjetër ritëm, shpesh të ëndërruar me dëshpërim, frymëmarrjes së lexuesit.

Bukuresht, mars-tetor 2015

BIBLIOGRAFI E PËRZGJEDHUR 1. Andru, Vasile, Amintiri din hristologie, Editura Antet, Bukurești, 2014.

2. Arkivi i Revistës Haemus Nr. 1 - 51, Bukuresht, 1989-2014.

3. Eftimiu, Victor, Amintiri și polemici, Cultura Rom}nească S.A.R., Bukurești, 1942.

Gala Galaction, Sot një vit më parë, kur erdhi Panait Istrati, Revista Vlăsia, 9 nëntor 1927, në Si u bëra shkrimtar, (Cum am devenit scriitor), vëll. cit. F. 362.

129 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 103

4. Ghica, I. Vladimir, G}nduri pentru zilele ce vin, Ed. Dacia, Cluj-Napoka, 1995.

5. Horia Vintilă, Dumnezeu s-a născut în exil, Ed. Scrisul rom}nesc, Craiova 1990.

6. Istrati, Panait, Chira Chiralina, Literatura diasporei, Firan, Firea, Popa, Constantin M., Editura Macedonski, Craiova, 1996.

7. Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, (Cum am devenit scriitor), Editura Minerva, Bukuresht, 1985.

8. Istrati, Panait, Spovedania unui învins, Ed. Semne, Bukurești, 2012.

9. Kuciuk, Ardian-Christian, Malamen, Iolanda Koha e zëvendësve (Vremea locțiitorilor), Sh. B. Humanitas, Bukuresht, 2003.

10. Popa, Marian, Historia e letërsisë rumune nga sot për nesër (Istoria literaturii rom}ne de azi pe m}ine), Editura Semne, Bukurești 2003.

11. www.nobelprize.org 12. www.vladimirghika.ro

130 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

(I N) H U M A N U S DENIS CELCIMA104 Motivation as a continuous challenge in Education ABSTRACT Being motivated and setting the right goals offers a good perspective of the achievement in educational context.

Motivation of achievement is strongly connected with students’ cognitive representations of their attempts to succeed. It helps them to improve their ability in a task and are associated with different outcomes such as a challenging work, high intrinsic motivation, persistence and willingness to seek help with schoolwork.

The teachers’ part here is to help them know what they really want to achieve. In this case, the teachers seem to help them know the importance of the right goals.

Having the right motivation directs in the right achievement.

Key words: Motivation; school achievement; intrinsic motivation; persistence Motivation is a very important cognitive process which has a great impact on the achievement. Students which reach to set the right motivation or follow the objective set by the teachers, prove a sense of self efficacy. They get totally engaged to fill that. During their engagement, their performance in collaborating and interacting seems to be improving. This is manly pictured in project-based learning. During their meetings, they repeat and memorize the information. Self efficacy is

104

Lecturer / Faculty of Education, ”Aleksander Moisiu” University Durrës, Albania.

131 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

fundamental. While the students look into the learning processes and see how they are progressing in some time, they recognize their ability and agility (Elliot and Dwech; 1998).

According to Bandura, to keep the students aware of their progress on reaching the objectives, in the same time rises up self efficacy,so they feel highly motivated and believe that they can succeed To rise self efficacy means to inspire the motivation making it to improve the development of capacity. On the other hand, the growing motivation to reach the goals depends upon the features of these ones such as specificity, difficulty and affinity. According to Schunk and Bandura (1981), to make a student eager to achieve a short distance goal, rise the motivation, self efficacy and abilities (Schunk; 1985). Also showed that to give students specific goals plans other information linked with their peers. To let the students make projects about motivation can bring rise to their commitment. Those who project their aims, show a bigger motivation than students who have no aims at all. So we can understand the importance of goals and communication in motivation Oriented motivation refers to the fact that how much focused is a student in learning progress and which is the attitude of its performance through this important process. These students are motivated setting themselves goals which make them feel successful and feeling the pleasure of achievement and setting other following goals. In these cases, the arrangements are largely seen in the efforts context rather than the ability because even failure helps them understand where they have done wrong in order to improve their performance and to avoid failure.

Even avoiding failure can help the motivation increase the need of achievement. As a result of these efforts to reach the maximum, the students who are focused on achievement are not threatened by failure because failure in this case, affect on their trial and not competences (Martin 2003).

This theory is an important concept in self determination theory (Ryan & Deci; 2000). This makes motivation in two key concept: Intrinsic motivation and extrinsic motivation.

Students who are focused on learning are closely related to intrinsic motivation. This means persistence, making a plan on a policy and managing it. In difference with them, students who are motivated extrinsic ally learn how to gain their parents’ and teachers’ approval.

Intrinsic motivation is autonomy itself because students want to reach 132 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

the highest standards of reflection. The better the student focus on the studies, the better the performance. These students want to gain the maximum of their abilities to set their own goals and feel pretty successful in their taken responsibility. Oriented motivation is a fundamental element of self determination. This makes intrinsic and extrinsic motivation distinguishable (Plotnik, R). Extrinsic motivation happens when a student is directed to a commitment just to be rewarded or to avoid the punishment In this case the motivated behavior is directed by the desire to achieve or to avoid failure and negative consequences. Intrinsic motivation is different from the extrinsic one because the behavior is oriented towards a personal obligation or as a desire and not to be recompensed by the others To get the concept we need to understand that students’ behavior is motivated by an inner desire or active participation. This motivation at school is principle. A group of education experts think that emphasizing in outer forms of recompense, such as good marks, different rewards minimize the effects of intrinsic motivation. Meanwhile, others think that just these factors by making students feel capable, emphasis the intrinsic motivation.

The interest of a person does not often survives when the recompense, when it comes as a bribe or as a form of control. It survives when the job is done properly. If this enforce the feeling of competence in the same time is risen the pleasure of participating in this task. When the reward is given in the right way, they can motivate an excellent performance and creativity. “The rewarding forms such as scholarships, good job positions, often followed by good results, are here to stay” explains David G. Mayres in his text “Psychology: Eighteenth Editions in Modules. The focus of learning is closely concerned with motivation. It is identified through planning, the studying management and persistence. All these factors make possible the right prediction and orientation towards the academic studies. According to this theory, students have a great desire for the autonomy, ability and interaction between each-other. With such sense of autonomy and self determination, the behavior is controlled and regulated intrinsically which, on the other side, directs the selection of the actions performed beyond (Ryan & Deci; 2000). The need for ability is a desire born along with the humans to become more able so that to 133 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

explore other abilities. Self confidence and evaluation rise up the intrinsic motivation.

The students become eager if the cognitive level of their task is higher than the level of their abilities. As a result of their effort to reach and achieve the best results, the pride gained is higher too. The self determination theory shows that the reaction of an individual rises from extrinsic and intrinsic motivation. Intrinsic motivation supplies the individual’s autonomy.

Autonomous students are more successful and stay engaged with the lessons and are high – achievers. If the students are autonomous, they are positively directed to lessons (Otis; 2005). This is proved because if they are obligated by parents’ or teachers’ suppression, their force to study is regulated by outer factors. Despite all, extrinsic motivation is proved to be a good and positive regulator at 9th grade or in the period of eagerness- inferiority phase (Erikson, E). Inner motivation is promoted properly when the student finds out a safe environment inside of which they try to reach the top, something that by its side brings efficacy perception. This motivation gets inspired by the teachers they prefer the most.

The dependence of inner motivation to the environment is seen most to girls rather than boys, because girls are more related to the teachers. As far as it concerns, to the extrinsic motivation, is of a great importance due to the inspiration of the feeling of choice. This is linked positively with the eagerness feelings (Howes Philipsen; 2000).

If a student fulfills his own tasks because of a fear of being punished, this is called extrinsic motivation because it avoids parents’ sanctions. But if a student is motivated from the belief that everything values greatly for his career, even though is pushed by outer factors, has a great sense of inner development of the autonomy (Eric Erickson).

Conclusions Being well-motivated is a main criteria of being well-educated. Students should be lead to a critical way of judging and thinking. This refers to the effort to understand different matters, studying them and questioning about them.

Students and adolescents are capable of understanding when they should react and interact to keep them motivating. Don’t expect them to 134 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ask what they should do; they will find by experiencing. The teachers and parents should speak to them about desires and what keeps them inspired. They can start with their favorite subjects and things they desire the most, when they can find and distinguish. What they really want it is an easier and concrete start to their evaluation and selfevaluation. The absence of the answer is interpreted as “this topic should not be discussed” but keeping motivating is the key. If the teachers and parents don’t know what to say, they should say “let’s think about it together” and try to find answers about the things and ideas that they thought about learning. Get the idea and thought according to their personality. In general, the students should know that the ways of achieving are different and the best way is to learn how these affect to motivation. Don’t forget that the way of asking, thinking and reacting over the aspects of their identity and there are the sources of their inner motivation. Teachers should discuss with their colleagues and the parents of the students. Different ideas to know them better in order to keep them motivated. The division of the ideas and experiences will help to generate new ideas and to clarify what is better functioning for the students and the relations between teaching and learning. Teachers should model different behavior and competences, they should take care particularly to the situations that can provide low self-esteem or which get obstacles to students so they can be open-minded to outer and inner challenges. Be careful to knowledge, books, computer games, sports that they use and play. Teachers and parents should interfere immediately when they see signs of low self-esteem. Students should learn that is a mistake to undervalue their self-esteem, their identities and their gender.

Teachers should try to create the possibility that students could interact with each other in order to gain different experiences by their peers, who may suffer the same problems in a different way. They learn better through concrete experiences. Teachers shouldn’t be considered as leaders but as collaborators in showing and directing through the right path of achievement.

Motivating is the key which winds all inner and outer factors. Keeping the student motivated with high self-efficacy, high self-esteem, inspires them to prosper in knowing what they want by themselves. Reaching above all the eagerness to learn and stay humans through education.

Anyone of us should be considered sitting in a round table.

135 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Bibliography Anderman, E. M., Maehr, M. L., & Midgley, C. (1999). Declining motivation after the transition to middle school: Schools can make a difference. Journal of Research and Development in Education, 32, 131-147.

Bandura, A. (1977). Self-efficacy: toward a unifying theory of behavioural change.

Psychological Review, 84, 191-215.

Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. New York: Plenum.

Dweck, C.S. (1999). Self-theories: Their role in motivation, personality and development. Philadelphia: Taylor & Francis.

Elliot, A.J. & McGregor, H. (2001). A 2 x 2 achievement goal framework. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 501-519.

Howes, C., Phillipsen, L.C. & Peisner-Feinberg, E. (2000). The consistency of perceived teacher-child relationships between preschool and kindergarten.

Journal of School Psychology, 38(2), 113-132.

Martin, A.J., (2003). The Student Motivation Scale: Further testing of an instrument that measures school motivation. Australian Journal of Education, 47, 88-106.

Otis, N., Grouzet, F. M. E., & Pelletier, L. G. (2005). Latent motivational change in an academic setting: A 3-year longitudinal study. Journal of Educational Psychology, 97, 170-183.

Schunk, D. (1985). Self-efficacy and classroom learning. Psychology in Schools, 22, 208-223

136 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

LOTË & BUZËQESHJE /LACRIMI & ZÂMBETE GEORGE PETRONE Epigramatica În cartea sa „Epigrama în literatura rom}nă” prof. univ. dr. Elis R}peanu dă o definiţie – după mine – cuprinzătoare speciei: „Epigrama este o formă (oarecum) fixă de poezie, în mod preponderent catren, aparţin}nd genului liric, cu un conţinut satiric, umoristic, aforistic sau poetic, ce ţine de ascuţime şi de arta ingeniozităţii, av}nd o structură binară ce-i conferă simetrie şi o opoziţie între argument şi contraargument, structură ce naşte o tensiune numită „epigramatică” (mecanism epigramatic), descărc}ndu-se printr-o „sc}nteie”-surpriză ce poartă numele poantă”.

Aşadar, ca expresie a creaţiei, epigrama aparţine organic literaturii, fiind o specie a genului liric. Evident, ea nu are „profunzime” şi nici orizont abisal ori metafizic, dar răm}ne o specie literară viguroasă şi cu o vitalitate uimitoare cu precădere prin efectele ei „de suprafaţă”, prin însăşi ingeniozitatea jocurilor sale spirituale, cu un final surprinzător, ingenios, av}nd ca efect r}sul. Se spune că r}sul este cea mai percutantă expresie a spiritului critic şi a încrederii în îndreptarea greşelilor, el sancţionează scăderile comportamentale ale semenilor şi se produce numai în faţa remediabilului. Ceea ce nu se poate îndrepta este de pl}ns.

Horaţiu, marele poet al antichităţii, ne transmite îndemnul „Ridentem dicere verum”, adică să spui adevărul r}z}nd, iar poetul francez de Santeul „Castigat ridento mores”, sun}nd în rom}neşte „Îndreaptă moravurile prin r}s”. Mai aproape de timpurile noastre, academicianul Mihai Ralea nota că r}sul, sub învelişul spiritului, este poate cea mai înaltă formă de civilizaţie, un derivativ ingenios pentru impulsivitate şi violenţă. R}sul şi Inchiziţia nu sălăşluiesc laolaltă. Democraţia încurajează r}sul, tirania îl detestă şi îl oprimă.

Pe l}ngă efectul comic, cei cu simţul umorului apreciază la o epigramă reuşită eleganţa scriiturii, rigurozitatea construcţiei versului şi 137 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

rafinamentul cu care este condus suspansul p}nă la poanta din final. Se poate deci spune că talentul de epigramist este un har aparte, pe care nu îl are orice scriitor. Cu el te naşti dar îl şi cultivi. Regretatul Mircea Trifu, primul preşedinte al Uniunii Epigramiştilor din Rom}nia, împărţea epigramele în două subdiviziuni: cele care îţi alungă g}ndurile şi cele care te pun pe g}nduri.

Ce-ţi alungă g}ndurile lectur}nd cartea de faţă? În primul r}nd uşurinţa cu care autorul recurge la un limbaj lesne de perceput, în care suverană nu este vorba de dragul vorbei, ci situaţia comentată, faptul în sine, fără înflorituri şi zorzoane semantice, cu luciditatea şi profunzimea bunului moralist ce-şi dispută apartenenţa la eşalonul slujitorilor scrisului literar.

Ce ne pune pe g}nduri este multitudinea de fisuri în moralitatea comunităţii în care trăim, valorile str}mbe sau deturnate ale unei societăţi anapoda.

Că lucrurile stau astfel rezultă şi din catrenul adresat unui ales al obştii: „Munca lui e numai chin,/ Căci lucrează doct şi cult/ Pentru neam c}t mai puţin,/ Pentru neamuri c}t mai mult”. R}vnei unor aleşi ai poporului întru propria chiverniseală autorul le supune următoarea ipostază ce se intersectează cu infracţionalitatea: „Prădalnici, şmecheri, aroganţi,/ Ei nau nici pic de remuşcare/ Căci fură, după guvernanţi,/ Ce-a mai rămas prin buzunare”. Cum se stabileşte ierarhia valorilor în sistemul politic actual? Autorul are un punct de vedere ce nu poate fi ignorat: „Constat că mulţi au tot urcat/ Pe a ierarhiei scară/ Doar după ce-au acumulat/ Incompetenţa necesară”. Un catren de o cuceritoare nobleţe este cel dedicat vitalităţii ţăranului rom}n care a înfruntat vicisitudinile secolelor de împilări şi nevolnicii cu care s-a confruntat de-a lungul unei istorii zbuciumate: „Oricare omului i-i rasa/ Şi – oric}t e moartea de păg}nă,/ Îl ocoleşte cea cu coasa/ Pe cel ce are-o sapă-n m}nă”. Prezenţa ocaziţionată de hazardul nefast al istoriei, a etnicilor ruşi pe cuprinsul ţării sale îi oferă lui Gheorghe B}lici prilejul unor comentarii acide, dar şi în registru şăgalnic: Calea ferată din Republica Moldova „E bună calea ce ferată,/ Dar inima îmi este arsă/ Că ruşii au făcut-o lată,/ În loc s-o fi făcut... întoarsă”.

Sau: Moldoveanul în Rusia „În ţara nordică-i străin,/ Lui însă nici măcar nu-i pasă:/ Cu-at}ţia ce-n Moldova vin/ Străin e şi la el acasă”... Şi, totuşi, pezevenchiul de autor devine conciliant în anumite situaţii ...mai aparte: „Eu sunt ţăran din talpă lată,/ Am ţara-n inimă şi-n g}nd:/ Cu ruşii nu maş da vreodată,/ Dar cu rusoaicele, oric}nd!”

138 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Înzestrat cu darul observaţiei dublat de un spirit omniprezent, Gheorghe B}lici şi-a consolidat faima şi datorită numeroaselor premii obţinute la importante concursuri şi festivaluri naţionale, a prezenţei constante în antologiile şi culegerile de umor apărute la noi în ultimii douăzeci de ani, precum şi a celor nouă cărţi pe care le-a publicat p}nă acum. Las, deci, cititorilor plăcerea unei lecturi savuroase şi penetrante şi bucuria de a descoperi articulaţiile unui veritabil tratat vesel de tipologie umană, de caracterologie şi de morală.

La Gheorghe B}lici inteligenţa spontană, umorul fin, spiritul prospectiv şi plăcerea de a şugui, peste care a presărat c}teva făr}mături de maliţie, sunt parte inalienabilă a structurii sale creatoare, înc}t te întrebi dacă el s-a lăsat ispitit de epigramă sau epigrama i-a aşezat coroniţa pe frunte.

GHEORGHE BÂLICI La 50 de ani

Mie la numirea într-o nouă funcţie

La v}rsta asta toată lumea vine Să vadă de arăţi la fel de bine, Iar unii îţi aduc şi c}te-o floare, Că-i jumătate de înmorm}ntare...

De c}nd lucrez în aparat, Mă simt ceva mai apărat, Dar cu ce-mi dă şi-aicea statul Nu prea lucrează... aparatul.

Locul meu în viaţă

Unui prieten care m-a întrebat cum mă mai descurc

L-am căutat, vis}nd etern, Dar adevăru-i cam sinistru: C}nd am ajuns pe la Guvern, Mi-l ocupase un ministru...

În statul nostru cel avut Eu procedez ca mii şi mii: Din c}nd în c}nd iau împrumut, Să mai întorc din datorii.

La venirea democraţilor în Primărie

Noii îmbogăţiţi

Toţi comuniştii uite c-au plecat Şi-i bine c-a venit puterea nouă, Căci într-o zi şi eu am avansat Din cabinetul 3 în 29...

Pot să nu aibă facultatea, Dar nu cerşesc, ca mii şi mii, Căci îşi păstrează demnitatea La casa de economii.

139 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Măsuri anticriză Nu cred că vom trăi infernul, Căci, pentru-a mai schimba decorul, Aşa va mai munci Guvernul...

C-o să transpire doar poporul.

Soluţie salvatoare De bandiţi şi de dezastre Tot există o salvare, Căci în drumurile noastre Are-o groapă fiecare!..

Restricţie N-am mai trăit şi timpuri bune, Iar azi Guvernul cel infam Să str}ng cureaua îmi tot spune...

C}nd eu nici pantaloni nu am.

Perioada dictaturii În timpul cel de tot amar

N-a fost vreun om fără dosar; Din c}ţi au str}ns dosare-n tom A fost măcar vreunul om?!

Licheaua Pricepi că eşti uşor ca neaua Şi ai picioarele cam slabe, C}nd vezi cum s-a-nălţat licheaua Merg}nd mereu în patru labe!.. Întrebarea întrebărilor O întrebare pun – să scap De chinu-i sadic p}n’ la moarte: De ce, c}nd e pustiu în cap Nimic în el nu mai încape?

Denigratorilor lui Eminescu Poetul dus în infinit, Văz}ndu-i, ar fi spus: „N-au fost pe c}nd nu s-au zărit, Azi îi vedem şi nu-s!”

140 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

KRITIKË/CRITICĂ HIQMET MEÇAJ Përjashtimi në letërsi Për shumë autorë është thënë se janë mbyllur në kullën e fildishtë.

Të mbyllesh në kullën e fildishtë do të thotë të mos kesh komunikim me të tjerët, të jesh i përjashtuar.

Arti është e fshehta që humbet sepse u zbulohet të tjerëve.

Thënia e mësipërme më duket se është çelësi më i mirë për ta kuptuar këtë. Çdo njeri, pa qenë e nevojshme të jetë shkrimtar apo artist, ndjen dhe mendon në mënyra të ndryshme, gjithashtu përditshmërisht shprehet te të tjerët, nxjerr të fshehtat e tij, mirëkuptohet ose keqkuptohet me ta. Kjo është marrëdhënia njerëzore, mirëpo procesi i krijimit ndryshon.

Në se do të quajmë krijim një libër apo edhe një poezi të vetme, shikojmë se kemi të bëjmë me një sistem të tërë shenjash, pas të cilave rri i fshehur krijuesi i tyre. Për t'i zbërthyer të gjitha ato, duhet një kod dhe, pasi e kemi gjetur kodin, mund të themi se kemi arritur te e fshehta që ka humbur pasi na është zbuluar neve. Por ç'ndodh kur kodi është më i ngatërruar se ç'duhet, kur ka elementë të rinj të cilët nuk na lejojnë të arrijmë te e fshehta që i ka ikur krijuesit, por që nuk arrin dot të na zbulohet neve? Atëherë themi se ai krijues është mbyllur në kullën e fildishtë, pra është përjashtuar prej nesh. A nuk duhet thënë më mirë se të përjashtuarit jemi ne, që nuk arrijmë të zbërthejmë plotësisht kodin?

Këtu e dymijë e pesëqind vjet më parë Platoni është shprehur se syri nuk do të mundte të shikonte diellin, në se nuk do të kishte formën e diellit 1.

Sipas kësaj shprehjeje të çuditshme gjeniale, aparati dhënës, dielli, dhe ai marrës, syri, përshtaten për të bashkëjetuar, ose më mirë për të patur marrëdhënie. Nga kjo thënie universale mund të arrijmë fare mirë në përfundimin se shpirti duhet të ketë formën e së bukurës që të kuptojë e shijojë bukurinë, ose e kundërta (formën e së shëmtuarës që të kuptojë e shijojë shëmtinë). Këtu po bëj një shënim të domosdoshëm: (në veçanti shkrimtarët e mirë, meqë shpirti i tyre nuk mund të marrë dot formën e të shëmtuarës, nuk flasin për librat e këqij dhe nuk marrin pjesë në 141 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

promovimin e tyre, sepse kjo do të ishte njëlloj sikur të merrnin pjesë në funeralin e letërsisë së mirë. Kështu që detyrimisht përjashtohen edhe fizikisht, meqë krijuesit e të shëmtuarës janë pambarimisht të shumtë, vetëreklamohen, dekorohen, ftohen nëpër bankete e redaksira, duke krijuar përfytyrimin se ajo letërsi e tyre është modeli që duhet lexuar e ndjekur).

Këtu fillon keqkuptimi i madh midis krijuesit dhe lexuesit që, nëpërmjet një kodi shenjash, humbet të fshehtën e vet për të na e zbuluar neve.

Shkrimtari vetë shndërrohet në shenja të ndryshme, të cilat na japin kënaqësi kur i kuptojmë, sepse vetëm kështu arrijmë së fundi të ndjehemi të kënaqur ngaqë arritëm në skutat e fshehta të shpirtit të krijuesit. Kur nuk arrijmë dot, shkrimtari për ne është i pakuptueshëm dhe fajin ia hedhim atij, themi është i mbyllur në kullën e fildishtë, e përjashtojmë. Mirëpo më parë na ka përjashtuar ai, ne nuk e kuptojmë atë, kodi i tij është i vështirë për faktin se ne nuk jemi të përgatitur për ta zbërthyer. Në këtë rast mund të themi fare mirë: jemi ne që u mbyllëm në kullën e fildishtë.

Raste të tilla nuk ka vetëm në letërsi, por në krejt mendimin njerëzor në përgjithësi. Kujtojmë Darvinin, Njutonin, Kopernikun, Da Vinçin e plot të tjerë, që e paguan moskuptimin dhe përjashtimin ndonjëherë edhe me jetën e tyre. Të tjerë dekoroheshin e bridhnin salloneve, veprat e të cilëve sot kanë humbur e nuk kujtohen më.

Do të sjell një shembull pak të zgjeruar, jo nga prehistoria e letërsisë, por nga ajo e shekullit që sapo kaloi. E kam fjalën për poetin Kavafis.

Krijimi është vuajtje në vetmi, mbyllje në mikrobotë, që kërkon të dalë nga fshehtësitë e shpirtit në makrobotë. Kavafis ishte i mbyllur në vetminë e vet, vuante vite të tëra për të nxjerrë nga shpirti të fshehtën e një poezie. Ai nuk interesohej fare si shkruanin poetët e tjerë grekë të kohës. Në Greqi asokohe lulëzonte romantizmi me përfaqësues të mëdhenj, të cilët ndiqnin traditën, duke e modernizuar atë me mjete të reja shprehëse. Për Kavafin tradita ekzistonte në një formë tjetër, krejt ndryshe dhe prej tij kodifikohej në një mënyrë që të tjerët nuk mund ta kuptonin. Kavafis për rreth 40 vjet ishte një poet i kullës së fildishtë, sepse krijimtaria e tij përjashtonte të tjerët. Të gjitha poezitë e poetit, rreth 13, në mbi tridhjetë vjet, kishin brenda tyre kundërshti ndaj asaj që ishte krijuar para tij. Mos vallë Kavafis shkruante për të përjashtuar të tjerët? Absolutisht jo. Ai shkruante të nxirrte përjashta të fshehtën e vet, e cila mbetej e fshehtë sepse nuk çkodifikohej dot, duheshin çelësa të rinj 142 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

për ta hapur baulen ku gjendej thesari. Pra Kavafis përdorte shenja të tjera që përbënin një kod të ri.

Te poezia e tij, Mure, poeti shprehet "... përreth më ngritën mur. / Dhe tani rri dhe dëshpërohem këtu. / Më gërryen zemrën dhe trurin ai mur, / sepse jashtë kisha gjëra shumë për të bërë". (Përkthimi im). Kështu e përshkruan ai vetë përjashtimin...

Po përdorim përsëri një thënie të Platonit, që e kanë shfrytëzuar aq mirë kubistët: ndjesia është lëvizje, shpirti, (fryma) palëvizshmëri 2. Kubistët e shndërruan kështu: lëvizja është armik i formës3. Thënia e mësipërme e Platonit është, sipas mendimit tim, shumë komplekse. Sipas tij, ndjesia, (aftësia perceptuese me anë të shqisave), ndërgjegjja, që buron nga qenia materiale njerëzore, është e lëvizshme, e ndryshueshme, kurse shpirti nuk ndryshon, sepse është i përjetshëm. Kjo na çon te mendimi se shkrimtari, lëviz, udhëton atje ku do të shkojë ai edhe pa lëvizur fizikisht, nëpërmjet dhe falë ndjenjës së tij, në vetminë e vet.

Një studiuese e Kavafit, Alqi Thrilo, në vitin 1932, në revistën Qiklos, në shkrimin me titull "Disa përshtypje nga vepra e Kavafit", shkruan: "Jeta është një mashtrim i madh"..Pyes zonjën e nderuar: Kur jeta është një mashtrim i madh, po letërsia ç'është? Duke iu referuar poezisë Itaka, ajo bën një vëzhgim të mprehtë kur thotë, natyrisht për atë që udhëton drejt Itakës dhe për këdo që duhet të udhëtojë drejt Itakës: "Do të mësojë se udhëtimi nuk të çon gjëkund, se gjithçka është e kotë, se Itakat nuk ekzistojnë, por në udhë do të argëtohet, do pasurojë egon e vet, do ketë mësuar të vëzhgojë... Njeriu do ketë zbuluar magjepsjen nga jeta dhe kënaqësinë e ekzistencës...".(Përkthimi im).

Jo vetëm kjo poezi, por edhe të tjera, krejt vepra e Kavafit përshkohet nga udhëtimi ndiesor i njeriut nëpër botë të panjohura, prej të cilave shpirti i tij pasurohet. Pikërisht në udhëtime të tilla e gjen shkrimtari të fshehtën që kërkon të sakrifikojë duke ua zbuluar të tjerëve, duke ndjerë dhembjen e vetmisë dhe të sakrifikimit të së fshehtës së vet. Jeta dhe vepra e Kavafit, por dhe e shkrimtarëve në përgjithësi, (këtu nuk fus të gjithë ata që shkruajnë e bëjnë male me libra dhe që fare mirë mund të quhen shkrum(b)tarë, por jo shkrimtarë), është një ikje e hidhur nga realiteti, një zhytje brenda ndjenjës së tij, që lëviz në realitete të tjera, të cilat janë të vërteta vetëm për të dhe të kodifikuara në shenja, që presin të zbërthehen e të kuptohen nga të tjerët.

Më vjen edhe sot për të qeshur me diçka që më tha dikur një miku im grek, i cili sot nuk jeton më. E quanin Vangjelis Pavlopulos dhe e pëlqente 143 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Kadarenë, sidomos librin e tij "Kamarja e turpit". Një ditë, më tha, vendosa të shkoja në Stamboll për ta parë atë kamare, ku viheshin kokat e prera të kryengritësve kundër perandorisë. Shkova dhe pyeta gjithkund, asnjëri nuk dinte gjë për të. Qenka mashtrues i madh ky shkrimtari juaj, më tha. Paska krijuar një Stamboll tjetër nga mendja e tij!

Kadareja e kishte krijuar vërtetë Stambollin e vet, pa lëvizur fizikisht, duke udhëtuar nëpër kohë në vetminë krijuese, duke ngritur një qytet të ri perandorak, të besueshëm ndoshta më shumë se sa i vërteti.

A ka të bëjë tradita me tërë këto që thamë? A është tradita e dhënë e përgjithmonshme, e pandryshueshme? Përse tremb largimi prej saj?

Tradita është një grumbullim përvojash që jepet e gatshme për zgjidhje të gatshme. Traditë ishte për njeriun ngrënia e ushqimit pa praninë e zjarrit. Më pas, pas zbulimit të zjarrit, as i shkonte në mendje kujt të hante mish të gjallë. Në fillim u përdor guri, më pas veglat prej metali.

Njeriu vuri në përdorim rrotën, e kështu me radhë. Përvojat e vjetra përherë kanë zëvendësuar të rejat, po jo brenda një dite dhe jo pa përpjekje e kundërshti. Vetëm brenda shekullit XX sa tradita janë përmbysur në të gjitha fushat. Po përdor si shembull Urën e Artës dhe atë të Patrës. E bukur është Ura e Artës, janë kënduar balada për të, por me mënyrën si është ndërtuar ajo, me vështirësi dhe kurban, mezi qëndroi më këmbë, e përse? Vetëm për të kaluar matanë një lumi disa metra të gjerë. Por për kohën e saj ajo quhej madhështore. Shumë vetë dyshuan në ndërtimin e saj. A mundet, me atë traditë ndërtimi të kalohej mbi det në dy brigje aq të largëta, siç ndodhi me Urën e Patrës, që duhej të përshkonte disa kilometra? Padyshim, kjo përvojë e re e përjashton urën e mëparshme, e quan një traditë të tejkaluar, që nuk jep më zgjidhje të frytshme e të gatshme, përjashton traditën e ndërtimit të atyre lloj urave.

Traditat e reja në fusha të tjera të përditshmërisë njeriu i pranon më lehtë se ato në fushën shpirtërore. Për shembull, pranon të lindë fëmijë me fekondim artificial, të marrë organet e dikujt për t'i ikur vdekjes.

Megjithatë e ka të vështirë të pranojë një mënyrë tjetër të kënduari, të vallëzuari, të pikturuari, apo të shkruari. Më të vështirë e kanë vetë krijuesit që rendin prapa traditës, të cilët ndjehen të sigurt brenda zgjidhjeve të gatshme të së kaluarës, që janë tejkaluar dhe nuk e ndihmojnë më të fshehtën të sakrifikohet për t'iu zbuluar të tjerëve. Kodi i saj estetik është konsumuar. Kush kërkon zgjidhje të tjera, përjashtohet 144 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

prej tyre, sepse krijimtaria e tij do të krijojë traditë të re në të ardhmen, pra do të jetë përjashtuese për ta.

Qershor 2007

1. "To m|ti dhen tha mborúse na vlépi ton ílio an dhen íqe to sqíma tu iliú"- citim i Kakia Nataridit në librin Piktura (I Zografiki), faqe 12, Athinë 1946 2. "I ésthisi íne qínisi, to pnévma aqinisía", po aty, faqe 58 3. "I qínisi íne ehthrós tis fórmas", po aty, faqe 58

145 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

VOTIM HANOLI105 Literature studied in the social context of the transition period (Letërsia e parë në kontekstin social në periudhë tranzicioni) Abstract In a society which strives every day to change the course of its destiny, it is not by chance thatthe battle for this change has been conducted in many different directions. The need to achieve a kind of stability with itself and why not with others as well has resulted in numerous factors to approach this social reflection. From this perspective, "the new man of modern era" of the post '90s comes inspired and eager for some sort of transformation, a transformation which many times has affected the deep wounds that were left open in his body and soul. Looking deep within these deep contrasts, even literature has had its ups and downs. This is not because it got tired of seeking these gestations, but the society itself made them available to literature, making the latter its mirror of confession. Various topics, perhaps unknown until that time, dunked the pencil of writers, thus becoming a solidarity part of the Albanian soul, Albanian post traumatic distress which the transition tried to heal.At that time, writers copied models, imitated the great people of modern world, brought myths back to life, searched in the history and found what was needed, the yearning to express the freedom of this endless transition. This paper will attempt to list works and authors, whose themes go beyond the idealistic limits and appear to become deeper and more touchable in time and space, and where perhaps there is a greater need for the latter.

Doktorant në shkenca komunikimi pranë UET, Lektor në Fakultetin e Shkencave Sociale, Departamenti i Komunikimit, Universiteti Europian i Tiranës. Lektor në Fakultetin e Edukimit, Departamenti i gjuhë letërsisë, Universiteti "Aleksandër Moisiu" Durrës.

105

146 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Key words: Transition, socialization, need to be expressed, literature, approach.

Preface Fresh off the hard way of knowing the world, the Albanian society faced many occurrence of phenomena that to be a kind of introduction to the present complexity, features and its uniformity. Society of every age, limited in time and space, creates its ways of life, norms and customs, tastes and ideals, judgments and attitudes, then a conception of certain world, which manifests through products and where somehow people become victims of what they themselves produce. Aspakte influenced by any kind of ideological, utopian, political, technological, etc., comes a moment when we are this product uses its tyranny over society that has conceived. People inflated question and doubt everything, begin efforts to escape from this tyranny, when the latter reaches its culmination point. Unquestionably, the truth is that this can not last forever, because this society knows very well that it can not remain without producing and even as much as a new product is a new tyranny.

Confessions and history, society and the need for identity Albanian history has passed through various stages that are associated with their ups and downs and in many cases their treatment has caused quite a debate in literary circles, and not just academic. Thus, the first novel of good arguments "Living on the island", with thousands of copies sold was a provocative act that stirred controversy. They extended debates in the historic plane on arrival in Albania Islam as invasion or as a voluntary admission? The subject of the book is based on over Albania medieval and historical facts with fiction associated neatly. Heroes of good arguments, as well as real people of Albanian society, tend to seek fortune in a chaotic world and transitory. "Sometimes luck ask where he is and forget that it has the shape of things to know. The request in the woods, but he is in coal, seeking to heaven, he is in the land and seek the way it is at home, we seek to another but it hides us. We think that luck is an unknown thing but actually it hides the things known. People easily confuse luck with the case. "(Blushi, 2008: 252). Blushi makes us think that the world is like a small island where to spend should learn to swim and remained there should forget swimming. It is home to fish and 147 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

fishing for a living. On this island the fate of man wanders the soul inside a suitcase. By evaluating the book, Nikos Papandreou states that "... good arguments book serves as a window to see how the neighbors see, others, even many aspects of Greek and Balkan history" and Rea Gallanaqi writer with affirmed The literature today's Greek to mean that "scans social register giving a major role in the cycle of life from birth to death on the one hand, but on the other being provided also major role endless cycles, we vast and fertile mixture of history and personal mikrohistorise ".

In the book "Albania", not in vain as the main character chooses Blushi Lek Dukagjin to restore order to the world that God created. (Analogy with the rule through the Canon). He sought to create a utopian world without constraints in fact the current world, through 100 children. Why 100?! Set on an island whose details Blushi could not leave, among them are all characters that albanian society recognizes Enver (Hoxha) Mehmet (Shehu), DP etc all to see from a different perspective. Built as idealistic utopian world, the fictional world of good arguments and questions put at risk existence of a love which is just this that destroys and makes its inhabitants wander in a huge exodus endlessly painful.

The metaphor is inevitably linked to the history of Albania, and its characters, ages, turns, wounds of paradoxes.

Mustafaj would come to the literature of the early 90s as a separate item with different novels as Vera no return, Bosch etc. that says Prof. Joseph Papagjoni as "... we had a nice knock at the door lever of burduvele castle- Rusty Albanian literature that is open to new paradigms in late western literary ". (Papagjoni, 2010: 6). During the reading, the novel leaves in limbo, stuck inside watertight forms, hidden meanings, closed, undeclared secrets, even the end of it. Human courage in this novel knows the trumpet, rage, despair, the rebels will disclose later perhaps the man who hates. It will bring a generation disillusioned utopia beyond rhetoric and misleading that disgusted after false myths. According Besnik Mustafaj, not man had we lost, the man died, he had us boggling, but someone else beyond him and within us: time scary, and in the case of this book, monsters dictatorship with all the ugliness, fear and percudnimin her, especially with alienation that humans create. The shadow that follows after us, our shadow of anxiety and fear has become the flagship of that trade they fear, violence, oppression and our death.

We never know the shot comes, then death. "I do not have the end of the 148 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

trip after perceives that will striptease of wonder and shame and anger, and suspicion and curiosity, and willingness, and fear. ___________________________ 1. Josif Papagjoni, citing the work of the "Milosao" June 2010.fq 6.

Place all fear would occupy. It was an irrational intuition. Why the fear?

As fear? I did not know. But it would be fear. I was very afraid of my fear. "(Mustafaj, 2010: 240). Boshi novel came to the reader as a way different, to write differently, building a fictional reality, unbelievable but that the opposite seems truly reliable.

Hull of a contrast social dilemmas, prejudices and conflicts of the characters themselves, with others and came perplajet intergenerational transition in this literature by Fatos Kongoli. His works as The loser (1992), Corpse (1994), Dragon Ivory (1999), Dreams of Damocles (2001), in the three (2006), Life in matchbox (2009), Bolero we collected the elderly ( 2009), the skin of the dog (2010), Man Lucky (2013) etc carry each a drama, a battle of man at war with himself to seek and set everyone his identity and in this tangle of great contradictions only sekush can rendered himself .. Kongoli comes as writer incarnation, full of light, tenderness and compassion of this compassion is the acid and melancholy.

Fatos Kongoli care not to enter into details of the totalitarian regime that ruled Albania. "What interests me is the everyday life of people, in a clear context, as in a dictatorship," he says. The word communism almost absent in the works Kongoli, however the author speaks of totalitarianism and dictatorship and prefers not to share his thoughts Kongoli eshe cast and to taboo. It has a key place in the novel "Bolero we collected the elders" because events take place in a villa, where a nurse with sexual orientation to the same sex, nursing care for a couple.

Surrounded by death trap elders send letters to each other, which is cut off then. In history entering and other characters as children of elders, doctor, etc., all told by the nurse, which we told as a character with a sense of revolt numb, to which the reader does not like what stance to keep: to show mercy or to hate. Through her confession revealed its mysteries, dramas of the characters, with the implications, hidden desires, often in a wild environment, ruthlessness, which is most vulnerable women. "And nothing compared to the moment when, after you've gathered a kind of frustrating experience, to experience the 149 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

futility your reach. Nothing to do with the ugliness or the beauty. It's just frustration from himself some day .... tomorrow will be the hip to the I Shoots driver about an afterlife, it is likely to say ... that made in terms of a serious depressive state". (Kongoli, 2009: 29) There was how to missing this paper, and art inalienable role of Ismail Kadare. Again it appeared the weight of his powerful prose, affected by phenomena and social wounds that time have closed and others have opened. Communist period, although it is said, there is more in the foreground. Kadare himself says that this is probably the first book of his only love. The theme of sexuality dominates the novel, as Kadare, when living in a dictatorship, never had the opportunity to deal with this topic.

Eroticism takes a point of concern to the performance, commitment archaic and secret. "This ambitious novel, against the power, the least I can say about it, shines in a justification diluted, more attractive, which made magnificent with all runways that step. Reports back in a couple of knitted anthropology countless stories, the first confession of the dead as ".novel as a process built on a murder investigation. In fact, this process is only a pretext, there is little "pulp" in itself, and therefore excluded the criminal investigation policeman 'typology. Beyond the mystery of love, the novel also faring somewhat to excess, and the mania of her trance.

Depths of love are humnerore, and temptations from it some more. This explanation, in a plane summary, the author brings to researchers through meditations. When speaking to the first form of love, it was continued for two million years and that as a result of the mixture of tribal connection with destruction had filled the world with stupid and gjysmake.Hetuesi at the end of the novel, it gives the fruit of his reflection in exchange of mirror that will take to the grave. He drafts a will, desiring that his grave be opened after a thousand years, because it is convinced that the statements, in which women were decorated before kissing or killed, absorb something from them. "The devouring of the will was trying to forget all this. Every day the text back, correcting any words here and there, the lift, then come again, but nothing fundamentally changed. The essence of the will had to do with the opening of his tomb, where in the coffin of lead, facing away from the body, would be placed mirrors the famous ". (Kadare, 2010: 271).

History and fashion of "memoirs" From this perspective, Demneri star writer in 2011 will bring novel "remember" as a reflection to all those who have spent part of their life 150 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

or least of childhood before the nineties, finding it themselves, childhood and youth, colors and events, gestures and fragrances, stories full of humor, language and objects of the past tense, so in a way our common life of the uniform which I may have lost but not forgotten. "... This way of remembering the past by collective saved ___________________________________________ 2. Jean-Paul Champseix, La Quinzaine. Nentor 2008.

- autobiography that in my case there were any 'interest and at the same time avoided more by the desire to create a charming portrait of themselves, as happens in the books of memories". (Demneri: 2011). In his book of memories that these particles look like remaining episodes of a whole and where the main part is lost, and once lost revisit that time that her deep consciousness creates nostalgia. From nostalgia recollection can not escape!

Bringing in another time already somber memories of the communist past, the long cavalcade of suffering told by those who lived, comes as a painful experience nostalgia through Zhiti Visar prose. His voice brings the pain of Albania, a painful time. In "The streets of hell", the author of this experience has transformed into beauty shocking art, in literature, a kind of epic modern, intertwined through goods inexhaustible life, tragedy caused by the state of human frailty, the rough time the resistance of timeless sorrow with black humor, the message of hope even when there is no hope, because at the end of every tunnel there is always a however small light it. Through this story, Visar Zhiti has revamped a hell of Dante, where and self Dante would feel bad, confused, that and circles classical hell are riven by turning the debris roads that lead nowhere except to leave the country, Hell deserted miserable Albanian conditions scary prison, feelings of loneliness among others and others, all together without itself, like a miserable, that although enclosed within barbed wire, stands and stores in depth little soul that human light as the last candle, it will take the flame of the future. Zhiti handcuffs hands are not only his handcuffs, but human rights in general.

The author reminds us that "freedom shumĂŤĂŤshtĂŤ more soul than body condition". (Zhiti, 2012: 79). Its simplicity is complex, deep, soulful multilayered. He appropriates levels of his thought, nobility of feeling and the ability to express powerful easy. The same spirit memoirs and diaries, Visar Zhiti will bring and the novel "At the time the cry" where is the cry of Albania requesting be released, the balanced, to clean the 151 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

sufferings and sins, fear and submission, revenge and hatred, is the cry in search of the missing pagjetures and in search of the lost and the losers The height of writing memoirs (memoir) will mark "Live only to tell the market" of Father Zef Pllumbi. The book is a testimony of the times exhausting, is an autobiographical tale of self Franciscan, who in fact lived (unfortunately), so as to be 'showing their suffering, maybe not all.

He took over to show everyone what not everybody had perjeteuar, it was glorious witness of a time without glory. The author is so sincere in what you're showing because there was transmitted to add to what he himself has experienced. Or perhaps suffered tax culture and its intelektualizmes that? "Father Zef Pllumbi was of those characters, that was bad luck to fall in those trenches, and you had better luck out that way. Given that his monumental work "Live only to tell the market" seems that it can not have another title. The thirst to confess, to testify, is one of the most powerful in these environments sadness ". (Kadare, 2006: 7) 3. Memories are all I once again with loud silence all fatmjeret were seeking freedom. "... Following a njizet pothuej-day period, from Vorrat from that prison, it" Chrysolite "appears as miraculously, my beautiful butterflies. She was lying our eyes, desire the beauty: freedom.

That symbol colored, washed, shiny, rainbows, glitter! Walk before happiness awaits us ... So, prior to the happiness that brings us liberty" (Pllumbi, 2006: 677).

Feminism as letrareske phenomenon and the trend towards a social equal plane "Feminism is a movement or kundĂŤrideologji with a history treshekullore the resurfaced in 1960 that aims to challenge sexism, patriarchy and male chauvinism, which requires independence and equality for the world female liberation from the constraints of numerous cultural tie them with an identity rigid social ". (Pajaziti 2009: 184). From this definition we start to analyze trends feminist literature after 90s. It is little to say but actually felt a kind of consciousness of women to speak freely now. Tired and esfilitur but not lost since a vicious dictatorship, women sought to justify "its place in the world", in this world which she had only dreamed and built her illusions. The abstract right and freedom to think themselves, to choose their own language, for not having emotional empathy and mercy, only learned the value of these women, leading to the belief that "... there is room to himself if not Rights exist abatrakte".

152 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Perhaps, we are all in the same view that already affirmed names except in Albanian literature influences feminist but not only, the name of Elvira Dones will occupy a special place. Topics she chooses, connotation and smoothness of her spontaneous prose and itĂŤhuajtĂŤsuar actuality make it a voice in this variegation polyphonic voices. With the novel "Stars do not dress like" eventful accidentally invented the characters she interwove social themes made enough already wound, as tangible as and touching at the same time. We find there a kill feminism violently from the wild events of March '97, where the real mixes with the much absurdin.Sa Suela, maximum, Laura, Aurora and other women like these were issued this friends? _________________________________ 3. I. Kadare in the foreword of the book "Live only to tell the market".

How many of them had the same fate? Well Elvira Dones this book would show her that life and human destiny Too except nonsense. "The day I saw pictures of Aurora corpse, I agreed to do the prostitute. The die steadily since that day. Do not laugh at the edge of the kujtofsh not even thy name, O killer! I ask to be rinsed in memory of the sea waves. If so that will not happen if you bring in mind what you did, how would you eat soul l? I love you enough to die for you - once you tell me. But you are alive and I can not spit in the face" (Dones, 2009: 186).

If the novel nested find some diary sheet these are nothing but a confirmation of the stairs through which post-communist walked Albanian society. Accompanying tragic and absurd characters to the end of their lives are stamped his mark so sad fate of the powerless to change the flow. And ultimately it comes from frustration and disruptive dispute settlement. "Stars dress differently from us, and this tunic like me. I stitching me, and begrudgingly, I give her something of himself, perhaps the face of my delicateness of humbĂŤseje. Stars do not dress like that. We dreamed nothing to do friendship with them. Not Aurora, the stars do not dress like that. "(Dones, 2009: 310).

With his wife and for his wife. This conception of Kristeva and widely used by numerous feminist theoreticians to explain the creation of the difference system, tried to explain the emergence in some way from sin.

With the motto "Woman as inspiration challenge" will come in Albanian literature, in 2011 volume of poetry Management oversight of the author Arian Leka. Here the poet will bring endless wife also metaphorically we 153 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

perceive and approach the phenomena in the universe and species, to highlight their brand and depth, toward deciphering the puzzles intractable. For all this speaks object of uplifting the volume driver, a woman living, real, imaginary and biblical. Excited by the original sin, we forward the call to dismantle the work of creators, masterpiece called woman, making her mistake. Lindja- death be in error, error that keeps alive seeds at the universe as death ciklike- east rebellion against this error, the biggest human scream, silent driver of all screams. The poetry of this volume comes time to view the abstract concrete and time as biblical times sinner himnizon body, love to become earthly and heavenly, loaded with universal joy and suffering. There are in fact the mysteries and enigmas we trupun sinner as can be observed by eye banal.

One other new authors but with enough weight to the theme and style will appear in lugth this transition. Coming from a mystical world of canon Anila Xhekaliu, it will seek its place in literature with her works Medium, PĂŤrftyra its peak with Cairn and its translations to be mentioned Tamara Eva Kilpin. Feel a flavor of Anila femininity works even in translation it targets the same. Through expression of sexism as a weapon in the hands of women, the author seeks to position its role and place in this world of rigid masculinist. By belonging to this society, the author states that in every moment, every membrane of society, and in this case somewhat more woman, her fate is inevitably linked with mounds that raises passion. Through a simple analysis, we conclude that the novel Niles let free time. NaĂŻve is there daily, tedious, spontaneous, our weaving partner of the dress that I had worn long. Inside it is the same as Nile not quit, I do not know what unloveliness, he expects of people but not take, that gives but not returned. (Metaphor for faces without recovery), and is here where sleep luggage substrate begins the author's language.

Niles has an everyday novel, has revitalized, though monotonous life.

The heroine of Niles is how much and historical feminist, and that can not be separated from the daily life and social reality. Capital finds it "NOVEMBER" him, faces the unknown known mostly beggars to provide food to relish. "Because they know that joy is something simple and that all men are little stray, but they do not want it. One Monday night, an hour later, Lana river, find one that had spread on the grass, in a newspaper, bread with cheese and something else to forgive. I sat down and up enjoying of his bread. I had him disgusting, just a great famine.

154 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

My scene was magnificent. If I were an ordinary person, would not let me touch him his bread. It was a happy night. " (Xhekaliu, 2011: 35).

Somewhat different but still in line to come (this time in poetry) author Butterflies Acka, which her poems seeks to feature a woman who comes from mythology, passes in the Middle Ages and drew walks in all historical periods of literary. Butterflies feminism characters of himself Aรงka located within it. She herself says: "Every day I am a little Desdemona/ Juliet every few days, I believe when I swear/ that for me drink poison.

Helen bit cruel an undeclared war accused madly in love of love betrayed."

(F. Aรงka, 2002).

Aรงka butterfly poetry constitutes a libido in Albanian literature, and valued the freedom that brings poetry in theme, form and style. Mostly it is for the human being female poetry. So female Aรงka strong again although admits that is at a crossroads with no choice and that her way to meet a soul is too long.

"For there who fought he agreed hat own For there who lost the beat impatience For buried there who won the death" (F. Aรงka 2009).

A feminism suppressed by the presence of brutality and dictatorship percudnimit without sanctimony and no counterfeit humanism unfolds in her novel Where are you? Besides the confession feminist novel treatment shows and tragic fact of the individual and society, made in the memory of the characters palimpsest. As for life tale of two pairs of lovers, each tragic in its happiness. Female characters suffer in camps for the reason macabre internuarish errors of others and in this case rescue is only to the luxury of being diagnosed with the incurable disease. (analogy with cancerous Sollzhenjicinit camp or Linda B Kadare). In this case the author documents her memory that is directly of that system, and that dictatorship. Her life itself is identified with fate, love, tragedy, talent, her age and disease In 2010 Edmond Tupja will come with the novel Do not go ye me, that is really a love letter to about 100 pages. It is pure because the mother addresses. Perlotet to come through this book aims need for liberation.

As each letter o author calls her once more just as did when praying to 155 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

not go to work or elsewhere, when he prayed pelotur to take with them.

At this point the positions have changed. If it once guarded the bed's head already it is one that cares for "aging" which decreases from day except ditedhe that after the death of her husband await the end. "I did almost two years that his father is not with mum. When I see the lonely know that you to miss to but you do not mentioned, even when I remember I to sufficing with a nod to spread sorrow around me, a wrench heavy mass with the hosts any momentum to continue the conversation started. "(Tupja, 2010: 62) writes the author in the position of a son who sees her mother as to put out, it good, that wise, right, worker, always wants to gatshmen that as it may continue even once little more to it. As he sees the pieces of memories come to mind as a child. How many times has upset ... and to buy time says "I'm sorry my ma."

Equally profound and feminism will come sharp and through poetry and lyricism of Mirela Sula in volume of poetry "When life gets way from you." Casual crossroads of human destiny with subtilen life is probably the most glamorous diptiku to end through the labyrinths of feminism.

"My daughter The graceful way The things sublime I fell into the trap Looking for images Unwanted From whiteness spotted I do not kill with the mind Thinking brings suffering" (Sula, 2009) Conclusions The paper tried to produce only a part of the infinite plurality of publications that have dominated this transitional period. Phenomena of social phenomena which filled the literature are limitless. They interlink the bashkjetojne even today all day, showing that the connection is strong and desperately needs each other to feed themselves. Can never be a moment define their breakup because of the links to which they are held are strong. Social issues, human place with all its dimension, the iconic female and feminist theory will be there to pranishme.Gjithmone will have variety of topics and conflicts, debates and everything to feed 156 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

the inspiration of writers. And they will always be there with the mind and pen ready.

Bibliografia 1. Açka, Flutura. 2009.”Lutje dimri”, Tirane: Toena.

2. Blushi, Ben. 2008. “Të jetosh në ishull”, Tiranë: Toena 3. Dones, Elvira.2009. “Yjet nuk vishen kështu”, Tiranë: Dudaj 4. Kadare, Ismail. 2010. “Aksidenti”, Tirane, Onufri.

5. Kongoli, Fatos. 2009, “Bolero ne vilen e pleqve”, Tirane: Toena 6. Mustafaj, Besnik. “Boshi”, Tirane: Toena.

7. Pajaziti, Ali.2009. “Fjalori i sociologjisë”, Logos-A & SEEU. 8. Pellumbi, At Zef.2006. “Rrno vetem per me tregue”, Tirane:55.

9. Sula, Mirela. 2009. “Kur jetes i bie rruga nga ti”, Tirane:Toena.

10. Tupja, Edmond. 2010.”Mos ik, o ma”, Tirane: OMBRA GVG. 11. Xhekaliu, Anila. 2011. “Muranat”, Tiranë: Buzuku.

12. Zhiti, Visar. 2012. “Rrruget e ferrit”, Tirane: OMSCA – 1.

157 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

MIQ/PRIETENI MILOT RAMA Doktor dhe poet lindur në vitin 1983 në Prishtinë, ku kreu shkollën e mesme dhe Fakultetin e Mjekësisë. Nisi të shkruante në vitin 2009 dhe botoi në Gazetën Jeta. Poezitë e mëposhtme janë shkëputur nga vëllimi i tij i parë, që do të shohë së shpejti dritën e botimit.

Të hesht në shqip Sot, kur bota gjallon në t'blertë Dikur... banore në dhomë t'butë, t'ngrohtë e t’errët S‘e kujtoj kur drita, ajri më bën të qaj, të qeshësh?

I pikëlluar, ishte ai që s'mori lajmin herët Buzë Shprese, n'shtëpi t'pendimit Kakofonia e huaj më lodh Lëvizja si bletë, me thanë? është paralojë e shpëtimit Mendoj se si dikur gëzoheshim me postierin e njomë Pa fjalë, plot mekanikë, që edhe e sotmja ditë Me padurim pres, të shtrihem në shtrat e shqip të hesht.

Vështrim nga lart Aty ku ti drejt Me oxhak në krye heshte Nga tymtarët të rrjedh kohë Hunda të thith dëshirë Në lagjen e kaltër, fëmijët luajnë ulur Shkopi i zonjës plakë jehon në erë Në kishë gotike kapem për kulmi Në lumë këmbanat do më hedhin Do bie me melodi e do strukem Kap valixhet, nga shtëpia në shtëpi 158 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Plot trajta të njohura, por me të huajin njeri Në kujtime ju kam me mollë në dorë Ju gjej n'lëvizje me tymtarë në gojë Shpejtoni, lart ngrihuni, shikoni poshtë, dikur

Në çark Në çdo dhjetëvjetsh e pak vite Në më t'njomën pranverë Jugu na sjell vesë e sythe Luljen e vetme që n' kopshte rritet E pagëzuam neurozë pa erë Drejt Danubit, para zogjve nga Afrika N'perëndim dielli, në luledielli Nikoqire e mirë na qe e premtuara tokë Arsyes ia kthyem shpinën Sot kur çastet janë cilësi E verbër koha që na ngjiz Për shumë huta e gjarpërinj Në lëndina më të blerta...

Në prag Në hupje të fitova ty Ku u dogj ajo butësi?

Për një mot yt shtat që i imi Ku mbeti trupi im në ty?

Si tytë, dashuri, thelb në gojë më frynte Sot unë jam i gjymtë në ide Brenda meje je e tëra, si hënë Kur të ndalet drita kujtoje E shkuara do të të shtyjë nga poshtë Ne të tre, sot jemi përherë në ty Nëse urën na e vodhën E rrugët janë plot me fëmije te strukur Qielli, qofte edhe me të vetmin yll, Yllin që ti kape, përzjeve me qumësht deri në fikje 159 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Shtatin që sot u dogj do të ta thith si ajër Qielli bosh, shpërfillës lëviz Rruga pa asfalt zgjatet si gomë e shkrirë Hapi derën e së huajës shtëpi E ndjej erën time në ju.

Predikat Ti mishëron të drejtën tek njeriu?

Qëndron në majë të gishtava Me shkop të thatë në gojë, mbi shkëmb Plot gjethe t'vyshkura mbi dhé, nën kokë Njeriun në njeri e mbi të rëndon Lidhja jote me qiellin Me atin, birin e t'zhveshurit e tjerë Të tjerë engjëj mbi mjegull Që t'mbushin me shtylla Me shtylla të forta në shtat Shkopin e thatë ta vodhën Në fantazi ke varrosur, nën dhé Aty ku ti endesh me miq Aty ku buron shkëmbi Prej ku na shkel ne Ne që jetojmë vetëm për arsye të jetës Ti ik në komedi hyjnore Mos na ngulfat me fjalë Ne që në qiell kërkojmë vetëm diellin, yjet Më pas e përzjejmë me baltë.

Jetës Ti që erdhe në shesh Në mesditë, mes nesh Pa lajm, si zanë me kraharor Adonisi Fjala, the se s'thotë gjë Se ti i paraprin thelbit E unë ndërtohem në vepër 160 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Të vegjël ishim nën ty Aty ku ka përmbajtje e ndjesi Bora formësohet në kristal, vetë E shkrihet në ujë përsëri Ti, në emër të drejtësisë, trillove Sot kur kakofonia adhuruese e pleqve Jehon në të qeshura t'pranverës Etjen e njeriut s‘e shuan uji Idiotesken s‘e fsheh mjegulla Pra, le të pijmë nga një gotë verë Ta festojmë qëllimin e vetëm të jetës Jetën.

Pa ty Afër t'pres në harresë Afrohu, aty do gjejnë të gjithë Në qark do sillesh?

Një jetë të tërë në rreth Nëse s‘ke cak, prapë afrohu Edhe nën dëborë fara pret Mike të kam në stuhi e erë Nëse s'të ftoj, ma thith turpin Që si Sizif e mbaj me nder Ai që më mbulon me baltë të thatë Ngohtë më mban Në më të ftohtën natë Më zhvesh ti mua Që unë të të mbuloj ty Një pikë ujë falma sot!

Vetmia me ty, E rëndë si guri Ma kthe vetminë time pa ty.

Sot e dje Porta hapej nga fryma e jugut 161 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Një nga një mysafirët na ushqenin jetë, Vinin në kremte pa ftesë, turp Dhé e tym sillnin Për një përqafim shkrepës Në lugina të betonuara Në ag sillnin shpresë, Shpresë ndër tyta Akrepat e orës kthyen shekuj pas Anës pyllit t'bekuar Vaporët niseshin, ftohtë Sot nga tryezat pikon vetmia Të vetmuar jemi, tok Barrë e rëndë na qe liria Për ne të shpëtuarit Prej luginës me llum Nga muret e odave pikon frikë Frikë nga hiri, Hiri i atyre që i thithim, Nga brinjët e tyre u gdhend morti Gëlltisim, me bukën e përditshme Ajo si mekanizëm metalik na shtyn Nga pas na shtyn, vrull Ajo lokomotivë e ndryshkur Që shtyn edhe kur s‘jemi më

Hija Jam hija rozë e një të huaji.

Fluturoj në ajër të thatë, në shi të ngrirë Fantazinë e blertë ma thithe ti Idetë e kuqe m‘i fute në mulli Thith pluhurin e së humburës pranverë Më i turbullt se një perandori në disfatë, që të kaluarën e vjell.

Flas me flakën në shpellën e thellë, E lus për një pikë ujë e dromcë diell.

Betohem për veprën e të huajit njeri Dyshim s‘kam, se vetëm hije jam 162 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Kërkova veten, të gjeta ty, Ti më bashkove sërish në njeri, Më dhe dritë e ujë e tokë.

Më nxore nga shpella me erë kotesie Vallëzuam tok, deri në fund të vjeshtës.

Betohem për kohën që në mjegull kaluam Dyshim kam, se vetëm njeri jam.

163 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

IMAGO MUNDI ELONA PRROJ106 Blood feud and education of children affected by it in the town of Shkodra Abstract This study sets out the results of a quality observation done in the town of Shkoder, the biggest town in the north of Albania.

It aims to present and identify the influence of the blood feud phenomenon in the education of children that are part of the families imprisoned in the house. For this purpose of the study, there are a selected group of families that live in Shkoder but are mainly from the North, where this phenomenon is still strong. The main objective of the study is to give a better view of the actual educational conditions of children of these families and also to identify the factors that influence their education. The techniques used are the questionnaire or the survey containing 32 questions organized in different rubrics. Some are closed question with 2 choices and some are open question to take as much information as we can from the interviewed women. The survey is conducted with 20 women of these families who responded directly to the questions put to them by the interviewer. We have chosen to interview 40 families, but

PHD Candidate in EUT, Director in “No Blood Feud, Yes to Life Foundation”, Tirana, Albania. Biography: Elona Prroj finished her master degree in counseling and is a PHD candidate in psychology. Since 2010 she is working with the families that suffer from blood feud in the north of Albania and is doing different researches about this phenomenon trying to find the factors that keep this phenomenon alive in the 21 century and which are the ways to stop it. Since 2012 she is the vice secretary of Evangelical Alliance Albania.

From 2014 she is an advisor in Word Vision. Also she is the Leader of Word of Christ Foundation in Shkodër.

164 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 106

only 20 of them were ready to answer because the interviews were done through the phone. All together these families have 59 children. It was not difficult to choose the target group because of the early contacts I have with them through my work. This made it easy the gathering of information because of the trusting relationships already built. This study show that this phenomenon makes the lives of these children more stressed, more anxious and more insecure, and it influences directly in the quality and in the continuing of education of these children. Blood revenge causes these families to live with great fear for their children's lives and not having hope for the future. There are a number of factors that are an influence on the situation they are going through.

We have been able, through the statements, discussions and the different opinions, to record a number of these factors.

Keywords: Children, blood feud, education, Northern Albania, factors, prisoners, migration.

Introduction During the long transition of over two decades in Albania, from the fall of the Communist Regime to democracy, we have been witnessing many steps forward and many changes coming closer to the standard of the European countries. These positive steps have been accompanied with some other backward steps in some areas in the move towards progress, such as the resurgence of illiteracy, high unemployment, increased crime, violent use of firearms in a section of society, urban chaos, inappropriate choice of establishments, random intervention of man on the environment, numerous conflicts of ownership, security and public order easily destabilized, and corrupt segments of the State etc..

One of these negative steps is also the returning of the blood revenge. It may seem an unusual phenomenon in a country that has join NATO in 2009 and has positioning itself as an official candidate for the European Union membership. But in Albania the forces of tradition and modernity exert equal pull. The code, or canon in Albanian, dates to the 15 th century and has long served as a guide for social conduct, governing everything, 165 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

from how to treat strangers and arrange marriages to how to pay taxes and settle properties disputes. And the dark side of it is that sets out a brutal law: Blood must be paid forth with blood. The origin of this law is based on the Old Testament scripture that says: “An eye for an eye a tooth for a tooth� Strict rules always have governed that precept, namely that only the killer could be targeted in a blood feud. As applied today, however, the family members of the killer, included women and children, are also targeted, and this can go wide in about 6 generations and can go on forever if someone will not have the courage to forgive first.

It is a global phenomenon, and it is part of the past and the history of many countries, but in Albania it continues to be a wild and deadly phenomenon for all the communities that are involved in this mentality and in this cycle without an exit way.

Collins English Dictionary defines blood feud as a conflict in which the members of hostile families or clans murder each other. Families in hostility with each other are under heavy social, economical and cultural pressure, causing them and their community strong deficiencies that are difficult to be recovered during all their life. Even though blood feud is a patriarchal phenomenon as it aims to deal with men alone, it damages all the family; keeping inside the house’ walls all the men and also the male children and leaving the women to have outside the house the two roles of husband and wife. The deformation of the Canon of Lek Dukagjini from which northern Albanians learned self justice and the revenge formula, has degraded to the killing of children, women and clerics, something the canon strongly forbids.

This study aims to provide a modest contribution towards recognizing the relation between this phenomenon and education of a particular category of children, those that suffer the consequences of their family being imprisoned in their homes due to being in blood feud. If the men go out, they are threatening to be killed even though they have done nothing. We will not focus on this phenomenon, but on the influence that it has on the education of children of the families that are involved.

Regardless of their number, they represent a segment of the category mentioned above. This subgroup is distinctive in that they are completely separated, in the fullest sense of the word, from their birthplace, in an attempt to escape a family feud, and are "concealed" somewhere near the Shkoder, to be out of reach of their "enemy".

166 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

But do you think that maybe being part of the families who experience this dramatic situation, causes these children also to become invisible to society?

How do parents and children see the need of education?

How has changed the experience of education with the changing of their situation?

How does the economic situation and the social status of the parents influent in the decision making for the education of these children?

The research and answers to these questions are not easy, moreover we cannot pretend that it is exhausted, but we are convinced that we have made an attempt, through a relatively long process of fieldwork and research, using scientific techniques, to approach a painful reality that must change.

CHAPTER 1 A short history Among the many problems facing our country in this long and difficult post-communist era, is that of blood feuds. Blood revenge in an old phenomenon, not only a Balkan problem, but a universal one, based on ancient traditional laws. But whereas these ancient laws, and blood revenge, were forgotten by many European people, Albanians have coexisted alongside both of these and have more recently moved on into the justice of the state.

The historical data, ethnic studies, various testimonies of the native people, and foreigners who have visited Albania before the beginning of the twentieth century, speak openly about the extent that this social plague affected things, especially in the northern parts of Albania. In the period of King Zog, there was a reduction in this type of crime compared with the previous period, but again the situation was worrying. The Penal Code of 1929 prohibited blood revenge and killing was legally condemned. This was indicated in the drop in numbers of killings.

However, about 46% of the 1,652 murders nationwide in the years 1930-1938, were carried out in revenge. Although the number of homicides in general and those committed in revenge in 1938, compared with those in 1930, was in decline by 2.1 and 2.5 times respectively, 167 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

there again the killings in revenge at the end of the King Zog period accounted for 41% of total homicides. It is recorded that 33% of killings nationally, committed in revenge during the years 1930-1938, were within the local authority of Shkoder. During the years of the Second World War, there was the beginning of a positive turning point, but in the post-war years things deteriorated. Only 291 cases of killings in revenge were recorded during the war. After the war, due to social and economic change, the increase in the level of the population's education, and the greater repressive power of the State, (including the implementation of the death penalty and the internment of warring families), as the years passed, blood revenge crime figures declined. The sanction of the Constitution, of its codes and of a series of laws, the establishing of public order throughout the land, the increase in the rate of educational and cultural development, the certifying as hostile the actions associated with the Canon Law and the propaganda against it, the general implementation of the death penalty for the perpetrators of the killings, would be effective in speedily reducing the occurrence of actions committed associated with the Canon Law, and in the reduction of killings in revenge. So whereas, during the years 1946- 1950,these killings accounted for 17% of the total homicides, this figure drops to 13.5% during the years 1951-1955, and is much lower from the year 1956 until 1982. After then until 1990 this figure was zero. It was thought that this phenomenon belonged to the history of the past.

Unfortunately it was not so.

Nowadays From the data reported by the state’ police on the number of murders occurred from 1998-2012, there is an increment in the number of murders for revenge from 1998-2001. After this period there was a fluctuation of the % from year to year.

Table 1 Year 1998

Nr. murders 573

of

Nr. of murders for revenge 45

Percentage 7.8

168 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012107

496 275 208 132 190 131 87 103 88 82 135 100

41 41 32 12 11 5 4 0 5 1 5 5

8.2 14.9 15.3 9 5.7 3.8 4.5 0 5.6 1.2 3.7 5

While regarding the isolated families, the data provided by the police show that there are 67 imprisoned families: People locked in their homes are: - 93 men in Shkodra, of which 21 children and 2 students; - 16 people in Kukes District, of which 6 women and 7 children.

- 4 men in Lezha.

- In Tirana 1 person; - In Durres 1man, 1woman and 3children3 While we have these data from the state, we have to say that different sources provide different data, and especially when comparing official data with those of NGOs who operate in areas where these families live, they are extremely different.

According to data published by the Ombudsman in 2012, the number of murders for revenge has reached 152. According to National Reconciliation Committee of conflicts, in Albania there are 6,500 persons resulting hidden or isolated as a result of revenge, 129 of them are children who remain imprisoned and in danger of life. By geographical distribution, killings for revenge are more frequent in the north and northeast of the country. For example, 2001’ data show that killings for revenge in Shkodra’s district occupied 57.8% of them for revenge in

107Albanian

Reporter on October 17.2012.

169 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

nationwide, so more than half. 1450 children, according to data of local government, are forced to stop education and lock themselves due to blood feud. This phenomenon is found in the regions of Shkodra, Lezha, Kukes and Dibra108.

CHAPTER 2 Data Analysis The subjects of this study are people between 30 and 40 years of age.

Due to security reasons all information was obtained from the mother of the household. We have observed the parents’ level of education to see if there is a connection between it and their children’ level of education.

We found out that 75% of mothers had completed 8years of education, 15% had completed high school and only 10% graduated from university. Whereas, the study showed different results for fathers. 60% of fathers had completed 8 years of education, 20% had completed primary school and 20% had completed high school. This study suggests that there is a strong correlation between the parents’ level of education and the children’s level of education. 70% of mothers who are affected by blood feud are married, and 30% are widows. This narrows the possibility for the children’ education because these widows have to afford all the challenges of life alone.

Family members - 30% of families are made up of four members, 25% are made up of five members and 20% are made up of three members.

There are some families which have 11 members.

The economic condition - The economic condition of these families is relatively unstable. 35% of families have a monthly income of 22 euro, 25% have a monthly income of 22-50 euro, 20% have a monthly income of 50L-85 euro, 20% have a monthly income of 85– 210euro.

Data from regional Offices of SHSHS, January 2003, SKZHES, 2004 3. Albanian Reporter on October 17.2012 108

170 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

This extreme poverty has a negative effect for the children to have access to education. The financial struggle makes education seem like a luxury rather than a basic human right.

Employment - The unemployment rate in our country is at the highest in this vulnerable group. This has had a drastic effect on our society. Only 15 % of these families have a permanent employment, the rest depend on temporary pop-up job opportunities. Many families rely on farming to make a living.

Children - The number of children per family has also decreased. 40% of families have 3 children, 15% have 1 and 15% have 2 to 4 children. The biggest family has 6 children. It is important to note that most of these families have moved down here from the region of Dukagjin, Tropoje and Malesia e Madhe. The regions where these families come from has had an effect on the children’s education as in these regions access to education is very limited because of the deep mountains areas where they lived.

The economic condition compared with the previous location – Most of these families moved for the hope of a better future and a better financial situation but they are feeling hopeless and disappointed at the reality they have been faced with when they migrated in Shkoder. 56% of families state that their current situation is actually worse than when they previously lived. Most of the families have been in blood feud for 610 years but one in five of the families have actually been in blood feud for 15-20 years. Moving to Shkoder has not been easy and supported from the locals. They had to build houses without permission in empty lands which they did not own. They had to leave all their livestock, which provided for most of their living, back home. The main reason for this relocation has been to hide from their attackers, therefore, due to this fear their life has kind of stopped and they have not sought to progress or develop new ways of education or qualification for their future as they can’t see a future.

Education in the isolated families – Out of 50 children, 25 of them have finished the secondary school (9years) and 21 of them are in the secondary school. Only one girl is in the hight school and one in 171 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

university. In one of the interviewd families, 2 daughters that are married now, have not been in school at all because they were living in a deep mountain village. The family has migrated in shkoder because of the poverty and the fear of the blood revenge. When asked if they were aiming to send their children in further education, their answers were full of insecurity and luck of hope for the future. All showed the desire that they wanted to do as much as they can for their children but things were not depending all on them.

The reasons why these 25 children have stopped their education when they finished the secondary school are: Poverty-Education has expenses, children compare with each other and their requests are always growing and becoming unaffordable with the very low incomes that these families have.

Fear- The canon forbids taking revenge on children under 18, on women and clerics, but in some cases in the last years these killings have happened. Maria, 17 years old was murdered for revenge only 3 years ago. A month later E.Llani, 9 years old also killed. So these tragedies happening in 2 months have shaken the security for the children of these families.

Culture- It has a negative influence especially in the education of girls.

These families are fanatics of rules, tradition and of the culture of their forefathers. Girls that finish the secondary school in their mentality are considered mature and ready to get married, so they have to be kept in the house, under the parents’ surveillance until someone will come and ask them for marriage. Even in this early age they are trained to keep in their shoulders all the house activities and works. It is important to say that this community continues with the arranged marriage. For a girl falling in love with someone is a shame and can be punished for this from her father. In some cases they have killed their daughters for shaming the name of the family. So these girls get married in an early age, in the middle or end of their teenage. Education for them in their new family never happens.

Emigration – This is considered the luckury of these families. They want to send their children away from the reach of the ‘enemy’ and to have the possibility to earn money for themselves and also for the other part of the family that have remained in Albania, in danger and in extreme poverty. Usuallu there is one of their relatives that will await for them in 172 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

the other country, but there are cases also that they will depart with no support but with the hope that the hosting place will grant them asilum.

The possibility for education in these countris ekspecially in the first years is zero. These children are traumatized psychologicly and without the support of the family, but with one instructen from them, that eventhough he is only 14 years old, now he is the man of the house.

Results in school – From the children of these families in which the study was conducted on, 58% of them had average grades at school whereas 25% had bad grades at school and 17% had decent grades at school. Because these families tend to live on the outskirt of the city, they attend public schools which are not well taken care of by the government. Moreover one important factor which affects the grades of these children is the large number of absences due to the difficulty of getting to school, due to heavy rain, bad roads and lack of transport and the fear that comes and goes in different periods. The children also lack the help of their parents when doing homework as the parents are often too stressed to deal with them and very busy with the house works.

Moreover, the teachers are often unaware of these situations and fail to give special attention to these students.

Support? – Even though the Ministry of Education has advertised that they have organized special teachers to provide home-schooling for children affected by blood feud and also provide them with free books, only 10% of these families have had some access to this help, 90% of the families denied that they have ever received any support from the government. One of the mothers who took part in the study shared a personal story with me about how one day the police had accompanied her children to school. She explained to me the stress they all felt throughout this process and the shame her children felt towards their friends. This shame and fear had then led the children refusing to go to school ever again. We also asked whether the families had received any support by non-governmental organizations and 40% said yes. Different NGOs have helped them and have provided the greatest support to these families by donating education materials, computers, home-school teachers and books.

173 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

The opinion of imprisoned families for the relation between the education and blood feud.

Asked for their opinion if the education of children would have a positive impact on the prevention of blood feud, 20% of them told that this phenomenon is very difficult to stop and the education it is not that powerful to stop it. While 80% of them answered that the education of the children could influence on decreasing the impact of the phenomenon.

One of interviewee shared her testimony: She had three brothers who were killed, and in trying to reconciliation he claimed that "It is easier for the mountains to melt than to forgive the blood." Intellectual people, whom spoke with him, tried for intercession and only few days later that mountain's man forgave the blood of his three brothers.

In an open question, the interviewees were asked what the state should do for them according to the education of their children, and 100% of them answered that the state must stop blood feud. 50% of them wanted from the government to give them an opportunity to escape from Albania, to take the children out of the danger and extreme poverty that has broken them down.

Some other facts extracted from the interview: - A family was forgiven. The fear of blood feud does not pursue the children’s life; they’re free to attend school.

- A boy had completed eight years of school, and then he left it and became part of bad fellowship. Now he is into prison.

- A family of attackers gave their word (Besa) to the other family to be free for 12 months and have forgiven the 3rd generation of this tribe from the imprisonment and their children can frequent school for a year without fear.

4. Conclusion At the end of the study we got a clear conclusion of families that are in blood feud; They are living in extremely difficult economic, psychological and social conditions. These factors affect all family’ members mainly the children; they reflect these influences also on their performance in school.

174 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Because of these factors, parents have uncertainty about the future of their children's education.

There is a high connection between the parents’ level of education and the children’ one. Most of these children have eight or nine years education and later on they quit school.

This is a community that has great need and anyone’s help in the education of these children would be a real investment for their lives.

Also, the already created "army" of social workers should cover these areas, to cure what should be cured, and to prevent what could happen in the future.

The strategies and policies followed in the battle against blood revenge, in the northern and north-eastern areas, should also bear in mind this category that live in this situation.

The suggestion that is proposed to legislators, regarding the improvement of legislation, is that they should reconsider the death penalty as a temporary measure, which would save many other lives.

Today, the phenomenon of blood revenge, more than its extent but by its very essence, is a challenge which requires an extensive network of complementary participants, with state institutions at the centre.

References Luarasi Aleks, Family Relationship, Studime për të drejtën zakonore shqiptare, Tiranë, 2002 Fuga Artan, “Conflict in urban area solving them through mediation.” Konfliktet në zonën urbane dhe zgjidhja e tyre me ndërmjetësim, Tiranë, 2000 At Gjergj Fishta. “Forewords of Lek Dukagjini’ Canon”, Shkoder, 1933.

Elezi Ismet. “Murders for blood revenge and revenge”. Vrasjet per gjakmarrje dhe hakmarrje. Tirane, 2000 Gjeçovi Shtjefën. “The Canon of Leke Dukagjini” Kanuni i Lek Dukagjinit. Tiranë, 1993 Tiranë, 1993 Durham Edit, “Balkan concerns and other writings about Albania and albanians” Tiranë, 1991 Sinani Fatri, “Dont let the conflicts convert in national dramas.” Konfliktet të mos shndërrohen në drama kombëtare. Tiranë, 2001 Sinani Gjergj, “The state and the civil society in protecting of the right of life” Shteti dhe shoqëria civile në mbrojtje të të drejtës së jetës. Tiranë, 2002 Natalja Qana,The study about the women who lives in blood revenge family in Bathore suburb of Tirana, Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol 5, No 6, 2014.

175 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Jeffrey White, Peacemaker breaks the ancient grip of Albania's blood feuds, JUNE 25, 2008 http://www.csmonitor.com/WorldËurope/2008/0625/p01s02-woeu.html Korieri press, 2004 Panorama press, 2005 Albanian studding center for the national security. Qendra shqiptare e studimeve për sigurinë kombëtare.

Albanian Reporter, 17 October 2012. Gazeta Shqiptare Mediation Magazine 3, 1997; 3-4, 1998; 1, 2, 4, 2000 Civic Code, Kodi Civil, 1929 State’ Regional Ofice of the Statistical Service, January2003, National Strategy of the Economic and Social Development, SKZHES, Tirane 2004.

176 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

TRADITA/TRADIŢII IZET DURAKU Preja në këngët e kreshnikëve Herë e shfaqur në mënyrë të tërthortë apo të nënkuptuar dhe herë e shfaqur haptas, madje me pamjen e saj më të vrazhdë, preja si dukuri e vetëgjyqësisë, e ndëshkimit apo e hakmarrjes vihet re pothuajse në të gjitha1 këngët e epikës sonë heroike.

Këngët e kësaj epike filluan të regjistroheshin e të botoheshin më vonë se sa gjinitë e llojet e tjera folklorike. Ndonëse ishin mbledhur, madje botuar disa këngë të ciklit të kreshnikëve, ato nuk u përfshinë në vëllimin “Kangë popullore gegnishte”: që u botua në Sarajevë më 1911.

Sipas At Zef Pëllumbit, në parathënien që i ka bërë këtij libri, Fishta jep një gjykim të gabuar mbi këngët legjendare të kreshnikëve, sepse ato nuk njiheshin mire aso kohe.2 Kur njohja e tyre u bë më e plotë, kur “një kolekcion 342 kangësh u mblodhën me mund të madh për gadi 40 vjet prej françeskanëvet”,3 optika ndaj tyre ndryshoi. Madje në parathënien që shoqëroi botimin jubilar të “Visareve të Kombit” me rastin e festimeve për 25 vjetorin e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë u tha pa mëdyshje se “shpirti i rapsodive asht fjesht shqiptar”.4 Pas luftës së dytë botërore u intensifikuan kërkimet dhe studimet edhe për epikën shqiptare. Pa llogaritur pasuritë e vjela në Kosovë, në Shqipëri u grumbullua një material i ri shumë i pasur, mbi 2000 variante këngësh të këtij cikli dhe baladash legjendare.5 Në rastin më të pabujshëm preja ngjan me gjuetinë në bjeshkë. Vetë çetimi ka si synim prenë. Kur nisen me u ngjitë bjeshkës kreshnikët luten tu dalin kundërshtarët përpara, të përleshen me ta e t’ua heqin krenat.

Marrja e bagëtisë në kullotë a në torishta, djegia e tëbanave, vathave, marrja e këmborëve dhe varja e tyre në degët e lisave, vrasja e qenve dhe e çobanëve bashkë me bjeshkëtaret e kundërshtarëve është pamja e përhershme e përfundimit të veprimit të heronjve të këngëve të kreshnikëve. Duke rritur përmasën e tyre, aktet e dhunshme përshkallëzohen më tej me grabitjen e femrave, shkatrrimin me barut të kullave, kështjellave, dhe grabitjen e thesareve brenda tyre ose thjesht të “mallit kimetli”.

177 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Preja e vogël mund të vijë si rezultat i çetimit. Ajo merr karakterin e grabitjes, por përmasat më të mëdha e shkatrrimtare shfaqen pas luftës, kur edhe vriten dhjetra, qindra e mijra vetë. Bashkë me rrafshimin e kalave, lufta sjell edhe rroposjen e qyteteve.

Protagonistët e përfshirë në konflikt ndodh që me pre e nisin veprimin e tyre dhe po përmes presë i japin fund betejës, për të hyrë në qerthullin e pambarimtë të antagonizmave të përgjakshme.

Preja shoqëron aksionin e heronjve të epikës legjendare, ku përfshihen motive të hershme, që si moshë krijimi i “përkasin periudhës së kalimit nga bashkësitë e gjëra etniko- politike ilire (shek.V-VI) dhe të formimimit të kombësisë shqiptare( shek. X- XIV). Shek. XIVështë kufiri kohor, kur zhduket domosdoshmëria historike që lind këngët e epikës legjendare.” 6 Fabrikimi i armëve në shekullin XVshënon kohën kur kreshnikët tanë dalin nga skena e veprimit dhe ndryhen në shpellë. Në kushtet e humbjes së burrnisë, heroizmi i tyre zhvlerësohet. Në rrëfimin e njohur në prozë që shënon dhe mbarimin e periudhës së kreshnikëve, tregohet se si një vuthjan teksa e zu nata në Logun e bukur hetoi shpellën ku strehoheshin kreshnikët Muji dhe Halili prej kohësh pa e parë dritën e diellit. Të dy madhështor në përmasa trupore, në bujari e në mikpritje. Ishin mbyllë atje kur kishte dalë pushka e kur mësuan se ç’mund të shkaktonte ajo.

Menduan se skanë ç’ka bëjnë kreshnikët në këtë dhe, kur edhe siç thanë me gojën e tyre “nji ma i keqi të çartë me këtë teshë. Tash rrojshin aty të ndrymë me ndërmende të luftave e të çetimeve e s’dishrojshin tjetër veçse ditën që me dalë edhe edhe i herë e me shfrye n’ata gjind të mbrapshtë si ujq që erdhne dikur kndej prej së largut e mjeruen dhenë tue ba plaçkë e pre, tue djegë e tue pjekë.”7 Edhe përtej kufirit kur u shënua fundi i gjesteve të kreshnikëve vazhdoi të mbetet i gjallë kujtimi i presë dhe ngjashmëria e formave të realizimit të saj. Në kohëra historike, kur ngjarjet pasqyrohen në dritën e ngjarjeve dhe fakteve reale ndryshoi qëndrimi ndaj presë, por u ruajt përfytyrimi mbi pasojat shkatrrimtare të saj.Në mendësinë popullore të ngurtësuar në norma kanunore, të mbledhura në treva të ndryshme shqiptare, preja karakterizohet nga zhurma e saj e padurueshme që shoqërohet me dhunë e krisma.

“Preja si rrfeja. Lshoja rrugën!, - thuhet në malet e Pukës. - Mos me iu përgjegjë dikujt dikush me Kanu për çka e ka tandue, i bje pre tufës a gjasë mbar ku ta ketë në mal a në vrri”8. Në Mirditë “Preja bahet me t’vu në udhë…tuj marrë vetëm gjanë e gjallë. Rrallë fort bashkë me tufën merren barij e bjeshtare.Zhurma e presë si gurt e shemë të Malshejtit. 9 Ndërsa në Dibër preja përfytyrohet si “përroi me shi, merr çfarë gjen përpara. Preja asht rrëmbimi me forcë të armëve, kryesisht të gjasë së 178 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

gjallë, që burrat e një krahine bajnë në një krahinë tjetër.” 10Mbrojtja e presë në Dibër nuk ishte pune e lehtë. Për të siguruar tufën e grabitur deri në cakun e mbërritjes duhej të përshkoheshin vise jo gjithnjë miqësore. Ndodhte jo rrallë që grabitja të merrej vesh dhe rolet mund të këmbeheshin. Dikush më i fortë ose me njerëz më të shumtë, zinte shtigjet dhe me forcën e armëve ta hiqte prenë nga thonjtë.

Në zonën jugore të vendit, në Kurvelesh e vise të tjera të Labërisë, ndër arbër siç i quanin më parë fqinjët e tyre, ndonëse jo fort afër me skajin verior shqiptar, pamja e presë përsa i përket veprimit të shpejtë luftarak është e krejt e njejtë. Edhe këtu me pre kuptohet “marrja me forcë të armëve haptazi, o burra mbi ta me pallë sheshit të kopesë së bagëtive të tjetrit në mal, në kullotë, në fushë a në vath…”11 Në Kurbin, ku preja zakonisht ndodhte për punë kufijsh në mal, bjeshkë a kullosë, përfshiheshin në konflikt bajrak me bajrak, rrallë katund me katunde a shtëpi me shtëpi. Në të gjitha raste për shuarjen e konfliktit dhe minimizimin e pasojave kanuni përcaktonte ndërmjetësit. 12 Në Lumë marrja e presë nuk ishte aspak e lehtë, sepse shoqërohej shpesh edhe me gjakderdhje. Pretari mund të linte kryet. “Ja huni, ja tirqit!”13 Parashikohej edhe rasti kur dikush prej pretarëve mund të vritej. Shpenzimet e varrimit ku përfshihej edhe ceremoniali i mortit për të vrarin gjatë presë do të përballoheshin nga pjestarët e tjerë që do të ktheheshin gjallë. Në kushtet kur ashtu si gjahtarët edhe pretarët e ndanin në mënyrë të barabartë mallin a gjënë e grabitur, familjes së të vrarit i takonte të merrte sa dyfishi i presë që merrnin të tjerët.

Në rastet më të shpeshta në këngët e epikës legjendare preja shprehet tërthorazi thjesht si një dalje paqësore e çetës “me çetue”në bjeshkë.

Haptas thuhet për të vrojtuar se u bënë ditë pa i parë livadhet, ashtën e breshtën në shpatet e maleve. I ka marrë malli për krojet e gurrat e bardha . Sytë janë të etur për bukuritë e peisazhit, por kërkojnë diçka tjetër. Kësisoj të krijohet përshtypja e një gjahu për egërsira dhe në fakt kërkimi i tyre gjahut i ngjan. Janë gati të mallkojnë bjeshkën, pse nuk po shohin kund ndonjë shkja për t’ia shkurtuar kryet si ndëshkim për dhunën që i bën vendit duke e shkelur pa lejen e tyre.

Ndonëse e ngjashme me rrufenë, në këngët e kreshnikëve gjëma e presë nuk shkrep papritur si në qiellin pa re. Ajo duhet parë bashkë me tërësinë e kumteve të rëndësishme historike e etike që përcjell muza popullore. Në këngët e kreshnikëve përmes presë përcillet me mjetet e poetikës historia e mbrojtjes së truallit arbëror nga sulmet e pandërprera të pushtuesve të ndryshëm, kryesisht sllavëve, të cilët pasi kishin zënë ultësirat donin të kapnin edhe lartësitë e bjeshkëvet ku vendasit ishin tkurrur në mbrojtje të ekzistencës.

179 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Teatri i luftimeve ndërmjet kreshnikëve të Jutbinës e krajlave sllavë zhvillohej edhe nëpër qytete të Kotorrit, të Kotorreve të Reja, të Budinës e të Zaharës dhe “në bjeshkët e nalta”, siç shpreheshin me të drejtë botuesit e parë të këtyre këngëve, Bernardin Palaj dhe Donat Kurti. Të tërhequr nga mitologjia klasike dhe veçanërisht nga paralelet e shumta të epikës sonë me epikën homerike, shkaqet e luftrave të shumtën e hërës, ato i shihnin tek rrëmbimi i grave “si në Iliadë rrëmbimi i Helenës.”14 Përsa i përket natyrës së konfliktit, pjesa e dukshme si në rastin e rrëmbimeve të dyanshme të grave, duke qenë shpesh pasojë, paraqitej si shkak duke fshehur pjesën më pak të dukshme, po më të thellë e më të dhimbshme, siç ishte përpjekja për të ruajtur ekzistencën e qenies në territoret që kërcënoheshin vazhdimisht nga dhuna e pushtimit.

Pamjet e presë shfaqen më qartë në mbi 60 variante të mbledhura të epit të Gjergj Elez Alisë ku përfshihen grupi i këngëve të mirëfillta në të cilat vetë heroi i kundërvihet bajlozit a arapit të detit dhe grupet e këngëve të tjera, ku në konflikt përfshihen edhe heronj të tjerë, shumica vajza të veshura si djem. Në të gjitha variantet lufta kundër dhunuesit të huaj, kundër padrejtësisë, arbitraritetit dhe mizorisë së tij përbën motivin përbashkues me përmasa universale që edhe sipas folkloristit të shquar Qemal Haxhihasani “ka shqetësuar njerëzimin në çdo kohë dhe në çdo anë të globit, nga zanafilla e mendimit poetik kur në fantazinë e njeriut vërtiteshin hijet e armiqve fabulozë- kuçedra e lubira, deri në luftrat bashkëkohore”.15 Kodi i qëndresës, i sakrificës sublime shfaqet në të gjitha këngët e heroit Gjergj Elez Alia, figura e të cilit përbën një përmendore artistike të gjenisë krijuese të popullit.

E keqja që kërcënohet nuk vjen për të poshtëruar vëtëm një familje por mbarë vendin. Kumti mizor që të shtangë me egërsinë e tij shfaq përmasat e lemerishme të së keqes. Barbaria e armikut kërkon t’i vërë flakën krejt vendit. Haraçi është i rëndë, i paprovuar ndonjëherë.

“A dalë zani e paska marrun dhenë,/ se i baloz i zi paska dalë prej detit./ Trim i prapë e belagji ish’ kanë, ia ki’ qitun dheut nji rreng të randë: /Tim për tim kah një dash të pjekun,/ tim për tim kah një vashë me ja djergun,/ ditë me ditë kah një kreshnik me premun,/javë për javë kah një krahinë me djegun!”16 Tim për tim, ditë me ditë, javë për javë. Bajlozi me dhunën e shpallur kërkon të bëhet zotërues i hapësirës dhe i kohës. Jo thjeshtë të dridhen gjallesat para tij. Nuk mjaftohet vetëm me nënshtrimin. Llava e kësaj dhune synon të marrë përpara shtëpi, vasha, kreshnikë, krahina të tëra njëra pas tjetrës. Ta zhbijë plotësisht jetën. Kjo zezonë e ngre heroin nga 180 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

shtrati i vdekjes. I qetë dhe sublim deri në fund, ndryshon edhe kumti i tij për kundërshtarin.

“M’ke lypë motrën para se mejdanin/ m’ke lypë berret para se çobanin…”17 Duke iu kundërvënë mizorisë së bajlozit Gjergj Elez Alia është heroi që shpëton nderin e tij, të familjes dhe të mbarë vendit.

Tubimi në kuvend pas shprazjes së pushkës habertare, shestimi i rrethanave për ngjarjet që kanë ndodhur dhe që mund të ndodhin dhe bashkimi i kreshnikëve në çetë është pamja më e dendur në këngët e pikës legjendare. Një gjendje alarmi e vazhdueshme i karakterizon personazhet. Kur janë në bjeshkë mendjen e kanë në shtëpi dhe anasjelltas. Kjo nuk ngjet vetvetiu, as për ndonjë shkak a sëmundje të panjohur. Janë rrethanat jetësore që u diktojnë vijën e sjelljes. Mungesa e qetësisë u vjen nga prania e fqinjve ekspansionistë që u lakmojnë bjeshkët për tua kullotur pa shpërblim, ua lakmojnë pyjet, luginat, vendbanimet. Fqinj tinzarë e të pabesë presin rastin që tu sulen natën jo thjesht për t’i trembur, a për vetëm për t’i grabitur, por për t’i zhbirë nga faqja e dheut.

Në rrethana të tilla është e kuptueshme pse kreshnikët nuk mund të prehen në paqe, të flenë të qetë brenda kullave, të largohen nga katundi e krahina qoftë edhe për pak ditë për tu çmallur me miqtë e dashamirët.

Nga çasti në çast mund t’ia behin banët shkije, kapedanë, pendurë, krajla të karfosur në pancir çeliku, sejmenë të pashpirtë “haramzade”, “krejt të pababë e t’ pa nanë, t’pa vlla e t’pa motër” që vijnë me urat e zjarrit për të shkrumbuar gjithçka.

Në thelb të dukurisë së presë është konflikti i thellë dhe i vazhdueshëm midis palëve antagoniste. Edhe kur preja kryhet si aksion individual, nuk është fryt i një kokëshkrepje të e rastit, po si rrjedhojë e një vazhde veprimesh paraprake dhe që gjithnjë përfshihet në një anë të përcaktuar me kohë. Preja kurrë nuk mbetet një veprim i fshehtë, si krimet e sotme që kërkojnë kohë për t’i zbuluar. Ajo deklarohet haptasi me krenari edhe në rrethanat e vështira të burgut, kur xhelati mund të japë urdhërin e vdekjes. Më e vështirë bëhet situata kur hetimet i kryen vetë krajli, i cili i njeh mirë kundërshtarët e vet e që duket i vetëdijshëm se përballë ka drejtues të rëndësishëm çetash që duke depërtuar deri thellë në zotërimet e tij, i kanë shkaktuar shpesh humbje e fatkeqësi të rënda.

Krajli pyet se kush ia ka djegur sarajet. Sokol Halili në mënyrë lakonike, duke e njohur rastin, mohon të ketë marrë pjesë në çetën që i dogji, por përgjigjet krenar Osman Aga i Ri, që kundërshtarët sllav e njihnin si Arnaut Osmani: 181 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

“ - Pashë një zot, krajl që t’ka dhanë, / kurkand n’qafë ti mos me marrë, / vetë sarajet un t’i kam djegë, / vetë un kullat t’i kam shembë / edhe landët un t’i kam pre ./- Mirë se kullat ti m’i dogje, / gjanë e mallin ku ma çove? / - Tanë n’Jutbinë, krajl ta kam çue. / - Mirë se mallin ti ma more, / Babë e nanë ti ç’m’i bane? / - Tha n’ Jutbinë të dy i kam çue, / n’dorë të tellallit i kam qitë, / kurrë i grosh s’kam mujtë me i shitë; / çajren vedit për ta s’dijta, / n’zyft e në peshkve, krajl t’i ljeva, / nuri krajl, un të dy i dogja, / si zanat që lufta e ka pasë.”18 Mund të kërkohen në këtë këngë gjurmë të kohës para shek.XIV, kur feudalë të vegjël shqiptarë ende nuk ishin forcuar sa të kishin në zotërim të plotë territore autonome me atribute shtetërore, sepse në qindvjetshin e trembëdhjetë, edhe sipas Shuflaj-it, filluan të forcoheshin dinastët shqiptarë si kapiteni i Hotit apo “lidhja e barjakvet të Mirditës, e cilla aso kohe mund të dyndte nji ushtrí 12,000 luftarësh”. 19 Në kushtet e mungesës së burgjevet, ishte e vështirë të izoloheshin pengjet ose robërit e zënë në luftë. Mund të hetohen në këtë këngë gjithashtu edhe gjurmë të kohërave kur eksistonte një treg ku robërit përmes ankandit publik shiteshin si skllevër. Në rastin kur bëhej fjalë për blerjen e prindërve të një kundërshtari të njopur si Krajli, mungesa e blerësve mund të shpjegohet ndoshta me kompaktësinë që ekzistonte në bashkësinë shqiptare. Vrasja e kundërshtarëve në mungesë të kushteve për ruajtjen e tyre pranohet nga Arnaut Osmani si mizori lufte, sepse rregullat e paqes nuk do ta pranonin një gjë të tillë.

Krahas gjurmëve ku duken kohërat homerike me ngjashmëritë midis personazheve dhe motiveve të përbashkëta, mund të hetohen edhe gjurmë të kohëve më të vona. Mbështetur në shprehjen “tim për tim”, studjues të ndryshëm hetojnë mënyrën e vjeljes bizantine të taksave. Ose prania e gumanëve të zinj në këto këngë me një mënyrë të veçantë sjelljeje e veshjesh të dallueshme që shpesh përdoren edhe nga kreshnikët si armë maskimi, të shpie në kohërat kur gumanët si popullsi u shfaqën në Ballkan në shek.XIII për tu zhdukur përfundimisht prej kësaj skene në fund të shek.XIV.20 Prania e elementëve të rinj janë shtesa të vona si shenjë e transmetimit gojor të rapsodive nga brezi në brez deri në ditët tona. Janë të dukshme ndikimet orientale të leksikut sidomos në variantet e këngëve nga zona e verilindjes. Gjykuar nga huazimet më të reja sllave mund të hetohen edhe gjurmë nga fillimshekulli XX, kur në Kosovë u instalua administrata e mbretërisë serbe. Aso kohe fjala turke hyqymet (qeveri) zëvëndësohet me fjalën sllave dërzhavë. Po kështu oka si njësi më e vjetër peshe zëvëndësohet me killa, ndërsa për fjalën ton, përdoret vagan. Në kërkesat e balozit të zi përfshihen “njëmijë copë gja të trasha”, ku asnjëra 182 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

prej tyre nuk duhej të ishte nën “katërqin killa” dhe si pjesë e haraçit duhej të përfshiheshin edhe “dhetë vagana grunë” të qëruar e bërë gati për bluarje.21 Veçse duhet shtuar se në këngët e kreshnikëve ngjarjet historike pasqyrohen të mjegulluara e të përthyera përmes mendimit poetik legjendarizues. Kësisoj nuk është e mundur të shquhen ngjarje konkrete, as heronj konkretë të njohur në histori. Sidoqoftë, edhe pse jo nën dritën reale, këto këngë kanë përcjellë ndër breza jehonën e brengës së heronjve të tyre prej ballafaqimeve tragjike në mbrojtje të bjeshkëve e të trojeve të të parëve. Plagët e shkaktura nga përplasjet e zgjatura ndër shekuj kanë lënë vragë të pashlyera, dhimbjen tragjike të të cilave përcjell shpirti i këtyre këngëve.

Duke analizuar mendësitë zotëruese në ciklin e kreshnikëve, Qemal Haxhihasani thekson që në fillim se heronjtë e rapsodive tona e kanë “ndërgjegjen e qenies së tyre si pjestarë të një bashkësie njerëzish me një kontekst të caktuar mendor kolektiv, shprehur me një tërësi virtytesh morale e luftarake të veçantë ndaj bashkësive të tjera etnike që i rrethojnë”.22 Studjues të shumtë nga Tirana23 kanë shprehur mendimin se bërthama e këngëve të epikës heroike shqiptare është ngjizur që në kontaktet e para të iliro-arbërorve me sllavët kur u dyndën në Ballkan (Shek.VI- X) për tu formësuar më tepër kur konflikti erdhi duke u acaruar dhe duke u zgjeruar me forcimin e pushtetit të dinastsë serbe të Stefan Dushanit, kodi i të cilit shpallte zyrtarisht se fshatarëve do tua hiqte nga dora malin e tyre për t’ia kaluar në zotërim feudalit serb. Mali për malësorin ishte jeta e tij dhe e fëmijve, ishte trualli ku veronte e dimëronte. Grabitja e bjeshkëve u shtri në Kosovë, në Rrafshin e Dukagjinit, në Vermosh e në Plavë e Guci, pikërisht në vatrën e këngëve të kreshnikëve.

“Dhjetra diploma dhurimi të sundimtarëve serbë, u lëshuan që nga fundi i shek.XIII në favor të manastireve të mëdha serbe”, shkruan Aleks Buda24. Manastirit të sapongritur në Dobrusht, ndër të tjera i jepeshin në pronësi 6 fshatra shqiptare bashkë me malin e Pikëllimës. (Ende gjallon pa nevojë ndër harta në gjuhën shqipe Koritniku, emërtimi sllav i malit.)

Kullotat e Pikllimës ku do të kullosnin mijra desh, dele, kuaj e pela sipas dekretit të vitit 1349 jepeshin në emër të mbretit dhe të zotit për tu shfrytëzuar “në jetë të jetëve”25. Më 1352 mbreti vdiq dhe pas pak dekadash edhe perandoria serbe u shemb. Fshatrat e dhuruara bashkë me malin e Pikllimës janë ende aty ku ishin.

Historia i ka mjegulluar emrat e bashkësive fshatare dhe të krerëve të tyre që i qëndruan dhunës serbe, por madhështia e saj zbulohet nga masat drakoniane që parashihte kodi i Dushanit kundër kësaj rezistence.

183 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Duke gjykuar nga fryma e përgjithshme e këngëve të kësaj epike, çeta e kreshnikëve ku përfshihen edhe personazhet më të njohur të saj e pasqyron më së miri këtë qëndresë. Kreshnikët si kategori sociale i përkisnin fshatarësisë së lire, që prerazi refuzontet çdo lloj haraçi që i kërcënohej. Të vendosur në katundet e tyre në lugina bjeshkësh dhe në rrafshulta rrëzë maleve, kreshnikët ishin fshatarë ndejtarë si gjithë malsorët. Lëronin me parmendë tokën dhe kullotnin bjeshkën pa qenë të detyruar t’i paguanin taksë ndokujt. Secili kishte pronën e tij, madje ndonjëri prej tyre, si Basho Jona qe edhe më i pasur nga të tjerët, sepse kishte bjeshkët veta, në hapësirat e të cilave mund të kullosnin edhe tufat e të tjerave kundrejt pagesës së taksës së barit.

Heronjtë e këngëve jetojnë në kulla prej guri, shpesh dy e trekatëshe, si çdo malësor i zakonshëm aso kohe, por edhe më vonë si kulla e çdo rapsodi të nderuar të këngëve të kreshnikëve. Në katin e sipërm, në mjedise të mbrojtura heronjtë ngjiteshin për të vëzhguar se mos dikush afrohej e sulmonte bjeshkët. Ndrësa kur zjarri i luftës ndizej furishëm për rreth kullës, luftëtarët bashkë me njerëzit e tjerë të familjes zbrisnin në katin përdhes, i cili do t’i rezistonte çdo sulmi.

Kundërshtarët sllavë, “shkijet” nga ultësirat fushore ku ishin instaluar, depërtonin tinëzisht në bjeshkë, ngrinin fushimin e tyre me shatorre. Pas ushtrisë vërshonin çobanët dhe kopetë e dhenve.

Duke analizuar problematikën e mbrojtjes së kullotave studjuesi Spiro Shkurti vëren se këto këngë pasqyrojnë periudhën kur sllavët kishin mundur të pushtonin zonat fushore të pjesës veriore të vendit. Nën trysninë pushtuese shqiptarët ishin tërhequr pjesërisht në malësi, në kullotat verore. “Në asnjë rast në ciklin e kreshnikëve nuk bëhet fjalë për kullotat dimërore dhe për shtegtimet vertikale nga mali në fushë e anasjelltas…Ndër konfliktet e shumta të ciklit, sipas S. Shkurtit, ky është i vetmi që në çdo rast merr ngjyra etnike: sllavët luftojnë për të pushtuar bjeshkët e për tu ngulur aty, përderisa përpiqen të ndërtojnë kulla të rrethuara me avlli; shqiptarët i mbrojnë ato me heroizëm”.26 Një konflikt i pandërprerë, i përgjakshëm e me rrjedhoja tragjike, i filluar në mesjetën e hershme para pushtimit osman.

Në kohën e vërshimeve osmane konfliktet shqiptaro-sllave u dobësuan për një kohë, pasi të dy palët u gjendën përballë një armiku të përbashkët. Beteja e Fushë Kosovës, kur forcat e një koalicioni të gjerë ballkanik u mundën përballë osmanëve, shërbeu edhe për lindjen e një epike të re, që do ta pasqyronte sipas vetëdijes historike realitetin, ku trillimi dhe fantazia artistike i bëjnë vend situatave, ngjarjeve e personazheve reale. Për shkak të kristalizimit të epikës historike gjatë pushtimit osman, eposi legjendar, megjithëse e ndërpreu procesin e 184 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

pasurimit me tema të reja, vazhdoi të ruhej si një traditë artistike e së kaluarës. Strukturat, motivet dhe personazhet kryesore të epikës legjendare, bashkë me baladat mesjetare u ruajtën në kornizat tradicionale duke u pasuruar me elemente të reja.

Në kushtet e pushtimit, malësorët shqiptarë u përpoqën të ruajnë vetqeverisjen e tyre, ndërsa sunduesit osmanë nga ana e tyre ashpërsuan masat për ta shtrirë dhe forcuar sistemin e tyre të shfrytëzimit feudal.

Kundër masave shtrënguese të pushtuesit u organizuan kryengritje që shpërthyen me forcë “në vitet 1565- 1566, 1570, 1575-1576, 1582, 1638, 1688-1690, 1701, 1708, 1714-1716 etj 27 Qëndresa kundërosmane shërbeu si rrethanë e favorshme për ta zbutur e dobësuar konfliktin e vjetër shqiptaro-sllav, por rrethanat për përtëritjen e armiqësisë nuk u ndërprenë plotsisht, për shkak të politikës përçarëse që ndoqi pushteti qendror i Stambollit për të shfrytëzuar forcat ushtarake të rekrutuara nga popujt e nënshtruar në shtypjen e kryengritjeve çlirimtare duke nxitur veçanërisht armiqësinë midis popujve fqinj. Kështu gjatë shekujve XVI-XVIII, sipas S.Pulahës, fshatarësia kryengritëse e malësisë së sanxhakut të Shkodrës u vu në luftë përballë me forcat ushtarake të krahinave fqinje sllave të Hercegovinës, Bosnjës e të Serbisë. 28 Edhe këto fakte shërbyen të mos harrohen motivet e hershme të epikës legjendare. Është kjo arsyeja që lahuta vazhdoi të ripërtërijë motivet më të hershme, të ripërtrijë gjithashtu personazhet që përfaqësojnë falangën e gjithfarë feudalëve sllavë që në krye të qindra e mijra trupave mësyjnë me zjarr e hekur Jutbinën, Krahinën, Klladushën. Madje para se të shfaqeshin të organizuar në formacione luftarake, ashtu siç ndodh edhe në kohrat modern, bajlozët pushtues lëshonin kërcënime dhe ultimatume ogurzeza Reagimi i kreshnikëve për tu përballur me të keqen vjen nga një traditë e hershme qëndrese, në thelb të së cilës është vendosmëria sublime për t’i dalë zot vehtes dhe vendit.

“Grueja e Mujit ka qitë e i ka thanë:? -Pashë atë zot Mujo që t’ka dhanë, /mos Omerin shpijet me ma tretë, /se shtatë Omera t’mirë si i pata, /shtatë Omera jam ka kjaj e ngrata…/ Muji grues çka qitë e i ka thanë? /Mos kjaj djelmt që n’luftë kanë dekë, / mos kjaj t’gjallët, që n’bjeshkë duen me çetue, / se dekë ma e amël, s’asht se n’luftë m’ u pre, / n’luftë m’u pre pa i lanë marre vedit.”29 Figurat më të qenësishme të kreshnikëve ku koncentrohen tiparet më heroike e më sublime mishërohen te vëllezërit Muji, trimi që dridh gur e dhe e Halili, që nuk i lë gjë mangut vëllait të parë. Si pjestarë të çetës së kreshnikëve a si kreshnikë që luftojnë të vetmuar janë individualizuar edhe Dezdar Osman Aga, Butaline Tali, Basho Jona, Zuku Bajraktar, Ali 185 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Bajraktari, Omeri i Ri, Musa Qesexhi, Lule Frangu, Çika e Plakut të moçëm etj.

“U ka pri Muja ma i pari, / njit mbas tij Sokol Halili, / njit mbas tij Ali Bajraktari, / Njit mbas tij dhe Arnaut Osmani, /njit mbas tij ai Shaban Evimadhi, / njit mbas tij Dezdar Osman Aga, / fill mbas tij dhe Hysejn Aga i Ri…”30 Preja e çetës kreshnike kur dalin në bjeshkë a dynden prej saj drejt zjarrit të luftës, ka karakter mbrojtës. Ajo vjen si akt hakmarrës dhe ndëshkues për dhunimin e bjeshkëve dhe të kullave nga pala kundërshtare që në të shumtën e rasteve ka të bëjë me çeta individësh kryesisht, kapedanë, harambashë e krajla edhe me fuqi të jashtëzakonshme, me tre zemra e tre gjarpinj brenda tyre, që i përkasin botës sllave dhe që nuk zgjedhin gjithnjë të paralajmërojnë sulmet e tyre.

Ato nuk kursejnë pleqtë, fëmijtë, as gratë e pambrojtura. Shkelin livadhet, mrizet, hallakatin ashtën e breshtën, turbullojnë e shterrin ujrat, rrëzojnë pa vakt dushkun e lisave. Dhunojnë të gjallët e të vdekurit.

Djegin kulla e rrënojnë krahinën. Fyejnë dhe plagosin në shpirt zanat e malit, orët e vendit dhe orët e bijve të këtij vendi. Krajli i Kotorrit, Krajlisë, Senjës, Talirit, Maxharrit, Mores, Jenovës, veç e veç apo të shtatë krajlat së bashku përbëjnë palën kundërshtare prej së cilës vijnë valëvalë sulme të pareshtura.

Në rastet kur reshnikët mblidhen në kuvend dhe pa e ditur mënxyrën që u ka ngjarë, lëvdohen me njëri-tjetrin për dyqanet që kanë, mburren për kuajt e shpejtë, çikat e grabitura, krerët që kanë prerë, Muji ua ftoh mburrjen, duke ua kujtuar se Galiqe Galani po ua ha bjeshkën me 900 dhen që i ruajnë 9 çobanë e 9 bjeshkatare. Edhe Milloshe Pavli është ngjitur në bjeshkë me dy mijë dhen dhe njëqind çobanë rrogtarë. Ndërsa Basho Jonës për nëntë bjeshkët e veta, të pushtuara prej Radit, nuk ia paguajnë travinën (taksa e barit) dhe nuk e lënë t’i shohë as me sy. Tri bjeshkët e thata që i kanë mbetur, nuk i duhen askujt.

“Po e kundron ashtën për rreth, / kurkund rrugë përtej nuk ka, / përmbi ashtë ish shkam i gjallë, / për nën ashta të tanë rrëgallë. /Mërthye ahat degë me degë, / rrezes s’diellit shtek s’i lanë.”31 “Terri i natës ashtën e ka mlue, /drita e hanës veç tue ndritë npër aha, /tue prarue ahat e ashtit, / mirë po i lbardhë fushat e bjeshkëve, / n’terr po i len ballet ndër gropa, / mnera t’merr syni me i pa…” 32 Nga një ndjenjë e thellë admirimi burojnë fjalë të tilla.

Fishta do të mrekullohej nga përshkrimi që i bën muza malësore bukurisë së femrës. Në parathënien që shkroi për botimin e “Kanunit të Lekë Dukagjinit” në vitin 1933 Ai shprehte bindjen se mjeshtria poetike rapsodit, e kultivuar midis madhështisë së maleve, mund të krahasohej 186 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

për nga dlirësia e bukuria e ngjyrave edhe me mjeshtrit e njohur të lirikës si Petrarka. Por nisur nga mjediset e ndryshme ku zë fill krijimi, kulla e fildishtë e letrarit dhe natyra e gjallë ku frymëzohet rapsodi, Fishta përfundon duke përvijuar edhe dallimet midis tyre: “ Prandej, mund të jét, ndoshta, se « Laura » e Petrarkës }sht nji «Venus», mbrû m’shkumë të detit; por sugurisht se «Tanusha» e rapsodit të Dukagjinit }sht e bardha, ajo «Athenaja», shpërthye e armatisne prej rrashtet të Zeusit rruféflakrues’’33 Një bukuri e pashoqe bjeshkësh duket në epikën shqiptare. Rapsodin e e mahnit loja e stinëve në ndërrimin e ngjyrave, reshjet pranverore që mugullojnë barin dhe rritin lulet, qielli i kthjelltë i verës përmes degëve qindravjeçare të ahishtes, toka me gufmimin e rrënjëve, mbuluar nga gjethet, krojet, gurrat e akullta, larat e borës së përjetshme, bashkat e reve dhe tufat e dhenve, kënga e zogjve dhe e këmborëve, lodrimi i kuajve në logje e livadhe. Vetmia e vjeshtës kur fishkëllojnë molikat nga era, gjëmimi i dimrave në qiellin e kërleshur dhe në ortiqet që bien me oshëtimë shpateve. Në qiellin si lot, një diell i largët që shndrin fort po nuk nxeh, fryma që kristalizohet sa del nga goja dhe ngrirja e krojeve.

Drita e bujshme e ditës e ngrohur nga i bukuri i qiellit, heshtja e natës, ku terri i thellë në korije, gropa e lugje shpohet me heshtat e hënës, drita e së cilës derdhet butë rrafshit të blertë.

Duket se rapsodi është i lidhur me vendin e tij që e do deri në vetflijim.

Vetëm bjeshkët u kanë mbetura kreshnikëve, ku ata gdhijnë dhe ngrysen.

Atje bëjnë jetën dhe vdekjen, ndaj nuk ka vend për të tjerë.

“Shkoj kallxoj, bir, Galan Harambashit,/ Gjallë tuj kanë, thuj, Muja në Klladushë, / stanet n’bjeshkë, ti more qysh me i qitë?! / T’i ka pre, thuj, dyqin copa lopë, /t’i ka pre pesqind copa berre, / t’i ka pre nizet e nandë çoban, / Nëpër lisa kumonat t’i ka vjerrë” 34 Nga furia hakmarrëse staneve të shkjaut u del flaka. Ndërsa barijtë, baçicat e sejmenët vriten pa mëshirë, tufat e tyre me tre, pesë a nëntë mijë dhen vihen përpara për t’i zbritur pranë kullave kreshnike në gji të bjeshkëve. Si mall preje, bagëtitë mund të theren për mish, të ndahen në mënyrë të barabartë (“për pushkë”) për secilin nga pjesmarrësit në luftë ose mund të mbahen në ruajtje “‘jesir”, për t’i shkëmbyer në kushte të favorshme me palën kundërshtare. Sy për sy e dhëmb për dhëmb. Mund të thuhet se egërsia e shkjaut shpërblehet jo rrallë proporcionalisht me të njëjtën masë nga hakmarrësit. Edhe taktikat e luftës ku dinakëria dhe maskimi kanë rolin e vet, ndonëse të qortueshme, janë përvetësuar edhe nga kreshnikët vendas.

Ndoshta ka vend të flitet edhe për rrethanat kur preja ndodh si nevojë e pjestarëve më të rinj në çetë për tu afirmuar. Të rinjtë si Zuku Bajraktar a 187 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Sokol Halili janë të kthjellët në mendime, po fjala pak u dëgjohet në kuvend, ndërsa trimëritë bëjnë sikur nuk ua shohin ose më keq akoma ua përvetësojnë të tjerët. Ky mosbesim ndoshta duhet parë edhe me pushtetin që kërkon të mbajë sipas të drejtës zakonore vëllai i parë. Me vendin që i jepet Mujit në këtë rol, si prijës i familjes dhe i çetës për “me rujt ftyrën e tij, të oxhakut” dhe nderin e të gjithëve, dhe kur veprimet e tij i bën në përputhje me këto interesa, e drejta e tij si vëllai i parë është e përligjur. Në këto raste ndëshkohen gjestet e papjekura të të rinjve që dështojnë në kuturisjet e tyre përbetuese se o do të bënin ndonjë trimëri, ose do të linin kryet ndër shkja. Pas fitoreve të para ata plagosen, zihen rob pa luftuar dhe burgosen në bodrumet e kështjellave midis ujit të qelbur e kallamishteve, ku të hanë bollat e gjarpinjtë.

Muji është heroi, praninë e të cilit si prijës fitimtar e kërkojnë njerëzit dhe orët, qeniet e pavdekshme që ashtu si heronjtë e lashtësisë, e kanë marrë atë në mbrojtje. Më shumë se sa qenia si vëllai i parë, Mujit i japin përparësi sukseset si prijës në dyluftime e luftra. Kundërshtarët janë gjithnjë në ethe për ta ditur se ku gjendet e me çfarë merret. Prania e tij nuk le këmbë armiku të afrohet në trojet e të parëve. Edhe kur vdekja e Mujit bëhet e pashmangshme, kënga gjen mënyrën për ta ringjallur, jo për tu ngjitur në qiell si Jezu Krishti, por për të rimarrë drejtimin e qëndresës kundër të huajve.

Edhe në personazhet që i përkasin brezit më të ri si Zuku Bajraktar, Ali Aga i Ri, Sokol Halili, etj gjenden paralele të tyre me heronj të mitologjisë greke. Është e dukshme hija e Orestit tek Zuku, që hakmerret ndaj nënës për nderin e babait të dhunuar për së vdekuri, fuqia mbretërore e Agamemnonit te Muji që kërkon t’i marrë prenë, Rrushen e Bardhë, Zukut, nipit të tij ose hija e Akilit tek Halili, kur kërkon ta ngrehë Llabutanin si qen nëpër rrgalle e zalle nga fusha e betejës deri në Jutbinë.

Duhen përfillur sigurisht këto paralele ngjashmërie të trashëguara edhe nga fqinjësia e pandërprerë e shqiptarëve me grekët. Si në maje malesh ku bora e re shtron mbi borën e vjetër edhe te epika në rrjedhë të kohës janë përtërirë a pluhurosur tipare të vjetra për tu shtresuar pamje më të reja. Muji e kundërshton prerë Halilin që kërkon t’i dhunojë kufomën kundërshtarit të vrarë jo vetëm me autoritetin e vëllait të madh, por duke i kujtuar respektimin e zakoneve të vendit, që për asnjë arsye nuk e lejon përdhosjen e të vdekurit.

“Sall prej t’ dekunsh, marre ty me t’ardhë…/ se tan trimnija Halil që paske bamun, / me kët fjalë t’i vedit ia ke hupun!”35 Por vendi ka nevojë për përtëritjen e heronjve dhe të heroizmit, ndaj këmbëngulja për afirmim e të rinjve shihet me simpati.Kur mosbesimi ndaj të rinjve kalon në përçmim e përbuzje, e drejta e brezit më të vjetër, 188 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

e vëllait të parë shpërdorohet dhe kalon në anën tjetër. Pushteti nuk është i përjetshëm. Sado i fortë që është, shkul lisa nga toka, rrëzon shkëmbenj, qet flakë për goje e për sysh, edhe Mujën dëshmohet se e shpon shigjeta dhe e pret shpata. Ai plagoset, madje kur e tepron me padrejtësinë e tij ndaj të rinjve vihet në pozitë të vështirë dhe poshtëruese. Në ndonjë rast, kur para betejës ka përzënë Halilin nga kuvendi, kundërshtrët ia behin në bjeshkë, e zënë rob dhe e lidhin me zinxhir bashkë me të tjeërët atje ku lidheshin qentë në dyer stanesh a torishtash. Duhet ndërhyrja vendimtare e Halilit që me anë të luftës ta çlirojë atë bashkë me tridhjetë agët e tjerë. Të përzënët me përbuzje kthehen si shpëtimtarë. Afirmimi i të rinjve kështu merr edhe notat e përqeshjes hakmarrëse.

Në rastin e Omerit të Ri, djalit të Mujit, afirmimi i tij edhe në moshë të re mendojmë se pasqyron edhe dëshirën që pushteti të trashëgohet në linjë të drejtpërdrejtë nga vëllai i parë tek djali i vëllait të parë. Mbase kështu shtohet edhe një vështrim tjetër rreth vështirësive të martesës së Halilit dhe mungesës së trashëgimtarëve të tij. Por edhe trashëgimia e Mujit pamundësohet nga vrasjet e njëpasnjëshme të djemve të tij. Bjeshka është mbushur me muranat madhështore të shtatë Omerave.

Në larminë e motiveve që bëjnë të mundur realizimin e presë, mund të flitet gjithashtu edhe për një ndjenjë individualiste që nxit aksionet që e shquajnë, e nxjerrin heroin mbi të tjerët. Edhe kjo prirje përkon plotësisht me natyrën e kreshnikëve që gjestet e trimërisë i kanë në gjak.

Kur prirja individualiste i shërben interesave të gjithë pjestarëve të bashkësisëë ku bëjnë pjesë ajo lëvdohet dhe nxitet. Fryma përçarëse që pakëson energjitë dhe forcat e kësaj bashkësie në përballimin e së keqes, përçmohet e dënohet. Duke iu druajtur përçarjes Muja zotohet të heqë dorë nga lavdia edhe nga pjesa e presë që i takon vetëm që të shmanget ndarja.

“Tana luftat në Krajli që bahen, / edhe plaçkën’Krajli që bahen, / me tefter ty po t’i la, / veç prej meje çetën mos e ndaj.”36 Preja shfaqet edhe si formë haraçi që i venë “shkijet” njëri-tjetrit. Xhure Harambashi i kërkon Krajlit të tij: “Treçin desh t’pjekun t’i due, / treçin voza me raki, / çikën tane me pru me ta me fjetë. 37..

Në verën e vitit 1905, F.B. Nopça ndërmori një sërë udhëtimesh për tu njohur me Shqipërinë. Ai qëndroi për disa ditë edhe në Alpe, në malin e Jezercës ku shijoi mikpritjen e malësorëve duke ngrënë mish, mazë, bukë misri, qumësht, kos dhe qepë, që sipas tij, jepeshin me bollëk. Mungesa e ujit zgjidhej duke shkrirë borën e përjetshme. Aso kohe banda malazezësh sulmonin stanet e shqiptarëve. Ndërsa ishte larguar nga 189 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Alpet, shoqëruesi i tij shqiptar Mehmet Zeneli në Raguzë “ishte mërzitur shumë nga udhëtimet, se kishte kohë pa vjedhur dhe se vjedhja ishte diçka shumë e këndshme”. 38 Në jetë mund të ketë aventurierë që ngjashëm me pasionin për gjahun, dalin për pre për të vjedhur a grabitur, jo për ndonjë nevojë, po për qejf, se kjo mënyrë jetese u ka hyrë në gjak, sa në mungesë të saj, i merr malli dhe nuk mund të jetojnë pa të. Kjo lloj preje për të përmbushur epshin vetjak nuk haset në këngët e botura të kreshnikëve. Kryesisht preja, sa kemi vënë re, motivohet si hakmarrje për dhunimin e vatrës, djegien e kullave, në mungesë të zotërve, kur gjendeshin të pambrojtura. Edhe pse hasen raste, kur dylyftimet zgjidhen përmes mashtrimit dhe dinakërisë, kjo nuk është forma më e pëlqyeshme për kreshnikët e epikës sonë.

Veçanërisht ruajtja e zakoneve të të parëve është e shenjtë për malësorët, krijuesit dhe bartësit e kësaj epike. Ata dallojnë kryekëput prej të tjerëve edhe në motivet e presë që bëjnë. Heronjtë vendas nuk u shmangen luftimeve ballazi, por, ndonëse gjithnjë me forca më të pakta se kundërshtarët mashtrues, tinzarë e të pabesë, kanë gjithnjë kurajon që me parzmin e vet t’i bëhen mburojë vendit. Pabesia dhe dredhitë mbeten si tipare të një sjellje të ultë e të përbuzshme, ndaj zgjedhin me burrëri e pa mëdyshje fushën e mejdanit.

Në portretizimin e Mujit dhe të Halilit, në këngën “Muji te Mbreti” heronjtë kryesorë të epikës vihen nën dritën e palës kundërshtare që ankohen kundër tyre tek autoriteti më i lartë i pushtetit, tek mbreti duke i paraqitur edhe me atributet e pretarit që duke i thyer i ka bërë të gjitha drumet (udhët) të pakalueshme, të gjithë bajlozët që e kanë përballuar në mejdan Muji i ka pa prerë, madje nuk po le as djalë të ri që të rritet. I kërkojnë sundimtarit të botës, siç sundon të gjithë, t‘i sundojë e nënshtrojë edhe Mujin me Halilin. Ankesa, krahas të vërtetave kishte dhe shpifjen. Nuk ka vrasje të rinjsh, vetëm pse i përkasin kundërshtarit. Nuk ka strategji aq të sofistikuar që duke vrarë të pafajshëm, të sigurosh të ardhmen, por kjo strategji del se ka ekzistuar me kohë tek të tjerët.

Zhdukja e kundërshtarit nuk u ka shkuar kurrrë ndër mend malësorëve, të cilët gjakmarrjen e kanë përdorur brenda caqeve të lejuara nga kodi zakonor. Preja e tyre bëhet për derte të mëdha, si ndëshkim për vatrat e dhunuara. Ndryshojnë motivet nga buron preja e palës tjetër. Në të shumtën e rasteve këngët zbulojnë cmirën e kapedanëve dhe krajlave që pushtetin e tyre absolut donin ta shtrinin edhe në trevat ku ende nuk kishin depërtuar. Dhe për t’i hapur udhë realizimit të ambicjes, duheshin qëruar hesapet me drejtuesit e trevave kryeneçe. Për të shfarosur jo vetëm agët po të gjithë banorët e Jutbinës, Krajli i Kotorrit nuk ngurron t’i drejtohet një krimineli si Mark Vuketiqi që “tri herë haznën krajlit ia 190 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ka thye!”40, bile t’i premtojë që nëse do të vriste 30 agallarët bashkë me Mujin e Halilin ai do ta vendoste në fronin e vet.

“Bash në vend tem krajl kam me t’ba”.39 Edhe Marku duke pranuar “detyrën” parashtron kërkesat e tij. “ Ni mij djelm ti me m’i ba, / tan’ t’pa nan’ e tan’ t’pa babë, / tan’ t’pa shpi e tan’ t’pa plang, / me m’i vesh’ e me m’i mathë, / edhe rrogat me m’ia pague, / me i dhan’ zahire edhe fyshekë…/ ja kam me lan’ kryet në Jutbinë,/ ja kam me i pre 30 agallarët”40 Ndërkohë që burrat nuk gjenden në krahinë, të maskuar si vendasit futet banda e krajlit dhe vendos gjendjen e terrorit përqark Jutbinës sa banorët, kryesisht gra e fëmijë mbetën të tmerruar: “As s’u gzojshin drita për me dalë, / as s’u gzojshin nata për me u errë!” 41 Ndonëse nuk gjendet i formuluar qartë koncepti atdheut në këngët e kreshnikëve, heronjtë janë të vetëdijshëm për përkatësine e tyre etnike.

Ato e dallojnë veten prej të tjerëve nga gjuha e të parëve, zakonet, mënyra e organizimit shoqëror dhe fryma e kolektivitetit si njerëz të një gjaku. Luftojnë për territorin e tyre, për mbrojtjen e njerëzve dhe të pasurisë që zotërojnë. Kanë një frymë të theksuar përkrahjeje e solidariteti dhe janë në gjendje të japin jetën për të çliruar babain, motrat, vëllezërit dhe të njohurit e tyre nga fatkeqësitë eventuale. E kanë traditë trimërinë dhe luftën, e kanë për turp t’ia kthejnë shpinën shkjaut.

Ashtu të organizuar i përgjigjen gjithmonë kushtrimit për tu mbledhur në kuvend për t’i dalë të keqes përpara, për të mos lejuar kullotjen e bjeshkëve nga mijra berre të kundërshtarit, për mbrojtjen e truallit etnik, të jetës dhe të nderit të armëve, nderit të konakut e të dheut, për ruajtjen e bjeshkëve, të krojeve, mrizeve të zanave dhe tringëllimën e këmborëve.

Kur është fjala për shpëtimin e njerëzve të tyre nga burgu ose nga kthetrat e vdekjes kreshnikët kapërcejnë lugje e maja, përshkojnë përrenj e lumenj të turbullt, ku gjaku ishte më i shumtë se uji, fluturojnë mbi fusha deri te fortesat e krajlit, që pushtohen rrufeshëm me një dalldi sulmi si deti i egër kur i trandet tokës, digjen e rrafshohen kulla bashkë me njerëzit brenda.

“Qaty Muji për fushe a dalë / e e ka ba një piskamë t’madhe, / janë shemb kullat deri n’themele / E ta trandun deti me hi mbrendë, / kanë gjimue malet si për mot t’lig…/ me dhambë trimat duen sho-shojn me shkye, / me dhambë gjogat duen sho-shojn me marrë./ Notojnë kurmat fellë në det,/notojnë trupat nëpër gjak../ a turrë djali si i tërbue, / gjallë me dorë krajlin ka xanë / qatherë burrat kanë marrë unat, / shpejt qyteti ka marrë zjarr, /ka marrë zjarr n’fund e n’ maje…/ Tri herë dielli ka pranue, / tri herë hana ka ague, / kurkund zjarmi me pushue” 42 191 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Preja në këngët e kreshnikëve vjen si ndëshkim ndaj dhunuesve për zaptimin e bjeshkëve e bagëtive të grabitura, si hakmarrje ndaj rrëmbimit të njerëzve të fisit, të burgosjes e vrasjes së tyre. Ajo vjen gjithashtu si ndëshkim për mashtrimin e besën e shkelur dhe për të vënë në vend nderin e dhunuar.

Bibliografi 1. Lidhur me temën në shqyrtim janë shfrytëzuar disa botime që përfaqësojnë këngë kreshnikësh të mbledhura në zonat mbi lumin Drin, të konsideruara si treva e mirëfilltë e krijimit të tyre, por edhe në zona më periferike të tyre duke provuar ekzistencën e tyre edhe atje ku më parë gabimisht mendohej se nuk shtriheshin aq masivisht. Këto botime janë: Visaret e Kombit, 2, Tiranë 1937, Folklor Shqiptar II, Epika legjendare, vëllimi i parë, Tiranë 1966, Epika legjendare, vëllimi i dytë, Tiranë 1983, Epikë legjendare nga rrethi i Kukësit, Tiranë 1983, Këngë kreshnikësh II, Prishtinë 1991.

2. At Zef Pëllumbi, Këngë popullore gegnishte, botimi II, Shkodër, 2005, f.9 3. Bernardin Palaj, Donat Kurti, Visaret e Kombit, 2, Tiranë 1937, f. XI 4. Po aty 5. Alfred Uçi, Çështje të folklorit shqiptar, 2, Tiranë 1986, f.5 6. Po aty, f.16 7. Epika legjendare, vëllimi i dytë, Tiranë 1983, f.332 8. Xhemal Meçi, Kanuni I Lekë Dukagjinit, Varianti I Pukës, Tiranë 1997, f. 91 9. Xhemal Meçi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Varianti I Mirditës, Tiranë 2002, f.

10. Xhafer Martini,, Kanuni I maleve të Dibrës, Toranë, 2003, f.545 11. Ismet Elezi, Kanuni i Labërisë, Tiranë… faqe 472 12. Frano Ilia, Kanuni i Skënderbeut, Milot 1993, f.203 13. Shefqet Hoxha, E drejta dokësore në Lumë, Kanuni i Lumës, Tiranë, 2013, f.

231 14. Bernardin Palaj, Donat Kurti,, vep.cit. f XIV 15. Qemal Haxhihasani, Çeshtje të folklorit shqiptar, 4 f11-14 16, 17, 18, 29,30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42: Gjergj Elez Alia, Folklor Shqiptar II, Epika legjendare, vëllimi i parë, Tiranë 1966,f.87-91; Arnaut Osmani, po aty,f.161; Deka e Omerit, po aty, f.243; Halili çliron agajt nga Ivan Kapidani, Epika legjendare, vellimi II, Tiranë 1983, f.83; Gjeto Basho Muji, Martesa, Epika legjendare, vëllimi i parë, Tiranë 1966, f53; Orët e Mujit, po aty, f.60; Muja e Galan Harambashi, Këngë Kreshnike, 2, Prishtinë 1991, f.66; Halili merr gjokun e Mujit, Visare të Kombit…f.185; Muji shpëton Ymer Bajraktarin Epikë legjendare nga rrethi i Kukësit, Tiranë 1983, f.132; Sokol Halili prêt Xhure Harambashi, po aty, f.

63; Çikat e Jutbinës mbysin Marke Vuketiqin, Epika legjendare, vëllimi i dytë, 192 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Tiranë 1983 f.114-115; Martesa e Halilit, Folklor Shqiptar II, Epika legjendare, vëllimi i parë, Tiranë 1966, f 86.

19. At Gjergj Fishta, kanuni I Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1933 20. Qemal Haxhihasani, Kultura Popullore, nr.1, Tiranë1991, f.33 21. Këngë kreshnikësh II, Prishtinë 1991, f.4 22. Qemal Haxhihasani, vep, cit f.17 23. Alfred Uçi, Aleks Buda, Qemal Haxhihasani, Andromaqi Gjergji, Safet Hoxha, Çeshtje të folklorit shqiptar, 2, Simpoziumi “Epika heroike shqiptare”,Tiranë 1983; Ismail Kadare, autobiografia e popullit në vargje, Tiranë 1980;Fatos Arapi, Këngë të moçme shqiptare, Tiranë 1986; Selami Pulaha, Spiro Shkurti, Çeshtje të folklorit shqiptar, 3, Tiranë 1987; Qemal Haxhihasani, Çeshtje të folklorit shqiptar, 4; Qemal Haxhihasani, Kultura Popullore, nr.1, Tiranë1991 24. Aleks Buda, Çeshtje të folklorit shqiptar, 2, Simpoziumi “Epika heroike shqiptare”,Tiranë 1983, f.53 25. Shefqet Hoxha, Luma në luftrat për liri 26. Spiro Shkurti, Çeshtje të folklorit shqiptar, 3, Tiranë 1987, f.215 27. SelamiPulaha, po aty, f.178 28. po aty 33. At Gjergj Fishta, kanuni I Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1933 39. F. B. Nopça, Udhëtime nëpër Ballkan, Plejad, Tiranë 2007, f.226

193 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

THEATRON JETON NEZIRAJ Războiul în vremea dragostei (Lufta në kohën e dashurisë) Tragicomedie

În limba rom}nă: A.-CH. KUCIUK [Această piesă a fost scrisă în cadrul unui proiect teatral comun al Centrului Multimedia (Qendra Multimedia, Kosova) şi Teatrului Nomad (Marea Britanie), sub îndrumarea artistică a lui LUKE DIXON.] Piesă pentru patru actori.

PERSONAJELE: BĂTRÂNA DOAMNĂ MARGARITA GENY EMILY COLONELUL ŞARPELE FRANK OMUL DE SERVICIU FATA CU UNGHII FRUMOASE CHELNERIŢA GRĂSANA FEMEIA CU PĂRUL LUNG DOCTORIŢA

194 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Cuprins RECUZITE SUGERATE PENTRU PIESĂ: INFO TITLURILE SCENELOR: BĂTRÂNA DOAMNĂ ÎNCEARCĂ DIN NOU DISCUȚIE DESPRE UNGHII ÎNTÂLNIREA BĂTRÂNEI DOAMNE CU COLONELUL MONOLOGUL COLONELULUI BĂTRÂNA DOAMNĂ ȘI FETELE SMULGEREA FIRELOR DIN FUND MONOLOGUL BĂTRÂNEI DOAMNE CĂSĂTORIA MARGARITEI MONOLOGUL MARGARITEI DUPĂ NUNTĂ PRIMA ZI LA SALON DUPĂ NUNTĂ MONOLOGUL MARGARITEI PRIMA DESPĂRȚIRE A LUI GENY DE FRANK GENY VORBEȘTE DESPRE DRAGOSTE BĂTRÂNA DOAMNĂ ȘI COLONELUL SE IUBESC MONOLOGUL OMULUI DE SERVICIU MARGARITA ȘI OMUL-ȘARPE VORBESC DESPRE DRAGOSTE MONOLOGUL ŞARPELUI EMILY LA DOCTOR MONOLOGUL LUI EMILY O ZI OBIȘNUITĂ ÎN SALONUL BĂTRÂNEI DOAMNE MONOLOGUL LUI GENY FEMEIA CU PĂRUL LUNG ÎN SALONUL BĂTRÂNEI DOAMNE MONOLOGUL FEMEII CU PĂRUL LUNG ÎNTÂLNIREA DUPĂ DOI ANI A LUI GENY ȘI FRANK MONOLOGUL LUI FRANK MOARTEA ŞARPELUI UCIDEREA COLONELULUI POVESTEA BĂTRÂNEI DOAMNE

195 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

RECUZITE SUGERATE PENTRU PIESA:

TRANDAFIRI ROŞII UN CUŢIT MARE LUMÂNĂRI CHILOŢI DE DAMĂ ATÂRNAŢI DE GARD (ÎN VREUNA DINTRE SCENE) O PIELE DE ŞARPE PĂR LUNG DE FEMEI UN FILM RÖNTGEN DE MARI DIMENSIUNI O PĂLĂRIE SPANIOLĂ UN PISTOL CU APĂ UN CHIPIU MILITĂRESC UN FUND DE PLASTIC FOARFECI MARI INFO RĂZBOIUL ÎN VREMEA DRAGOSTEI (LUFTA NË KOHËN E DASHURISË) Regia: Blerta Neziraj Actori: Aurita Agushi, Shengyl Ismaili, Shkelzen Veseli, Albulena Kryeziu, Molikë Maxhuni.

Coregrafia: Adrienne Hart Muzica: Gabriele Marangoni Scenografia şi costumele: Igor Vasiljev, Isidora Spasic Produsă de Qendra Multimedia, Prishtinë / www.qendra.org Contact: info@qendra.org Manager de scenă: Lendita Idrizi Asistent producţie: Elisabeth Wiegner Director tehnic: Denis Berisha * 196 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

În piesa „Războiul în vremea dragostei” patru femei ciudate din Kosova povestesc intimităţile, pasiunile, nebuniile, secretele şi dorinţele lor. Ele şi-au creat o lume imaginară comună, unde jocul şi amuzamentul devin spaţiul lor de supravieţuire.

Cele 28 de scene ale piesei zboară în faţa publicului ca în basmele cu vrăjitoare, dezvăluind cu umor, stereotipuri şi clişee sentimentale poveşti şi discuţii feminine: despre dragoste, frică, răzbunare şi trecut trist.

Deşi totul vi se poate părea ‘hot’, vă facem cunoscut că niciuna dintre actriţe nu se va dezbrăca pe scenă. Sunteţi disperaţi? Păi, ce naiba, întruna din două piese în Europa astăzi vezi c}te o actriţă sau un actor dezbrăc}ndu-se pe scenă. Dar nu, nu şi în această piesă. Veţi vedea, cel mult, gleznele, palmele, g}turile şi feţele z}mbitoare ale acestor patru actriţe minunate, at}t. Să nu uităm: în piesă este şi un actor (dar nu vă faceţi probleme, că nu este deloc violent).

După trei prezentări internaţionale de succes, t}năra regisoare Blerta Neziraj aduce din nou în faţa publicului o piesă provocatoare, cu c}ntece şi dansuri minunate, unde 5 actori tineri şi vivace povestesc mici înt}mplări, comice şi tragice, dar înainte de toate, poveşti de femei dintrun salon de frumuseţe (şi ce contează că poveştile sunt scrise de un autor bărbat!) *** “Aceste patru femei aplică epilări şi alte forme ale torturii cosmetice, în timp ce vorbesc despre iubirile şi vieţile lor. Metafora salonului de frumuseţe, prelungire a acestei lumi a prefacerii, unde înfrumuseţarea deseori are de-a face cu ascunderea – de ceilalţi şi de sine – este folosită spre a face posibilă şi trăibilă această lume post-război. Şi în spatele unui titlu destul de provocator – care conţine un soi de oximoron – componentele piesei se prezintă ca un cocteil exploziv, piesa reflect}nd cu umor şi imaginaţie ruperea de fosta Iugoslavia. (Gilles Boulan, Le Billet des Auteurs de Théâtre, Paris) *** 197 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

“Situaţia cu Bătr}na Doamnă pe care n-are cine s-o asculte evocă invariabil versurile lui Martin Niemöller din timpul consolidării naţionalsocialismului în Germania, versuri în care povesteşte cum naziştii mai înt}i i-au luat pe evrei, apoi pe comunişti, apoi pe sindicalişti, iar el n-a opus nicio rezistenţă, deoarece nu era nici evreu, nici comunist, nici sindicalist, dar, c}nd naziştii au venit să-l aresteze, nu mai rămăsese nimeni să audă şi nici să reacţioneze. N-a fost aşa? Pe pereţii birourilor noastre, încă din anii '80, noi ţineam poezia lui Niemöller ca pe o atenţionare pentru nenorocirile care se puteau abate, iar apoi, ele, catastrofele, nenorocirea, războiul, violenţa, toate s-au înt}mplat, prin toate am trecut, iar astăzi suntem aici, iarăşi, în contextul actual, şi cităm versurile respective. […] Acum, c}nd «s-a înt}mplat pacea», pretutiundeni în jurul nostru vedem saloane de frumuseţe, în care se desfăşoară discuţii despre unghii, frizuri, şi unde sunt «produse» «frumoasele nopţii», pe care le albeşte dimineaţa. În toate oraşele noastre, cel mai mare produs este cel al înfrumuseţărilor, ca urmare a dominației negoţului asupra producţiei. În oraşele noastre, străinul vede progresul şi democraţia doar la numeroasele bouticuri deschise şi unde se v}nd mărfurile globale, în limba engleză, și unde se găsesc greșeli gramaticale, dar și m}ncăruri bune, restaurante, cafenele, distracție...

[Borka Pavićevič, theater critic, Belgrad] *** “Patru femei s-au închis într-un spital psihiatric, pe care, în imaginația lor comună, l-au transformat într-o instituție a frumuseții și unde cuvintele iubirii domnesc peste cele ale războiului, fără a ascunde întru totul urmele acestuia. Principala importanță, autorul i-a acordat-o unei doamne bătr}ne căreia îi este greu să-și spună povestea (poate pentru că povestea ei este at}t de incredibilă). Bătr}na Doamnă reglementează vața în comun a acestor femei în acest institut imaginar de frumusețe.

Aceasta sugerează dificultatea creării unei memorii a înt}mplărilor negative care ies dincolo de cuvinte și a imaginației care devine salvatoarea lor indispensabilă.” (David Larre, Au Poulailler, Paris)

198 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

BĂTRÂNA DOAMNĂ ÎNCEARCĂ DIN NOU [Spaţiu gol. Bătr}na Doamnă, Emily, Geni şi Margarita stau aşezate pe scaune în mijlocul scenei. Sunt învelite în beznă şi li se văd doar capetele.

Respiră simultan şi creează impresia că trupurile şi sufletele lor sunt contopite. După puţin timp.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ A fost odată ca niciodată. A fost un salon de frumuseţe pentru femei.

[Tăcere. Respiraţii corodonate. După puţin timp.]

MARGARITA Îmi plăcea mereu să-i ard cu chibritul firele de păr; pe m}nă sau pe picior. Mă ameţea mirosul de după. [Inspiră ad}nc] EMILY Eu visez un singur vis: un s}n putrezit la mijloc.

GENY Am auzit că, după aceea, din cauza tristeţii începuse să măn}nce sticlă, dar apoi şi metale şi lucruri din plastic. Ultima oară, au spus, îşi m}ncase chestia aia…

BĂTRÂNA DOAMNĂ Era vremea lui … aggggssss… sssthhhddtheeeee… [nu reuşeşte să pronunţe niciun cuv}nt.] draaaagggggggooooothhshshshsbbbbmmmm… angggsssgsgsgssg…

[Bătr}na Doamnă g}f}ie, abia îşi trage aer în piept.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ Naiba s-o ia. Nu pot.

MARGARITA [o consolează] Cel puţin aţi încercat.

199 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

BĂTRÂNA DOAMNĂ Mereu acelaşi lucru. Cum zic primul cuv}nt, cum mă apucă g}f}itul.

GENY Dar dacă aţi începe cu un alt cuv}nt? De pildă cu “o, pe c}mpiile alea verzi…”, sau “pe rochia ei cu puncte pestriţe…”; sau ceva de genul?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Nu pot. Îmi trebuie o frază demnă pentru a începe povestea aia.

EMILY Foarte ciudat!

MARGARITA Foarte interesant!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Ce-i interesant?

MARGARITA [Tulburată] Povestea dumneavoastră. Trebuie să fie o poveste prea interesantă şi specială!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Oh, nu mai bolborosi în van. Cum poţi şti că este interesantă, dacă n-ai auzit-o niciodată. Nimeni n-a auzit-o. Și poate n-o va afla niciodată.

GENY Oh, nu vă predaţi, Doamnă!

MARGARITA Nu vă stă bine să vă predaţi!

EMILY Într-o zi cu siguranţă se va-nt}mpla!

BĂTRÂNA DOAMNĂ 200 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ce să se-nt}mple!?

EMILY Se va-nt}mpla ceea ce aşteptăm cu toţii; dumneavoastră, p}nă la urmă, după at}ţia ani, după at}tea decenii, veţi spune povestea.

MARGARITA De-abia aştept ziua aia!

GENY Va fi o mare sărbătoare!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Nu fiţi proaste! Nu va fi loc de serbare. Dacă se-nt}mplă, atunci va fi o zi obişnuită, ca toate celelalte! Dar cel puţin eu mă voi simţi mai bine. Mă voi elibera în vecie. [Pl}nge] Naiba s-o ia, treabă cumplită! De ce nu pot spune eu poveste aia? Trebuie s-o spun. Toată lumea o aşteaptă. Oamenii au început să aibă dubii, au început să creadă că poate n-am nicio poveste de spus. Trebuie să le-o spun, trebuie.

EMILY Veţi reuşi, Doamnă, sigur veţi reuşi într-o zi.

GENY Avem încredere în tine.

MARGARITA Ne vom ruga pentru tine.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Vă mulţumesc, fetelor! Hai, acum plecaţi la treabă. Să avem mai multe fete la salon. Duminicile la salon au foste mereu pline cu femei şi fete.

Faceţi-vă treaba cum se cuvine. Eu vin cur}nd.

[Fetele ies. Bătr}na Doamnă răm}ne singură.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ 201 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Trebuie să opresc teatrul ăsta. P}nă la urmă, nu-i obligatoriu să spun povestea aia. Poate aşa a hotăr}t cineva; Dumnezeu sau vreun prieten al lui Dumnezeu. Vai, eu nu-s dec}t o bătr}nă nebună, ieşită din minţi. O bătr}nă pe patul morţii. Nu ţin minte nimic din viaţa asta. Ce monoton...

DISCUTIE DESPRE UNGHII [Salonul de Frumuseţe al Bătr}nei Doamne. Fata cu Unghii Frumoase stă pe un fotoliu, iar celelalte două îi aranjează unghiile.]

FATA CU UNGHII FRUMOASE Un filozof antic a spus că frumuseţea unghiilor femeii, de fapt, oglindeşte întreaga frumuseţe a femeii.

GENY Ne-aţi spus-o şi data trecută.

FATA CU UNGHII FRUMOASE Şi e adevărat. Ai grijă, te rog: pileşte-le, dar păstrează-mi strălucirea.

EMILY Desigur.

FATA CU UNGHII FRUMOASE O prietenă de a mea, s-a dus acum c}teva zile la un salon care tocmai s-a deschis în centru. Vai, de groază! De voi chiar îmi place. Faceţi treabă bună.

MARGARITA Mulţumim, ne străduim.

FATA CU UNGHII FRUMOASE Ca s-o zic pe aia dreapta, ultima oară, c}nd mi le-aţi plantat, am avut ceva probleme. Se pare că nu mi le-aţi plantat prea bine. Mi le-aţi tăiat prea ad}nc şi apoi am avut dureri vreo două zile. Şi nici n-au rezistat prea mult. N-am idee ce s-a-nt}mplat, dar, după c}teva săptăm}ni, au căzut.

202 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

EMILY Poate le-aţi deteriorat cu vreun obiect. De obicei, nimeni nu se pl}nge de modul cum noi punem unghii.

FATA CU UNGHII FRUMOASE Nici eu nu mă pl}ng. V-am zis că lucraţi foarte bine. Dar... nu ştiu... ultima oară nu mi-a plăcut. Ba chiar... prima a căzut unghia m}inii st}ngi. Ceea ce e de mirare, căci dreapta este de obicei mai activă și e logic să cadă mai înt}i unghiile ei. Dar nu, mie mi-au căzut unghiile st}ngii, de aceea am crezut că ceva nu-i în regulă cu implantarea.

EMILY Se poate, uneori lipiciul nu nimerește a fi de calitate superioară.

GENY Îți cerem scuze!

FATA CU UNGHII FRUMOASE Oh, nu, nu, nu-i nimic. Să nu puneți la suflet. Te rog, cu grijă, nu pili mult!

GENY Nu-ți face griji.

EMILY Iată, degetele acestei m}ini sunt gata.

GENY Și ceilalți... doar să-l mai pilesc un pic pe ăsta micu' și... Gata.

FATA CU UNGHII FRUMOASE [Țipă] Ai grijă. Mi-a intrat în carne.

EMILY Iartă-mă, te rog!

FATA CU UNGHII FRUMOASE Ce-ai, fată? De ce-ți tremură m}inile?

203 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

EMILY Oh, nu, nu-i nimic. Mă simt foarte bine.

FATA CU UNGHII FRUMOASE Interesant. Ești a doua persoană înt}lnită azi căreia îi tremură m}inile.

Prima era fostul meu prieten, da, deci pot să-l numesc lejer „fost„. Mi-a adus niște flori ofilite și i le-am tr}ntit în obraz. Iar apoi, exact ca și ție, îi tremurau m}inile. Sărmanul băiat! Zice că ține la mine, că mă iubește, dar îmi aduce numai flori ofilite. Ce crede el? Că sunt din alea fără creier... cărora nu le pasă de nimic dacă e relația sub semnul întrebării? Bine i-am făcut. (R}de) Doar să-l fi văzut cum îi tremurau m}inile.

EMILY Ah, zău! Iată, și degetele celeilalte m}ini sunt gata!

FATA CU UNGHII FRUMOASE Vă mulțumesc, par foarte frumoase. Iată bănuțul. Țineți restul.

[Fata cu Unghii Frumoase iese.]

EMILY Ce discuție de rahat.

GENY Fată plictisitoare. Mereu aceleași vorbe.

MARGARITA Fată banală.

EMILY Mi-a venit s-o prind de beregată și s-o sf}șii.

GENY Mie-mi venea să-i trag o bășină-n gură.

[Geny și Margarita își continuă treaba. Emily se sprijină undeva, deranjată.]

204 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

EMILY [singură] Să iubești înseamnă să nu-ți fie frică. Iubirea învinge frica. Trebuie doar ca, cel ce știe, să iubească. Eu sunt o fricoasă, iată ce sunt. Știu eu să iubesc? Cum? C}nd? C}nd am iubit și pe cine? Ea n-a fost dragoste, ci chin, strigăt, lacrimi și asceză inutilă. Nu eram îndrăgostită. Și niciodată n-am fost iubită de cineva. Cu toții mă mințeau. Toți mint la fel. Mă iubesc, înnebunesc după mine, dar apoi se duc fără ca eu să pricep, cel puțin, dacă îi iubeam. Sunt o fricoasă. O fricoasă înfricoșată de mine însămi. Cea mai mică pată pe piele mă sperie, mă înnebunește, mă face să fac pe mine de frică. De aceea nimeni nu se apropie de mine, niciun bărbat, fiindcă chiloții mei put.

[Emily izbucnește pe neașteptate în pl}ns. Margarita, Geny și Bătr}na Doamnă care tocmai intră se apropie de ea.]

EMILY Nimic, nimic nu se-nt}mplă cu viața asta a mea răsfutută. Nimeni nu mă iubește.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Ce-ai pățit așa, Emily? Ține-te.

EMILY Nu pot să mă mai țin, Bătr}nă Doamnă. Vezi cum am ajuns. Îmbătr}nesc și încă n-am cunoscut vreun băiat.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Oh, tu ești t}nără, Emily. C}nd vei ajunge la anii mei, vei pricepe ce este într-adevăr bătr}nețea. C}t despre băieți, ți-am spus: el va veni tocmai c}nd nu te aștepți.

EMILY Chiar? Chiar credeți că va fi așa?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Chiar.

205 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

EMILY Sunteți foarte bună, Bătr}na Doamnă. Ce fată bizară sunt. Nu știu ce sent}mplă cu mine...

BĂTRÂNA DOAMNĂ Ești o fată minunată, Emily. Ia să vă spun un banc: A fost odată ca niciodată o balegă plimb}ndu-se pe stradă. Apare o dubiță. Ce mai urmează?

GENY [curioasă] Poate șoferul ia balega cu el?!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Nu. MARGARITA Are un sf}rșit tragic, oare?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Hmmm! Se poate spune că da.

MARGARITA Șoferul se îndrăgostește de balegă, dar nu se poate însura cu ca, căci nu aparțin aceleiași religii?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Oh, Margarita, ce nebună ești.

GENY Bine atunci, n-am ghicit. Ce se-nt}mplă?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Dubița trece cu viteză mare și împarte balega în două. Dintr-o balegă devin două.

206 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

[Bătr}na Doamnă r}de. Fetele parcă sunt disperate de finalul bancului Bătr}nei Doamne.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ N-a fost minunat bancul?

GENY Da, da. Nici n-a mirosit a banc.

EMILY Totuși, mi-a plăcut.

MARGARITA Pare a fi banc din cei ce te fac să r}zi doar c}nd ajungi acasă.

GENY [ironică] Mai degrabă aș spune că e, cum se zice, umor englezesc?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Bine, bine, fetelor, nu vă certați. Pur și simplu am inventat bancul pe loc, ca Emily să se simtă mai bine. Scopul a fost atins. Nu mai contează dacă a fost banc, sau nu.

[De afară se aude clopoțelul care le invită la pr}nz.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ Mergeți să luați pr}nzul acum!

[Ies.] ÎNTÂLNIREA BĂTRÂNEI DOAMNE CU COLONELUL [Taverna unei vechi cafenele spaniole. Chelnerița îi aduce băutura Bătr}nei Doamne.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ Cine-i tipul de acolo?

207 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

CHELNERIŢA Un necunoscut, tocmai a sosit în orașul nostru.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Îmi place de el.

CHELNERIŢA E chiar bun de plăcut.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Zici tu?

KAMAERIERJA Vai, sigur. Seamănă cu cow-boy-ii ăia tăcuți din filmele americane de odinioară... care stau și beau singuratici la bar, apoi într-o secundă trag 100 de gloanțe din pistoalele lor.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Zici că pare periculos?

CHELNERIŢA Periculos și fermecător. Merită.

[Chelnerița se îndepărtează. Bătr}na Doamnă tușește ușor, Colonelul observă interesul ei.]

COLONELUL Doriți să beți ceva, doamnă?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Mulțumesc, îmi ajunge să sug lăm}ia asta.

COLONELUL Supt ușor atunci!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Aveți o bărbie frumos aranjată!

208 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

COLONELUL Și dumneavoastră aveți un fund frumos, doamnă. Îmi place acest gen de fund, seamănă cu vasele ad}nci, cu care li se servește fasole sau supă soldaților.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Arătați un strop de educație, domnule.

COLONELUL Îmi cer scuze, dar așa am fost educat. De fap, n-am fost educat deloc.

Părinții mi-au murit c}nd aveam 5 ore.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Cinci ore?

COLONELUL Da, i-a trăznit trăznetul c}nd se întorceau de la maternitatea unde mă născusem!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Îmi pare foarte rău. Ați avut mare noroc că n-ați nimerit în mașină cu ei.

COLONELUL Da, am avut noroc. Cu 5 minute înainte să-i spulbere trăznetul, mă aruncaseră într-o ladă de gunoaie.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Spuneți-mi că glumiți!

COLONELUL A, nu, în niciun caz. E adevărat.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Ce înt}mplare tristă.

COLONELUL 209 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

N-am vrut să vă-ntristez, doamnă. Voiam să vă arăt că n-am avut de unde să primesc educație.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Dar totuși, dacă nu de la părinți, educația pe care o aveți, ați primit-o, cum să zic, și din alte surse. Învățătorul dvs.?

COLONELUL Să nu-mi mai amintiți de jegosul ăla. În prima săptăm}nă la școală, mi-a tras o palmă fierbinte, iar eu, în ziua următoare, c}nd scria ceva pe tablă, i-am înfipt în cur un băț ascuțit. N-am mai mers la școală.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Sunteți foarte glumeț!

COLONELUL Toată lumea zice așa, dar, de fapt, eu nu sunt dec}t un om nenorocos.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Ah, așa spuneți voi masculii c}nd vă aflați în fața unei femei. Vreți să-i scoateți lacrimile, ca apoi...

COLONELUL Oh, nici să nu vă g}ndiți la așa ceva, doamnă.

BĂTRÂNA DOAMNĂ La ce anume?

COLONELUL La pat!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Chiar sunteți glumeț. Nici nu-mi trecuse patul în g}nd. Vorbeam pur și simplu despre unele obiceiuri ale masculilor.

COLONELUL Tot nu vreți să beți ceva?

210 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

BĂTRÂNA DOAMNĂ Bine, dacă tot insistați. Un whisky, vă rog.

COLONELUL Sunt Rodriguez. Sunt spaniol, dar nu vorbesc foarte bine spaniola, fiindcă o mare parte a vieții mi-am petrecut-o în Anglia. Chelnerițo, adu două whisky-uri.

BĂTRÂNA DOAMNĂ O, Doamne, ce-i pata asta pe g}t?

COLONELUL Oh, nimic, doamnă. O ușoară zg}rietură, de la un creang de măr. Fugeam de un c}ine și am vrut să mă sui pe un măr, dar am alunecat și am căzut.

Apoi c}inele m-a mușcat de cur. Era într-adevăr o mușcătură frumoasă.

Multă vreme semnul a rămas mov, semăna cu un tatuaj. Acum au rămas doar găurile unde au fost înfipți dinții.

BĂTRÂNA DOAMNĂ [R}z}nd] Doamne, ce poveste drăguță.

COLONELUL Doriți să vedeți urmele mușcăturii?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Oh, nu, nu-i nevoie.

[Colonelul începe să-și dea jos pantalonii.]

COLONELUL Totuși, insist.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Oh, nu, vă rog, nu. N-are rost, e multă lume în jur. Sunt și c}țiva copii care se joacă.

COLONELUL 211 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Bine, atunci, vi-l arăt astă seară la mine.

[Doamna e pierdută, nu știe cum să răspundă. Chelnerița aduce băuturile.]

MONOLOGUL COLONELULUI Eu sunt Rodriguez. Cei de jos mă fugăresc ca niște c}ini. Urlă și spun că viitorul lor e legat de libertatea sau nelibertatea mea. Vor să mă prindă și să mă condamne pentru „crimele„ făcute. Dar cine n-a făcut crime, pentru Dumnezeu. Chiar și El a facut o crimă c}nd născocea rasa umană. Eu vreu să trăiesc, neapărat. Ei urlă și spun că criminalii trebuie să stea în spatele gratiilor, căci așa vor morții, victimele noastre. Dar cum pot ști cei vii ce vor morții? Pe asta chiar că n-o înțeleg. Îmi place viața, îmi place să gust din bunătățile ei, inclusiv femeile. Iubesc femeile, mereu le-am iubit.

Chiar și c}nd am fost acolo jos. Mereu. Femeile și rachiul. Ah, ce dor mi-e de un rachiu bun.

BĂTRÂNA DOAMNĂ ȘI FETELE [Salonul Bătr}nei Doamne.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ Fetelor, ceva minunat mi s-a înt}mplat ieri. Vreți să știți ce?

GENY Murim de curiozitate.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Atunci: ieri, la cafeneaua de l}ngă mare, am înt}lnit un bărbat fantastic.

Foarte fermecător. Periculos, dar fermecător.

MARGARITA Uau! EMILY Ieri, ați zis?

BĂTRÂNA DOAMNĂ 212 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ieri după masă, înainte de apusul soarelui. O după masă din acelea... cu cer roșiatic, cu briză... frumos peisaj pentru a înt}lni pe cineva.

MARGARITA Și ce s-a mai înt}mplat, spune-ne tot!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Oh, Doamne, tot. Cred că legătura noastră va fi trainică.

GENY Dar cum se numea?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Rodriguez.

EMILY M-am g}ndit eu.

MARGARITA Dă-o naibii, e poveste veche.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Cum adică „poveste veche„?

GENY Pe Rodriguez l-ai înt}lnit acum 20 sau 30 de ani.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Nu e adevărat. L-am înt}lnit ieri, după masă, înainte să apună soarele. Știți cerul roșiatic, briza...?

GENY Da, da. Ați vorbit mult, apoi l-ai dus acasă. Pe la miezul nopții ați făcut și treaba aia.

BĂTRÂNA DOAMNĂ De unde știi tu toate astea? Cum se poate?

213 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

GENY Tu ni le-ai povestit. De zeci de ori.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Chiar?

GENY Da. MARGARITA Știm o grămadă de lucruri despre această înt}lnire a ta cu acest Rodriguez.

EMILY Aproape totul!

BĂTRÂNA DOAMNĂ Ciudat. Dar povestiți-mi atunci ce s-a mai înt}mplat, care-i finalul?

GENY Eh, finalul nu ni l-ai povestit niciodată.

MARGARITA L-ai uitat, sau poate n-ai vrut să ni-l spui.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Sau poate nici n-are vreun final.

GENY Sau poate finalul este legat de povestea aceea a ta, pe care niciodată nu reușești să ne-o spui?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Care poveste?

MARGARITA … Era vremea dragostei …

214 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

EMILY Niciodată nu mă g}ndisem.

BĂTRÂNA DOAMNĂ Asta n-are legătură cu Rodriguez.

GENY Bine, bine. Am presupus doar.

BĂTRÂNA DOAMNĂ La urma urmei, nu contează.

MARGARITA Ce anume?

BĂTRÂNA DOAMNĂ Nu contează dacă l-am înt}lnit pe Rodriguez ieri sau cu 20 ori 30 de ani în urmă. Important este că azi mă simt plină de viață, de vitalitate. Sper să ne vină și vreo clientă drăguță, nu vreuna din femeile alea plicticoase, care știu să-ți strice ziua cu pălăvrăgeli săc}ietoare.

[Sună clopoțelul pr}nzului.]

BĂTRÂNA DOAMNĂ Vremea pr}nzului. Veniți să mergem să m}ncăm.

[Celelalte ies. Emily răm}ne singură. Se apropie de o oglindă și-și dezvelește s}nii. Îi observă cu atenție. Apoi împinge oglinda într-o parte, m}nioasă, și iese.] (va urma)

215 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PROSA PANAIT ISTRATI Kira Kiralina (fragment) Autori Prozator i shquar i gjuhëve frëngjisht e rumanisht, lindur në qytetin Braila të Rumanisë, më 10/22 gusht 1884. U end për të fituar bukën e gojës si punëtor me mëditje, por edhe si gazetar e fotograf, që nga Bukureshti e Kostandinopoja, në Aleksandri, Kajro, Napoli, Paris, Gjenevë, Lozanë etj. Për shkak të vështirësive të mëdha, në vitin 1921, kur ndodhej në Nisë, u përpoq të vrasë veten. Në xhep i gjetën një letër drejtuar nobelistit francez Romain Rolland, i cili ia lexoi shkrimet dhe e mbështeti fuqishëm. Pritja që iu bë librave të tij dhe ndikimi që patën në mjediset letrare evropiane e botërore, ishin të jashtëzakonshëm. Pas peripecish e vështirësish të shumëllojshme, i sëmurë nga tuberkulozi, Istrati kthehet përfundimisht në Rumani në vitin 1933.

Ndërron jetë në Senatoriumin Fillaret të Bukureshtit, më 16 prill 1935. Librat e tij janë përkthyer në mbi 30 gjuhë.

Libri Rrëfimi „Kira Kiralina“ u botua së pari në gushtin e vitit 1923 në Paris, në frëngjisht, shoqëruar me një parathënie nga Rolland, dhe korri sukses të pazakontë te kritika dhe lexuesit.

Kjo kryevepër e letërsisë evropiane vjen për herë të parë në shqip nga Kopi Kyçyku.

Shtëpia Botuese PA, 2015

216 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Botimi i kësaj vepre u mbështet financiarisht nga TRADUKI, një rrjet letrar ku bëjnë pjesë Ministria Federale për Evropë, Integrim dhe Punë të Jashtme e Republikës së Austrisë, Ministria e Jashtme e Republikës Federale të Gjermanisë, Fondacioni zviceran “Pro Helvetia”, Zyra e Kancelarit Federal të Republikës së Austrisë, “KulturKontakt Austria”, Instituti “Goethe”, Agjencia Sllovene e Librit “JAK”, Ministria e Kulturës e Republikës së Kroacisë, Departamenti i Kulturës i Qeverisë së Principatës së Lihtenshtajnit, Fondacioni Kulturor i Lihtenshtajnit, Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë, Ministria e Kulturës dhe e Informimit e Republikës së Serbisë, Ministria e Kulturës e Republikës së Rumanisë dhe Fondacioni “S. Fischer“. „Dy apo tre vite rodhën të lumtur, të vetmit vite të fëmijërisë sime, që më kanë mbetur të kthjellët në kujtesë. I kisha mbushur të njëmbëdhjetat.

Kira ishte pesëmbëdhjetë dhe nuk ndaheshim asnjë çast. E ndiqja këmbakëmbës, kudo, si këlysh, s’ia ndaja sytë as kur shkonte në nevojtore, ia puthja rrobat e parfumuara. Dhe vajza e gjorë mbrohej ashtu siç mundte, me ëmbëlsi, duke më pandehur të pafajshëm. Me thënë të drejtën, nuk kisha asnjë mendim të saktë, nuk dija çfarë doja, vdisja nga ëndja dhe shkrihesha pas saj.

Duhet të shtoj se, në shtëpinë e nënës sime, jetonim në ferrin e dashurisë.

Gjithçka ishte dashuri: të dyja femrat dhe adhuruesit e tyre, tualeti, likeret, parfumet, këngët e vallet. Edhe ikja qesharake nga sytë këmbët e dashnorëve më dukej joshëse dhe argëtuese. Vetëm ardhja e babait dhe përplasja e kokave tona pas mureve ishin të papëlqyeshme dhe pa dashuri. Por i merrnim si një çmim që duhej paguar: çmimi i kënaqësisë.

Mamaja thosh: - Çdo lumturi ka anën e vet të trishtë: madje edhe jetën e paguajmë me vdekjen. Prandaj edhe duhet ta jetojmë. Jetojeni, fëmijë, jetojeni sipas shijeve tuaja, dhe në mënyrë të atillë që të mos ndjeni keqardhje për asgjë në Ditën e Gjykimit të Mbramë.

Të prirë nga një „filozofi“ e tillë, është e lehtë të kuptosh me çfarë nguti përpiqeshim unë dhe Kira të ndiqnim shëmbullin e nënës. Grua me 217 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

pasuri të vetën, lënë në duart e sigurta të të vëllezërve, kontrabandistë mallrash orientale, ajo pranonte çdo kënaqësi, e linte veten ta adhuronin, i ndërronte dashnorët më shumë a më pak të kënaqur, njëlloj si fustanet, bindej të shqepej në dru nga im atë, duke mbrojtur vetëm fytyrën, për të kaluar fill paskëtaj në një zbavitje të re. Madje kishte një virtyt: kur e ndjente se e kish derdhur kupën e mëkatave dhe ndruhej se mos mllefi i babait mund të shkarkohej mbi fëmijët, pra mbi ne, e mbante derën mbyllur derisa të mundnim të iknim duke u hedhur nga dritarja. Më pas e hapte trimërisht dhe merrte mbi vete edhe dajakun që do të kishim ngrënë ne.

Kur ktheheshim pas disa orësh, e gjenim të shtrirë mbi divan, me fytyrën mbuluar me tul buke të bardhë, të njomur në verë të kuqe, për të shëruar të enjturat dhe njollat mavi. Ngrihej duke qeshur si e marrë dhe, me pasqyrën në dorë, duke na treguar fytyrën e mufatur, na thoshte: – E shihni që s‘më ka shëmtuar shumë? Pas dy ditësh nuk ka për të mbetur pikë gjurme... Dhe atëhere prapë do të ftojmë mysafirë! Nuk ka vdekur njeri nga dajaku!

Shqetësoheshim për trupin e saj. Po t’ia shihnim, vërtet do të ishte diçka e tmerrshme. Ajo thosh me zë të lartë: - Eh, trupi! Trupi nuk duket!

Me t’u fshirë shënjat e rrahjes, ahengu rifillonte me vrull. Në shtëpi nuk gatuhej kurrgjë, ngaqë nëna s’e duronte dot erën e qepës së fërguar.

Ishte pajtuar në një klub fqinj, i cili na dërgonte gjithçka na duhej: supa, gjellë me mish, ëmbëlsira, kremra, të gjitha në enë bakri, që ua jepte nëna. Një femër vinte çdo mëngjez për të marrë plaçkat e palara të javës dhe na sillte të tjera, të pastra.

Po të shtosh edhe plakun turk, - tregtar parfumesh dhe rrobash, - këta ishin njerëzit që na hynin në shtëpi, natyrisht përveç mysyfirëve, të cilët jo gjithmonë ishin të sigurtë se mund të dilnin andej nga patën hyrë.

Gjithashtu, përveç tim eti e tim vëllai, që ishin „mysafirët e paftuar“ dhe që na bënin vizita tejet të pakëndshme. Meqënëse babai prej mëse dy vjetësh nuk flinte tek ne dhe vinte vetëm tri ose katër herë në muaj për të na cfilitur, shtëpia ishte e qetë.

Pa telashe amvisash, të dyja femrat e kalonin kohën me konfortin, me banjën, me tualetin, me shurupet, me të ngrënat dhe pritjepërcjelljen e dashnorëve. Nuk harronin as lutjet, por nuk shkonin kurrë në kishë.

Koha që i kushtonin Perëndisë ishte tepër e shkurtër. Nëna shfajësohej duke thënë: 218 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

- Zoti më sheh që nuk i kundërvihem: unë rri ashtu siç më ka bërë...

Dëgjoj përunjësisht thirrjet dhe urdhëresat e zemrës sime.

Kira e paralajmëronte: - Mirë, moj nënë, por nuk beson se nganjëherë na futet në mes edhe djalli?

- Jo, - ia kthente ajo, - nuk besoj në djall; Zoti është më i fuqishëm se ai.

Dhe, nëse jemi kështu, jemi se kështu do Zoti.

Dhe, sigurisht, nëna ishte e kënaqur nga çka Zoti donte që ajo të bëjë, meqë nuk i honepste punët e rënda. Ai donte, para së gjithash, që nëna dhe e bija të qëndronin në shtrat në mëngjez aq sa t’u pëlqente, vend i përshtatshëm për të përtypur bukë të thekur me gjalpë dhe mjaltë e për të pirë kafe me qumësht. Zoti i urdhëronte më pas të bënin banjë dhe ta lyenin trupin me eliksir smirne, t’i spërkatnin faqet me avuj qumështi, me zjarr të pakët, t’u jepnin shkëlqim flokëve me vaj bajamesh të parfumuar me mysk dhe t’i lustronin thonjtë me një furçë të ngjyer në rrëshirë të përzier me akazhu. Vazhdonte më pas një avaz i gjatë me përkujdesjen e qerpikëve, vetullave, buzëve dhe faqeve. Kur gjithçka kishte përfunduar, vazhdonin me ngrënien e mëngjezit, me tymosjen e duhanit dhe me gjumin e drekës. Zgjoheshin me diellin e muzgut për të djegur erëza, për të pirë shurupe dhe, më në fund, për të filluar zallamahinë e madhe: këngët, vallzimet, zbavitjen, deri në mes të natës.

Mamaja ishte shumë më e kamur se babai dhe, megjithë shpenzimet marroke, pasuria e saj, e vendosur në sipërmarrje jo fort të kthjellta, nga vëllezërit, i sillte të ardhura aq të mëdha saqë i mbetej mjaft për të lënë mënjanë çdo muaj (gjithnjë në duart e vëllezërve) të holla për Kirën dhe për mua.

Unë nuk e njihja fort mirë jetën e nënës sime. Më kujtohet që e pata dëgjuar të thoshte se prindërit e saj patën qënë pronarë të pasur bujtinash. I ati, një turk i mirë dhe zemërgjerë, ishte dërguar me ferman nga Porta e Lartë për të hapur një hotel në qytetin rumun Braila, aty nga fundi i shekullit XVIII, me detyrën për të pritur e sajdisur të gjithë zyrtarët që Sulltani i dërgonte në pashallëkun e vet. Gjyshi kishte tri gra: dy greke dhe një rumune. Rumunka pat qënë nëna e nënës sime. Dy gratë e tjera lindën tre fëmijë, njëri nga të cilët u çmend dhe u vetëvar. Por nëna nuk merrej dot vesh me vëllezërit-thjeshtër. Kështuqë shtëpia prindërore ishte gjithnjë në rrëmujë. Me sa duket, në atë shtëpi asgjë më 219 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

interesante nuk kryhej përveç grumbullimit të të hollave dhe lutjeve në dy Perëndi, në tri gjuhë të ndryshme.

Të dy djemtë iu futën kontrabandës, ndërsa mamaja ime, ende tepër e re, ishte e gatshme t’u bashkohej, por turku e ndau mendjen ta martonte me një burrë të rreptë, të pashpirt, pra me tim atë, i cili ra në dashuri me të, „ndoshta, - thoshte nëna, - në një çast kur Zoti po kruante hundët“. Im gjysh i dha tim eti shumë flori dhe i la trashëgim nënës sime një pjesë të madhe të pasurisë, me të drejtën për ta administruar sipas dëshirës, me kusht që të rrinte e martuar.

E lidhur kësisoj me një njeri, të cilin e urrente, ajo diti t’i nënshtrohej vullnetit të turkut, nga frika e shpronësimit, u soll si një mace e butë me të atin, i fitoi besimin dhe, kur ky vdiq, ia doli mbanë t’ia shkëpuste pjesën e vet të pasurisë, për t’ua kaluar vëllezërve që e adhuronin.

Atëhere zuri fill jeta me argëtime, me kënaqësira e me dashurira të çmendura, jeta që ne shihnim me sy dhe që im atë, megjithë ashpërsinë e tij, nuk mund ta pengonte dot. Mamaja do t’i kishte bërë një dhuratë nga prika e saj, po qe se do të kishte mirësinë ta linte të lirë, por ai këmbëngulte të hakmerrej për çnderimin që ajo i bënte. Ditën kur u ndanë, tek po merrte me vete gjithçka që i përkiste, duke drejtuar gishtin nga unë dhe nga Kira, babai i tha nënës: - Këta dy gjarpërinj po t’i le ty. Nuk janë fëmijët e mi, se i ngjajnë s’ëmës.

- Mos dashke t’i ngjajnë atit të tyre? - ia ktheu ajo. - Zotrote je një njeri i thatë, një i vdekur; i pengon të gjallët të rrojnë. Dhe, duke vështruar nga vëllai im i madh, shtoi: - Çuditem se si thatësia jote ka qenë në gjendje të ngjizë edhe këtë të pacipë, që të përshtatet kaq shumë, por që nuk është im bir!

Dhe e gjora nënë kish të drejtë të thosh se ky i vdekur na pengonte të jetonim. Dhe këtë e bënte gjithnjë e më shpesh. Duke e ditur që nëna kujdesej për fytyrën më shumë se për jetën, ai vazhdimisht e godiste në këtë thelb të vetëqenies së saj dhe, kohët e fundit, e shkreta duhej t’i mjekonte plagët e vuratat tetë deri dhjetë ditë me radhë, që të zhdukeshin. Gjatë kësaj kohe nuk mund të bëhej më fjalë për argëtim e as për pritje mysafirësh. Kjo gjendje e shembte në trishtim, nuk na përkëdhelte si zakonisht dhe, për të parën herë, një ditë e pashë të vajtonte e pezmatuar.

Por këto dëshpërime e shtynin të dëshironte të hakmerrej me mllef të dhjetëfishtë, duke e bërë tiranin edhe më të tërbuar. Egërsia e tij qe fatale për ne. Një mbrëmje, shtëpia gumëzhinte nga mysafirët. Ishin të 220 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

paktën shtatë. Nëna vari katër fenerë në mure, përveç atij të tavanit.

Numuroi qirinjtë: ishin njëzet e katër. Drita - verbuese.

Pò atë ditë ajo thirri një mekanik, që vuri bravë të madhe në portën vigane të oborrit, e cila mbyllej vetëm me çelës. Duke qenë mëse e siguruar, ajo e lëshoi veten në një zbavitje të shfrenuar, siç nuk e kisha parë ndonjëherë. Besoj edhe sot e kësaj dite se e parandjente fundin e jetës së lumtur dhe donte t’i kalonte çastet e mbrame me tërë fuqinë.

Nga shtatë të ftuarit, tre ishin muzikantë grekë, të famshëm për argëtimet e kohës. Duke hapur vallzimin, nëna i dha secilit nga një qese të vogël prej lëkure me nga dhjetë florinj, të mbështjellë me shami të mëndafshtë, të qëndisur, dhe u tha: - Palikarë! Në këto qese keni pesë herë më shumë se sa u takon, për të kënduar gjithë natën! Nuk po e bëj vetëm për bujari. Në këtë shtëpi hareja paguhet shtrenjt dhe, ndoshta, sonte mund të dilni nga dritaret që shihni atje. A jeni të shpejtë nga këmbët?

Dhe ua çeli dritaret, që vareshin mbi shpatet. Palikarët u zgjatën mbi pervaz, e matën me sy thellësinë, peshuan arin duke i tundur qeset dhe pranuan me një „Evallah!“, të përulur. Sakaq kënga, vallja dhe ahengu filluan. Të tria veglat: gërneta, flauti dhe kitara luanin me mjeshtëri. Kira dhe nëna, të gremisura si kadënat mbi divan, dëgjonin të joshura melodinë vajtuese, pastaj të vrullshme, të dojnave, manelet qaramane turke dhe baritoret greke, të shoqëruara nga pëllëmbët e nga zërat e të katër mysafirëve.

Pas çdo kënge, nëna servirte likere, kafe, nargjile. Dy tava të mëdha me kadaif e bakllava u zgjateshin ngacmueshëm syve të hamësve. Meqënëse atë mbrëmje nuk ishte e nevojshme të bëja roje, vallzova me time motër, me nënën, pastaj vetëm, derisa m’u morën mendtë. Vallzimi ishte pasioni më i madh i fëmijërisë sime të shkurtër në shtëpi, si dhe mjet për të marrë prej Kirës ledhatimet më të çmendura. Loja arabe e prehërit, që e ekzekutova i vetëm, ishte aq e pasur në lëvizje atë mbrëmje të argëtimit të fundit, saqë të tre muzikantët specialistë më lavdëruan dhe më përqafuan me ngrohtësi. Kira ishte në kulmin e ngazëllimit. Nëna bërtiti: - Ja, pra! Ky me të vërtetë është djali im! Nuk kam pikë dyshimi!

Gjatë një pushimi, kur të gjithë burrat, ulur këmbëkryq mbi qilima, tymosnin me zhurmë nargjiletë, Kira pyeti se çfarë po bënte një nga admiruesit e saj më të vendosur.

- Ka ndrydhur këmbën kur kërceu herën e kaluar nga dritarja, - iu përgjigj mysafiri.

221 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Dhe, në rrëmujën e përgjithshme, ai shpjegoi se si rënkonte i gjori në ato çaste, në shtrat, me masazhistin pranë. Ky rrëfim e futi në mendime kitaristin, i cili ishte shkurtabiq e bullafiq. Shkoi te dritarja dhe e hetoi sërish humnerën. Një mysafir e qetësoi duke i thënë: - Nuk është edhe aq e thellë, nja dy metra e pak. Vetëm se nuk duhet të kërcesh shumë përpara dhe të rrëshqasësh ngadalë; pastaj të mbahesh fort, kur të fillosh të rrokullisesh në shpatin e madh. Në fund të tij ke për të gjetur qylafin dhe kitarën!

Qeshëm të gjithë dhe vallet rifilluan * Kjo po ndodhte në muajin qershor, pak para të korrave. Dritaret e oborrit kishin perde të rënda, ndërsa ato që shihnin nga Danubi - perde të vogla dhe të holla. Ishim të gjithë të kapitur atë mëngjez kur agimi e derdhi bardhësinë e vet mbi xhame. Gati sa s’po na mbytte ajri i helmuar prej tymit të nargjileve dhe nga erëzat e djegura. Nëna kish hapur një dritare dhe po thithte thellë ajrin e parfumuar. Pranë saj, Kira dhe unë vështronim agimin që po ndriçonte pellgun me pyllin e sallkëmeve përqark. Pastaj u drejtua nga mysafirët: - Epo, të dashurit e mi, argëtimi mbaroi! Tani gjumë!

Në ato çaste zhurma e një trupi që ra rëndshëm në oborr na bëri të hidheshim përpjetë. Pas pak u dëgjua kërcitja e bravave dhe e llozeve të portës.

Nëna thirri: - Ikni! Kanë kapërcyer murin!

Ndërkohë që babai dhe i biri po shkundullonin derën, mysafirët u hodhën nga të dyja dritaret, duke harruar të tregoheshin të kujdesshëm, sikur përposh po i prisnin dyshekë të leshtë. Muzikantët ishin të parët që ia mbathën, ndërsa të tjerët i shtynin nga pas, pavarësisht nga këshilla që u ishte dhënë për të mos kërcyer shumë larg. Brenda disa çastesh shtëpia qe zbrazur: Qejflinjtë po rrokulliseshin njëri mbi tjetrin në shpatin ranor.

Sa për fshehjen e gjurmëve të ahengut, as që bëhej më fjalë. Atëhere nëna, si trimëreshë, vajti të hapte derën. Babai e kapi menjëherë për flokësh dhe e përplasi përtokë. Të njëjtën gjë bëri edhe vëllai me Kirën.

Unë, i tmerruar ngaqë po e shihja time motër të shkelur me këmbë, mora një nargjile dhe e thyeva në kokën e mizorit. Ai e lëshoi Kirën, e vuri dorën në kokën plot gjak dhe m’u vërsul. Ishte afro njëzet vjeç dhe tepër i 222 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

fuqishëm. Më rrahu gjersa u bind se ishte mjaft. Gjaku po më rridhte nga hundët e nga goja.

Në atë kohë nënën po e vrisnin. Ndonëse pa ndjenja, me veshjet të shqyera, me trupin thuajse lakuriq, babai vazhdonte ta qëllonte. Im vëlla shkoi të shpëlante kokën e përgjakur, ndërsa Kira vrapoi drejt një sirtari, nga ku u kthye me një thikë në dorë. Mirpo mbetëm të shtangur para tmerrit që po na shihnin sytë: babai kish marrë një sandale të drunjtë, që do t’i kish rënë ndonjë mysafiri në ikje e sipër, dhe me takën e saj po e godiste në fytyrë të shkretën nënë, që mezi i lëvizte krahët. Fytyra e saj, e mbytur nga gjaku, i ngjante një plage.

Kira bëri përpara për ta goditur barbarin në shpinë, u lëkund dhe i ra të fikët. Babai e ngriti, e flaku në shtrat dhe tërhoqi llozin. Mua më la nën mbikëqyrjen e tim vëllai, i cili po e lidhte kokën me një copë beze. Babai e mori nënën në kurriz dhe doli në oborr. Pas disa minutash dëgjova kapakun e rëndë të bodrumit që ra me zhurmë mbi të shkretën nënë, të cilën po e mbyllte kësisoj si në varr. Kur hyri sërish në shtëpi, ai shtrëngoi grushtet dhe po më vështronte sikur donte të më thoshte se më kish ardhur fundi. Por nuk më preku. Vetëm ulëriu: - Kështu, hë? I çan kokën tyt vëllai, ndërsa ajo paçavurja, jot motër, donte të më vriste! Epo mirë, tani morët fund të gjithë!

Fikën qirinjtë dhe më morën me vete. Duke kaluar nëpër oborr, hodha një vështrim mbi kapakun e bodrumit: një dryn i madh, kaluar nëpër dy hallka, e bënte të pamundur arratisjen. Rënkova kur mendova se e mjera nënë, e plagosur për vdekje, e shfytyruar, por ende gjallë, ishte e groposur në atë varr të tmerrshëm, ndërsa Kira dergjej në shtrat shpresëhumbur.

Ishte ditë. Qymyrxhinjtë turq me samarin në shpinë dhe me shkopin e mprehtë nën sqetull, shkonin drejt portit për punë. Po unë ku po shkoja?

Mbërritëm në banesën e babait dhe më vunë menjëherë të vërtisja gurin zmeril, ku çirakët mprihnin jataganë dhe dalta. Rreth meje dergjeshin trungje lisi, bliri dhe plepi, midis qerresh të zbërthyera: rrota, boshte, rrathë, timonë. Të gjitha të zhytura në grumbuj tallashi. Deri në drekë nuk më dhanë asgjë për të ngrënë. Si i pamësuar me punë, u ndjeva i drobitur. Im vëlla më futi ca fshikulla. Pastaj babai më solli bukë, ullinj, ujë. E keqja ishte se sytë e të gjithëve më ndiqnin çdo lëvizje dhe nuk kisha asnjë mundësi për t’ia mbathur. Pasdreke më mbrehën prapë në punë, ndërsa kur djersija, vëllai më kalonte pranë dhe më shkelte me çizma në kërcinj. Të veshur me përparëse prej lëkure, si të gjithë çirakët, 223 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

babai dhe vëllai punonin, ecnin poshtë e lart, të heshtur, të vrenjtur, mes një qetësie të trishtë, ku nuk dëgjohej veçse zhurma e veglave. Sqarimet dhe urdhërat ishin të shkurtra, të ftohta, si shpirtrat e tyre.

Natën më kyçën në një dhomë me dritare me hekura. Atje, mbi një minder të puthitur pas tokës, pa pikë drite, e kalova kohën duke qarë dhe duke menduar për qeniet e mia të dashura, që ishin më fatkeqe se unë.

Të nesërmen, koha rodhi njëlloj. Më cfilitte mendimi se mos egërsia e xhelatëve tanë mund të shkonte deri atje sa t’i linte në harresë të dyja femrat e rrahura, të sëmura dhe të burgosura. Në mbrëmje e ndava mendjen të mos qaja më dhe të përpiqesha të ikja me çdo mënyrë. Në oborr syri më pat zënë llojlloj shkallësh, ndërsa në qelinë time - një mal me hekurishte të prera trashë. Në to qëndronte liria ime. Shërbëtorja më solli darkën: bukë me djathë, dhe më foli me keqdashje: - E, si të duket, zotrote? Këtu s‘është aq mirë sa në shtëpi, hë? Epo, jeta s‘ka vetëm kënaqësira! Duhet edhe punë! Duhet edhe të djersish!

Ma kyçi derën. Dremita menjëherë. Kur u zgjova, nuk ishte gdhirë ende.

Mendimet më kapluan dhe nisa të qaja, duke kujtuar fytyrën e gjakosur të nënës. Nuk kaloi shumë dhe gjelat ia nisën këngës. U bë ditë. Por krejt shtëpia ishte e zhytur në gjumë. Hapa dritaren dhe me një hekurishte i hepova paksa shufrat e dritares, që nuk ishin shumë të trasha. Një sëpatë ishte ngulur në një kërcu, në oborr. Munda të dal dhe, duke hipur majë një shkalle, u zgjata gjersa kapa një tjetër, për të kapërcyer murin. Kur e pashë veten jashtë fare, ia dhashë vrapit sa më mbanin këmbët në rrugën drejt portit.

Drita kish filluar të zbardhte plotësisht, kur ia beha në rrëzë të shpatit, majë të cilit shtëpia jonë bënte gjumin e pashpresës. Për herë të parë nisa t‘i ngjitesha asaj pjerrjeje, sepse deri atëhere vetëm e kisha zbritur me të katra.

Kur mbërrita në pirg, e shtriva shkallën dhe, teksa zemra më rrihte me një forcë të jashtëzakonshme, e qëllova xhamin, që u bë thërrime.

Atëhere, - pas një çasti vilanie, - dëgjova zërin e ëmbël të Kirës, që rënkonte në burgun e saj: - Ti je, Dragomir?

U tranda dhe thirra: - Unë jam! Kam ardhur t’ju shpëtoj!

U futa brenda nëpër të çarën e xhamit dhe hapa bravën. E zbehtë, e fryrë nga të qarët, Kira m’u hodh në qafë dhe më pyeti me shqetësim: - Po mamaja? Ç’po bëhet me të?

224 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

- Është e mbyllur në bodrum, duhet ta nxjerrim së andejmi dhe të ikim!

Dera e shtëpisë ishte e mbyllur me çelës. E hapa dritaren dhe kërceva në oborr. Me ndihmën e sëpatës i thyeva hallkat e derës së bodrumit dhe zbrita shkallët, i pasuar nga Kira. Një erë e rëndë lakre armé dhe perimesh të kalbura na i shpoi hundët, ngaqë nja dy a tre vjet askush nuk pat hyrë aty. Breshkat lëvrinin me përtaci dhe vezët e tyre, pak më të mëdha se të zogjve, rrinin në rresht përgjatë mureve. Në këtë skëterrë nëna dergjej prej dy ditësh. E gjetëm më këmbë, sikur të qenkej duke pritur ta vrisnin. E kishte lidhur kokën me fasho nga rreckat që ende i vareshin mbi trupin e coptuar. E ndihmuam të ngjitej në shkallët e rrëshqitshme, ndërsa, kur dolëm jashtë, i ramë në gjunjë, si para një martireje, asaj fantazme që ishte nëna jonë.

Një sy fshihej nën fasho, por ç’po ndodhte me të mund ta kuptonte cilido, duke gjykuar sipas ç’kish mbetur nga trupi i saj i dërrmuar. Hunda i qe coptuar, buzët - çarvalitur, qafa dhe gjoksi - mbuluar me gjak të mpiksur.

Ajo na ngriti më këmbë dhe na tha me zë të shuar: - Të ikim sa më parë! Merrni me vete diçka për të ngrënë!

Hymë në shtëpi. Ato u lanë dhe u veshën me ngut. Nëna mori arkën me të holla e me xhevahire dhe zbritëm ngadalë shpatin, pasi e hodhëm shkallën brenda dhe mbyllëm dritaret nëpër të cilat aq mysafirë tanët patën gjetur shpëtimin. Paskësh qënë e shkruar që e zonja e shtëpisë të dilte më në fund pò që aty, pra nga dritarja“.

Më shumë në: www.shb-pa.ks www.traduki.eu

225 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

AB HONORES GRIGOR VIERU (1935-2009)

I egri (Sălbaticul) Edhe ai nga një nënë është lindur Çudi Në fillim edhe ai ka qarë Çudi Edhe ai këndonte nganjëherë Çudi Thithte aromën e luleve Çudi Çudira edhe ai sillte ndërmend Çudi Për një vogëlush me kurm prej bore Çudi Këqyrte dhe qiellin me yje Çudi Çudi që nuk më shqeu Çudi Një shekull i ngutur (Un secol grăbit) Miq, habituni me ngut Për aq sa dëbora është ende e bardhë.

Mirçea Dinesku

Bie shi, 226 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Dhe çadra ime Është në tjetër troleibuz.

Njëri harron çadrën, Tjetri dorashkat. Një tjetër Derën të çelur. Një tjetër Erën të hapur.

Njërit, nga kati i sipërm I rrjedh uji mbi kokë.

Tjetrit papastërtia.

Në shitoren e mallrave Një zonjushe harron fatin Mbështjellë në letër të kallaisur.

Një kirurg harron gërshërët Në barkun tim.

Disa ndërtues E harrojnë udhën të papërfunduar.

Një shitës Harron të na kthejë kusurin.

Jehona harron si të përgjigjet, Thotë: hau-hau! Në vend të hej-hej!

Një gënjeshtër harron se nga vjen Dhe thotë se vjen nga parajsa, Gjëagjëza harron përgjigjjen, I marri çfarë pyeti.

Njëri harron kafshatën në gojë, Tjetri gojën në kafshatë.

Dikush ka shkollë Dhe harron se ka pjesë, Një xhelat harron të vdesë.

Bie shi, Dhe çadra ime është në tjetër troleibuz, Një zemër e re harron të rrahë, Një këpucë me qafë Harron të heqë gozhdët 227 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Nga pëllëmba e gjethes së rënë.

Njëri bie të flerë me gjoks të shkretuar, Duke e harruar qiellin jashtë, Tjetri kap shpatën me dorë, Pjesën e mprehtë të saj, Duke harruar që është e zbrazët.

Njëri harron fillimin e këngës.

Tjetri disa fjalë.

Tjetri Harron nënën.

Bie shi, Dhe çadra ime Është në tjetër troleibuz.

Njëri harron sytë tek një tjetër.

Tjetri – veshin në derë.

Njëri harron se ku po shkon. Tjetri Nga po vjen.

Goja harron zemrën.

Ideja – atë që e lindi.

Njëri harron në zemrën e Hiroshimës Një bombë atomike, Tjetri harron të dalë nga shpella.

Harrohet një premtim, Një betim.

Disa lule Harrojnë të çelin, Ca burime harrojnë të rrjedhin, Për ku kështu, o glob, Kaq me ngut, Për ku kaq i hutuar?!

228 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Poetët (Poeţii) Poetët janë fëmijët e natyrës.

Asgjë më e trishtë, Asgjë më e dhembshme Se poeti I mbetur jetim pa nënë.

Në vend të vargut që s’ka ardhur, Vjen e dashura – ajo Edhe më e bukur se vargu.

Në vend të Vëllait që e ka tradhtuar Vjen një vëlla tjetër.

Por kush, Kush në vend të nënës Mund të vijë?!

“Në mungesë të fjalës Poeti Le kokën mbi sup”.

Në mungesë të atdheut.

Nga vëllimi “Biblioteka e vesës”, shqipëroi KOPI KYÇYKU

229 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

DIXIT EUGJEN IONESKU: “… bëhet fjalë për Zotin në mënyrë aq të qartë, saqë askush nuk e kuptoi”. (pjesë nga një bisedë për krishterimin) 109 Eugjen Jonesku: Ajo që më duket skandaloze është fakti që Kisha duket se kërkon të vetasgjësohet në Histori, aq shumë trembet se mos dalë jashtë Historisë. Kjo është e tmerrshme sepse në të vërtetë roli i saj është të jetë jashtë Historisë, ta udhëheqë botën drejt Së Përjetshmes, prandaj ajo duhet ta ngrejë Historinë në mbi-Histori, duhet të japë teknikat e faljes dhe të soditjes. Tani ajo duket se nuk bën gjë tjetër përveçse politikë dhe demagogji. Kisha nuk dëshiron të humbë klientelën, por të fitojë edhe klientë të tjerë. Kjo është një shënjë laicizimi me të vërtetë dëshpëruese. Sot njeriu ka nevojë pikërisht për një ishull, i cili të mos rrihet nga erërat e Historisë, që t’u bëjë ballë stuhive, që të mos jetë i përkohshëm. Domethënë për atë që Kisha nuk e do më, nuk mundet më, nuk e di më, nuk përpiqet të japë më apo të propozojë.

Uratë Lendger-i: Por a nuk besoni që edhe Jezusi dhe të krishterët e parë ishin në kohësi?

Perandoria e Zotit nuk i përket kësaj bote. Historia duhet tejkaluar, Historia është humbje, është kaotike, pa orientim të mbinatyrshëm. Duke qenë njëherazi në kohësi dhe në jokohësi, Kisha duhet t’i tregojë kohësisë rrugën drejt jashtëkohësisë.

Nëse nuk gaboj, ju keni përshtypjen se, në ecurinë e saj, Kisha e sotme po laicizohet?

Eugen Ionescu: Mărturie asupra Bisericii de astăzi. Convorbire între Părintele Lendger și Eugen Ionescu (Antidotes, Gallimard, 1977, p. 241-248) Traducere: Maria-Cornelia Oros / Kuvendim i Uratë Lendger-it me Eugjen Ioneskun (Antidotes, Gallimard, 1977, f. 241-248) Përkthyer në rumanisht nga Maria-Cornelia Oros.

109

230 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Po, ajo i bën lëshime botës, lëshime thelbësore, themelore, tërësore. Bota po humbet, Kisha po humbet në botë. Po qe se Kisha do t’i zgjatte dorën botës, bota do të duhej të ecte drejt Kishës, por, në të vërtetë, vetë Kisha po çapitet drejt botës dhe po humbet në botë, në Histori, në politikë. Nuk më pëlqejnë priftërinjtë që pinë duhan në rrugë, që bredhin me duar në xhepa, me flokë të gjatë, të ashtuquajturit majtistë janë kapur në vorbullën e botës. Ka ca kohë që nuk shkoj më në kishë, as në Shën Marinë e Fushave. Priftërinjtë janë hutaqë, mediokër, mikroborgjezë. E kam dëgjuar njërin prej tyre, që thosh në kishë: “Të jemi të gëzuar, të shtrëngojmë dorën ose shputën, Krishti ju dërgon një Mirëdita të gëzueshme”. Fill paskëtaj, për Mirëkuptimin, për Bukën dhe Verën e kungimit u sajua një bar. U dhanë sandviçe dhe verë Bozhole. Kjo më duket marrëzi e pakufishme, mungesë e plotë shpirtërore. Vllazërimi nuk është mediokritet, as mbledhje shokësh. Kemi nevojë për jashtëkohësinë, çfarë është feja pa të shënjtën? Nuk po na mbetet asgjë, asgjë e themeltë.

Gjithçka tani është e lëvizshme, teksa kemi nevojë për një shkëmb.

Mendoni se Kisha e ka humbur kuptimin e lutjes, që priftërinjtë e kanë humbur kuptimin e lutjes?

Absolutisht po! Kuptimin e lutjes, kuptimin e përsiatjes, kuptimin e soditjes, kuptimin e metafizikës, kuptimin e mistikës. Të gjitha këto janë humbur. Janë hapërdarë. Nuk guxojmë më të flasim për Perëndinë. Para ca kohe dëgjova në televizor një prift që fliste për një libër që kish shkruar vetë. Një libër absolutisht i habitshëm për shkak se ky prift, - të cilin do ta cilësoja idiot, - nuk donte të zinte në gojë Zotin. Fliste vetëm për Birin, jo edhe për Atin. Thoshte se Zoti është fundosur. Një farë Kardonel. Nga ana tjetër e kuptonte shumë keq mesazhin e Krishtit. Ky prift ishte një tru-metë shpirtëror, ndërsa libri i tij kryekëput antimetafizik, antimistik. Kisha po bën sot çmos që të pranohet nga marksizmi, nga komunizmi. Në Kishën e re politika ka dalë përpara shpirtërores. Në Sakre-Kër (Kisha Zemra e Shënjtë, - sh. ynë), në Paris, më 1971, në një kohë që në vise të tjera kremtohej njëqindvjetori i Komunës, një prift u orvat të mbante meshë në kujtim të një peshkopi të vrarë nga komunarët. “Krishterët” e majtë u futën në Kishë dhe e ndalën.

Atëhere çfarë mbetet nga mëshira dhe falja e armiqve tanë? Para ca vjetësh ka pasur njerëz që jetonin bashkërisht për t’u njohur e për t’u dashur me njëri-tjetrin. Në të vërtetë ata organizonin orgji. Nuk kam kundërshtim. Erotizmi mund të jetë mjet afrimi. Por ata nuk e kishin mendjen tek falja, tek soditja e përbashkët. Përndryshe, të gjitha bashkësitë e këtij lloji kanë përfunduar me skandale, katastrofa dhe 231 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dështime. Kisha organizohet në atë mënyrë që të pranohet nga çdo lloj shteti; Kisha ia ka aq shumë frikën marksizmit, saqë është dorëzuar tërësisht para tij! Edhe marksizmi është tani shumë më fetar se sa Kisha.

Vetëm se ai nuk e ka përmasën hyjnore.

Posi jo, ai ka ruajtur disa mite: parajsën e humbur, vllazërimin, njeriun e shfytyruar, kapërcimin e Historisë, gjithfarë mitesh të degjeneruara, të degraduara në ideologji.

Kjo është: të degraduara dhe pa përmasën shpirtërore.

Po ku e shihni ju këtë përmasë shpirtërore? Guxoj t’ju them se kjo e fundit nuk gjendet më as në Kishë. I kam dëgjuar të krishterët e rinj, e kam parë priftin e ri. Të gjithë kanë humbur çdo përmasë metafizike. I mbyllin veshët po të përpiqesh t’u flasësh për metafizikën, për soditjen.

Kjo është diçka e rëndë. Soditja është thelbësore. Aq shumë ka hyrë Kisha në Histori saqë është ngatërruar tërësisht me Historinë: drejtësi, liri (çfarë drejtësie, çfarë lirie?), barazi, së pari falë flamurit të kaltër, të bardhë, të kuq dhe fill paskëtaj - flamurit të kuq.

Ju e quani veten i krishterë?

Po, po. Një i krishterë, një i krishterë i keq, megjithatë i krishterë.

Në veprën tuaj teatrore, në gjuhën tuaj prej shkrimtari, besoni se është i mundur denoncimi i kësaj humbjeje të përmasës metafizike të Kishës dhe propozimi i një mënyre të re ose të vjetër, më tradicionale?

Në pjesën time të fundit teatrore, Ç’bordello e mrekullueshme, apo në Karriket, bëhet fjalë për Zotin në mënyrë aq të qartë, saqë askush nuk e kuptoi.

Ndoshta, por nuk është paraqitur si në një zbrazëti, jo duke u përshfaqur, por si pyetje thelbësore?

AI është pyetja thelbësore. Nuk mund të jetë përveçse pyetja thelbësore.

Dhe vazhdoni ta bëni këtë pyetje?

232 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Vetëm e vetëm këtë bëj. Dhe kjo është kaq e dukshme saqë është normale që askush të mos e kuptojë.

Por besoj se ky fakt është ndjerë nga shumë njerëz.

Vepra e Samuel Beketit është një thirrje e përhershme për Zotin, është një grishje precize, një S.O.S. Aq i qartë është ky fakt saqë as nuk është kuptuar. Nuk kanë dashur që ky fakt të shihet. Por vepra Duke pritur Godonë është pikërisht shpresa e zhgënjyer përditë, e ripërtërirë përditë.

Në librin e admirueshëm që titullohet Çpopulluesi, personazhet orvaten të ngjiten në dritë dhe nuk janë veçse ca larva sepse nuk mund ta kapin këtë dritë. Në veprën Fund pjese, Hami dhe Klovi lëngojnë, janë të sëmurë nga mungesa e Zotit. “I Poshtri, nuk ekziston” shprehet Hami. Nuk është fjala përveçse për Zotin. Por sidomos ne nuk duhet ta themi, nuk duhet ta dimë, as ta vërejmë. Regjisori i Beketit, Rozhe Blën, përpiqet me të gjitha mjetet t’i mashtrojë njerëzit, spektatorët. Mund të thuhej se duhet ta besojmë, që është fjala për tjetër gjë, por për çfarë pikërisht?

Rozhe Blëni është kundërshtar i Kishës. Është kundër Kishës; atëhere përse e vuri në skenë Beketin? Triblon me autorët, triblon me vetveten. Por tani edhe njerëzit e Kishës janë kundër Zotit. Një nga librat më të rëndësishëm të Beketit quhet I Paemri. I paemri është Zoti. Kur ia përmendim emrin, Zoti largohet sepse është Ai që nuk i duhet përmendur emri. AI ndodhet prapa skenës, në atë zbrazëti, siç thoni ju, çështje fjalësh. Zoti është. AI nuk ekziston, AI është.

AI ekziston përmes Jezus Krishtit. Ose Zoti është dhe atëhere letërsia nuk ka asnjë kuptim, ose AI nuk është dhe atëhere letërsia nuk ka asnjë kuptim.

Pra, në të gjithë rastet kjo nuk ka asnjë domethënie e, megjithatë, për ju Zoti është, jeni edhe krijues, shkrimtar, autor.

Dua të them se pa Zotin letërsia nuk ka asnjë kuptim, asnjë rëndësi. Dhe nëqoftëse Zoti ekziston është më mirë të bësh diçka tjetër se sa letërsi.

Doni të thoni që për dikë i cili është i bindur se Zoti ekziston, lutja dhe soditja janë e vetmja rrugë e mundshme. Por a nuk besoni se është e pashmangshme që kjo botë, e cila në një farë mënyre e dëbon Zotin me lëndësinë e saj, me ritmin e jetës, të ketë pasoja mbi vetë Kishën?

233 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Po, domethënë bota ka aq pasoja të rënda e të ashpra mbi Kishën, saqë Kisha po humbet në vetvete, po humbet në botë. Kësisoj më vjen jashtëzakonisht keq që nuk ju shoh me raso, ndjej keqardhje që Kisha fshihet, që nuk guxon më të shfaqet si e tillë: e pamposhtur, e patundur, fytyrë dhe simbol i përjetësisë.

Jeni shkrimtar, iu drejtoheni disa lexuesve, apo disa autorëve, përdorni një gjuhë. A besoni se Kisha, priftërinjtë, mund Ta njoftojnë sot Zotin me të njëjtën gjuhë të një shekulli më parë? Ka megjithatë një evolucion të letërsisë.

Priftërinjtë nuk mund t’i drejtohen botës përveçse me një gjuhë që nuk është gjuha e shekullit, pra me një gjuhë të shënjtë. Por gjuha që flasin ata nuk është gjuhë e shënjtë. Është ajo e kohës, e shoqërisë, e kalimtares. Duhet kërkuar mjeti për të rigjetur një gjuhë të shënjtë, sepse është e pandryshushme edhe në gjuhën moderne. Fjalët: mister, mistikë, besim, rit, nuk kanë ndryshuar. Ka edhe gjeste ceremoniale që nuk mund të ndryshohen. Eukaristia mbetet Eukaristi. Lidhja bëhet me Zotin dhe jo ndërmjet njerëzish pa transhendencë; duhet të mendojmë transhendencën, kjo është thelbësorja. Bashkësia Kishtare nuk është një bashkësi shoqërore, vllazërimi me Zotin nuk është kolegjialitet apo grup shokësh. Nuk mund t’i duash njerëzit përveçse në rast se e kanë Zotin brenda vetes. Duhet të ekzistojë kjo thyerje e dukshme me Historinë dhe më pas kjo përballje me Historinë. Por Kisha nuk e përballon më Historinë, ajo po i shitet. Historisë. Nuk po dëgjojmë më të flitet për soditje, e cila gjithsesi është e vetmja rrugë që të çon tek Perëndia. Na flitet për drejtësi shoqërore në vend të dashurisë vllazërore, për liri, për barazi dhe për marrëzi të tjera. Përndryshe, shikoni: sa më shumë që flitet për liri, aq më pak liri ka. Sa më shumë që flitet për barazi, aq më pak barazi ka.

Kuptoj çfarë thoni dhe vërej që ka shumë gjëra që duhen mbajtur mend dhe që më duken të vërteta. Por besoj, - dhe e them këtë jo për t’u mbrojtur, por për t’ju ndjekur deri në fund, - se prifti i sotëm është një njeri që duhet të kumtojë një mesazh që i përket tërësisht përjetësisë, transhendent për çdo gjë, që është Zoti dhe si i tillë I Paarritshmi, i Paemri, por ai duhet ta kumtojë në një mënyrë që të kuptohet dhe të pranohet nga njerëzit.

Kjo është përligjja e të gjitha predikimeve tuaja. Zotin nuk mund ta kuptojmë, në Zot duhet të besojmë. Synojmë drejt së paarritshmes. Nuk 234 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

mund ta bëjmë të paarritshmen të arritshme. Nuk mund t’i vemë emër të paemrit. Ky realitet nuk është realist. Priftërinjtë nuk e përdorin më gjuhën e Të Përjetshmit. Për shembull, kur na flasin për drejtësi, nuk na flasin për drejtësinë tejhistorike, por për atë të gjykatave. Drejtësia e Zotit nuk është drejtësia e njerëzve. Vëllai im nuk është shoku im.

Mendoj se jeni i bindur që kriza e madhe e epokës së sotme është shpirtërore: ose bota po derdhet në një materializëm të tillë që na bën të mbetemi në sipërfaqen e njeriut, ose, përkundrazi, rizbulon thellësitë e njeriut. Për ju zgjedhja është bërë.

Po, e kam bërë.

Sipas jush, njeriu e ka vrarë Zotin. Po Kisha a e ka vrarë Zotin?

Kisha ka bërë gjithçka që njeriu të përhumbet në Histori.

E keni fjalën për Kishën Katolike. Por ekzistojnë edhe Kishat Ortodokse.

Po, ama atje është tjetër gjë. Kisha Katolike ka filluar prej shumë kohe ta zëvendësojë metafizikën me moralin dhe katolicizmi prej shumë kohe ka qenë duke u përhumbur në botë. Dhe, nëse ka një mungesë të soditjes dhe një mungesë të metafizikës në botën moderne, kjo i detyrohet kryesisht katolicizmit, historicizimit të katolicizmit.

Keni përshtypjen se Kisha Ortodokse e ka ruajtur shumë më shumë pastërtinë?

Po, një pastërti të cilën katolicizmi e ka humbur. Kisha Ortodokse, megjithëse i ka dhënë Qezarit atë që i takon Qezarit, megjithëse në dukje e ka pranuar Historinë, ka mbetur jashtë Historisë. Po, një pastërti që katolicizmi e ka humbur. Ajo nuk i ka shpallur asnjëherë luftë Historisë, nuk është përzjerë me Historinë, ka bashkekzistuar me të. Ka gjetur gjithmonë përshtatje me shekullin, asnjëherë me qiellin. Në Kishën Ortodokse mbetet diçka e pazakontë, diçka e fshehur, e pastër, e pandryshueshme dhe nganjëherë kam mall të jetoj në Rusi ose në Poloni.

Kur lexoj Dëshminë e krishterë ose Kryqin, (dy gazeta katolike, sh. ynë), më ngrihen nervat. Aty kam gjetur vetëm e vetëm artikuj të politizuar.

235 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Përsiata kur ju dëgjova për ndryshimin që ekziston ndërmjet Kishës Katolike dhe Kishës Ortodokse. Kisha e Perëndimit dhe Kisha e Lindjes: Kisha e Lindjes është një Kishë që i është falur Qezarit më shumë se sa ajo katolike, dhe njëkohësisht i ka mbetur më shumë besnike vetes se sa Kisha Katolike.

Po, iu fal Qezarit, por mbeti e ndarë nga Qezari. Isha tepër i ri, isha në Rumani. U pagëzova në Kishën Ortodokse, por meqë erdha në Francë kur isha një vit, isha në katekizëm në Francë dhe u rrita si katolik, ndërsa në moshën 13 vjeç e gjysëm, kur u ktheva në Bukuresht, shkova në Kishën Ortodokse. Kur mbusha 18 vjeç ndjeva një nevojë më të fuqishme për të gjetur Atë që e quajmë Perëndi dhe pashë një murg “athonit” (vinte nga Mali Athos). Iu rrëfeva dhe më pyeti: “Po të dëgjoj, çfarë dëshiron të më thuash?” – “Uratë, kam bërë veprime të frikshme” – “Po, mirë, kjo nuk më intereson”. – Desha t’ia them. – “Po, po, përpara se të më tregosh çfarë ke bërë, më thuaj në çfarë beson?” – “Por, nuk e di, do të desha edhe unë ta di”.

– “Epo mirë, kjo është gjëja më e rëndësishme; që ke bëre nuk di se çfarë, ke vrarë, ke kryer inçest, ke vjedhur, të gjitha këto janë gjërat e kësaj bote dhe nuk kanë asnjë rëndësi. Duhet të besosh, kjo është e gjitha”.

E ndjej veten afër këtij murgu. Besoj në ato që thatë qëparë, që Kisha Katolike e ka shndrruar mistikën në moral, ndërsa thelbësorja, pikësynimi i kësaj bote është besimi; jam me të vërtetë i bindur që Kisha Ortodokse e ka ruajtur këtë besim, ndoshta falë regjimit në të cilin jeton.

Regjimit në të cilin ka jetuar: ajo jetoi nën otomanët, jetoi në të gjitha regjimet, me peshkopë lakmitarë, me princa që shkonin në luftë, vrisnin shumë njerëz dhe pastaj ndërtonin kisha, për ta morali kish fare pak rëndësi. Kësisoj kam përshtypjen se, prej shekujsh, katolicizmi po përhumbet në botë, se është i shfytyruar. Bota e shfytyroi, megjithëse ai duhej ta shndërronte botën.

Dhe çfarë do t’i thoshit njërit si unë, që është prift në këtë epokë dhe beson?

Do t’i thoja: çfarë kërkoni nga unë, kur jeni i veshur me rroba civile?

Kjo ishte e gjitha? Mund të më thoni të besoj!

Kjo është – dhe të jeni paksa i papranueshëm, i papritur, jo nga ky shekull, vishni një raso! Ç’është kjo kravatë? Jeni si të gjithë njerëzit. Unë 236 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

kam nevojë për dikë që të jetë jashtë botës, në botë, por në të njëjtën kohë jashtë botës.

Marrë nga https://sfantulmunteathos.wordpress.com Shqipëroi Kopi Kyçyku

237 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ZONA Hierarkia e meritës dhe e punës (Tabletë)

Ashtu si trupi i njeriut, edhe ai i mbarë shoqërisë shëndoshet e gjallërohet vetëm përmes punës. Kur kjo e fundit shpërfillet apo, ca më keq, del nga skena, pasojat negative shumohen.

Për aq kohë sa ishte e qarkuar nga fshatra, të populluara prej njerëzish të zellshëm, baza e Romës ishte e gjerë dhe ushqehej nga toka.

Kur Lacioja dhe Italia u shkretuan për shkak se pjesa dërrmuese e popullsisë parapëlqeu politikën dhe po kërkonte “panem et circenses” nga qeveria, ushqime e veshmbathje nga të ardhurat publike, baza e piramidës u kthye përmbys, me majën poshtë. Të gjithë donin të sundonin dhe të mos punonin. Kësissoj Perandoria u gjunjëzua para disa popujve vërtet barbarë, por të organizuar shumë më mirë se sa romakët në rënie.

Meqë, siç e kam përmendur në një shkrim të mëparshëm, duhet të marrim gjithçka të mirë e pozitive nga bota dhe të mos i pranojmë të këqiat, le të përmendim shtetin e Egjiptit, i cili u shpërbë pas një jete prej shtatë mijë vjetësh. Brendapërbrenda antikitetit, Egjipti ishte një antikitet më vete dhe Homeri fliste për të ashtu siç flasim ne sot për Homerin. Egjiptasit ishin populli më konservator i lashtësisë dhe donin ta përjetësonin për brezat pasardhës të fshehtën e jetëgjatësisë së tyre mbi tokë në një “ikonë” të gurtë - piramidat. Jeta e shteteve të tjera, e krahasuar me atë të Egjiptit të lashtë, i ngjan një mize përballë njeriut, apo një bime zvarranike ndaj lisit. Shteti egjiptian ishte hierarkik. Kastat ia zinin vendin njëra-tjetrës vetëm në bazë të meritës e të punës.

Shtetet demagogike që nuk mbajnë parasysh hierarkinë e natyrshme dhe, përkundrazi, përdorin mjete e metoda për të privilegjuar mosvlerat e shterpësinë e njerëzve dinakë e të pandershëm, janë të paracaktuar të zhbëhen.

Nëse sekreti për jetëgjatësinë e një njeriu qëndron në mbrojtjen e shëndetit përmes ushtrimeve fizike, në radhë të punës, sekreti i jetëgjatësisë së një shteti garantohet përmes ruajtjes së hierarkisë së meritës. Si rrjedhojë, numuri i atyre që punojnë dhe prodhojnë të mira materiale, duhet të jetë, - për të mirën e tyre dhe të mbarë shoqërisë, 238 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

shumë herë më i madh se sa numuri i “tregtuesve” të fjalëve dhe të mallrave, sepse vetëm prodhimi i mirëfilltë mbron “shëndetin” dhe fuqinë e shoqërisë.

Tek ne, për fat të keq, haset dendur një dukuri e çuditshme: përdorim të hollat që janë fituar, - me djersë ose me veprime të pandershme, - nga bashkëkombësit tanë mërgimtarë jashtë shtetit: unë pi kafe në lokalin tënd, ti vjen për të blerë ushqime apo perime në dyqanin tim. Kështu edhe me investimet në ndërtime banesash apo në hapjen e bizneseve të ndryshme. Tingëllon imperative domosdoshmëria e krijimit të të mirave materiale në radhë të parë brenda kufijve të Shqipërisë, me djersë e mund.

Puna e ndershme, që zakonisht mbart edhe meritat përkatëse, është e kundërta e shfrytëzimit të djersës së të tjerëve përmes spekulimit apo sharlatanizmit politik. Këto të fundit e shndrrojnë shtetin në një objekt zhvatjeje të vazhdueshme; dëmtojnë dhe pengojnë ecurinë normale të shoqërisë.

Mësimet e lartpërmendura duket se janë përvetësuar prej atyre që kanë në duar frenat e shtetit tonë, çka dëshmohet nga një numur veprimesh të mençura e të guximshme.

Por ka vend për më shumë.

KOPI KYÇYKU

239 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

M E D A L I O N II BELFJORE QOSE Poezi/i Studiuese dhe shkrimtare lindur në vitin 1985, lektore pranë Departamentit të Letërsisë, në Universitetin “A. Moisiu”, Durrës dhe në disa universitete të tjera, Belfjore Qose u diplomua në “Gjuhë – Letërsi” në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin e Tiranës, ku më vonë mbrojti Masterin me Mikrotezën “Shtresa fantastike, imagjinare në romanin “Kënga Shqiptare” të K. Trebeshinës” dhe mori titullin “Doktor i shkencave”. Ka marrë pjesë në shumë konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit, me punime (“Si krijohet realiteti i letërsisë bashkëkohore shqipe nisur nga informimi mediatik”, “Fantastikja si shpëtim nga realiteti dhe kaosi i vlerave në romanin ‘Kënga shqiptare’ të Kasëm Trebeshinës”, “Tregimi bashkëkohor shqiptar”, “Amullia emocionale në tregimin e D. Lawrence ‘Aroma e krizantemave’”, “Tradita dhe etnia si parandalim i tjetërsimit në romanin ‘Rrathë’ të M. Camajt”, “Terminologjia në botimet për esenë”). Shkrime të saj janë botuar në shumë revista të rëndësishme kulturore e shkencore.

Rruaza të zeza në fillin e harresës Ti e bjerre kohën tonë Pa fjalë, me heshtje të ftohtë Ia fale vakumit ditët tona të bardha Mund të kishim qenë dashuri fëmije Dritë që mban pezull trupat Sa fort, më shumë se Zotin Që shfaqej mes frymimeve tona Ti deshe hiçin e qetë Përgjumjen e ndërgjegjes 240 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Kaosin që djeg qindra lule të çelura në ty.

Tani mjalti i ditëve tona është Letargjia e mëngjeseve E netët e zbrazëta plot me sy Që vëshgojnë prej muresh Si përgjumja e ditëve me kokëdhembje Ashtu dhe ritmi i felinit të zgjuar natën Vaktet që ushqejnë ngrehinën e shpirtit të dikurshëm Zbukurimet e qerpikëve lotues, E dantellat magjike të dritareve të vjetra Janë njëlloj energji dhe inerci Ato nuk pyesin për çastet në të cilat ne vdiqëm Harruam dritën e aurave tona të bardha Gishtat tanë të mpleksur, të njëjtë Me simfoninë e gjetheve Dhe psalmet që dashuria jonë derdhi në qiell Sa kohë kanë buzët pa ndjerë ëmbëlsi Pa prekur bukurinë e hënës së plotë Universi zgjerohet, gjithçka largohet…

Ne bashkohemi veç në eterin e tingujve Në mishin e dhembjes së hapur A e sheh të kuqen që mesnata derdh mbi strehët tona Engjëjt e rënë që heshtin duke buzëqeshur?

Ti ditët tona i shkove një nga një Si rruaza të zeza në fillin e harresës Drerët në pyjet e ëndrrave i mbytëm Me demonët tanë të dhimbjes E tani… tani ti je hija e territ Që dëshira ime fshehtaz qafon çdo mëngjes Sepse drita ushqehet me qafime të pastra mëngjeseve Sepse lulet ngjallen prej mallit tënd e erës sime.

Para se drita të thyhet Në largësitë tona prej ditësh që masin rrugët nga lëkura ime 241 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

te lëkura jote Kanë nxjerrë kryet filiza të brishtë fillimesh të reja prej drite Zgjatja e duarve asgjë nuk sjell veç zhytjes më të thellë nën lëkurë Hapërsira është mbushur me avullin e tingujve të ngopur me pasiguri Me të tashme kapur në gracka prej rrënjëve të thella të së shkuarës Koha jostatike dhe universi flasin për rrotullime, pengje e pengesa të pafundme Po kaq banale dhe të përmbajtura sa fryma ime që nuk guxon dot Të dredhet si llavë prej enës së trupit drejt teje me tërë paturpësinë E një gruajë të papjekur që kërkon nëntë muzat në një veshtrim Ka zambakë të bardhë në ujë dhe dëshpërim tretur në tinguj Shkëlqimin e syrit të Zotit reflekton liqeni ku kemi mbytur shpresat Për vetëm pesë minuta para se drita të thyhet prej vendimeve e ndëshkimeve Një dritë e re shpërfaqet, krejt e njëjtë me modelet që krijojmë për t’u ikur Madje edhe fytyra jote teksa tërë imazhet e shpejta zhduken Madje edhe vija e gjakut që na lidh pavarësisht rrebesheve e stuhive detare Është krejt e njëjtë, si frymëmarrja e lehtë e Zotit brenda lëkurëve tona.

Aurat e natës Ne, me aura të zeza mbi kokë Krenohemi për boshin dhe pamundësitë.

Nuk kemi fituar as çastin më të mirë 242 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Prej mëkateve të trishta ndaj vetes.

Ti më ftove në acarin e natës pa yje Për të vetmuar bashkë vetminë.

Jam helmuar gjatë me vetëdije, Gjatë, prej kohe pa kohë.

E kemi puthur trishtimin mes syve tanë Që nuk i takuam në dritë të bardhë…

E janë zgjatur hijet e ndërgjegjeve Për t’u mbytur thellë në lumë, E janë shtrirë shtrojet e shtrateve Për të veshur fusha të shkreta shpirti.

E kemi helm në mushkëri, E kemi pis në rropulli, Duke pritur dritën prej botëve të tjera.

Na ka mbetur në fyt shpirti i natës Që do e vjellim profanisht të përbaltur.

Dhe rropatshëm rrokullisen rrëketë E shiut mbi aurat e zeza të natës…

Engjëll pasditeje Në tinguj të zvarritur u tret lodhja e syve Pothuajse e puthur prej trishtimit varem Në gjethet e gjelbra të oborrit të fqinjëve Duke tymosur kaltërsinë e fundit të qiellit Ti je engjëll pasditeje pa fytyrë e tipare I vjetër sa tërë pasditet që lanë në flori këtë tokë I lodhur prej ankesave mbi boshin e qiellit Ndërsa ti me një lëvizje krahu përfshin dritën Ka grimca vullnetesh mbetur pezull Që si lule të sapokëputura vdesin në duart e natës Ka tek të gjithë të gjallët një minutë malli Për gjithçka që nuk patëm e nuk dimë I ulur në cep të ndërgjegjes ti rritesh me errësirën 243 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Pasditet bëhen pirg në sytë e tu të kthjellët Si brigjet që me shkumën e tyrë përkundën Dashurinë tënde mes ujit dhe tokës Ti kalëron mbi ëndrrat e pasditeve Pa zhuritur as cepin e tunikës tënde ngjyrë hëne Me durimin e urtisë që nuk njeh veten E përmbushjen e misionit tënd të dyshimtë Tërë kureshtjet fashiten prej llomotitjes Trishtimit të derdhur në filaxhanin e çajit Shenjave që ti lë në cepin e pasdites Engjëll i heshtur si trëndafil në vazo Ke në flokë gurë iluzionesh që ndrisin Si magjepsje magësh në blunë e qiellit I gjallë pothuaj dukesh, me plagë si ne Sapo bukuria fillon të tretet mes ajrit të natës.

E kuqe Ka në zemrën time Shumë llojë të kuqesh, Që ndrisin dhe veniten Si dielli në ikonat e shenjtorëve Si flluska gjaku që rriten dhe plasin.

Ti ishe E kuqja që tango frymonte Gjak i nxehtë rrëzëllitës.

Unë isha E kuqja e trëndafilave Që ëndërronte vesë prej puthjesh.

Ne ishim Bisha me gjak të errët në çataj Prej shqyerjeve të njëri-tjetrit.

Ne jemi Verë e errët prej gjaku 244 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Që marrëzinë e bën shpëtim.

Unë jam Anije me vela të kuqe Që shkon drejt detit të përflakur në perëndim.

Ti je E kuqja e fshehtë e llavës Fshehur pas kores së hirtë.

Koha jonë është Një pendë e kuqe zogu Që bije ngadalë drejt pafundësisë Të përsosur si trëndafili Të shelbuar si zemra ime e çarë në mes, Në mes të dëborës E kuqe E kuqe E kuqe.

Koha jonë e pamundur I Do doja që kohën tënde të prangosur vetmimesh, Ta shpëtoja me pulsim dashurie në venat e reja, Por, ne në të tjera kohë jetojmë, Ti- për çdo sekondë rinohesh, Unë - për çdo sekondë plakem.

Ti - je rob i të tashmes tënde të vetme, Unë – jam robinë e të shkruarave të pasosura.

Asnjë trokitje sahati për ne nuk dëgjohet, Asnjë dorë nuk më qëron më prej trupit, Ashtu si atëherë kur si prej një shege të butë Më përpive tërë kokrrat e kuqe të gjakut.

Në deficiencë mishi po i mbysim netët, Janë ujërat ato që po marrin me vete fytyrat tona E ne po na mbesin maskat e trajtave të lumnisë.

II Unë nuk di të bëj veçse hyrje të zhurmshme, Dhe dalje të mjerueshme, 245 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ti je i zhurmshëm në daljet e tua, Dhe aspak i diktueshëm në derdhjen e helmit.

Ne jemi dy pasqyra të kundërta të melankolisë, Unë atë e vesh me rroba festive, Ti me të lahesh në një lum tingujsh.

Koha jonë e pamundur Është pamundësia jonë për të dashur, Dëshira e vdekatarit për të papërsosurën, Tmerri i burrit prej errësirave të gruas, Mohimi i trupit për ujin e përjetësisë.

Unë fle në shtrate çastesh të pamundura Dhe jam përherë hija jote e lënë pas dore, Ti je gjithnjë i dashur Në çdo pasqyrëz uji ku tres veten time.

Më shumë se kaq E di Që të njoh Të njoh para se Pemët të kishin rrënjë Atëherë kur deti kishte lëkurën time Dhe ti digjje me rreze të arta kaltërsinë E prapë ti je shumë më shumë se kaq.

Po, po, ty Të kam prekur Më parë se sa të njihnim Llojet e ngjyrave Dhe madje më parë sesa Të ishim Emra E prapë ne ishim shumë më shumë 246 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

se kaq.

Kemi qenë Të njëri-tjetrit Para se buzëqeshjet të kishin buzë E dashuria vështrime E madje para se kënga Të ngjizte qiejt dhe retë E prapë ne jemi shumë më shumë se kaq.

E njoha Para se të thithja ajrin Nuhata vdekjen tonë Ne jemi lëvizje Që nuk mund të ngrijë Fluturimin e çastit E prapë ne mund të ishim shumë më shumë se kaq.

Laguna Lakuriqe me pika trishtimi veshur sytë Tretet me ujin lëkura e butë prej drite, E hollë si tis mjegulle vesh zambakët Floknaja e zbehtë braktisur bregut, Askush nuk mund të falë dashuri si ajo Zonja e lagunës me sytë prej kripe, Rrëshket si uji mes gishtave Pushim s’ka dhe pse të gjithë te ajo pushojnë, Atdheu i hënës është i njëjti me të sajin 247 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ato takohen në netët me hënë të plotë, Uji i saj i thellë, pus i zi i në natën pa yje Kur ai u mbyt me buzagaz në thellësitë e saj, Trupin ia la të humbte që t’i kishte për vete Rob trishtimet e tij të përhershme, Zonja e lagunës lakuriqe e lagur ligsht Tret ne ujëra kohën e saj të padobishme, Jeta e saj është ylli i mëngjesit Që ndriçon detin për të parën herë, Jeta e tij, kërcimi i burrit të veriut Me hapa të rëndë që thërrasin luftërat, Çfarë i tërheq pra, kaq larg kësaj bote Çfarë plotëson bijtë e heshtur të tingujve, Askush tjetër s’e kuptoi veç lagunave Askush tjetër s’e priti veç dhimbjeve, Trishtimi vjen me hapa të ngadaltë Ka ardhur të marrë përdore zonjën e lagunës. Çdoherë që ndihesh vetëm Kur vetmia t’i pret gjymtyrët Ti kërkon sërish thjesht një shëtitje Koha derdhet prej këmbëve që tërhiqen zvarrë E dëshirat mbushin ajrin e ndotur si gjithnjë Fëmijët luajnë në trotuare pallatesh Një, dy, tre, katër – Meri mos prish lojën!

Mimozat për pak të prekin flokët Me pushin e verdhë sytë tanë vishen Asfalti përpihet nga hapat tanë të ngathët 248 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Biseda për motin, për punën dhe shtetin...

Do luajmë me litar? – Pesë, gjashtë, shtatë...

A thua largësia e fjalëve mund të durohet Ti vazhdon flet për miqtë, mësuesit dhe kohën E njëjta rutinë e takimeve tona të verbra E njëjta rrugë që përpin hapat tanë I njëjta melankoli që mpin duart gati për përqafim -Tetë, nëntë, dhjetë! Mbaje më fort litarin!

Vetmi të plota dhe vete të përgjysmuara Mbajmë mbi shpinë ditët pa takimet tona Rilindja italiane – biseda e radhës Tjetër temë do ishte katalizator patetizmi Zgjat kokën si vdekje e parakohshme Mendimi i beftë i një përqafimi të ajërt Fëmijët bërtasin – Meri, ik andej!

Meri largohet kokulur, me peshën e vështrimeve Meri vetmohet, sy të trishtuar fëmije, Të njëjtë me sytë e tu të vetmuar.

Flasim për gjermanishten, poeticitetin e saj Dhe për duart e shkathëta të kamarierit Shndërrijnë sytë si rrufe që ndajnë në mes qiellin Shkëmbehet shikimi i fortë si njëmijë kama Në natën e shpirtit hijet lëvizin Tmerr, anarki, vdekje, jetë – janë një Shpërfillim gjithçka kërkon shpirti ynë i tmerrshëm.

Duhet të trajtojmë bisedën e lënë në mes Hështja është rënie, rënie në vështrime Sytë janë prush, llavë vullkani fjalët.

-Atëherë si shpjegohet që V.V. fitoi Prishtinën?

Po ti, ti je vetëm mbyllur në pus kujtese Atëherë ngrihemi, zemra duhet kalitur me zjarr e akull Pa shije gjithçka, asgjë nga pritjet tona rregëtitëse Çdoherë që ndihesh vetëm ti më kërkon Dhe rikëput lulen e sapoçelur të pranverës.

Dashuria është hapësirë 249 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Dashuria është hapësirë Ku ëndrrat tona takohen Është hapësirë me shqisa të dyfishuara Me djaj dhe engjëj të qafuar Në paqen e pritjes së lumnisë së madhe Është kënga e kraharorit Që dëgjohet mes heshtjes së gjetheve Janë sytë që shërojnë verbimin Me të cilin durojmë rëndesën e trupave Në pritje të përjetësisë së premtuar Brishtësia e hapësirës mes duarve Koha që gërrmon në dhimbje Bukuria jonë e ikshme Spektri i ngjyrave monotone të puthjeve Hëna që fshehim në shikimet tona Shndërrimi i ankthshëm I fytyrave të vetes mes pasqyrimit Tonë në sytë më të dashur Tek ngjisim shkallët që na çojnë drejt Fluturimit më zjarrtë drejt plotësimit Dashuria përpëlitet me përkohësinë E një luleje të kaltër pranvere Duke qenë prova e vetme se nuk jemi Braktisur brenda trupave tanë si skllevër të vetes Dashuria na bën det të përjetshëm Dashuria është hapësirë *** Vajin tem ma t’thellë kam me e lëshue Mes enëve të hapta të gjakut tand E ndjej në tamtha si puthjet tua bahen helm E qafimet kunorë me gjemba rreth zemrës teme 250 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Vajin tem ma t’ randë e kam rujt për ty Atdheu em i mungue, bosh si vjeshtë pa t’korruna Atdhe i trilluem netve të argjendta të majit Atdhe pa kangë të diellit e të hanës Ti je burim arratie drejt detnave të gjanë Atje ku shpirti i em asht i çlirt si amza e trandafilit E kcen si degët e bajames së lulzume Ti je kthetra që m’ shqyn mushkninë me andje Ti je barra që kam me majt rrugëve të gjana Vajin tem ma t’egër kam me e lëshue Për dashninë tande t’ errët si e qeshuna e vrasësit Për fshikullimet e tua që shkruejn jetën teme Në l’kurën e ditëve t’mija ma t’ambla E prapë, ti je ama e andjeve t’mija fminore Që s’më len të eci veç kambadoraz tuj u zhgrry Vajin tem ma t’amël kam me e lëshue Për nji atdhe pa tokë, për nji atdhe prej detit.

251 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

SCOLA MARTA TOPÇIU110 Zhvillimi i të menduarit kritik dhe formimi i mendimtarëve kritikë mbetet për do kohë një ndër sfidat më të mëdha të shkollimit Abstrakt Punimi prezanton ide dhe praktika që lidhen me mësimdhënien e orientuar drejt zhvillimit të mendimit kritik, në mënyrë që mësuesit të përfitojnë dhe të veprojnë në mënyrë të pavarur. Ai transmeton informacion mbi të menduarin kritik, ekspozon 5 nga konceptimet kryesore të mendimit kritik të shpërndara në mjedisin edukativ: -ato të Ennis, Lipman, McPeck, të Paul dhe Siegel duke nxjerrë të veçantat dhe të përbashkëtat midis tyre. Punimi nxjerr në pah parimet dhe praktikat në edukimin e mendimit kritik të cilat kërkojnë përmirësimin e qëndrimeve dhe aftësitë lidhur me mendimin kritik. Ai pasqyron kushtet që favorizojnë mësimdhënien në prodhimin e mendimtarëve kritikë. Ai përshkruan mënyrën e përpunimit të një strategjie mësimdhënieje që ka objekt formimin e mendimit kritik. Ai analizon situata konkrete që vijnë nëpërmjet shembujsh nxjerrë nga praktika në edukim. Punimi qartëson se të përmirësosh mendimin kritik nuk do të thotë të mjaftohesh me aplikimin e një metode unike dhe të sigurt, sepse nuk ka një të tillë. Mësuesit i duhet vetëm punë dhe guxim që të marrë përsipër risqet në varësi të zgjedhjeve të veta. Kur momenti është i përshtatshëm ai duhet të veprojë.

Punimi synon sensibilizimin e personave që synojnë këtë objektiv, qofshin këta prindër, qytetarë të preokupuar për

110

Universiteti “Aleksandër Xhuvani”, Departamenti i Metodologjive të Mësimdhënies.

252 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

edukimin apo nxënës. Ai u drejtohet mësuesve të të gjitha niveleve shkollore si edhe studentëve të fushës së edukimit.

Fjalët kyçe: mendim kritik, mësimdhënie, aftësi dhe qëndrime, proces dhe mjete vlerësimi.

Abstract: The paper presents ideas and practices that are related to teaching oriented towards the development of critical thinking, so that teachers would benefit and act independently. It transmits information on critical thinking, exhibits five from the main concepts of critical thinking shared in educational environment: the concepts of Ennis, Lipman, Mc Peck, Paul and Siegel by drawing (eliciting) the peculiarities and the common aspects among them.

The research emphasizes the principles and practices in the development of critical thinking which require the improvement of the attitudes and skills regarding critical thinking. It reflects the conditions which favor teaching in preparing critical thinkers. It describes the way a teaching strategy is elaborated, whose object is the development of critical thinking. It analyzes real situations taken from examples of practices in education. The research clarifies that the improvement of critical thinking is not enough and equal to the application of a unique and certain method because there is not any like that. The teachers need work and courage to undertake risks depending on his solutions.

When the appropriate moment comes, teachers need to act.

The article aims to raise the awareness of the people who have this objective, being them parents, citizens who are concerned about education or students. It addresses to teachers of all educational levels, as well as to students of the educational sphere.

Hyrje Rritja e shkallës së inteligjencës tek nxënësit mbetet për edukatorët qëllim dhe sfidë njëkohësisht. Prej shumë vitesh, veçanërisht në SH.B.A, ky finalitet edukativ kristalizohet rreth formimit dhe zhvillimit të mendimit kritik. (critical thinking). Edhe pse mendimi kritik si koncept hap rrugë për shumë definicione, s’ka dyshim se të gjitha ato 253 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

konvergojnë drejt idesë së mbrojtur nga Jacque Boisvert (1999) se bëhet fjalë për një mendim që arrin përpikmëri të madhe intelektuale. Ndryshe nga disa pozicione të ekzagjeruara që e prezantojnë mendimin kritik si “një çelës të artë” për problemet sociale dhe morale, punimi nxjerr në pah rëndësinë e mendimit kritik për individin dhe për shoqërinë.

A e përmbush shkolla në mënyrën e duhur rolin e saj lidhur me formimin dhe zhvillimin e të menduarit kritik tek nxënësit?

Mjetet pedagogjike që posedojnë mësuesit, për të zhvilluar mendimin kritik tek nxënësit janë relativisht të shumta por realisht ato aplikohen nga një numër i vogël mësuesish. Shumë edukatorë kanë përpunuar dhe eksperimentuar strategji të mësimdhënies dhe programe në ndihmë të formimit; kanë formuluar parime, që mund të aplikohen me gjithë klasën; kanë ndërtuar instrumenta që synojnë vlerësimin e progresit të mendimit kritik.

Ky punim prezanton ide dhe praktika të mësimdhënies që synojnë nxitjen e mendimit kritik, transmeton informacione mbi të menduarin kritik; (ç’është ai, pse është i domosdoshëm, si formohet brenda kuadrit të mësimdhënies, në ç’mënyre vlerësohet progresi i tij) duke na nxitur të reflektojmë lidhur me të gjitha këto pyetje.

Ai kërkon të sensibilizojë prindër, vendimmarrës politikë, qytetarë të preokupuar për edukimin dhe progresin e të menduarit kritik.

Në mënyrë të veçantë ai u drejtohet mësuesve të të gjitha niveleve shkollore dhe studentëve në fushën e edukimit, në mënyrë që nëpërmjet mësimdhënies të prodhojnë njerëz të rinj që mendojnë në mënyrë kritike. Që nxënësit, studentët dhe mësuesit e ardhshëm të kenë çelsin e shpirtit kritik, përbën një sfidë e cila është sa didaktike, pedagogjike, personale edhe politike.

Natyra e mendimit kritik Gjithë progresi i njerëzimit mbështetet mbi aftësinë e çdo qenieje njerëzore për të menduar. Kur mendojmë, trajtojmë informacionet që marrim, duke u mbështetur mbi atë ç’ka dime, dhe zakonisht sjellim gjykime. Shpesh mund të gabohemi në gjykimet tona. Këtu mendimi “kritik” mund të na ndihmojë.

Le të nisim me elementët kryesorë që ravijëzojnë konturet e mendimit kritik, duke shqyrtuar pesë konceptime të rëndësishme të tij në fushën e edukimit, për të reflektuar më pas mbi rëndësinë dhe domosdoshmërinë e tij.

Le të prezantojmë rolet dhe detyrat që i propozohen shkollës lidhur me mendimin kritik për të gjykuar më pas mbi arritjet dhe rezultatet reale të këtij institucioni në këtë fushë.

254 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Para paraqitjes së definicioneve dhe konceptimeve të veçanta do të ishte me vend dëshira për ta parë mendimin kritik në tre këndvështrime komplementare: Si strategji e të menduarit; si investigim; si proces; Strategji e të menduarit Nëse do t’i ktheheshim klasifikimit të aftësive të të menduarit sigurisht që do ta shihnim mendimin kritik mes tyre. Romeno (1995) përcakton 3 kategori të mëdha aftësish të të menduarit (thinking skills)1: aftësitë bazë, strategjitë e të menduarit (mendimi kritik), aftësitë metakonjitive. *Aftësitë që përbëjnë bazën e procesit të të menduarit i shërbejnë analizës, trajtimit të informacionit, klasifikimit, përgjithësimit, etj. * Strategjitë e të menduarit përfaqësojnë tërësi veprimesh, operacionesh që realizohen njëra pas tjetrës. Bëhet fjalë për formim konceptesh, kultivim aftësish krijuese, marrje vendimesh, zgjidhje problemesh, të cilat kërkojnë një koordinim që nuk është i nevojshëm për aftësitë bazë. *Aftësitë konjitive lejojnë të drejtojmë dhe kontrollojmë aftësitë bazë dhe strategjitë e të menduarit nëpërmjet veprimesh të planifikuara si shqyrtimit dhe vlerësimit që ne u bëjmë proceseve të të menduarit.

Mendimi kritik =

Strategji e të menduarit që bashkëvepron shumë operacione

Investigim Për Kurfiss (1998) mendimi kritik është “një investigim”qëllimi i të cilit është të eksplorojë një situatë, fenomen, çështje apo problem me qëllim arritjen e një hipoteze apo një konkluzioni. Kjo autore ve në dukje kontekstin e zbulimit (investigimit) që përfundon me një konkluzion (apo me një hipotezë) dhe një justifikim të këtij të fundit, zakonisht në formën e argumentave.

Mendimi kritik =

investigim që çon në një konkluzion të vërtetuar.

Proces Brookfield (1997) thekson se mendimi kritik i parë si një proces, përmban në mënyrë alternative faza analize dhe veprimi 2. Autori e paraqet procesin në pesë faza.

255 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Faza e parë: shpërthim i ngjarjes që manifestohet fillimisht në formën e një situate të papritur, pozitive ose negative, që provokon moskonfort tek subjekti dhe që e huton atë.

Faza e dytë vlerësimi i situatës nga ky i fundit me qëllim që të qartësojë objektin e preokupimeve të tija.

Faza e tretë është një etapë eksplorimi gjatë së cilës ka kërkim shpjegimesh dhe zgjidhje me qëllim ________________________________ Revue québécoise de psychologie (2015).

La formation de la pensee critique. Theorie et pratique. Jacques Boisvert 1999.

reduktimin e ndjenjës së moskonfortit që ndjen individi.

Faza e katërt konsiston në krijimin, sajimin e perspektivave të ndryshme duke imagjinuar mënyra të të menduarit dhe të vepruarit që i përshtaten situatës.

Faza e fundit është një etapë e përfshirjes së ideve dhe ndjenjave kontradiktore: zgjidhja e situatës shoqërohet me ndjenjën e kënaqësisë.

Shkurt:  shfaqja e një situate të papritur ( mungesë rehatie të brendëshme)  vlerësimi i situatës  kërkim shpjegimesh apo zgjidhjesh  konceptim perspektivash të ndryshme  zgjidhje e situatës ( konfort i brendshëm) Humbja e vendit të punës shkakton tek individi pasiguri psikologjike, financiare, ulje të vetëvlerësimit. Ai duhet të vlerësojë situatën duke ekzaminuar anët e ndryshme të problemit, situatën e tij financiare, kompetencat e tij profesionale, mundësitë e tij të ringritjes në tregun e punës etj. Kërkimi për shpjegime dhe zgjidhje orientohet kryesisht drejt nxjerrjes në pah të pikave të lidhjes midis aftësive, zotësisë së tij profesionale dhe profilit të punëtorit të kërkuar nga tregu i punës.

Ai imagjinon perspektiva të ndryshme duke qenë i hapur ndaj mundësish të ndryshme dhe duke dëshmuar një fleksibilitet krijues.

Kështu ai mund të nxitë punën e pavarur, të pranojë një të ardhur qoftë minimale, ose akoma të përcaktojë një orientim të ri profesional.

Zgjidhja e situatës, etapa e fundit e procesit, për individin konsiston në marrjen e një vendimi për të eliminuar problemin e tij dhe për të gjetur konfortin interior: p.sh. ai mund të pranojë një post të paguar më pak, por që e bën atë të mbetet aktiv në planin profesional duke respektuar angazhimet e tij financiare.

Portreti i mendimtarit kritik 256 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Skicojmë portretin e personit që përvetëson mënyrën e të menduarit kritik. Glathrom dhe Baron (1985) e paraqitin mendimtarin “e efektshëm”(kështu e etiketojnë ata individin që mendon në mënyrë kritike) me disa karakteristika e aftësi dalluese. Sipas tyre, mendimtari kritik duhet, jo vetëm të këtë këto aftësi, por për t’i vënë ato në jetë, ai duhet të adoptojë qëndrimin e duhur3.

Sipas tyre, tiparet që dallojnë një individ, që mendon “në mënyrë korrekte” nga të tjerët janë: është i hapur ndaj situatave problematike edhe toleron ambiguitetin (dykuptimësinë) përdor autokritikën shfrytëzon mundësitë që i ofrohen dhe kërkon prova që mbështesin aspekte të kundërta të një situate. reflekton, duke bërë një kërkim të thellë, kur është e nevojshme vlerëson racionalitetin dhe ka besim në efikasitetin e mendimit përcakton qëllimet e tij në mënyrë të thellë sjell prova, duke qenë dyshues ndaj zgjidhjeve të deritanishme. ____________________ La formation de la pensee critique. Theorie et pratique. Jacques Boisvert 1999.

De Vito dhe Tremblay (1993) propozojnë një seri aftësish të nevojshme në ushtrimin e mendimit kritik si: ato që konsistojnë në përcaktimin e problemit me saktësi, në sistemin e mendimeve dhe në shprehjen e tyre me koherencë, në nxjerrjen e konkluzioneve dhe në vlerësimin e tyre.

Sipas këtyre autorëve, mendimtari kritik duhet jo vetëm t’i ketë këto aftësi, por duhet për t’i vënë në jetë ato, të adoptojë qëndrimin e duhur.

P.sh i aplikuar në fushën e komunikimit ky qëndrim supozon ekzistencën e një tendence apo të një dispozicioni:  duke analizuar veten si komunikues  duke shqyrtuar sjelljen e tij dhe atë të të tjerëve  duke nxjerrë konkluzione vetëm mbas një informacioni të mjaftueshëm  duke bërë lidhjen midis lëndës së studiuar në fushën e komunikimit dhe komunikimit të tij të përditshëm.  duke analizuar dhe vlerësuar idetë që vijnë nga një manual apo të transmetuara nga një mësimdhënës  duke modifikuar mënyrën e tij të komunikimit madje edhe mënyrën e tij të të menduarit.

Të ushtrosh mendimin kritik =

të vesh në lëvizje aftësitë e nevojshme dhe të manifestosh qëndrimet e duhura 257 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ushtrimi i të menduarit kritik kërkon nga individi aktivitet të madh intelektual, një dozë të konsiderueshme pavarësie, shumë fleksibilitet dhe skepticizëm të qartë.

Shqyrtim i pesë konceptimeve të mendimit kritik në edukim. Grupi “i të pestëve” Për të qartësuar nocionin e “mendimit kritik” Jonson (1992) i bën një analizë kritike konceptimeve të Ennis, Lipman, Mc Peck, Paul dhe Siegel, që ai i etiketon me emrin “grupi i të pestëve”. Konceptimet e përpunuara nga këta autorë propozojnë një artikulim të përpiktë të koncepteve, parimeve dhe argumentave me të cilat lidhet definicioni i mendimit kritik.

Duke nënvizuar ndryshimet që ekzistojnë midis autorëve, Johnson ruan tre konvergjenca kryesore që dalin nga pesë konceptimet.

- mendimi kritik thërret në ndihmë shumë aftësi të të menduarit - kërkon informacion dhe njohuri për t’u manifestuar - ka nevojë për një dimension afektiv.

Enis, Lipman, McPeck dhe Siegel e përkufizojnë secili mendimin kritik si më poshtë: 1. Robert H. Ennis Për Ennis, mendimi kritik është një mendim i arsyeshëm dhe reflektiv, i orientuar drejt një vendimi lidhur me atë që duhet besuar apo bërë.

(Ennis, 1985) Sipas Ennis (1987) ky definicion i referohet njëkohësisht aftësive dhe qëndrimeve. Autori paraqet 12 aftësi për të cilat ai propozon tregues dhe formulon 14 qëndrime që nuk i zhvillon4.

Mendimi kritik = ____________________

një tërësi aftësish dhe qëndrimesh të ndërvarura, të orientuara drejt vlerësimit të ideve dhe veprimeve.

Revue québécoise de psychologie (2015).

Në analizën kritike lidhur me konceptimet e mendimit kritik, Johnson (1992) tregon se Ennis ashtu sikurse edhe Siegel e konceptojnë mendimin kritik si ekuivalent të mendimit racional.

2. Matthew Lipman 258 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Lipman (1991) e përkufizon mendimin kritik si një mendim që ndihmon gjykimin sepse: mbështet mbi kritere, është vetë korrigjues, është i ndjeshëm ndaj mjedisit.

Mendimi kritik =

arrin në gjykime të bazuara mbi kritere, merr parasysh kontekstin dhe është i aftë të vetëkorrigjohet.

3. John E. Mc Peck McPeck (1981) e përkufizon mendimin kritik si “ aftësinë dhe prirjen për t’u angazhuar në një aktivitet me një skepticizëm refleksiv”. Përdorimi i këtij skepticizmi, që është bërë tashmë refleks, synon të tregojë; provojë, arsyet e vërteta të besimeve të ndryshme. Këto arsye adekuate varen nga normat epistemologjike, d.m.th. nga normat që kanë të bëjnë me fushën në fjalë. Sipas tij, mendimi kritik (“në përgjithësi”) është një nocion i pakonceptueshëm meqënëse çdokush mendon gjithmonë për gjithcka dhe cilësia e të menduarit të tij varet nga mënyra me të cilën ai i ka përvetësuar kriteret e kësaj disipline të vecantë. Për McPeck, mendimi kritik ndryshon detyrimisht nga një fushë në tjetrën.

Mendimi kritik =

aftësi dhe prirje për t’u angazhuar në një aktivitet me një skepticizëm refleksiv, në kuadrin e një konteksti specifik.

4. Richard Paul Paul (1992) avancon duke thënë se “mendimi kritik është një mendim i disiplinuar që vetëudhëhiqet dhe që përfaqëson perfeksionin e mendimit në një mënyrë apo fushë të mendimit”5. Tre dimensione të rëndësishme të mendimit kritik dalin në pah nga ky autor: * perfeksioni i të menduarit * elementët e të menduarit * fushat e të menduarit Perfeksioni i të menduarit lidhet me kriteret që duhet të zhvillohen për të pasur një mendim kritik “në kuptimin e fortë”. Ai numëron 12 të tilla, si qartësinë, saktësinë, drejtësinë, qëndrueshmërinë, logjikën, thellësinë etj. _____________________________ La formation de la pensee critique. Theorie et pratique. Jacques Boisvert 1999.

259 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Elementëtë e të menduarit janë të nevojshëm për të kundërshtuar “imperfeksionet e mendimit”. Këta elementë të mendimit përfshijnë kapacitetin për të formuluar, analizuar, dhe për të vlerësuar: problemin, funksionin apo qëllimin e mendimit, teoritë dhe parimet e përdorura, presupozimet etj.

Dimensioni i tretë; këta elementë, duhet të aplikohen në një fushë të mendimit, d.m.th. në një disiplinë të veçantë.

Paul mbron idenë se mendimtari kritik “në kuptimin e fortë” ka nevojë të kultivojë të paktën shtatë tipare të karakterit që janë të ndërlidhura mes tyre si: përulësia intelektuale, kurajua intelektuale, empatia intelektuale, integriteti intelektual, këmbëngulja intelektuale, besimi tek arsyet, sensi intelektual i drejtësisë etj. Për Paul këto virtyte intelektuale janë të lidhura direkt me pasionet racionale.

5. Harvey Siegel Njihet tashmë thënia e famshme, shpesh e keqkuptuar e Heiddeger: « Mendimi nuk fillon veçse kur e kemi provuar që arsyeja kaq e lartësuar në shekuj, është armiku i betuar i tij». 6 Siegel (1988) prezanton mendimtarin kritik si një individ që mendon dhe vepron në mënyrën e duhur duke u mbështetur mbi arsye. Thelbi i shpirtit kritik qëndron në vlefshmërinë e arsyetimit adekuat dhe në përulësinë për të besuar dhe vepruar mbi këtë bazë.

Mendimi kritik dhe racionaliteti.

Siegel e shpjegon këtë konceptim duke vendosur në fillim një lidhje midis mendimit kritik dhe racionalitetit. Për këtë autor, mendimi kritik është i lidhur direkt me racionalizmin. Mendimtari kritik është në gjendje të sjellë arsyet mbi të cilat ai mbështet veprimet, gjykimet dhe vlerësimet e tij. Ky definicion i mendimit kritik përqëndrohet veçanërisht mbi arsyet për të garantuar dhe justifikuar aksionet e ndërmarra dhe besimet që një individ ka.

Siegel (1988) formulon konceptimin e tij mbi mendimin kritik si më poshtë: “një mendimtar kritik është i aftë të veprojë, të vlerësojë pohime dhe të ngrejë gjykime mbi bazën e arsyeve. Ai identifikohet si një person që u përshtatet parimeve që udhëheqin forcën e këtyre arsyeve”.

Mendimi kritik =

Një aftësi dhe dispozicion për të vepruar dhe gjykuar mbi bazën e arsyeve, në funksion të parimeve të aplikuara me koherencë 260 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Definicioni mbi të cilin mbështetemi, rrjedh nga recensioni i shkrimeve (Gagnon 2008, 2009, 2010) është: “Mendimi kritik përbën një praktikë vlerësuese, që mbëshetet mbi refleksionin, autokritikën, vetëkorrigjimin, që e ka zanafillën tek burime të ndryshme (njohuri, aftësi të të menduarit, qëndrime, individë, informacione) me qëllim përcaktimin në mënyrë të arsyeshme të asaj që duhet besuar (në kuptimin epistemologjik) apo të ndërtojë duke i shqyrtuar me kujdes (në kuptimin metodologjik dhe etik) kriteret e përzgjedhura dhe ndryshimet kontekstuale”. ______________________ Revue québécoise de psychologie (2015).

Nevoja e formimit të mendimit kritik Domosdoshmëria e formimit të mendimit kritik është një kusht paraprak për çdo veprim edukativ. Ka rëndësi të njihen dhe kuptohen arsyet që janë në bazë të këtij finaliteti. Në një kontekst të veçantë, të formosh dikë do të thotë të zhvillosh aftësitë e tij intelektuale. Në këtë optikë, cili është vendi i mendimit kritik brenda formimit? Nga vjen nevoja e formimit të tij?

Edhe pse duhet të përpiqemi të kultivojmë të menduarin kritik, duhet të pranojmë faktin që ka tre faza të dallueshme në jetën tonë nga pikpamja e të menduarit, dhe që njerëzit nuk janë në të njëjtën fazë në të njëjtin moment.

Kur jemi fëmijë ne mendojmë që çdo pyetje ka një përgjigje të veçantë, dhe që mjafton të gjesh njeriun, me autoritetin e duhur, për të marrë përgjigjen. Duke u rritur, ne shohim se shpesh figura autoritare të ndryshme nuk bien dakord mbi një çështje të caktuar. Ky vëzhgim na bën relativistë, thënë ndryshe ne fillojmë të mendojmë që përgjigjja ndryshon sipas personit të cilit ia drejtojmë pyetjen, dhe që gjithçka është relative.

Konkretisht: fëmijët në parashkollor dhe ata të shkollës fillore janë më të prirë për të menduar që ka një përgjigje për çdo pyetje. Në shkollë 9vjeçare dhe të mesme, nxënësit vërejnë se mund të ketë shumë përgjigje për të njëjtën pyetje, sipas personit të cilit i drejtohemi apo edhe temës rreth së cilës pyesim.

261 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Studentët që kanë marrë diplomë duhet me të jenë në gjendje ta vlerësojnë një informacion në mënyrë kritike. Vetëm duke aplikuar mendimin kritik, ata mund të eliminojnë nëpërmjet filtrimit informacionet më pak të besueshme dhe të arrijnë në konkluzione më të mira, sepse, sikurse thamë më sipër, mendimi kritik mbart në vetvete aftësi dhe qëndrime të cilat ndihmojnë më së miri në analizën dhe zotërimin e informacioneve të panumërta që karakterizojnë kontekstin social-ekonomik në realitetin e sotëm. Studentët, duhet të jenë mësuar, që në një debat midis autoritetesh të fushave të ndryshme, të jenë pro pikpamjeve më të argumentuara.

Sa më shumë mendimtarë kritikë të kemi aq më e shëndetshme është shoqëria. Mirëpo kjo varet më nga strategjitë tona të mësimdhënies në të gjitha nivelet e shkollimit. Për të qenë të qartë, nëse të mësuarit përmendësh është më i vlerësuar sesa ai logjik nxënësit tanë, madje edhe të diplomuarit do të mbeteshin relativistë naivë, madje edhe më keq.

Prandaj është imperative, t’u mësohet studentëve të dyshojnë lidhur me atë që dëgjojnë apo lexojnë. Për të inkurajuar studentët të aplikojnë mendimin kritik në sallë duhet të gjejmë mënyra të tjera të mësimdhënies dhe të abandonojmë metodën konvencionale mësues aktivë dhe nxënës pasivë.

Sa më shumë të punojmë për zhvillimin e të menduarit kritik aq më shumë do të rritet aftësia e tij tek individi. Me qëllim favorizimin dhe përmirësimin e aftësisë adoptuese të të rinjve ndaj një shoqërie në zhvillim, duhet të jetë i vazhdueshëm shqetësimi për të zhvilluar shpirtin kritik, në mënyrë që t’u lejohet individëve të bëjnë zgjedhje të vërteta dhe të kontribuohet për progresin e shoqërisë.

Mendimi kritik do të na ndihmonte në vlerësimin e informacionit që ne marrim në shekullin e 21-të. Normalisht, ajo që bëjmë më shumë, lexojmë një të përditshme dhe shohim lajmet në televizor. Nëse do të kënaqemi me pranimin e asaj ç’ka ne lexojmë dhe dëgjojmë, atëherë ne shpesh do të manipuloheshim ose të mashtroheshim. Vetëm në një botë ideale, mund të supozojmë që është e mundur të prezantohen lajmet objektivisht. Në botën reale ata që transmetojnë elementët e informacionit ndaj popullatës, janë qenie humane të nënështruar ndaj të njëjtave opinione.

Shpesh, një e përditshme apo një kanal televiziv paraqet disa vlera, një ideologji, apo mbron pozicione të caktuara politike. Përvec kësaj, shpërndarja e informacioneve është një aferë aq komerciale sa që redaktorë dhe gazetarë mendojnë për mënyrën se si t’i tërheqin lexuesit.

Prandaj, sa herë që ndodhemi përballë një veprimi mediatik, na duhet të 262 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ngremë disa pyetje, të sqarojmë disa interpretime dhe të zhvillojmë opinionet tona individuale para se të nxjerrim konkluzione.

Ne mund ta shtrijmë këtë teori kritike, që ka të bëjë me mediat e informacionit, në eksperiencat tona të edukimit edhe në shkollë.

Mësuesit tanë transmetojnë çdo ditë informacione të reja. Ne lexojmë manualet tona. Tendenca e studentit mesatar do të ishte ndoshta të kënaqej tek pranon atë çka dëgjon dhe lexon, edhe pse kjo varet nga zhvillimi intelektual i studentit dhe nga kultura e shoqërisë. Nëse praktikojmë të menduarin kritik në klasë, madje edhe kur lexojmë libra, rritemi mjaft intelektualisht dhe ato që mësojmë mund t’i mbajmë mend shumë më gjatë.

Arsyet e zhvillimit të mendimit kritik që në zanafillat e tij Duke vënë në plan të parë vizionin kërkimor të edukimit, Benjamin (1989) i jep rëndësi formimit të mendimit kritik tek nxënësit dhe qytetarët. Vetëm duke u bërë të tillë ata mund të trajtonin me efikasitet masën në rritje të informacionit në shoqërinë e tyre. Pauker (1987) nxjerr në pah influencën që bota e bizneseve ka ushtruar në fillim të viteve '80, të shekullit të kaluar, mbi lëvizjen edukative amerikane bazuar mbi zhvillimin e aftësive të të menduarit (thinking skills), të nxënësve. Insistohej mbi tendencën e nëpunësve për të rritur kërkesat e tyre ndaj punëtorëve në fushën e analizës dhe zotërimit të informacionit7.

Përsa i takon Paul (1990) ai e gjykon kruciale ushtrimin e mendimit kritik për të siguruar një zhvillim socioekonomik global, veçanërisht kur bëhet fjalë për të favorizuar një prodhim më racional, që merr në konsideratë nevojat humane dhe mbrojtjen e mjedisit. Bëhet fjalë për kostot njerëzore dhe sociale. Si pushimet nga puna, ndotja e mjedisit, sëmundjet profesionale të punëtorëve që mund të vijnë nga produktet e reja apo ndërtimet në vende të papërshtatshme etj8.

Duke pasur parasysh sasinë në rritje të informacioneve mbi të cilat mbështetet funksionimi i shoqërive tona, De Vito dhe Tremblay (1993) konfirmojnë rëndësinë që mendimi kritik merr në trajtimin e informacionit: ky i fundit është në fakt një “kartë e fortë”, sidomos kur duhet të përcaktohen mjetet më të mira për ta vjelë informacionin, analizuar, vlerësuar, aplikuar në kushte dhe situata të reja, për të përfituar nga ai në zgjidhjen e problemeve dhe për ta komunikuar atë në mënyrë efikase dhe dinamike9.

Këtyre motiveve që mbështesin nevojën e formimit të mendimit kritik, Baron (1993) u shton të tjera, shumë të rëndësishme, të lidhura me 263 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

raportet që ekzistojnë midis kompetencës së ekspertit dhe mendimit kritik. Nxënësit, qytetarët duhet të kuptojnë mirë karakteristikat kryesore të një mendimi adekuat. Kështu ata nuk fetishizojnë atë që thotë mësuesi apo specialisti, por edhe pse orientohen nga ta, reflektojnë mbi atë që ata u përcjellin. ________________________________ La formation de la pensee critique. Theorie et pratique. Jacques Boisvert 1999.

Po aty.

Po aty.

Mendimi kritik ze një vend të rëndësishëm në jetën e të rriturve, sepse ai lehtëson zgjedhjet e tyre personale dhe bën që të jenë më të qartë, veçanërisht në sfera si orientimi profesional, adoptimi i një stili jete ose përfitimi i të mirave materiale.

Keen i intervistuar nga Willis (1989) mbron idenë se është e rëndësishme t’u mësohet nxënësve të mendojnë në mënyrë kritike me qëllim që ata të mbrohen sa më shumë nga imazhet televizive, nga të cilat janë të mbytur, si edhe ndaj rrezikut të propagndës, ndaj së cilës ata janë të ekspozuar.

Aktualisht, duhet t’i mëshojmë nevojës për të ndihmuar të rinjtë të përvetësojnë një mënyrë të tillë të menduari me qëllim që të përshtaten në mënyrën e duhur në një shoqëri pluraliste, pa kufij, brenda raportesh njerëzore të hartuara nga kode të shumta; në një shoqëri që mbështetet mbi informatizimin e informacionit, që duhet të kuptohet, të analizohet, të përgjithësohet, të vlerësohet dhe të rinovohet.

Sot duhet ndjerë si detyrë e dorës së parë domosdoshmëria e pajisjes dhe pasurimit të nxënësve me mjetet e duhura për t’u mbrojtur nga manipulatorët dhe nga personat “guru”, për t’u ruajtur nga sharlatanët dhe shfrytëzuesit, dhe për tu ndërgjegjësuar lidhur me përçarjet politike dhe sociale që mund të ndodhin në çdo moment. Të rinjtë e sotëm janë përdorues kompetentë të internetit, ata përdorin këtë media me lehtësi dhe entusiazëm. Ndërkohë që mundësitë janë të shumta, ne duam të sigurohemi që ata të kuptojnë pasojat negative që mund të kenë këto teknologji dhe t’u ofrojmë atyre mjetet dhe informacionet për të cilat kanë nevojë për të marrë vendime të drejta.

Mendimi kritik luan një rol esencial në funksionimin e individëve dhe të shoqërisë në tërësinë e saj. Ai nuk është mjaftueshëm i zhvilluar në gjirin e popullatës, veçanërisht mes nxënësve. Sot duhet shkuar drejt asaj që një mendim kritik i formuar dhe i artikuluar përbën për të rinjtë mbrojtjen më të mirë ndaj çdo lloj abuzimi si edhe mbrritjen e sigurt tek një mendim i zhvilluar. Ndihma, mbështetja e shkollës është e nevojshme 264 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

për të plotësuar boshllëqet që vihen re tek nxënësit në planin e formimit të mendimit kritik. Mësimdhënësit konstatojnë se në vitet e para të shkollimit shumica e nxënësve kanë vështirësi të arsyetojnë qartë dhe të shprehin në mënyrë adekuate një arsyetim.

Duke pasur parasysh boshllëqet e konstatuara mësuesit shohin si prioritet në fushën e formimit rritjen e kapacitetit të arsyetimit dhe zotërimin e gjuhës. Këta mësues kërkojnë të zhvillojnë aftësi bazë të tilla si: analiza e problemeve, sinteza dhe gjykimi kritik. Këto zgjedhje shfaqen gjithnjë e më komplekse dhe përfaqësojnë sektorë vitalë ku mund të ushtrohet mendimi kritik.

Rolet që i propozohen shkollës Për Reboul (1984) çdo mësimdhënie e vërtetë duhet të përfshijë brenda saj formimin e mendimit kritik, që synon të favorizojë zhvillimin e autonomisë të së menduarit tek nxënësit: “(…) një edukim që e konsideron lirinë si qëllim është ai që u jep të edukuarve pushtetin të ndjekin vetë edukimin e tyre, të përvetësojnë po vetë dije të reja dhe të gjejnë vetë normat që u përkasin, pa mbështetjen e mësuesit” 10.

Duke nënvizuar që interesi për mendimin kritik shpjegohet nga nevoja e individit për t’u përshtatur me mjedisin, nga dëshira e tij për të marrë pjesë në jetën demokratike, veçanërisht nga nevoja që ai ndjen për t’u vendosur përballë të pathënës apo ballë për ballë çështjesh që lënë shteg për polemikë” Laliberte (1995) shton: “duhet pranuar gjithnjë e më shumë që një arsimim, ku preokupohemi direkt __________________________________ La formation de la pensee critique. Theorie et pratique. Jacques Boisvert 1999

dhe në mënyrë eksplicite për mendimin kritik dhe për zhvillimin e tij, ka shumë më shumë shanse për t’i ndihmuar nxënësit të bëjnë përparime”.

Mësuesi ka përgjegjësitë kryesore në zhvillimin e mendimit kritik. Ai duhet të njohë mirë teorinë e mendimit kritik si edhe mjetet për ta vlerësuar atë tek nxënësit. Nuk ka rëndësi nëse ai përdor testet me përgjigje alternative apo vëzhgimet, pëlqen më shumë intervistat apo punimet me shkrim; e rëndësishme është që ai ta kryejë më së miri këtë mision. Shkolla duhet të përmbushë disa detyra lidhur me nxitjen e të menduarit kritik tek brezat e rinj.

Arsyet e domosdoshmërisë të formimit të mendimit kritik që me lindjen e tij si edhe rolet që i propozohen shkollës 265 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Arsyet e mendimit kritik që në momentin e lindjes së tij Në përgjigje të kërkesave sociale Zhvillimi i aftësisë së nxënësve për të analizuar dhe zotëruar masën në rritje të informacionit.

Sigurimi i një zhvillimi socioekonomik global Lidhur me prodhimin ekonomik, të kihen më shumë në konsideratë nevojat humane dhe ajo e mbrojtes së mjedisit.

Në funksionimin harmonik të individit dhe qytetarit Për këtë individi duhet: të kryejë zgjedhje personale dhe të veprojë në mënyrë që ato të jenë të qarta, të jetë i aftë të përballet me informacionet e reja apo pyetjet që e çojnë atë drejt polemikës, të sjellë një gjykim adekuat mbi mendimet e ekspertëve, të dijë të mbrohet nga elementë të reklamës dhe propagandës. (p.sh. publicitetet që vijnë madje edhe nga ekrani i vogël).

Rolet që i propozohen shkollës Mbushja e boshllëqeve që vihen re tek nxënësit. Kultivimi i një edukate që ka si finalitet lirinë.

6-16 vjeç Të zhvillohet sensi kritik, në displinat e ndryshme dhe në tërësinë e aktiviteteve, organizuar nga shkolla, p.sh. forcimi i shpirtit kritik ndaj informacioneve, publiciteteve, reklamave, mediave etj.

17-19 vjeç Zhvillimi i shpirtit kritik, me qëllim favorizimin e pyetjeve dhe distancimin ndaj çdo vlere negative, që tashmë ekziston.

Mbi 20 vjeç Kultivimi i një aftësie intelekrtuale që u lejon të rinjve të kuptojnë se si disiplinat e ndryshme shkencore prodhojnë njohjen që është aq e domosdoshme për jetën.

Por mbrritja tek objektivi i fundit nuk është e thjeshtë. Atij i duhet rrugë, shumë rrugë për të bërë. Nëse një fëmijë do të ishte në gjendje të konceptonte rëndësinë e të menduarit kritik për të ardhmen e tij, ai që në fëmijëri, në mënyrën më të thjeshtë, do t’u thoshte edukatorëve të tij, qofshin këta prindër apo mësues: - merruni me mua seriozisht & më bëni të mendoj sa më shumë, - më mësoni ta respektoj veten & më ndihmoni të gjykoj sa më drejt, - më lini të veproj sipas mënyrës sime & më thoni si t’i arrij objektivat e mia, 266 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

- më kushtoni rëndësinë e duhur & frymëzohuni nga fushat e mia të interesit, - drejtohuni drejt kreativitetit tim & më vini në pah arritjet.

Gjithësesi mësuesit kanë përgjegjësinë kryesore për të nxitur zhvillimin e mendimit kritik tek nxënësit brenda fushave të ndryshme. Ata e dinë se duhet t’i kushtojnë më shumë vëmendje aftësisë për të arsyetuar si edhe zotërimit të gjuhës. Ata e ndjejnë gjithnjë e më tepër se duhet të zhvillojnë aftësitë intelektuale si analizën e problemit, sintezën dhe gjykimin kritik. Për nxënësit e arsimit të detyruar është e rëndësishme jo retorika mbi mendimin kritik por më shumë udhëheqja e tyre drejt aftësish, qëndrimesh që i bëjnë ata mendimtarë kritikë.

Arsimi i lartë duhet të formojë studentë që do të bëhen qytetarë të mirëinformuar dhe thellësisht të motivuar të së nesërmes të pajisur me shpirt kritik, të aftë për të analizuar probleme, për të gjetur zgjidhje, për ti vënë në praktikë ato si edhe të zotë për të marrë përgjegjësi sociale.

Arsimit të lartë, më shumë se kurrë, i duhet të formojë mësues të zotë, që nëpërmjet misionit të tyre të ndihmojnë fëmijët të orientohen drejt gjykimeve të tyre individuale.

Nuk duhet harruar se njohuritë e sakta mbi të menduarin kritik duhet të jenë elementë themelorë të programeve mësimore universitare apo kualifikimeve pasuniversitare, prandaj edhe duhet renditur ndër sfidat më të mëdha të shkollimit zhvillimi i mendimit kritik dhe formimi i mendimtarëve kritikë.

Bibliografi Beaulieu, R. (2005). Élaboration de stratégies pour l’enseignement de la pensée critique dans les cours de philosophie au collégial. Essai présenté { la Faculté d’éducation de l’Université de Sherbrooke.

Beyer, B.K. (1988). Developing a thinking skills program. Boston (MA): Allyn and Bacon.

Beyer, B.K. (1987). Practical strategies for the teaching of thinking. Boston (MA): Allyn and Bacon.

Boisvert, J. (1999b). La formation de la pensée critique. Théorie et pratique.

Saint-Laurent: Éditions du renouveau pédagogique/Bruxelles: De Bœck Université.

DANIEL, Marie-France, collaboration Monique DARVEAU, Louise LAFORTUNE et Richard PALLASCIO. Pour l’apprentissage d’une pensée critique au primaire, Sainte-Foy, Éditions Presses de l’Université du Québec, 2005, 156 p. (Collection Éducation intervention) 267 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

I.Musai, Bardhyl, Qendra per Arsim Demokratik; Si te shkruajme ese, Tirane: CDE, 2004 Allington, R. L. & Johnson, P. H. (2002). Reading To Learn: Lessons From Exemplary Fourth-Grade Classrooms (Leximi për të mësuar: Mësime nga klasa të katërta shembullore). New York, NY: Guilford.

Browne, Ned, dhe Stewart Keeley, Asking the Right Questions: A Guide to Critical Thinking.

(Bërja e pyetjeve të duhura: një udhëzues për të menduarit kritik) New York: Prentice Hall, 2000.

Richard Pallasscio, Louise Lafortune,. Pour une pensee reflexive en education.

PUQ 2000 Qendra per Arsim Demokratik; Zhvillimi i shprehive te te menduarit ne klasat 612; Manual veprimtarish mesimore per inteligjencat e shumefishta, ADEA, Prishtine, 2005 Baudry, P. (2010). Étude de la pertinence et de l’efficacité des stratégies pédagogiques favorisant le développement de la pensée critique en Techniques d’orthèses et de prothèses orthopédiques. Essai présenté { la Faculté d’éducation de l’Université de Sherbrooke.

268 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

SCRIPTA MANENT AGIM BAÇI* Dashuri përmes ironisë

(Mbi tiparet poetike të Marin Soreskut) Përmes ironisë a mund të falësh dashuri? Ironia është një fjalë që vjen nga greqishtja, nga eironeia, fjalë që nënkupton shtirje ose tallje të fshehur, ku kuptimi i vërtetë është i kundërti i asaj që kumtohet. Si e tillë, parë nga burimi, ironia rrallëherë lë shtigje për të dashuruar. Por jo në rastin e Marin Soreskut. Në rastin e poezive të tij, rregullat thyhen, ashtu siç edhe bota vjen “në një rrotullim tjetër”, duke sjellë përmes ironisë gjithë dashurinë për veten dhe për botën.

“Ironia është një parim njohës që del përmes një paradoksi, në parimin e përgjithshëm të metaforës”, shprehet studiuesi amerikan V.K Vimsart111.

Dhe paradoksi vjen. Duke marrë në analizë katër poezi, “Shekpiri”, “Shah”, “Sëmundja” dhe “Ti më njeh”, do të vërejmë se Soresku e ka rrëzuar edhe burimin e ironisë, duke dhënë përmes kumteve ironike një dashuri, e cila rrëzon kontekstin e talljes. Kjo edhe për faktin se ironia në rastin e Soreskut, duke kaluar përmes vetironisë, shëron gjithë ndjesitë negative që bart ironia në aspektin fillestar, dhe lë aty veçse dashuri.

Në vargjet e Soreskut nuk ka kurrë satirë të qëllimshme ndaj dikujt. Aty tallja është me atë që vjen nga historia dhe që njeriut mund t’i ketë ngritur pikëpyetje nëse duhet të vijojë të besojë apo jo. Ai është në rrugëtimin e ironisë me moskuptimin, me pafuqinë për të përballur botën e sidomos me ata që nuk e kuptuan kurrë fuqinë e buzëqeshjes.

Në poezinë “Shah”, aty ku beteja është mes jetës e vdekjes, vijmë përballë një pyetje: Me çfarë mund ta zëvendësojmë Optimizmin? Dhe përgjigja ironike është: Vetëm me Optimizëm? Në një farë mënyrë, një thirrje që veten duhet ta shërojmë nga vetja. Një kërkesë që ka ngjarë ironike, por që në thelbin e vet, ekziston si thirrje që kur në portat e Elfit shkrhej “Njih vetveten!”. Kështu, vargjet e Soreskut janë thirrje për të lexuar

111

Jefferson, Ann & Robey, David. Teoria letrare moderne, f. 127.

269 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

gjithçka që do të të bëjë të mundur ringritjen pas rrëzimit, për të bërë lëvizjen e duhur atëherë kur e gjithë bota dhe fati duken kundër.

Shah Unë lëviz një ditë të bardhë, Ai lëviz një ditë të zezë.

Unë avancoj me një ëndërr, Ai ma merr me luftë.

Ai më sulmon në mushkëritë, Unë rri menduar një vit në spital, Sajoj një kombinim të mrekullueshëm Dhe i fitoj një ditë të zezë.

Ai lëviz një fatkeqësi Dhe më kërcënon me kancerin (I cili tashpërtash çapitet në trajtë kryqi).

Por unë i ve përpara një libër Dhe e detyroj të tërhiqet.

I fitoj edhe ca gurë, Por, shih, gjysma e jetës sime Del buzë honit.

Do të të jap një shah që ta humbësh optimizmin, Më thotë ai.

S'prish punë, bëj shaka unë, Do të bëj rokadën e ndjenjave.

Prapa meje ime shoqe dhe fëmijët, Dielli, hëna dhe miq të tjerë Dridhen sa herë bëj ndonjë lëvizje.

Unë ndez një cigare Dhe vazhdoj ndeshjen.

Sipas Milan Kunderës, “Ironi do të thotë: asnjëri prej pohimeve nuk mund të merret i vetmuar, secili gjendet në përballje të koklavitur dhe kontradiktore me pohime të tjera. Vetëm një lexim i ngadaltë, i përsëritur

270 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dy herë apo shumë herë, do të bëjë të shpërfaqen të gjithë raportet ironike, pa të cilët artin do të mbetej i pakuptuar”112.

E në fakt, Soresku lexohet dhe rilexohet duke zbuluar shkallëshkallshëm hapat e Njeriut. Nuk ndalesh dot kurrë pas lëçitjes së vargjeve për të parën herë. Ka zbulim në përsëritje. Në një kohë të mëpasshme ndjen se ke lënë ende diçka pa marrë. Një “diçka” që mbetet gjithnjë për t’u plotësuar në leximin e mëpastajmë, pasi ironikisht ai është aty, pas gëzimit dhe trishtimit, duke u përpjekur të jetë krah teje, duke u vetëtallur me përditshmërinë, botën përreth, gjërat që njeh, dashuritë e tij, të afërmit e tij, e sidomos dashurinë e tij për fjalën. Mbetet thuajse një himn për rëndësinë e artit poezia “Shekspiri”, si një përpjekje për ta bërë botën përmes asaj që arti ka bërë thirrje: për të njohur njeriun. i jep atributin e krijuesit teksa ndjek ritmet e krijimeve, por më pas zbret nga froni përmes kapriços, duke e bërë njerëzor, si në rastin e kritikëve ashtu edhe në të dielën e pushim-vdekjes. Te “Shekspiri” nuk është veçse himni për artin, për fuqinë e fjalës në përshkrimin e njeriut, për kontributin e letërsisë në ndërtimin e një idetikiti shpirtëror të cilin duhet ta kërkojmë të gjithë me fytyrën përfundimtare sipas së brendshmes sonë.

Shekspiri Shekspiri e krijoi botën në shtatë ditë.

Ditën e parë bëri qiellin, malet dhe humnerat shpirtërore.

Ditën e dytë bëri lumenjtë, detet, oqeanet Dhe ndjenjat e tjera E ia dha Hamletit, Julius Qezarit, Antonit, Kleopatrës dhe Ofelisë, Otellos dhe të tjerëve T'i zotërojnë, ata dhe pasardhësit e tyre, Në jetë të jetëve.

Ditën e tretë i mblodhi të gjithë njerëzit Dhe u mësoi shijet: Shijen e lumturisë, të dashurisë, të dëshpërimit, Shijen e xhelozisë, të lavdisë e kështu me radhë, Gjersa u mbaruan të gjitha shijet.

112

Kundera, Milan. Testamente të tradhtuara, Tiranë, 2011, f. 215.

271 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

(Shkëputur nga poezia “Shekspiri”)

Sipas studiuesit tjetër amerikan, Bruks, “ironia është termi më i përgjithshëm që kemi për llojin e kualifikimit të cilin elementet e ndryshëm, e marrin nga konteksti”113.

Thuajse të gjitha vargjet e lidhin njeriun me tërësinë e gjërave, edhe me atë që mund të duket fare larg tij, por që vendos shumë në përditshmërinë e tij, Soresku e merr nga konteksti i marrëdhënieve të përditshmërisë, që vetëm nga fuqia jonë e brendshme mund të ndryshojnë. Dhe ilaçi është ironia, si një mjet që shkakton jo shpërfilljen, por mosdorëzimin: Sëmundja Doktor, ndjej diçka vdekëse Brenda qenies sime.

Më dhembin gjithë organet, Ditën më dhemb dielli, Ndërsa natën hëna dhe yjet.

Më ka dalë një xhungë në renë e qiellit Që deri qëparë nuk e kisha vënë re Dhe çdo mëngjes Më duket se ka ardhur dimri.

Më kot u mbyta me ilaçe, Kam urryer dhe kam dashuruar, kam mësuar të lexoj Madje dhe kam lëçitur disa libra, Kam folur me njerëzit dhe jam menduar, Kam qenë i mirë dhe i bukur...

Të gjitha këto nuk kanë pasur asnjë efekt, doktor.

Dhe kam harxhuar një lumë me vite.

Besoj se jam sëmurur për vdekje Atë ditë që u linda.

113

Jefferson, Ann & Robey, David. Teoria letrare moderne, f. 127.

272 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Soresku është një poet kundër vetmisë, kundër mendimit se njeriu mund të jetojë i vetëm, se mund t’ia dalë i vetëm në këtë botë. Por ama, tek thuajse çdo varg gjithnjë ndeshesh me mendimin se njeriu duhet t’ia dalë me vetveten, duke llogaritur vetveten njeriun më të afërt, nga ku burojnë aftësitë për të kuptuar, e sidomos, për të dashur dikë tjetër. Me lëvizjen si një akuarel, ai ndërton njeriun kudo, të aftë për të jetuar, njohur, dashuruar, e duke besuar se ajo që na ndan nuk është veçse një pengesë brenda nesh, por jo në pamundësinë. Lehtësisht jep tablonë e asaj që mundemi, edhe pse mes dy njerëzve mund të jetë një botë e tërë në mes: Ne njihemi.

Jemi takuar një ditë Mbi këtë tokë, Unë ecja nga njëra anë e saj dhe ti nga tjetra…

Ti dhe matanë kësisoj ishe, oh ishe si gjithë gratë, ja ku ta kam fiksuar fytyrën…

U trondita, Dhe të thashë diçka me dorë në zemër, Por ti s’kishe si të më dëgjoje.

Sepse, në mes nesh kalonin njëra pas tjetrës makinat, dhe ujërat dhe sidomos malet, Dhe krejt globi.

Më vështrove në sy, Por ç’të shihje?

Në hemisferën time, menjëherë u bë natë.

Zgjate dorën: ndeshe në një re, Unë rroka për supesh një gjethe…

Duke iu rikthyer edhe një herë katër poezive tek të cilat ndalëm arsyetimin tonë, mund të themi se, rreziku që ironia të marrë trajtë sarkazme apo të pamëshirshme te Soresku zhduket. Kjo jo vetëm për shkak të imagjinatës së pafundme, thuajse të papërsëritshme në poezinë e vjetër apo atë moderne, por për shkak se loja me njeriun anon nga 273 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

dashuria edhe kur fjalët kalojnë në fillin e hollë të një gjykimi të ashpër.

Ironia në rastin e Soreskut nuk fle as vetëm në shtratin e vetironisë, por në atë të një përpjekjeje për të mundur botën përmes “syve të dashurisë”. Rrugëtimi i përshkruar nga Soresku në këtë rast është i kundërt nga ajo që poezia thur shpesh si dashuri për veten dhe për botën. Ai e përshkruan dashurinë duke ardhur nga e pamundura, për t’i krijuar hapësirën së mundurës. E nis me debatin me vdekjen, si për të na kujtuar se liria e njeriut nis pikërisht nga pranimi i së pashmangmes. Ky kufi poetik e vendos njeriun përballë alternativës së dashurisë pa harruar asgjë nga ajo që mundemi ta përballim me atë që nga çasti në çast mund të na përballë me një të panjohur larg fuqisë sonë. “Shah” është nga ata poezi që të shtang në lehtësinë e pohimit të asaj që zakonisht nuk ja gjejmë fjalën. Dhe ai e zgjidh me të vetmen lojë që nuk ka të bëjë me fatin, por me mendjen, me aftësinë për të menduar. Në poezinë “Sëmundja” ai vetironizon shikimin, të parrokshmen, si një mungesë e qartësisë së njeriut që në edukimin e tij, që në lindje. E pikërisht, palotësia e tij është njëkohësisht edhe mrekullia e tij. Ka dashuri për gjithë botën tek poezia “Ne njihemi”, duke e kërkuar njeriun përherë dhe kudo, si të vetmin kërkim me kuptim, edhe ku male e dete vendosin largësi. E më pas me “Shekpirin”, ku himni për fjalën vjen me fuqinë e rikrijimit, duke besuar dhe pohuar se, pas librave të shenjtë, ajo që do të vijojë të mbijetojë, ashtu siç ka mbijetuar, do të jetë arti.

Pra, nëse i rikthehemi pyetjes fillestare, nëse mund të falim dashuri përmes ironisë, besojmë se Soresku ja ka dalë. Përmes autoironisë dhe vendosjes së artit në qendër të kërkimit të njeriut, madje të rikrijimit të tij shpirtëror, Soresku ka shtruar në rrugëtimin e vargjeve një rrugë të tijën, krejt origjinale, duke e kërkuar dashurinë nëpër rrugën që zakonisht e ka stepur në jetë njeriun kur është përdorur ndaj tij - përmes Ironisë! * Autori është Doktorant pranë Qendrës së Studimeve Albanalogjike, Tiranë (Shënim: Poezitë “Shekspiri”, “Shah” dhe “Sëmundja” janë përkthyer në shqip nga rumanishtja nga Kopi Kyçyku. Poezia “Ne njihemi” është përkthyer nga Aurel Plasari).

274 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ALDA MERINI E çmendur, jam çmendur prej teje, dashuri (Folle, sono folle di te, amore) Zgjodhi e shqipëroi NATASHA LUSHAJ Alda Merini, e lindur në Milano më 21 mars 1931, nis të shkruajë herët. Më 1950, kur ishte rreth 15 vjeç, boton dy poezi në një antologji të poezisë italiane bashkëkohore, e nxitur nga Giacinto Spagnoletti . Më 1947 trajtohet për herë të parë për shqetësime psikologjike, kurse më 1951 botohen dy poezi të tjera të saj në Poetesse del Novecento (“Poeshat e nëntëqintës”), me sugjerimin e E. Montales. Në këtë kohë njihet e miqësohet me poetë të mëdhenj të kohës, si Salvatore Quasimodo; martohet me Ettore Carniti-n si dhe boton librin e parë (1953). Njëri pas tjetrit botohen edhe dy libra të tjerë me poezi (1955, 1961), por pason një periudhë heshtjeje dhe izolimi, gjatë së cilës shtrohet në një klinikë psikiatrike, në deri më 1972, gjithsesi pa i humbur lidhjet dhe kthimet e herëpashershme në familje dhe që shoqërohen me lindjen e tre fëmijëve të tjerë.

Shtrimet e daljet vijojnë deri më 1979; libri La terra santa (“Toka e Shenjtë”) është frut i këtyre përvojave të trishta e të tmerrshme. Më 1981 vdes i shoqi; transferohet në Taranto ku martohet përsëri, 1983, ndërkohë që ka filluar të marrë vlerësimet e botës letrare për punët e saj. Boton edhe dy libra: La gazza ladra (Laraska hajdute), si dhe librin e parë me proza, L’atra verita. Diario di una diversa (“E vërteta tjetër. Ditari i një të ndryshmeje”), 1986. Por iu desh të provonte edhe një herë shtrimin në çmendinë, kësaj here në Taranto.

Nga pikëpamja letrare këto janë vitet të frytshme, dhe ndërkohë ishte bërë e njohur: natyrisht këto vlerësime i dhanë edhe një lloj qetësie të re. Publikime të tjera, ripublikime dhe vlerësime të shumta përgjatë viteve e konsoliduan kthimin e Merinit në skenën letrare. Më 1993 merr çmimin “Eugenio Montale” për poezinë; më 1996 i jepet “Çmimi Viareggo” për volumin La vita facile (“Jeta e lehtë”); vitin tjetër merr “Premio Procida-Elsa Morante”. Më 2002 275 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

botohet përmbledhja Folle, folle, folle d’amore per te (“Çmendur, çmendur, çmendur nga dashuria për ty”); më 2003 poezitë e saj botohen të regjistruara me tekst e muzikë, tek Più bella della poesia è stata la mia vita (“Më e bukur se poezia ka qenë jeta ime”) dhe ndërkohë poezitë e saj bëhen tekste këngësh nga Milva, Roberto Vecchioni etj.; më 2004 del një disk muzikor me 11 këngë me tekste të saj dhe bëhet e ftuara e nderit në koncerte e biseda radio-televizive me shumë këngëtarë e kompozitorë, ndër të cilët i madhi Lucio Dalla. Puna e saj e fundit është e vitit 2006: ‘Rizzoli’ boton La nera novella (“Novela e zezë”), një qasje ndaj gjinisë noir .

Alda Merini vdes në Milano, më 1 nëntor 2009, në repartin e onkologjisë të spitalit San Paolo.

Thuajse gjithë poezia e saj gjendet në internet, në sajtin www.aldamerini.it, kushtuar poeteshës dhe shkrimtares së quajtur “ l’ape furibonda ” (“bleta e zemëruar”), mundësuar nga katër të bijat, në kujtim dhe si mirënjohje për lexuesit dhe njerëzit e thjeshtë në gjithë Italinë që e ndihmuan financiarisht nënën e tyre në kohët e vështira të sëmundjes.

Disa nga botimet e Alda Merinit: La presenza di Orfeo (“Prania e Orfeut”), 1953 L’atra verita. Diario di una diversa (“E vërteta tjetër. Ditari i një të ndryshmeje”, prozë, 1986 La pazza della porta accanto (“E çmendura e portës ngjitur”), 1995 Ballate non pagate (“Balada të papaguara”), 1995 La Terra Santa (“Toka e shenjtë”), 1996 Un’ anima indocile (“Një shpirt i paedukuar”), 1996 La volpe e il sipario (“Dhelpra dhe perdja”), 1997 Fiore di poesia (“Lule poezie”), 1998 Aforismi e magie (“Aforizma dhe magji”), 1999 Superba è la note (“Madhështore është nata”), 2000 Vuoto d’amore (“Bosh dashurie”), 2000 1.

Fletët e bardha janë e pamatshmja e shpirtit me këtë shije majhoshe dua të vdes një ditë, sepse fleta e bardhë është mujshare, e egër.

E rëndë si një flamur, 276 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

një e zjarrtë greminë, ku krijoj veten gërmë pas gërme pafundësisht që dikush të m’i lidhë, por ku s’mëson askush pse jeta është një pikë, një hurbë jete janë fletët e pashkruara në pamatësinë e shpirtit. / I fogli bianchi sono la dismisura dell’anima e io su questo sapore agrodolce vorrò un giorno morire, perché il foglio bianco è violento.

Violento come una bandiera, una voragine di fuoco, e così io mi compongo lettera su lettera all’infinito affinché uno mi legga ma nessuno impari nulla perché la vita è sorso, e sorso di vita i fogli bianchi dismisura dell’anima.

2.

Të pres dhe çdo ditë shuhem pak nga pak po harroj edhe fytyrën tënde.

Më pyesin nëse dëshpërimi im është po aq i madh sa mungesa jote.

Jo, është diçka më shumë: është fiksimi pas idesë së vdekjes që s’po di të ta dhuroj. / Ti aspetto e ogni giorno mi spengo poco per volta 277 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

e ho dimenticato il tuo volto.

Mi chiedono se la mia disperazione sia pari alla tua assenza no, è qualcosa di più: è un gesto di morte fissa che non ti so regalare.

3.

Dashuri, prej teje jam çmendur, se ti vjen e më gjen pas gjurmësh endjeve mbetur me lodra të thyera fjalësh.

T’i dhuroj të gjitha po deshe, tek e fundit jam veç një vajzuke me lotë të kripur mbuluar dhe poezi që s’duken, që do veç të fjetet mbi një fashë qielli yjuar si nën krahë hyjnie dhe për ty erë e ëmbël të mbetet një këngë dashurie. / Sono folle di te, amore che vieni a rintracciare nei miei trascorsi questi giocattoli rotti delle mie parole.

Ti faccio dono di tutto se vuoi, tanto io sono solo una fanciulla piena di poesia e coperta di lacrime salate, io voglio solo addormentarmi sulla ripa del cielo stellato e diventare un dolce vento di canti d’amore per te.

278 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

4.

Dikur ëndërroja të isha një breshkë gjigande me skelet të fildishtë, që tërhiqte pas fëmijë dhe foshnja dhe alga dhe mbeturina dhe lule [deti] të gjithë kapur pas meje, mbi zhguallin e fortë.

Isha një breshkë që lëkundej nën peshën e dashurisë e ngadaltë në të kuptuar e shpejtë në bekime.

Kështu, bijtë e mi, pasi ju kishin hedhur në ujë dhe ju ishit kapur pas zhguallit tim, unë ju shpëtoja, sepse kjo breshkë [e ngadaltë] deti është toka që ju shpëton nga vdekja e ujit. / Una volta sognai di essere una tartaruga gigante con scheletro d'avorio che trascinava bimbi e piccini e alghe e rifiuti e fiori e tutti si aggrappavano a me, sulla mia scorza dura.

Ero una tartaruga che barcollava sotto il peso dell'amore molto lenta a capire e svelta a benedire.

Così, figli miei, una volta vi hanno buttato nell'acqua e voi vi siete aggrappati al mio guscio 279 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

e io vi ho portati in salvo perché questa testuggine marina è la terra che vi salva dalla morte dell'acqua.

5.

Ka gra, por ka gra e gra...

E këto të fundit mos provo t’i kuptosh, do të ishte një luftë e humbur që në nisje.

Duhet t’i marrësh dhe kaq.

Duhet t’i marrësh dhe t’i puthësh, pa u lënë kohë të mendohen.

Duhet t’ua heqësh, me një përqafim që të lë pa frymë, ato frikërat për të cilat dinë të flasin vetëm një herë, me zë shumë shumë të ulët Sepse kanë turp nga dobësitë e tyre dhe se, pasi t’i kenë treguar, tronditen – në një agoni të lehtë e të heshtur – nga mendimi se, duke zbuluar e rrëfyer anën e tyre të lehtë e njerëzore, në nevojë për atë të dreqosurin çast, do të shohin sesi do t’u kthesh kurrizin dhe [do të dëgjojnë] hapat e tu tek largohesh.

Prandaj merre dhe duaje.

Duaje të veshur dhe pa truk, se të zhveshura janë të mira të gjitha.

Duaje të pambrojtur dhe pa shtirje, se ti nuk e di sa shumë gjëra sytë e një gruaje mund të fshehin pas hijes së lapsit.

Duaje të përgjumur, paksa të zhubrosur kur e ka këputur gjumi.

Duaje duke e ditur që nuk ka nevojë, di t’i mjaftojë vetvetes.

Por pikërisht për këtë, di të dojë si askush tjetër. / Ci sono le donne... e poi ci sono le donne donne E quelle non devi provare a capirle, sarebbe una battaglia persa in partenza.

Le devi prendere e basta.

Devi prenderle e baciarle, e non dare loro il tempo di pensare.

Devi spezzare via, con un abbraccio che toglie il fiato, quelle paure che ti sapranno confidare una volta soltanto, a bassa bassissima voce.

Perché si vergognano delle proprie debolezze e, dopo avertele raccontate, si tormenteranno - in un agonia lenta e silenziosa- al pensiero che scoprendo il fianco e mostrandosi umane e facili e bisognose per un piccolo 280 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

fottutissimo attimo, vedranno le tue spalle voltarsi ed i tuoi passi allontanarsi.

Percio prendile e amale.

Amale vestite, e senza trucco che a spogliarsi sono brave tutte.

Amale indifese e senza trucco, perché non sai quanto gli occhi di una donna possono trovare scudo dietro un velo di mascara.

Amale addormentate, un po' ammaccate quando il sonno le stropiccia.

Amale sapendo che non ne hanno bisogno, sanno bastare a se stesse.

Ma appunto per questo, sapranno amare te come nessuna prima di loro.

6.

Këtu brenda vetes kam një anije të fshehtë, mijëra forma merr, por ka veç një emër tash duket si trap mbi lumë, tash si këmbanë pastaj si një anijezë në filigramë… me një perlë si zemër: frikën time. / Ho una nave segreta dentro al corpo, una nave dai mille usi, ora zattera ora campana e ora solo filigrana … e una perla nel cuore: la mia paura.

7.

Njoha tek ty mrekullira mrekulli dashurie të zbuluara që më ngjanin me ca guacka me erë deti dhe shkretëtirash dhe plazhe që arratisen me dashurinë brenda.

Kam humbur si mes një stuhie për tmerr gjithnjë duke e mbajtur fort këtë zemër që (mirë e dija) dashuronte një kimerë. / 281 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ho conosciuto in te le meraviglie meraviglie d'amore sì scoperte che parevano a me delle conchiglie ove odorano il mare e le deserte spiagge corrive e lì dentro l'amore.

Mi son persa come alla bufera sempre tenendo fermo questo cuore che (ben sapevo) amava una chimera.

8.

Pse i dua kafshët?

Sepse jam një prej tyre.

Sepse unë jam kodi i padeshifrueshëm i barit, paniku i drerit që ia kris vrapit, jam oqeani yt i madh dhe më i vogli i insekteve.

Dhe i njoh gjithë krijesat e tua: janë të përsosura në këtë dashuri që rrjedh nëpër tokë për të të mbërritur... / Perché amo gli animali?

Perché io sono uno di loro.

Perché io sono la cifra indecifrabile dell’erba, il panico del cervo che scappa, sono il tuo oceano grande e sono il più piccolo degli insetti.

E conosco tutte le tue creature: sono perfette in questo amore che corre sulla terra per arrivare a te...

9.

Trokas në portën tënde të ëndrrës me kyçin e gishtit të vogël me duart e mia të lehta si një fëmijë në kërkim të paqes.

Për të ftohtin e zemrës desha të flisja, për zemrën time me rrënjë të plagosur.

Desha të të them se ashtu si ti kam pirë verë me të tepërt 282 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

një verë helmesh të ëmbla, një verë të dëshiruar për të cilën vullneti i poetit bëhet shkëmb i sigurt.

Ti që je pushtues i botëve duhet të më thuash pse pas nesh mbetet mirësia, pse ku ka borë bën ftohtë, dhe ku ka flakë pasioni rindizet e zezë magjia.

Por meqë jam shumë mirënjohëse për çfarë s’e kam pasur kurrë, desha të të them se rruga ime bëhet prej trëndafilësh të kuq sa herë që nga sytë e mi ai bie si kosa në kërkim të vdekjes. / Batto alla tua porta di sogno con le mie nocche leggere, con le mie mani leggere come una bimba che cerca pace.

Vorrei parlarti del freddo del cuore, del mio cuore di radice ferita.

Vorrei dirti che come te ho bevuto un vino di troppo, un vino di giusquiamo dolce, un vino volonteroso per cui la volont{ dei poeti diventa roccia sicura.

Tu che sei scalatore di mondi, dovresti dirmi perché la grazia rimane indietro e perché dove c’è neve c’è freddo, e dove c’è fuoco di passione riarde il malefizio.

Ma poiché mi gratifico molto di ciò che non ho in assoluto, vorrei dirti che il mio cammino è fatto di rose rosse 283 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ogni volta che dal mio sguardo lui cade come falce in cerca della morte.

10.

Dashuritë e mia kurrë s’kanë ekzistuar, se ato vetë asgjë nuk njohën.

Ose unë s’dija gjë, ndoshta veç në heshtje jemi dashuruar në rrafshe të ndryshme kohësh.

------------------------I miei amori non sono mai esistiti, perché loro non ne sapevano niente.

Oppure non sapevo niente io, e ci siamo amati in silenzio e in tempi diversi.

11.

Ti që nuk i njeh zonat e së pamëshirshmes drithmë të tronditjes sime më të parë, ti që gjithnjë s’e di pse përgjërohesh për dalldinë time të fshehtë që e miraton [si marrëveshje], ti si një zë që njeh caqe të fundme, e më përgjum sërish prej zgjimesh të pazgjidhshme; unë tani lutem për pastërtinë e pranverës që m’i qaset ditës: eja në ëndrrën time të brishtë që njeh monstrat e dimrit dhe në vapën e një mesdite të pafundme gdhende në zërin tim tënden dëshirë! / Ma tu che non conosci le implacate are del mio primissimo tormento, 284 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

tu che non sai come ogni evento implori da me l’ebrietudine nascosta che l’acconsenta, tu come una voce che sa limiti estremi, mi addormenti di veglie inestricabili; io imploro per la purezza della primavera che ora sale il mio giorno: raggiungimi nel fragile mio sonno che sa mostri d’inverno e nel calore di un meriggio assoluto stampa il tuo desiderio alla mia voce!

12.

Shfaqu, vend i largët, zhytur e mbytur në llumra, këtu i njohin mirë trarët dhe llozet dhe pyetjet dhe shumë shumë frikëra.

Zbulohu, vend i ri, që kur të leverdis të dërgon rrezen e tij të zhveshur brenda qelës së shndërruar. / Affori, paese lontano immerso nell'immondezza, qui si conoscono travi e chiavistelli e domande e tante tante paure, Affori, posto nuovo che quando si conviene ti manda il suo raggio nudo dentro la cella muta.

13.

Tualeti i trishtë i mëngjesit, trupa të rrënuar, mishralëshuar, përreth lavamanit duhmë e zezë vjen nga pjesët e turpshme.

Oh, kjo përpëlitje mishrash 285 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

e paturpshme, ky i ftohtë i errët dhe kjo rënie mbi dysheme pamja më çnjerëzore e një të sëmure.

Kjo vorbull rrënqethëse që stratosfera s’do ta njohë kurrë, ky poshtërim i trupave nudo, të vënë të ndizen në dritën atavike të njeriut. / La triste toeletta del mattino, corpi delusi, carni deludenti, attorno al lavabo il nero puzzo delle cose infami.

Oh, questo tremolar di oscene carni, questo freddo oscuro e il cadere più inumano d'una malata sopra il pavimento.

Questo l'ingorgo che la stratosfera mai conoscer{, questa l'infamia dei corpi nudi messi a divampare sotto la luce atavica dell'uomo.

14.

Ka disa netë që nuk ngjasin kurrë dhe ti i kërkon duke i vizatuar me lëvizje buzësh.

Pastaj veten e imagjinon në fronin e perëndive.

Dhe nuk di të thuash çfarë është sakrilegj: të heqësh dorë nga të qenit në moshë madhore kur për asgjë nuk të falin, apo dëshira e etshme për të qenë i pavdekshëm në pafundësi pritjesh 286 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

të netëve që kurrë nuk ngjasin. / Ci sono notti che non accadono mai e tu le cerchi muovendo le labbra.

Poi t’immagini seduto al posto degli dèi.

E non sai dire dove stia il sacrilegio: se nel ripudio dell’et{ adulta che nulla perdona o nella brama d’essere immortale per vivere infinite attese di notti che non accadono mai.

287 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

YANG LIAN Yang Lian është një nga poetët më të shquar kinezë. U lind në Bernë në vitin 1955, nga prindër ish funksionarë të shtetit kinez në ambasadën e Zvicrës. Yang Lian ka punuar në mbi 20 vende, ka botuar 6 vëllime poetike. Cilësohet si një nga zërat më të mëdhenj në panoramën letrare, politike dhe kulturore botërore. Në vitin 1994 vendoet në Londër, ku jeton e punon edhe sot. Më 1999 merr në Itali: “Çmimin Ndërkombëtar Flaiano” për poezinë, me librin “Atje ku Deti Rri i Qetë”. Gjatë viteve të fundit, falë një klime të ndryshme kulturore dhe politike, Yang Lian është rikthyer shumë herë në Kinë, ku veprat e tij janë botuar me sukses të madh.

Korrje Këto çati me maja pas korrjes ndrijnë në lëmin veror këta qiej që i janë hapur qiellit nxihen papritur deti tkurr tjegullat verbuese të argjendta dy pemë rrëzohen në drejtime të kundërta dy mungesa të mbjella me grurin e një burri vdekja e vitit të shkuar është lajm i vjetër dielli theu qafën sytë e tu rrafshojnë dhe i heqin maskën qytetit të çmendur

Libri i zogjve Në teatrin e errësirës jemi më të mëdhenj dhe më të zbehtë se këta zogj me të përbrendshmet e nxjerra jashtë një libër që urren veten një palë krahë që nxjerrin tinguj letre një dorë që kontrollon fluturimin 288 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

kur preket nga drita dhe eshtra e gozhduar egërsisht në shpinë zhurma vazhdon të shkruajë fjalë era e pllakës së varrit godet dardhat e zeza të ngrira në majë të degëve një libër përçon qëllimin ta zhysë detin në verbëri zogj të lodhur nga zemërimi i japin jetë një skenari për ata që kanë jetuar mjaft kthehen të kërkojnë arin e vjetër që vetë e kanë gëlltitur por sëpata nuk zgjedh një faqe çfarëdo pasi pendët e çdo faqeje janë shqyer duke plagosur një qiell të tërë atëherë pushojmë së duartrokituri thërrmohemi

Ku deti ndalon Mbi detin e asfaltuar një zog i bardhë si fantazmë e ndjen bregun që si far ndalet pikërisht në të majtë ku takojmë një vdekje aksidentale mbi detin e asfaltuar gjendet ende një parmendë e thyer njëqind vjet për shkatërrimin e një memoriali rishkruajnë emrat tanë në syprinën e tavolinës prej guri të kuq u pamë gjatë drekës 289 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ujë deti zjarri i halave të pishave smeraldi i gjelbër ngroh skeletin u tregon të gjithëve dhëmbët e prishur nga ndryshku vallëzues maja e mprehtë e tempullit të vogël ngatërrohet në këtë natë si çdo gusht shi furtune lexim i detyrueshëm në leksionin e vdekjes

Biografi në varrezat kineze pishat marrin frymë ashtu siç rriten por era drejtimin e ditës ndryshon qetësisht lart e poshtë shkon parmenda deri në fund të fushës së gjelbër pjellore të librit të gushtit jeta mbjell farat e vdekjes natën të gjithë yjet udhëtojnë brenda një pusi smeraldesh gjatë verës lexon një biografi hija e pishës është zhytur në ujë një karrige mbushur ujë është skalitur në një basoreliev deti i largët ikën i vetëm i zemëruar këngët e zogjve pushtojnë qiellin thuajse si në përrallë lexon sikur nuk ke lexuar kurrë vetëm arti është ai që shkund një pasdite dhe e bën të zezë Përgatiti HIQMET MEÇAJ 290 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

URA LIDHËSE/ PUNŢI DE LEGĂTURĂ O Şansă pentru Viitor – povestea noastră Suntem o echipă t}nără şi dinamică, iar în anul 2008 am hotăr}t să unim forţele şi aşa am format Asociaţia “O Şansă pentru Viitor” sau mai scurt, OSPV. După ce am mai crescut, am acumulat cunoştinţe şi experienţă, am făcut un pas înainte şi ne-am acreditat ca fiind de utilitate publică în anul 2012.

Dornici fiind să experimentăm din toate c}te puţin şi să ne lărgim orizontul de cunoştere ne-am implicat în numeroase proiecte din varii domenii. În ceea ce priveşte Justiţia, am realizat campanii de informare privind avantajele metodelor alternative de soluţionare a conflictelor, am pus accentul pe lege şi ne-am implicat activ în dezbaterile legate de modificarea Constituţiei.

Dialogul cu oamenii şi instituţiile din toate colţurile ţării ne-a deschis ochii şi am conştientizat că piatra de temelie a dezvoltării democratice este educaţia. “Burta jos pentru o viaţă sănătoasă”, “Împreună prin cultură”, “Să facem diferenţa!”, “Caravana TA”, “O Şansă la cultură”, “Teatrul Naşte Dialog”, “Artă în Diversitate” sunt c}teva dintre proiectele care reprezintă felul nostru de a vorbi despre cultură, artă, diversitate, toleranţă, drepturi şi libertăţi, sănătate prin mijloace non-formale de educaţie.

Ne-am bazat întotdeauna pe sprijinul celor care ne împărtăşesc viziunea şi am făcut tot posibiliul să-i atragem l}ngă noi. Ne-am bucurat de susţinerea unor oameni, dar şi a unor instituţii care au înţeles pe deplin demersul nostru: Inspectoratul Şcolar al Municipiului Bucureşti, Autoritatea Electorală Permanentă, Ministerul Culturii, TAROM, RER Ecologic Service Oradea, Administraţia Fondului Cultural Naţional, Departamentul Politici pentru Relaţia cu Rom}nii de Pretutindeni, Granturile Spaţiului Economic European, Primăria Sectorului 5, Primăria Sectorului 6, Opera Comică pentru Copii, Teatrul Masca, Ţucă, 291 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Zb}rcea şi Asociaţii, INDACO, Serban & Musneci Associates, Fundaţia pentru Dezvoltarea Societăţii Civile.

Am descoperit că drumul nostru spre promovarea valorilor în care credem este mail lin şi graţie instituţiilor de învăţăm}nt, cadrelor didactice şi presonalului asociat. În acest fel, povestea noastră se spune la firul ierbii şi dă rezultate pe termen lung.

Noi ştim că putem schimba lumea, chiar dacă nu este uşor.

Një Shans për të Ardhmen – historia jonë Jemi një ekip i ri dhe dinamik, që në vitin 2008 vendosëm të bashkohemi dhe të themelojmë Shoqatën “Një Shans për të Ardhmen”, ose më shkurt OSVP. Pasi u rritëm, mblodhëm njohuri e përvojë, bëmë një hap para dhe u akredituam si institucion me vlerë publike.

Të etur për të përjetuar pak nga të gjitha dhe ta zgjerojmë horizontin e dijes, u përfshimë në shumë projekte fushash të ndryshme. Lidhur me Drejtësinë, zhvilluam fushata informimi për vlerën e mënyrave alternative të zgjidhjes së konflikteve, duke e vënë theksin mbi ligj dhe duke marrë pjesë aktive në debatet për ndryshimin e Kushtetutës.

Dialogu me njerëzit dhe institutet e çdo cepi të vendit na hapi sytë dhe kuptuam se guri i themelit i zhvillimit demokratik është edukimi. “Barku poshtë për një jetë të shendetshme”, “Bashkë përmes kulturës”, “Të bëjmë dallimin!”, “Karvani YT”, “Një shans kulturës”, “Teatri Lind Dialog”, “Art në Diversitet” – janë disa nga projektet që nxjerrin në pah mënyrën tonë të të folurit për kulturë, art, diversitet, tolerancë, të drejta e liri, shëndet, me mjete joformale edukimi.

Jemi mbështetur gjithmonë tek ata qe kanë vizion të ngjashëm dhe kemi bërë aq sa mundim që t’i afrojmë. Kemi gëzuar mbështetjen e disa njerëzve, por edhe institucioneve që e kanë kuptuar plotësisht synimin tonë: Inspektorati Shkollor i Bashkisë së Bukureshtit, Autoriteti i Përhershëm Zgjedhor, Ministria e Kulturës, TAROM-i, RER Ecologic Service Oradea, Administrata e Fondit Kulturor Kombëtar, Departamenti Politika për Marrëdhëniet me Rumunët e Kudondodhur, Grantet e Hapësirës Ekonomike Evropiane, Bashkia e Sektorit 5, Bashkia e Sektorit 6, Opera Komike për Fëmijë, Teatri Masca, 292 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Ţucă, Zb}rcea şi Asociaţii, INDACO, Serban & Musneci Associates, Fondacioni për Zhvillimin e Shoqërisë Civile.

Kemi zbuluar se rruga jonë e promovimit të vlerave në të cilat besojmë është më e shtruar edhe falë institucioneve arësimore, mësuesve dhe personelit ndihmës. Kësisoj ngjarja jonë është rrënjore dhe jep rezultate afatgjata.

E dimë se mund ta ndryshojmë botën, ndonëse nuk është e lehtë.

293 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Poetja MUSHATA MATEI dhe largësitë (Poeta MUŞATA MATEI și depărtările) Poetja Mushata Matei (Muşata Matei), lindur më 8 gusht 1989, studion në University College London (Angli) për ekonomi dhe biznes. Ka mbaruar shkëlqyeshëm Bellerbys College Cambridge (Student of th Year Award – 2009), ku, paralelisht me ekonominë dhe matematikën (më 2007 ka fituar medaljen e bronzit në konkursin e matematikës së lartë në Britaninë e Madhe) ka vazhduar studimet për letërsi dhe sociologji.

Ish-nxënëse në liceun “Prometeu” të Kishinjevit (Moldavi), në vitet 20052007 u dallua si fituese në olimpiadat e gjuhëve dhe letërsive rumune, frënge dhe angleze, sidhe në olimpiada dhe konkurse të tjera ndërkombëtare. Nga viti 2009 është bursiste e Fondacionit Dinu Patriçiu (Rumani).

Në vitet 2007-2008 ka debutuar me përkthime nga veprat e 22 poetëve amerikanë dhe me poezi të vetat. Më tej përktheu në anglisht poetë të shquar rumunë, si Luçian Blaga, Nikita Stanesku e të tjerë.

Mushata Matei shkruan vjersha dhe ese në rumanisht, anglisht e frëngjisht dhe ka qenë redaktore e letërsisë në revistën Le Mag, që del në Londër në gjuhën frënge.

Krijimet e saj janë botuar në revistat “Poezia” dhe “Feed Back” (Jash, Rumani), “Porto Franco”, “Dunărea de Jos” (Danubi i Poshtëm), Galac (Rumani), “Revista nouă” (“Revista e re”), Kampina (Rumani), “Le Mag” (Londër), në almanakun “Basarabia literară” (“Basarabia letrare”), Alba Iulia, 2008 (Rumani) etj. Është e pranishme edhe në vëllimin “Dialoguri socratice” (Dialogje sokratike), Galac, 2010.

Ka marrë Çmimin e revistës “Poezia” (Jash, 2008), Çmimin e Shoqërisë së Shkrimtarëve “C. Negri” (Galac, 2008), Çmimin për poezi të Institutit Francez të Britanisë së Madhe (2008), Çmimin e Parë në Festivalin Ndërkombëtar të poezisë “Grigore Vieru” (edicioni i dytë, 2010).

Kritika letrare e specializuar e ka vlerësuar lart krijimtarinë artistike të poetes Mushata Matei. Ja si shprehet, bie fjala, për të studiuesja e njohur Nina Josu (Zhosu): “Poetja e re ka një ëndërr, ka një udhë, ka jë ndjesi pa të dytë, që e shfaq pa ngurrim, në mënyrë origjinale, tërësore, duke drituar shtegun e vet të fshehtë, duke na ndriçuar shpresat: “ka një fillim me shënja jete në hone dhe në sende / dhe në çdo burg ka një mall për liri” (poezia “Luftë”)”. Ndërsa kritiku Daniel Corbu (Korbu) ve në dukje: “Basarabasja Mushata Matei është një nga poetet e gjuhës rumune që premton jashtëzakonisht shumë. Koha do të tregojë si vlerën e shijes sonë poetike të momentit të tanishëm, ashtu edhe thellësinë lrike të poezive që do të vijnë”.

294 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Poezitë që po botojmë janë shkëputur nga vëllimi dygjuhësh “Hazardul unui nou mileniu” / “The hazard of a new millenium”, Princeps Edit, Jash (Rumani), 2011.

Dulcis in fundo: Mushata Matei është e bija e një personaliteti poliedrik evropian, poetit të shquar, filozofit, diplomatit, akademikut Valeriu Matei, pas gjurmëve të të cilit çapitet me hov e siguri. (“Bëmë baba të të ngjaj”!).

AKAD. KOPI KYÇYKU Muşata MATEI (n. la 8 august 1989) îşi face masteratul la şcoala diplomatică a Universităţii Oxford. A absolvit cu excelenţă University College London, Marea Britanie, la Economie și business (2012), iar anterior Bellerbys College Cambridge (Student of the Year Award - 2009), unde în paralel cu economia şi matematicile (în 2007 a obţinut medalia de bronz la concursul de matematică superioară din Marea Britanie) a studiat literatura şi sociologia. Fostă elevă a liceului Prometeu (Chişinău), s-a remarcat în anii 2005 – 2007, ca învingătoare la olimpiadele de limba şi literatura rom}nă, limbile franceză şi engleză, premiantă la olimpiade şi concursuri internaţionale. În anii 2012 - 2014 a lucrat la compania de holding bancar Goldman Sachs din Londra.

A debutat cu traduceri din versurile a 22 de poeţi americani (E.A.Robinson, Robert Frost, Carl Sandburg, T.S.Eliot, W.C.Wiliams, Wallace Stevens, Ezra Pound, W.H.Auden, Theodore Roethke, Gregory Corso ş.a.) în revista Viaţa Basarabiei, nr.4, 2007 – nr. 1, 2008 şi cu versuri proprii în Literatura şi arta (nr.37 din 11 septembrie 2008). A tradus în engleză din poezia lui Lucian Blaga, Nichita Stănescu şi a unor poeţi rom}ni contemporani. Scrie poeme şi eseuri în limbile rom}nă, engleză şi franceză, a fost redactor al secţiunii literatură la revista de limbă franceză Le Mag (Londra).

A publicat în revistele Poezia şi Feed Back (Iaşi), Literatura şi arta, Viaţa Basarabiei şi Noi (Chişinău), Porto Franco, Dunărea de Jos şi Confluenţe (Galaţi), Revista nouă (C}mpina), Carmina Balcanica (Bucureşti), Le Mag (Londra), Haemus Plus (Albania), în almanahul Basarabia literară (Alba Iulia, 2008) ş.a. În 2011 a debutat cu volumul de versuri Hazardul unui nou mileniu, editura Princeps edit, Iaşi, care s-a bucurast de o bună receptare critică.

Despre poezia Muşatei Matei au scis Mihai Cimpoi, Alex Ştefănescu, Theodor Codreanu, Daniel Corbu, Viorel Dinescu, Nina Josu ş.a.

Premiul revistei Poezia (Iaşi 2008), al Societăţii scriitorilor “C. Negri” (Galaţi, 2008), premiul pentru poezie al Institutului Francez din Marea 295 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Britanie (2008), premiul Festivalului Internaţional de poezie Grigore Vieru, ediţia a II-a (2010).

Ars Poetica shekulli që shkoi nuk dashka t’i mbyllë dyert, të ulë qepenat e një mijëvjetshi ku mesjeta vdiq dhe u rilind paprerë me krejt arsenalin e armëve dhe shumësinë e cfilitjeve, me çmësyshje moderne, me inkuizicione të holla, me internime dhe vrasje, me ideologë të gjymtë dhe krerë të përbindshëm shekulli i perënduar struket mes teksteve si një krimb i uritur në mes të mollës të cilën Eva e kafshoi, pëshpërit mes fjalësh me zërin e shplarë të faraonëve të ngujuar në fron, llomotit në një gjuhë të mprehur të hulumtuesve - lehona të kaq e kaq historive, bëlbëzon në akordet çmendurake të hiteve që i luajnë mendsh netët... në një cep të çastit një nënë me foshnjën në krahë gëlltit e ndrojtur një këngë të hershme djepi dhe mbart në ëndrrat e saj dalëmode shpresën e një harmonie të re.

Ars Poetica veacul trecut nu vrea să-şi închidă uşile, să tragă obloanele unui mileniu în care evul mediu a murit şi-a renăscut mereu cu tot arsenalul de arme şi panoplia de torturi, cu exorcizări moderne, inchiziţii subtile, deportări şi omoruri, cu ideologi semidocţi şi lideri siniştri 296 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

secolul apus se ascunde printre texte ca un vierme flăm}nd în miezul mărului din care Eva doar s-a-nfruptat, susură printre cuvinte cu glasul fad al fanfaronilor aburcaţi pe soclu, trăncăneşte pe limba ascuţită a exegeţilor lehuzi de at}tea istorii, bolboroseşte în acordurile demenţiale ale hiturilor ce scot nopţile din minţi... la o margine a clipei o mamă cu pruncul în braţe îng}nă sfioasă un vechi c}ntec de leagăn şi poartă în visele-i demodate speranţa unei noi armonii.

Largësitë si ca shqiponja që gremisen mbi kreshta largësitë mëkohen papra’ me pritjet e mia, përplas tëmthat në sqepat e gurtë të maleve të pakaptueshëm që të m’i davaritin shpresat; largësitë hedhin mosgjënë e fushave, mallkimin e pyjeve edhe në vorbullimin e ujrave përmbi vështrimet e mia të lodhura... ditaditës përfytyrimi i udhëve ngjan me të Ariadnës fill të përdorur për endjen e pëlhurës së Penelopës, pritjet e mia tingëllojnë si një këmbanë në kishë të braktisur, shpresat lindin pyetje pas pyetjesh, vrapojnë kuturu mbi truallin e përndezur të mendimeve, kërkojnë dritë në veriun e territ, shpërndajnë të kohës pluhur derdhur mes nesh... çapitem zbathur nëpër prush, mbi zgjyrën e llavës, 297 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

me krahë të këputur përpiqem të ngrihem fluturimi është si një puhizë mbi plagët e përgjakura ngjitem mbi horizont, shtrëngoj në pëllëmbë hirin e netëve, mërmëris: ngadhnjyes është shekulli në të cilin dashurova, dhe dua të gremisem njëheresh me shqiponjat mbi hijen e heshtjeve të tua, mbi supet e tua prej skllavi të iluzioneve, në vështrimin tënd mbushur me pagjumësinë e pritjes Depărtările ca nişte vulturi prăbuşindu-se peste creştetut depărtările se hrănesc hulpav cu aşteptările mele, mă izbesc în t}mple cu clanţurile de piatră ale munţilor de netrecut, să-mi risipească speranţele; aruncă neantul c}mpiilor, blestemul pădurilor și-nvolburarea apelor peste privirile-mi obosite... zi de zi imaginea drumurilor e ca firul Ariadnei folosit la țeserea p}nzei Penelopei, așteptările sună aidoma unui clopot în biserica părăsită, speranțele nasc noi și noi întrebări, aleargă haotic pe tăr}mul incandescent al g}ndurilor, caută lumină în norduri de-ntuneric, răvășesc pulberea timpului așternută-ntre noi… păşesc desculţă prin jăratic, peste zgura lavei, cu aripile fr}nte încerc să mă ridic zborul e ca o adiere de v}nt peste rănile s}nger}nde - mă înalț peste orizont, str}ng în palme cenușa nopților, șoptesc: triumfător e veacul în care am iubit, şi vreau să mă prăbușesc odată cu vulturii 298 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

peste umbra tăcerilor tale, peste umerii tăi de sclav al iluziilor, în privirea ta plină de nesomnul așteptării Një tjetër botë si është bota e këqyrur përmes lotit të një fëmije? mos është shpërfillëse dhe e ftohtë si ajsbergët e nisur drejt bregut, mos është e thatë si një stuhi rëre në shkretëtirë apo si ndonjë shteg i braktisur mbi të cilin shtrohet pluhuri i harresës? dëgjoj me ditë të tëra lajme tronditës dhe të habitshëm të modernitetit monoton dhe të trishtë me tërë çmendurinë e vet, shoh si njerëzit flasin gjithnjë e më shpesh me vetveten që të flakin tej neurozat dhe dëshpërimin; shikimet i kanë të mjegulluara, të çoroditura dhe laku i kohës shtrëngohet shkallë-shkallë mbi flatrat e zogjve, mbi kurorat e pemëve si një rrip i zjarrtë i Ferrit... a mund ta mposht frikën që kam nga kjo botë duke i buzëqeshur fëmijës që e sheh botën përmes lotëve?

O altă lume cum e lumea văzută prin lacrima unui copil? e nepăsătoare şi rece ca aisbergurile pornite în larg, e secetoasă ca o furtună de nisip în deşert sau e aidoma unei cărări pustii peste care se aşterne pulberea uitării? ascult zile la r}nd noutăţile şocante şi bizare ale modernităţii monotone şi triste în toată nebunia-i, văd cum semenii vorbesc tot mai des cu ei înşişi ca săşi alunge nevrozele şi disperarea; 299 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

privirile sunt înceţoşate, confuze şi laţul timpului se str}nge treptat peste aripile păsărilor, peste corolele arborilor ca un br}u de foc al Infernului... pot învinge frica mea pentru această lume sur}z}ndu-i copilului ce vede lumea printre lacrimi? Çapitje nëpër natë Nga hija e një feneri vetmia ndjek zogjtë e natës vals i çuditshëm krahësh, valë e një deti prej ajri me baticë dhe zbaticë në cepat E hënës së zbehtë me kurm të murosur së gjalli në shkretinë e qiellit.

Në brigjet ku kam qenë, një këngë e moçme shushurit ende në fjalët e saj dallgët kanë vdekur midis shkëmbinjve të thepuar dhe agimet përplasen mes lotësh dashurie kur qielli i hedh yjet në honin e dritave.

Dhuratë kohës - kujtimi i asaj kënge që m’i ndan mendimet, njëlloj sikur do të mund tëisha një copë e stërmadhe guri e përgjunjur në breg, e rrahur nga dallgët e thyera nga shkëmbinjtë... Çapitje të ngutura nëpër natë. Nga hija e fenerit vetmia shpërthen si një burim i zinxhiruar dhe kapet pas shikimeve, pas avujve të natës që valëzojnë në agim njëlloj si të qenkeshin zogj shtegtarë apo ëngjëj që do të ngjitin në kaltërsi dhembjet vetmitare, vetminë pa fund e pa anë dhe kujtimin e një kënge të lashtë.

300 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Pași în noapte Din umbra unui felinar singurătatea urmăreşte păsările nopţii vals bizar de aripi, valuri ale mării de aer în flux şi reflux la marginile Lunii palide ca un trup zidit de viu în pustiul cerului.

La ţărmurile unde-am fost, un vechi c}ntec mai susură – în cuvintele lui valurile sunt moarte între st}ncile ascuţite şi zorii răzbat printre lacrimi de dragoste c}nd cerul îşi aruncă stelele în hăul de lumini.

Ofrandă timpului - amintirea acelui c}ntec ce-mi divizează g}ndurile, de parcă aş putea fi stană de piatră îngenuncheată la ţărm, lovită de valurile spintecate de st}nci...

Paşi grăbiţi în noapte. Din umbra felinarului singurătatea zv}cneşte ca un izvor înlănţuit şi se agaţă de priviri, de aburii nopţii vălur}nd pe zare de parcă ar fi păsări migratoare sau îngeri ce vor urca în azur durerile stinghere, singurătatea fără de capăt şi amintirea unui c}ntec vechi.

Perandoria e frikës mes fjollash që mbulojnë tjegulla të bakërta frika e qytetit të natuar varroset në dëborë, hienat e saj, me sy të përgjakur, më hidhen me vështrime, ma dëbojnë pagjumësinë, m’i nuhatin hapat, kur në agim gëzohem nga çdo ditë si nga një dhuratë qiellore; 301 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

në cakun mes pagjumësisë dhe harresës kanë zënë pusì hienat e frikës, iu marr taksë atyre që jetë as duke jetuar s’patën* shpenzoj përmes hekurave, si margaritarë, çaste plot me joshje, zbresin poshtë, nën re, qiej në agoni, mbjellin amëshim midis varreve të zbrazët... dhe dëboròn papr{, sikur ditët e netët kanë rënë në delir, sikur koha hahet me vetveten varur në fillin e hollë të frikës në dritaret ku shpresat janë qesharake... ajër i shuar... nuk dëgjohet veçse rënia e fjollave mbi tjegullat e bakërta, mbi zbrazëtinë e varreve, mbi kufomën e kohës së perënduar në çastin kur klith shkretia... *Dante Alighieri, Ferri, Kënga III, vargu 64

Imperiul fricii printre fulgii acoperind ţigle de aramă frica oraşului înnoptat se-nmorm}ntează-n troiene, hienele ei, cu ochi îns}ngeraţi, mi se aruncă-n priviri, îmi hăituiesc nesomnul, îmi adulmecă pașii, c}nd în zori mă bucur de orice zi ca de un dar ceresc; la hotarul dintre nesomn şi uitare stau la p}ndă hienele fricii, le iau vamă celor care viață nici trăind n-avură,* risipesc printre gratii, aidoma mărgăritarelor, clipe doldora de ispite, pogoară jos, sub nori, ceruri în agonie, seamănă eternitate printre mormintele goale...

302 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

şi ninge ne-ncetat, de parcă zilele şi nopţile au căzut în delir, de parcă timpul se zbate contradictoriu at}rnat de al fricii subţire fir la ferestrele unde şi speranţele-s derizorii... aer stins... nu se aude dec}t căderea fulgilor peste ţiglele de aramă, peste golul mormintelor, peste cadavrul timpului apus în clipa c}nd îşi strigă deşertăciunea... *Dante, Infernul, C}ntul III, vers.64. traducere de George Coşbuc.

Mioritike qëngjat bardhoshë me sy të butë luanin me mua kur mbusha gjashtë vjet u mbartën në yje – krejt qielli i vorbullon dritat pas kaçurrelave të tyre të holla e të dendura; pranë një pllaje... në fillim të verës treva e qëngjave është në zërin e këmborëve, në fushë të gjelbër qëngjat i çojnë në vendin ku lulebakot bëhen të kuqe në muzg, në vendin ku duart, sado t’i fshish në gjoks mbeten të mbuluara me vesë të purpurt dhe në orët kur yjet e hëna mbajnë kurorën e dritave mbi bredha dhe rrepe, mbi male të mëdha si ca priftërinj të flijimit këmborët shtangen sikur dikush befas ua ka shkulur gjuhët...

Mioritică 303 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

mieii albi cu ochi bl}nzi ce se jucau cu mine c}nd aveam şase ani s-au mutat în stele - cerul întreg îşi învolbură luminile după c}rlionţii lor fini şi deşi; pe-un picior de plai... la-nceputul verii tăr}mul mieilor e-n glas de clopote, pe c}mp verde mieii sunt duşi în locul unde păpădiile devin roşii în amurg, în locul unde m}inile, oric}t le-ai şterge pe piept sunt acoperite de rouă purpurie şi-n orele c}nd stelele şi luna ţin cununa de lumini peste brazi şi păltinaşi, peste munţii mari ca nişte preoţi ai jertfirii clopotele amuţesc de parcă cineva brusc le-a smuls limbile...

Zgjodhi e shqipëroi KOPI KYÇYKU

304 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

QYTETE/ORAŞE IULIA ENKELANA Bucureștiul meu Ce este Bucureștiul meu?

E bătr}nul anticar de pe malul D}mboviței, în Regie, care vinde cărți și în caniculă, și sub ninsoare.

Mirosul metroului și vocea prietenoasă care anunță stațiile. Dar și cea sictirită a conductorului.

Felinarele cu argon, cu lumină oranj, care încălzesc străzile Lipscani-ului.

Amintirea dulce a orașului de altădată, cu tramvaie trase de cai și felinare cu gaz, cu grădini de teatru pe timp de vară, cafenele ale intelectualilor și romanțe melancolice.

Florăriile cu nume de femeie de la intersecții.

T}rgul de vechituri ... de la Vitan duminica.

Zidurile cu mesaje sarcastice, dar și cu înjurături; unele doar cu m}zgăleli indescifrabile.

Tarabele și magazinele de Mărțișor.

Statuile pe care se așază porumbei, anticariatele cu ediții rare și nebunii care adesea spun mari adevăruri.

Consignațiile din Centrul Vechi.

Strania Casă a Poporului, dar și orașul dispărut, care a fost acolo înaintea ei.

Copiii care se joacă în spatele blocurilor cenușii, în formă de cutii de chibrit, din Balta-Albă.

Imaginea deprimantă a Pieței Romane într-o zi ploioasă de toamnă.

Străduțele aristocrate de la Grădina Icoanei.

Clădirile interbelice, pline de secrete, din centru.

Lumea excentrică de la Gara de Nord.

Omul care îi dă mereu o țigară celui fără locuință, din cartierul său.

Plimbările cu barca în Cișmigiu, și imaginea sălciilor reflectate în apele lacului.

Magazinele mult prea pretențioase de pe Calea Victoriei.

Artiștii pe care îi inspiră amestecul de timpuri al orașului și cicatricile lui.

Bucureștiul meu e un loc al contrastelor, un oraș cu at}t de multe chipuri.

305 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Bukureshti im Çfarë është Bukureshti im? Është shitësi i moshuar i librave buzë Dëmbovicës, në lagjen Regie, që shet libra edhe në vapë, edhe nën dëborë.

Janë era e metrosë dhe zëri miqësor që njofton stacionet. Por edhe zëri i zvjerdhur i trenistit.

Fenerët me argon, me dritë të portokalltë, që ngrohin rrugicat e Lipskanit.

Kujtimi i ëmbël i qytetit të dikurshëm, me tramvaje që tërhiqeshin nga kuajt, me fenerët me gaz, me kopshtet ku luhej teatër në verë, me kafenetë e intelektualëve dhe me romancat melankolike.

Dyqanet e luleve, me emra grash, nëpër kryqëzime.

Tregu i vjetërsirave… në Vitan, të dielave.

Muret me shprehje sarkastike, por edhe me sharje; disa – vetëm me zhgarravina të pashkoqitshme.

Tezgat dhe shitoret në Ditën e Verës.

Shtatoret mbi të cilat ulen pëllumbat, libraritë e vjetra me botime të rralla dhe të çmendurit që shpesh thonë të vërteta të mëdha.

Dyqanet në Qendrën e Vjetër.

E çuditshmja Shtëpi e Popullit, por edhe qyteti i zhdukur që ka qënë atje para saj.

Fëmijët që luajnë pas pallateve ngjyrë hiri, në trajtë kutish shkrepsesh, në Balta Alba.

Pamja drobitëse e Sheshit Romak në një ditë vjeshte me shi.

Rruginat aristokrate rreth Kopshtit të Ikonës.

Ndërtesat e midis dy luftrave, plot të fshehta, të qendrës.

Njerëzit befasues në Gara de Nord.

I panjohuri që i jep gjithmonë një cigare të pastrehit të lagjes.

Shëtitjet me varkë në Çishmixhiu, dhe akacjet që pasqyrohen në ujrat e liqenit.

Dyqanet tejet pretencioze në Calea Victoriei.

Artistët, të cilët i frymëzon përzjerja e kohërave të qytetit dhe plagët e tij.

Bukureshti im është një vend i të kundërtave, një qytet me kaq shumë fytyra.

29 septembrie / shtator 2015, București

306 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

DUO „Shkruaj romane për të mos e humbur poezinë që kam në vete…”

- Bisedë me shkrimtarin VIRION GRAÇI -

Virion Graçi, lindur në vitin 1968... Në 1988 i lejohet të studiojë aty ku ka ëndërruar, për gjuhë e letërsi shqipe. Në 1991 emigron ilegalisht në Greqi. Kjo përvojë e jashtëzakonshme dhe tronditëse kthehet në lëndë të parë për romanin “Të çmendur në parajsë”, shkruar kur autori ishte vetëm 24 vjeç. Romani njeh sukses, përkthehet e botohet në Francë, “Edition Gallimard” dhe në Greqi, “Edition Patakis”.

Me diplomimin në 1992 fillon të punojë në ATA (Agjensia Telegrafike Shqiptare e lajmeve). Puna e atyshme e njeh më mirë me dinamikën sociale të tranzicionit post-komunist dhe me mënyrën e shtresëzimit të ri klasor të krejt vendit.

Thellësisht i neveritur prej asaj që duket qartësisht në Tiranë, në 1994 kthehet në qytetin e prejardhjes, në Gjirokastër, si ligjërues në Universitetin e qytetit për 16 vjet, deri në 2010.

Gjatë kësaj periudhe boton: “San Valentino” (poezi, 1993) dhe romanet: “Të çmendur në parajsë” (1995), “Shpata e ndryshkur,” (1999), “Bijtë e zotit majmun” (1999); “Babai në shi” (2000), “Zonja pa emër” (2005), “Litari dhe lamtumira” (2011), “Stina e Hijeve” 2014. Nga viti 2004 e në vazhdim angazhohet si publicist editorialësh në shtypin e pavarur qëndror; bën recensione e analiza për vepra dhe autorë nga vendi dhe nga bota, të cilët i çmon, merr pjesë në formune e debate publike të shtruara në formë forumesh a polemikash.

Aktualisht punon në Tiranë në Qendrën e Studimeve Albanologjike, në sektorin e letërsisë bashkëkohore shqipe. I njohur dhe i pranuar tashmë në vendin e tij si publicist dhe romancier, V. Graçi ka qenë i ftuar si shkrimtar edhe në aktivitete të ndryshme jashtë trevave shqipfolëse: Athinë, Sarajevë, Grac, Caen, Bruksel, Krems, Vienë. Romani “Stina e Hijeve” është fitues i Çmimit Kombëtar “At Zef Pllumi” dhe i Çmimit të Madh Kombëtar të Letërsisë, si romani më i mirë i vitit 2014.

307 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Revista Haemus: I dashur Virion Graçi, çfarë ndryshimi që mund të cilësohet vendimtar për letërsinë gjen mes Tiranës së dikurshme dhe të sotmes?

Virion Graçi: Në Tiranën e dikurshme letërsia ishte pak a shumë tempull i atyre që lexonin dhe kjo përbënte një lloj sekreti, kishte një lloj shenjtërie. Kurse diskutimet letrare mund t’i ndaj në dy: ato institucionale, që vinin nga zyrat e pushtetit politik-shtetëror, dhe kjo ishte një punishte kolektive që përpiqej të krijonte vepra dhe emra me kriteret që kish dhe partia-shtet, e cila i kish përzgjedhur për atë punë besnikësh. Diskutimet e tjera, ato mes shokësh, miqsh, lexuesish, apo dhe midis vetë krijuesëve, por jo në redaksi, ishin me sqimë, serioze, me vlera të jashtëzakonëshme edukuese. Natyrisht, diskutimet kurrë nuk e mësojnë dikë si të shkruajë një vepër, por ta japin një panoramë të plotë të pikëgjykimeve të pafundme si mund të lexohet / interpretohet një vepër. Kjo ishte Tirana e viteve tetëdhjetë. Sot librit vetë i mungojnë dy gjëra bazë: agjensitë e shpërndarjes dhe LIBRARITË. Botuesit e mirë janë të pakët, kurse botues mbizotërues, tipik shqiptar, është ai që nuk merr mundimin të jetë zbulues, mbikqyrës e kujdesar vlerash origjinale, por mjafton të gjejë para botimit mbulimin financiar të shpenzimeve plus fitimin e tij, e ta dërgojë në shtypshkronjë dorëshkrimin. Në bisedat e përditëshme ka kryetema të tjera, letërsia mund të jetë ndër gjërat e fundit për të cilën mund të kujtohen njerëzit, e kur kujtohen për letërsinë kam përshtypjen se janë bërë tepër mbllaçitëse, qarkullojnë me zili a përqeshje lajmet banalo-sensacionale që vijnë nga bota mediatike, por nuk ka prekje të zemrës së librave të mirë, nuk ka kureshti fisnike ndaj veprash të reja a autorë të rinj e doemos as reflektime serioze për letërsinë cilësore që botohet në botë. Kam frikë se Faik Konica mund të ketë pasur të drejtë në parandjenjat e tij për bashkëkombasit, kur shkruante se kanë njëfarë urrejtjeje për të bukurën. Për ta mbyllur krahasimin mund të them se, si dje, edhe sot, librat e mirë, librat e çmuar artistikë, pak ose aspak vend gjejnë në vitrinat e librarive, vazhdojnë të qarkullojnë dorë më dorë, shoqërisht, thuajse ilegalisht. Dikur direktiva, dogma, pengonte ose rriste artificialisht emra, kurse sot ka vetëm dallavere lekësh e dekoratash reciproke sipas tarafeve e rokadave politike. Në planin vetjak jam pa bashkëbiseduesit e brezit tim: pjesa dërrmuese, studentë e studente të shkëlqyera kanë ikur në emigrim, disa që ngelën apo erdhën pak më vonë u nënshtruan për pragmatizëm ose prej prirjes natyrore ndaj autoriteteve të gatshme që gjetën nga e kaluara e afërme. Ata u bënë në shumë mënyra fytyra e re dhe fuqia e re 308 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ebotës së mëparshme. Po jap një nga shembujt më të thjeshtë të ditëve të fundit. Në intervistë më shkrim një miku im i viteve studentore në gjuhëletërsi, pyetjes për të rejat letrare pas viteve ’90 i përgjigjej: «Dritëro Agolli, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo (i viteve shtatëdhjetë në shekullin e kaluar) «po bëhet pak ose aspak për këto figura», Gënjeshtër e madhe, si për nderet e munguara ndaj personit të përmendur, gënjeshtër po kaq e madhe për letrarët që u shfaqën në vitet nëntëdhjetë, të cilët ai i njeh si njerëz e krijues prej tridhjetë vitesh. Atëherë pse refuzon t’i përmendë disa romane për të cilët në bisedat tona dëshmon njohje e simpati të veçantë?!… E kështu si ky gjithë zërat publikë të brezit tim… Profesioni si pedagog e studiues letërsie më ka krijuar mundësinë e përherëshme të bisedoj me më të rinjtë, me brezin pas meje; me ta ka më shumë pyetje-përgjigje se sa dialog të mirëfilltë, debat, kundërshti të arsyeshme.

Cila ishte ecuria e poezisë sate deri në shkrimin e prozës së parë?

Vonë kam filluar të shkruaj poezi, nga viti i dytë ose i tretë në fakultet.

Kisha shkruar dhe më parë poezi, kur luftoja të më jepej mundësia e studimit në universitet, por ato nuk i paraqita dot diku: ligjërimi im poetik anonte nga proza poetike, madje ishte e përshkuar nga një ironi e madhe që përfshinte leksikun e përdorur dhe vetë situatën e sendërtuar artistikisht. Në vitin 1988 e bëra një vëllim, «Trilli i dallëndysheve», e çova tek «Naim Frashëri», por nuk mund të botohej – figuracion i errët, fyerje për ligjërimin tradicional poetik shqiptar etj… Shkruaja majft në atë kohë dhe gjer nga viti 1992 i pata të daktilografuar 7 libra poetikë, secili i konceptuar e i strukturuar mirë si libër i pavarur. Kam pasur lexues të kësaj pasurie të humbur poetike mjaft shokë e shoqe të fakultetit, sot disa janë letrarë e njerëz të njohur. Prej kësaj pune botova vetëm vëllimin e parë, «San Valentino», në 1993, pjesën tjetër i shpërbëra, i flaka… Dhe tani, megjithëse kam botuar shtatë romane, ata që më njohin personalisht më thonë se në poezi kam qenë i mirë… Paradoksalisht, pa shkruar një tregim ose skicë të vetme letrare, shkrova romanin tim të parë dhe e botova pa humbur kohë. Nuk dua të stërhollohem me spekulime gjasme teorike, por mendoj se shkrimtari është vetëm një: shkrimtar-artist. Nuk ka vetëm poet, vetëm prozator, por shkrimtarartist, i cili ndryshon mjetet shprehëse, ose zhanrin në të cilin shprehet, i shtërnguar nga lënda jetësore, nga horizonti i mendimeve që do t’i shprehë sa më maksimalisht. Heronjtë, personazhet e diktojnë zhanrin ose figurën estetike mbizotëruese.

309 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Çfarë kohe e vendi ka sot poezia në krijimtarinë tënde? Ishte e kaluara më e mbarë për poezinë, apo poezia nuk e gjen dot veten në trajtat e së tashmes (historike)?

Kureshtarëve të mi u kam thënë: shkruaj romane për të mos e humbur poezinë që kam në vete… Shpresoj se e kam zgjeruar hapësirën e poezisë së shprehur, kam pajtuar mjetet e shprehjes me zërat e brendshëm të qënies sime, kur kam kaluar nga poezia në roman, dhe nuk kam bërë metamorfozë tjetër cilësore, konceptuale. Po të vuaja nga egozimi i madh, do t’i sublimoja romanet e mi, duke i reduktuar në tre-katër poezi, ose në disa poema gjithsej. Por do të ishin vargje fatkeqe, nuk do të komunikonin dot gjerësisht, ose do të merreshn tjetër për tjetër. Duke ia dhënë lexuesit si romane ato jetë të përjetuara e të figuruara artistikisht, unë i ofroj atij më tepër, i jap gjithë jetën time, frymën time, të dukshmen, të prekshmen, jo produktin përfundimtar, jo poezinë e shërbyer për një pakicë snobësh pseudo intelektualë si ëmbëlsira për fëmijët ose kafja e mesme për të moshuarit tekanjozë. Poezia dëshmon fuqishëm unin autorial, dhe (dyshoj unë) aspak mjaftueshëm shoqërinë, epokën, kurse romani bën të kundërtën, prandaj unë e ushtroj atë me dëshirë, me përkushtim.

Përvoja e mërgimit për një autor të shqipes?

Ajo e shekullit XIX dhe gjysma e parë e shekullit XX ishte periudhë e ndritur kulturore-atdhetare dhe Shqipëri-formuese, në çdo pikpamje.

Pas vitit '44, mërgimi u bë më i detyrueshëm e më i padobishëm, pasi në atdhe jo vetëm që nuk priteshe a shiheshe si një yll, si një dritë që vjen nga qielli, por pengoheshe në punën, jetën, pasionet e tua të përditshme nga «emigrantë» të tjerë të dërguar si qen roje, si neutralizues, ose si vrasës prej vendit tënd, prej shtetit komunist. Punët letrare-intelektuale të ngritura prej tyre me mund e flijim u heshtën, u evituan në kohën e tyre, po heshten nëpërmjet zhurmës tani, prej zhurmës ose prej instrumentalizimit të tyre, duke i tjetërsuar e zvetënuar. Mërgimi pas rënies së komunizmit, solli te mërgimtari shqiptar nevojën e natyrshme për t’u integruar qind për qind në vendin e ri, në kulturën e re, në shoqërinë e re. Kjo shtresë shoqërore bën me të drejtë rolin e kritikut ndaj euforisë dhe melankolisë anakronike që gjendet me shumicë këtu.

Vetë kam ikur për punë pak muaj në vitin 1991, kam dalë çdo vit në Greqi si vizitor nëpër miqtë e mi që jetojnë e punojnë atje, përveçse, i ftuar në aktivitete kulturore kam qenë në disa vende europiane ku kam takuar edhe shqiptarë. Për shumë emigrantë që nisin të shkruajnë vetëm 310 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

në gjuhën e vendin ku jetojnë mund të perifrazoj prof. Sabri Hamitin duke thënë se zgjedhin të jenë në periferinë e një sistemi tjetër letrarkulturor e jo të përpiqen të jenë autorë qëndrorë në gjuhën e tyre të origjinës. Kurse përvoja e mërgimit mund të kthehet në pasuri të jashtëzakonëshme mendore-emocionale për atë që e ka të lindur ndjeshmërinë, reflektimin e thellë dhe aftësinë shprehëse-krijuese.

Si ishte udhëtimi yt pa leje drejt lirisë?

Për arsye politiko-biografike mua nuk më ka dashur vendi im në periudhën para viteve nëntëdhjetë, por unë e doja si shtëpinë time vendin ku jetoja, e doja historinë e Shqipërisë dhe heronjtë e saj; doja pa dyshim edhe bukuritë e shumta natyrore që më kish kapur syri. (Pas nëntëdhjetës Shqipëria nuk deshi më askënd, përveç dallaverexhinjve dhe atyre që po e çojnë nga rrënimi në rrënim, duke e poshtëruar si rreckë pa zot). Më 9 korrik ’91, kur kapërceva ilegalisht kufirin për të punuar dy-tre muaj e për t’u rikthyer që të përfundoj studimet, shtëpia jonë e përbashkët, atdheu ynë ishte shembur me gjithçka: kish rënë shteti, kish pllakosur varfëria, ishte shpallur anarkizmi dhe sharlatanizmi politik, të cilin e pata dhe e kam fatkeqësisht mu përpara hundës sime. Si shpeditë, kapërcimi i kufirit dhe mbërritja deri në Athinë nuk qëlloi aq i vështirë e me rreziqe sa e kisha menduar më parë. Nga ana mendore, emocionale, për mua ishte një tërmet: ikje nga Tirana ku kish filluar të mungonte në dyqane edhe buka, marmelata e fikut dhe pakoja mujore e gjalpit industrial, dhe futeshe në një paradhomë luksoze të asaj që njihet si shoqëria perëndimore e konsumit, e bollëkut, e mirëqënies materiale. Në shpirt e ndjeja se isha një bimë e shkulur nga toka ime dhe herët a vonë do të kthehesha i penduar në vendlindjen time.

Si ishte liria që gjete?

Kam pasur një britmë të brendëshme të cilën ia kam transpozuar protagonistit të romanit tim të parë: ku po shkoj unë pa veten time, pa librat e mi, pa gjuhën time?! Në Athinë, ku ndenja një javë, dhe në një qytezë bregdetare, ku ndenja më shumë, m’u desh të krijoja një personalitet tjetër: u shpalla Spiros e Jorgos për t’ia pakësuar andrallat vetes me vendasit, për herë të parë fsheha mendimet e mia të vërteta, ndjeshmërinë time të veçantë, dhe nxorra në pah muskujt e fortë, forcën fizike të trupit, aftësinë djaloshare për t’u ripërtërirë e për t’u çlodhur, për t’ia nisur sërish me vrull çdo pune të rëndë që do të kisha fatin të 311 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

gjeja. Ajo që më pëlqeu tek vendasit ishte pakënaqësia e tyre ndaj mirëqënies në të cilën jetonin. Ajo që më ngrohu zemrën për shumë vite ishte solidariteti i emigrantëve të mëhershëm shqiptarë me emigrantët e rinj. Përfundimisht, isha i lirë dhe i detyruar të mos jem më vetvetja.

Mendon se liria ka një thelb kudo, apo çdo hapësirë gjeopolitike bart një lloj lirie, e cila, për dikë, mund të jetë ndëshkim?

Për lirinë më kujtohen dy shprehje por jo autorët… e para… Të jesh i lirë do të thotë të kesh në vete shumë mundësi zhvillimi… dhe e dyta… Je i lirë aq sa mjete jetese ke në dispozicion. Duke e parë veten si qënie familjare sot, mendoj se, duke sakrifikuar rehatinë asfiksuese të Shqipërisë dhe duke e nisur nga e para në një vend perëndimor, do t’i kisha dhuruar pasardhësit tim lirinë në të dy kuptimet e fjalës, që ai të zhvillonte e të kultivonte normalisht çdo talent që mund të kish, dhe do të kish një fëmijëri të mirë për nga mjedisi shoqëror, edukimi, shkollimi. Por mund të bëhesha somnambul, pasi kujtesa ime vertikale, me rrënjët thellë në kohë familjare, por edhe në kohë historike-etnike, nuk do të më linte të qetë. Ishim plot ëndërra dhe përfytyrime të mira për të ardhmen e vendit tonë. Do të fitoja një të ardhme për fëmijën tim, por do të humbisja të shkuarën time dhe të prindërve të mi. Përfundimisht do të reduktohesha në një kredit-kartë për tim bir, por do të isha i dyzuar, ose padrejtësisht mund të ndihesha i kompleksuar, si shishe qelqi e zbrazur nga personaliteti, ngjyrat vetjake. Ky do të ishte një ndëshkim që vinte nga liria…

Ikja nga vendlindja, shkollimi, kthimi i përkohshëm në vendlindje… Janë disa mërgime llojesh e përmasash të ndryshme…

Më është dashur të shpërngulem shumë herë në jetë, të ndërroj vendbanim, dikur – për të shmangur më të keqen, tani vonë – për pak më mirë. Jam kthyer në fshatin ku kalova shtatë vitet e para të jetës pasi im atë ishte emëruar si mësues atje: nuk gjeta as shtëpinë ku kishim banuar, as vetë godinën e shkollës, ishin rrafshuar, kish mbirë bari kudo, nuk banonte më askush atje. Bota ime e mbetur në kujtesë si e madhe, e pafundme, ishte katandisur sa një shami xhepi dhe mua më dukej vetja si një struc gjigand, i cili, me dy-tre hapa e kapërcen një shkretëtirë…

Shkollën e mesme e bëra në qytetin e Korçës. Pas 20 vitesh u riktheva mu në oborrin e ish-shkollës sime, tani shkolla 9 vjeçare «Demokracia». M’u drodh zemra për vitet e mia të shkuara, për adoleshentin e dikurshëm që kurrë nuk i pati punët mirë, por kurrë nuk i shteronte humori, 312 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

kryelartësia. Nga oborri i ish-shkollës sonë mora në telefon një shokun tim të klasës: - Je këtu afër? Të dal për kafe? - më tha ai që nga Gjirokastra. E ndërpreva thirrjen. (Kisha pasur përshtypjen se ndonjëri nga shoqëria jonë do të nxirrte kokën nga dritaret e shkollës, dhe ndenja aty si shtyllë druri për gati gjysmë ore).

Rikthimi në Gjirokastër pas dhjetë-njëmbëdhjetë vitesh nuk ka qenë aspak trazues në aspektin emocional. Ndihem i lehtësuar që u ktheva pasi pata mundësi të njihja më mirë njerëzit e rrethit tim familjar, prindërit e mi, e mjaft njerëz të tjerë, ish-fëmijë që tani ishin bërë burra dhe burrat të dikurshëm ishin moshuar ca si tepër. Ikja përfundimtare nga Gjirokastra gjashtëmbëdhjetë vjet më vonë ishte po ashtu pa dramacitet. E kisha kujtesën dhe mendjen plot dhe koha do të m’i bënte më të qarta e më të ndezura ngjyrat e botës së vogël që po lija pas krahëve me dëshirë. Ndërsa Tirana më duket thjesht një hapësirë pune e sfidash jo përherë të këndëshme e dinjitoze. Nuk jam mërzitur ndonjëherë prej Tiranës si qytet, por nuk mund të mbijë tek unë asnjë grimcë dashurie a ndjeshmërie për të. Më duket si sallat e tranzitit në aeroportet e mëdha të botës.

Nëse do të nevojitej, si do t’i kishe paraqitur (ritreguar shkurt) librat e tu?

Ritregime kam qenë i detyruar të bëj për procedurë paraqitjeje, për hir të standardeve. Tregoj ngjarjen bazë, skeletin epik, por jam i vetëdijshëm se po gënjej në dëm të romanit tim, pasi ajo që vërtet vlen nuk mund të ritregohet. Ritregimi i nënshtrohet një shablloni, një modeli burokratik e, si i tillë, është një e keqe e pashmangshme, e pakëndëshme.

Veç të tjerash, proza jote shquhet nga një lakonizëm i rrallë dhe nga një lloj universalizimi i pasforcuar i anekdotikes. Çfarë marrëdhëniesh ke me traditën e rrëfimit shqip dhe evropian?

Jeta ime, prej nga më buron krijimtaria, është jetë Shqipërie e shqiptarësh, të tjera vepra do të kisha shkruar po të kisha lindur ose jetuar në tjetër vend. Nuk besoj se ndonjë autor shqiptar ka ndikuar sadopak në fizionominë time artistike, sepse tek askush nuk kam ndier peshën e patejkalueshme të përsosmërisë, të humanizmit, të dashurisë për jetën. Në letërsinë tonë poezia, duke veçuar Mjedën, Lasgushin, Camajn, Zef Zorbën, Rreshpjen… paraqitet si kronikë ditore e vargëzuar, ndërsa romani – një përsëritje e cekët e realizmit klasik të shekullit XIX. Tregimi ka dy mjeshtra që do të jetojnë gjatë: Koliqin dhe Kutelin, por 313 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

prej tyre si ndikim më ka privuar distanca e largët në kohë dhe lënda jetësore përkatëse, pothuajse e huaj me problematikën e pamjet e sotme të jetës… Për të krijuar mendime më të qarta e më të thella për vendin tim më kanë shërbyer mendimtarët tanë të viteve tridhjetë, B. Merxhani, Mit’hat Frashëri, A. Arapi, I. Toto, etj. Si universitete të mjeshtërisë artistike kam pasur me radhë autorë madhorë nga letërsia europiane dhe ajo që shkruhet në anglisht. Kur kam lexuar italianin S. Kuazimodo, për shembull, e ndjeva veten të përmbytur nga bukuria dhe eleganca ambivalente e pamjeve dhe figurave letrare, aq sa thashë me vete: Mjafton ky, nuk mund të shkruhet më mirë. Po kështu kam menduar e ndjerë kur lexova argjentinasin Kortazar – model dhe majë e patejkalueshme në tregimin bashkëkohor. Po ashtu M. Soresku më ka çliruar nga idetë e mia aventureske për të bërë letërsi të bukur - ja ku është poezia, kam thënë, s’është e nevojëshme të sfilisim veten e të zhgënjejmë ndjekësit tanë të pakët në numër. Mandej të mëdhëjtë e e romanit nga amerika latine… kurse shkollën bazë besoj se e kemi të përbashkët si brezni: Balzak, Hygo, Dikens, Tolstoi, Çehov. Tregimtarët e romancierët e botës anglofone janë po ashtu himalaja të artit letrar, kurse francezët dinë të bëjnë magji artistike edhe me fabula modeste.

Cila periudhë historike shqiptare të duket më pak e zbërthyer, ose më rrejshëm e trajtuar nga letërsia?

Periudha 1939-1992 është trajtuar qëllimisht rrejtshëm nga autorët që shkruan pas vitit 1944. Me keqardhje më duhet të vërej se asnjë epokë e jetës shqiptare nuk e ka pasur ligjërimin e vet të madh artistik, ndonëse ka pasur shkrimtarë tepër të kulturar që nga periudha e Rilindjes e deri në Luftën e dytë Botërore. Ndoshta në të ardhmen, nga nevoja për fabula ekzotiko-historike, romancierët mund t’i nxjerrin nga pluhuri i shekujve fytyrat e dikurshme të vendit tonë… Sa për aktualitetin… po të flasim me gjuhën e rojtarëve të pyjeve, periudha 1992-2014 duket e shfrytëzuar masivisht e pa kriter, e jo rrallë pa asnjë ide të materializuar estetikisht.

Cili të duket ‘vendi’ më i përshtatshëm, ose ‘zona e bekuar’ nga ku e vjel lëndën artistike, sidomos në këto kohëra kur absurdi dhe grotesku sikur shkruhen vetë?

Në kohë të tilla ku «absurdi dhe grotesku shkruhen vetë» e humbet dëshirën jo vetëm të shkruash, por dhe të marrësh frymë si qënie e zakonëshme njerëzore. Jeta është kthyer në stadin fiziologjik të përpjekjeve sfilitëse për përmbushjen e nevojave, kërkesave elementare.

314 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Një shtresë e mesme ekonomiko-kulturore nuk ekziston. Një e treta e popullsisë së ikur nga vendi janë pikërisht 40-50 vjeçarët e tanishëm, ata që ishin me kulturë, nerv qytetar e vitalitet. Të ngelurit këtu, më të moshuarit ose më të rinjtë, janë të lidhur me shijet: realiste-klasike, të parët, dhe me lodrat e tekonologjisë zbavitëse – të dytët. Stadi i lartë, ai i jetës së kultivuar estetike, mungon, pavarësisht se robinsonë të padorëzuar në prangat e vulgaritetit urban vazhdon të ketë. Kolegë nga Europa e stabilizuar në mirëqënie e jetesë të kulturuar na kanë thënë se, «si shkrimtarë që jetoni në vende problematike, ju jeni në mes të floririt, ndërsa ne duhet të shoshisim tonaleta rëre që të gjejmë diçka që ia vlen të tregohet». Mbase kanë të drejtë, por kush do t’i lexojë veprat tona të përftuara nga floriri i mjerimit, kaosit, marrëzisë?! Kënaqësitë apo vërejtet e para autorëve shqiptarë duhet t’u vijnë prej lexuesit natyral, përderisa bëhet fjalë për fate e fakte relativisht të përbashkëta. Por çfarë lexojnë njerëzit tanë? A lexojnë vallë ata? A duan ata të njohin vetveten përmes shprehjes cilësore letrare, apo thjesht sfilojnë me lista librash super të shitur në tregun botëror, sipas klasifikimeve mediokratike? Është një embrion për çdo vepër, një zhgënjim i madh nga shoqëria ku bëj pjesë, një dhimbje e madhe për njerëzit që më rrethojnë, një mendim kontradiktor i zgjatur në kohë, por i qenësishëm, i paharrueshëm, një habi e madhe, tmerrësisht e madhe, më detyron të kërkoj nëpërmjet një romani të ri gjasat, mundësitë, rrethanat, marrëdhëniet ndërnjerëzore që e bëjnë të pamundurën të mundur, anekdotiken të natyrshme, dramatiken përditshmëri, përditshmërinë tragjedi pa gjakderdhje, pa fund. Çfarë vendi mendon se ka letërsia e sotme shqipe, - jo medoemos ajo e njohura zyrtarisht, - në kontekst evropian?

Potencialisht asnjë popull e asnjë racë nuk është e privuar nga talentet e mëdha në çdo fushë të dijeve a arteve. Besoj se kemi dhe ne talente të rralla për çdo fushë, por i vret mikroklima, i mbyt vendosmëria inerciale e shoqërisë që dëshiron të trillojë një të kaluar të madhe kulturore e ta përtypë atë rrenë si ariu polar dhjamin për të penguar lindjet e reja, ardhjet e reja që prishin gjendjen muzeale në vend-numëro. Vetë pyetja juaj që dallon letërsi zyrtare dhe jo zyrtare, me të cilën pajtohem tërësisht flet për një realitet të shëmtuar në marrdhëiet midis krijuesëve dhe hallkave promovuese të artit. Shtëpitë botuese të themeluara nga njerëz të kulturës falimentuan pasi libri këtu, si mall tregu ecën ngadalë dhe duhen prapavija të tjetra mbështetjeje shtetërore, ekonomike e sponsorizimi që të mund të mbetesh e të afirmohesh si botues i 315 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

rëndësishëm. Ndërmjetësit kulturorë me botën europiane mungojnë.

Nga brezi im ka autorë që shkruajnë bukur, ka romane të mirë, por mikroklima shqiptare e bën punën e saj.

A mundet letërsia të ringjallë mirëkuptimin e dikurshëm (qoftë ai edhe nga halli) mes brezave, por edhe mes antarëve të të njëjtit brez?

Kam pasur një roman («Babai në shi», botuar dy herë) që ka pasur një problematikë të tillë, në fakt në një plan më të ngushtë, më familjar. Besoj se konflikti dramatik prind-fëmijë atje krijohet prej ngjashmërisë prindfëmijë, pra, «pse jam si ti, baba, pse jemi krejt njëlloj sa i përket cilësive morale dhe sjelljes së moralshme, të virtytëshme në shoqërinë që nuk e duron dot moralin e mirë, ndërsa njeriun e mirë e shkatërron». Letërsia e mirë, përmes fatit të kryer të herojve të saj, të tregon se sa e kotë dhe vetëshkatërruese është ndjenja e urrejtjes, sa kotësi është etja për sundim, për mbizotërim; se sa qesharake e fatale janë ato ngulmime për protagonizëm në dëm të personalitetit dhe mbretërisë modeste të atij tjetrit që mund të jetë i afërmi yt, prindi, vëllai, shoku ose pasardhësi yt.

Mendoj se duhet të respektojmë në heshtje kufijtë natyrorë dhe flamurin e secilit njeri, pavarësisht se mund të na duket anakronik, i parëndësishëm, regresiv. Fundja gjithçka që bënë prindërit tanë, prindërit e mi: revolucionet, nënshtrimin e vetes ndaj shtetit diktatorial, largimin nga idealizimi rinor, flijimin gradual të jetës së tyre tokësore e bënë si më të mirën e mundshme për familjen biologjike, për të ardhmen time. Jam i bindur: nëse kanë bërë heroizma apo gabime të qëllimshme, më kanë pasur në radhë të parë në mendje mua, e si mund t’u ofroj strategji të reja e moral të ri 30 vjet mbasi lufta ka mbaruar?! Jo, vetëm mirënjohje ose keqardhje pa fund. (E kam shprehur këtë aventurë e sakrilegj prindëror në një pjesë të romanit tim të fundit «Stina e Hijeve»…) Një letërsi e madhe të ngjall mirëkuptim e keqardhje për secilën krijesë njerëzore, pavarësisht konstituimit të tij etiko-moral e historik. Personazhet me disponime demoniake, negative, çnjerëzore, që ka fondi i artë i letërsisë botërore gjenden kryesisht tek Dante, tek Shekspiri, tek Dostojevski, por nuk të pushton urrejtja aktive për ta kur lëvrijnë si krimba plehu në mjerimin e pasioneve të tyre.

A mund ta shohë shkrimtari ftohjen dhe tjetërsimin e njeriut të sotëm si një zgjidhje, apo zgjerim fatlum, për vetminë e tij krijuese?

Shkrimi i një vepre kryhet zakonisht në vetmi, por gjatë shkrimit thërret në shoqëri qindra, mijëra njerëz, ngjarje, histori që i ke si të tuat. Pra, kur 316 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

shkruan i ke shpallur luftë tredimensionale vetmisë dhe ëndërron ta shkrish në një popullatën tënde të brendshme me shoqërinë, me jashtësinë e botës së madhe, reale, konkrete, me… lexuesit e mundshëm të veprës sate. Njerëzit janë ftohur dhe janë bërë disi robotikë në marrëdhëniet e përditëshme dhe në mjediset e përbashkëta të punës, të çlodhjes a të hapësirave të lira urbane, por nuk mendoj se e kanë humbur interesin për jetën, për kategoritë e ndryshme të etikës, të moralit dhe të së bukurës. Thjesht: nuk janë më fjalamanë të drejtëpërdrejtë si dikur, kur i hapeshin në bisedë të parit bashkudhëtar në tren, por janë më të fokusuar në fushat e tyre të interesit, në botën e ndjenjave, në botën e sendeve dhe mallrave të cilave ua ndjekin zhvillimet hap pas hapi, sekondë pas sekonde, me ndihmën e super teknologjive moderne në komunikim. Humbi epistolari e bashkë me të retorika e lartë, zbukurimet stilistike në adresë të të dashurve tanë, por ne tani shikohemi sy më sy e buzëqeshim gjallërisht me cilin të duam, paçka se bashkudhëtarit në tren i dukemi të mbyllur, të largët, pa pikë ngrohtësie humane. Kemi modifikuar ca mënyrën e sjelljes, por jemi më fort të lidhur e të robëruar pas gjërave që duam e na lënë pa gjumë.

Shkrimtari nuk mund të sillet ose ta gjykojë bashkësinë ku bën pjesë me kritere të kohës së pëllumbave postierë. Vetmi krijuese unë quaj murin ndarës që krijoj me bjerraditësit dhe me çdo të panjohur që nuk ka fuqi magnetike për ta merituar vëmendjen time. Çdo mendim, foto apo shkrim tonin, në kohë reale mund t’ia nisim e t’i mbërijë kujt të duam ne, në secilën pikë të rruzullit. Nuk arrijmë të vetmohemi sa duhet, ky është problem-kyç që kemi sot. Na ndjekin kudo lajme, njoftime, ngjarje, zile telefonash e shkarkesa të tjera elektronike.

Një ngjarje, një njeri, një libër, ose një shprehje që mendon se i ka dhënë tjetër kah krijimtarisë sate…

Pavarësisht se mund ta supozoj veten të pajisur me një ndjeshmëri dhe aftësi shprehëse që e mundësojnë potencialisht ushtrimin në krijimtari artistike, mendoj përsëri se ka qenë një ngjarje e «vogël», një gjest, një episod i cili ka nxitur të dalë jashtë meje një botë e madhe e fjetur. Po të ishte rasti të shpjegoja fillesat e romaneve të mi, jo si nisin ata, por si ndodhi që u ula dhe nisa t’i shkruaj, do të kisha për të rrëfyer gjëra interesante, gati të pabesueshme në rëndomtësinë e tyre të jashtme. Sa për kahun e krijimtarisë, dihet se akumulime të jashtëzakonëshme jetësore e kulturore, letrare, artistike, si bëhen pjesë e natyrshme e vetëdijes tënde, diktojnë kahun e duhur, temën e radhës, fizionominë dhe timbrin e saj polifonik. Shkruaj në mënyrë të ndërgjegjëshme, por 317 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

procesi krijues i jep formë e strukuturë sipërore kaosit tim të brendshëm, duke më komanduar me ligjësitë e tij misterioze. Çdo libër i bukur që kam lexuar më ka bërë të them: ja, kjo duhet lexuar nga secili dhe nuk kemi nevojë për shkrime të reja. Po kështu, kur kam dëgjuar një melodi muzikore, kur kam parë një pikturë ose një film, e kam parë veten dhe kolegët e mi bashkëkohës të çliruar nga detyra për zbulime dhe sendërtime vetjake. Për mirë ose për keq, kjo gjendje pasive shkaktuar nga shijimi i artit të njohur, nuk ka zgjatur shumë… Të pathënat e mia më kanë urdhëruar të nis nga e para një punë timen, të rrezikoj, të vë në sprovë veten, emrin, personalitetin.

Bukuresht-Tiranë, gusht 2015

318 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

DE VIRIS ILLUSTRIBUS PAUL GOMA – në 80-vjetorin e lindjes / la 80 de ani Për botën shqipfolëse shkrimtari i shquar rumun, disidenti i mirëfilltë Paul Goma, - vlera e veprës së të cilit nuk është varur asnjëherë nga vuajtjet e autorit, - mbetet ende pothuajse i panjohur.

Lindur më 2 tetor të vitit 1935 në Basarabi, Goma u shpërngul bashkë me prindërit në Rumani pasi vendlindja e tij u përfshi brenda kufijve të BRSS-së. U përjashtua nga gjimnazi ''Georghe Lazar'' i Sibiut, sepse mbështeti hapur të pafajshmit që hetoheshin si antikomunistë. Në vitin 1954 nisi studimet në Institutin e Letërsisë dhe të Kritikës Letrare "Mihai Eminesku" të Bukureshtit, ku edhe u arrestua dhe u dënua me dy vjet burg ngaqë u solidarizua me ngjarjet e Hungarisë (nëntor 1956) dhe protestoi kundër vendosjes së rusishtes si gjuhë e detyrueshme në shkolla. U lirua në vitin 1958 dhe u internua në Baragan, ku qëndroi deri në vitin 1962. Gjatë kësaj periudhe jetoi si punëtor krahu, fotograf, trompetist, teknik, ndërsa në vitin 1965 rifilloi studimet në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Bukureshtit. Braktisi studimet dhe, i befasuar për mirë nga politika e Rumanisë ndaj pushtimit të Çekosllovakisë, u bë anëtar i Partisë Komuniste Rumune (PCR). U përjashtua nga radhët e saj në vitin 1971, pas botimit në RFGj (Suhrkamp) e në Francë (Gallimard) të romanit të tij ''Ostinato'', dërguar fshehurazi në Perëndim dhe që në Rumani ishte cenzuruar.

Në pranverën e vitit 1977, përmes një letre të hapur, që u lexua në radion Evropa e Lirë, Paul Goma iu bashkua lëvizjes ''Charta 77'' të intelektualëve çekë. Më 1 prill 1977 u padit për tradhti të lartë dhe u arrestua sërish, por, pas protestash ndërkombëtare, u lirua. Ndërkaq u përjashtua edhe nga Bashkimi i Shkrimtarëve të Rumanisë (USR), anëtar i të cilit ishte qysh në vitin 1968.

Në nëntorin e 1977-ës Paul Gomës iu hoq shtetësia rumune dhe u detyrua të ikte në Francë, ku edhe u vendos përfundimisht bashkë me familjen. Qysh atëhere jeton në Paris, pa kërkuar shtetësinë franceze.

Pas shndërrimeve të 1989-ës në Rumani, Gomës nisën t’i botoheshin librat edhe në atdhe. Autor i mbi 40 vëllimeve (romane, kujtime, dëshmi, 319 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ditare, biseda, ese114), i quajtur nga Euxhen Jonesku ”Sollzhenicin i Rumanisë”, ”një Xhojs i universit totalitarist” (kritika franceze), apo ”një luftëtar rumun kundër Frikës Universale” (Radu Jörgensen), Goma është i pranishëm jo vetëm në vëmendjen letrare evropiane e më gjerë, por edhe në shtyp, si mishërim i kujtesës, i vuajtjeve, dhe i mjeshtërisë plot flijime që kërkon arti i jokompromisit.

Njëheresh me urimet për shëndet e frymëzim të pashtershëm, Haemus-i riboton këtu disa copëza nga krijimtaria e Paul Gomës, të mjaftueshme për të nuhatur mençurinë dhe guximin e këtij shkrimtari.

PAUL GOMA Letërsia e sirtarit – një kapitull i historisë së letërsisë “… Më parë, në kohëra të natyrshme, domethënë jo-komuniste, letërsia e sirtarit ekzistonte në sirtarin e secilit shkrimtar: shkrime të papërfunduara, shkrime nga të cilat autori nuk ishte i kënaqur dhe i linte të prisnin një përmirësim (ose braktisjen përfundimtare), shkrime të kthyera mbrapsht nga revista apo shtëpi botuese… Vetëm se, qysh në gushtin e 1914-ës hymë në zodiakun Sarajevë, kurse qysh në tetorin e 1917-ës: në panatyrshmëri. Sintagma ‘letërsi sirtari’ mori një tjetër kuptim.

Nuk e kam shpikur unë këtë term - dhe realitet: letërsi sirtari, por vetëm e kam rimarrë, duke u përpjekur t’ua përshtat realiteteve të Rumanisë.

Ky term qarkullon qysh përpara Luftës së Dytë Botërore tek rusët, dhe më vonë u shfaq një term i ngjashëm: samizdat. Kësisoj, sipas rusëve (por edhe ukrainasve, balltikasve, kaukazianëve, ‘moldavianëve’, polakëve, çekëve, hungarezëve, bullgarëve, gjermanolindorëve, letërsia e sirtarit ishte ajo që:

Libra të botuar: La cellule de liberables - Gallimard, 1971 (Ostinato); Elles etaient quatre… - Gallimard, 1974; Gherla - Gallimard, 1976; Dans le cercle - Gallimard, 1977; Garde inverse - Gallimard, 1979; Le tremblement des hommes - Le Seuil, 1979; Les Chiens de mort Hachette, 1981;Chasse-croise - Hachette, 1983; Bonifacia - Albin Michel, 1986; Le Calidor Albin Michel, 1987; Gherla - Humanitas, 1990; Vuajtjet e Piteshtit - Cartea Rom}nească, 1990; Nga Kalidori: Një fëmini basarabiane - Albatros, 1990; Bonifacia - Omega, 1991; Sabina - Apostrof, 1991; Ushtari i qenit - Humanitas, 1991 etj.

114

320 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

a) në ato që thosh (me shkrim), nuk binte dakord me Pushtetin (mirpo: “Kush nuk është me ne, është kundër nesh!”); b) e gjetur gjatë ndonjë bastisjeje, do të kish shkaktuar jo vetëm arrestimin dhe dënimin - ‘për agjitacion e propagandë’, ‘për vënie minash pushtetit popullor’ – e autorit, por edhe të ‘mbajtësit’ (një mik, një koleg, një i afërm, një dashnore); c) nuk mund t’i ofrohej për botim shtëpisë botuese (vetvetiu përdora njëjësin), pra: tekst, për të cilin punonjësit e Sigurimit nuk kishin dijeni… … E nisa me fundin: pasojat e gjetjes, gjatë një bastisjeje, të letërsisë së sirtarit… Por është më mirë kështu. Gjithsesi, në vazhdim, pa synuar të imponoj kriteret e mia në ‘klasifikim’, po shpreh vetëm pikëpamjet për fenomenin e mësipërm, qoftë edhe për faktin se edhe unë kam pasur në sirtar letërsi (e mirë a e keqe nuk ka rëndësi).

Nevojiten edhe dy ‘gjëra’: 1. kohë, që t’i përgjigjesh pyetjes: “Kur është shkruar teksti përkatës: para apo pas 22 dhjetorit të 1989-ës?”.

2. vend, që t’i përgjigjesh pyetjes: “Ku është shkruar ky tekst: brenda kufijve të Rumanisë komuniste – apo jashtë kufijve (në mërgim, ose në syrgjyn?)”

3. Besoj se një shkrim, që të mund të bëjë pjesë në letërsinë e sirtarit, në pikëpamjen e sotme, përtej ‘rrezikshmërisë’ dhe fshehjes së tij, duhet të ish shkruar përpara dhjetorit 1989 dhe në Rumani.

Duke u mbështetur në këto kushte, në prill 1990 kam pohuar: “Nga shkrimtarët, letërsi sirtari kanë pasur: Blaga, Noika, Steinhardt, Ioan D. Sarbu dhe Teohar Mihadash“. Pas tetë vjetësh, më vjen keq, se lista ime ka mbetur e pandryshuar… … Romanin „Gherla” e kam shkruar në vitin 1972 në Paris. Më 1973 u ktheva bashkë me dorëshkrimin në Rumani, ku kreva edhe një motërzim… Sigurimsat që më hynin në shtëpi dhe më vidhnin dorëshkrimet nuk para dukeshin të joshur nga motërzimi që po përkthehej në frëngjisht e suedisht - mirpo, kurreshtarë gjer në histeri, bënin çmos të shtinin në dorë motërzimin ‘tjetër’, atë të riun. Ky i fundit nuk ishte më ‘armiqësor’ sesa ai që do të botohej më 1976 tek Gallimardi - unë asokohe banoja në Drumul Taberii (lagje e madhe bukureshtase sh. y.) - por Sigurimi nuk i dinte këto hollësira.

321 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Sigurimi nuk e dinte se ndërkohë shkruaja romanin Garda e kundërt (1973-1975); me gjithë ‘vizitat’, nuk gjetën asgjë për të konfiskuar: shkruaja drejtpërdrejt në makinë, fshihja fletët, secilën në një vend më vete, kurse kur mbaroja një kapitull, e dërgoja drejt e në Perëndim… Nuk i uroj askujt që të ‘vazhdojë’ të shkruajë çdo ditë një libër, pa mundur të lexojë ç’ka shkruar një ditë më parë… … Natyrisht, unë nuk i shoh gjërat kështu. Qoftë edhe ngaqë jam më plak tani; ngaqë kujtesa ime rreh, pavarësisht nga ç’besojnë kolegët e mi, përtej çastit të shkatërrimit të librave të mi, përtej ngjarjeve të mia – dhe kulmi, në sytë e disa autokronikëve: gjer edhe përtej çastit të lindjes sime. Për një arsye të thjeshtë: unë besoj në kujtesë, besoj edhe në histori – ndërsa, në lidhje me çështjen e trajtuar më sipër, besoj në historinë e letërsisë.”

Shpellanë “Me kalimin e kohës njerëzit dolën prej shpellave, gërmuan kasolle, ngritën shtëpi, madje shtëpi-mbi-shtëpi, por gjithsesi me mendësi shpellaku mbetën. Kjo mund të përmblidhej: individi që ik nga bashkësia, quhet i ikur edhe po qe se rikthehet; cilësohet “tradhtar” i huaj dhe s’ka më vend në shpellën e lindjes. Shpella në fjalë është vendi ku nuk mund të depërtojë më asnjë i huajsuar! ‘Ne jemi të këtushmit, ne jemi më të zotët, më qerratenjtë, të mençur qysh kur dolëm nga barku i nënës, s’duam të na vijnë të tjerë, nga vise të tjera, të na mësojnë ç’duhet të bëjmë e sidomos... ç’duhej bërë’”.

Shkëputur nga Revista Haemus Nr. 2-3 dhe 4-5-6 / 1999; Nr. 36-40 / 2009

322 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

BIBLIOTHAECA HAEMUS Një libër për Nënë Terezën KOPI KYÇYKU* Nënë Tereza u bë e njohur përmes vënies në zbatim të parimit të krishterë të dashurisë ndaj njerëzve. Në Kalkutë të Indisë ajo u mor me më të varfrit e të varfërve, me të sëmurët që ndodheshin në pragvdekje dhe me leprozët. Ajo nderohet nga një numër mbresëlënës njerëzish, të cilët shohin tek ajo shëmbëlltyrën e një shenjtoreje të ditëve tona: “The Saint of the Gutters”. Përfshirja e saj në veprimtari që lidhen me mbrojtjen e dinjitetit human u shpërblye në vitin 1979 me Çmimin Nobel për Paqe. Nënë Tereza ishte edhe një kritike e ashpër e çdo lloji dështimi (aborti).

Urdhëri i themeluar prej saj (“Misionaret e Mëshirës”) vazhdon ta zhvillojë veprimtarinë e vet në shumë vende të botës. Nënë Tereza dhe bëmat e saj për vite me radhë kanë ngjallur interesin e publikut. Fill pasi ndërroi jetë në moshën 87-vjeçare, u shtrua pyetja: cili ishte burimi i asaj force tërheqëse ndaj miliona njerëzve? Ajo pati parapëlqyer ta kalonte jetën pa rënë në sy (“Esse non vidare”). E cilësonte veten si një “laps i thjeshtë në dorën e Zotit” (kështu do të shprehej në një fjalim që pat mbajtur në Romë, më 7 mars 1979), e bindur që Ai po e përdorte “mosgjënë” e saj për të dëshmuar madhështinë e Tij. Nënë Tereza nuk ia njihte asnjëherë vetes meritën e arritjeve që shënonte, duke u përpjekur pareshtur që vëmendjen që i kushtohej asaj ta mbartte drejt Zotit dhe “veprës së Tij” në dobi të të vobektëve.

Megjithatë Zoti desh që ajo të mos mbetej e panjohur. Njerëz të të gjitha feve anekënd botës mbetën të mahnitur nga dashuria e saj e painteres dhe e pakufishme ndaj njerëzve në nevojë; nga gëzimi dhe paqja që përhapte, nga thjeshtësia dhe çiltërsia. Njëkohësisht, të gjithë ata që e patën takuar, qoftë edhe një herë të vetme, vunë re pa vështirësi që prapa vështrimit të saj zhbirues qëndronte një krijesë krejt e pazakontë.

Nënë Tereza ia doli mbanë të ruante heshtjen lidhur me aspektet më intime të marrëdhënies së saj të privilegjuar me Perëndinë. Hirësia e Tij Ferdinand Perier, ish-kryepeshkopi i Kalkutës, dhe disa priftërinj, ishin të vetmit që njohën përsëthelli begatinë shpirtërore të jetës së brendshme të saj. Megjithëse Nënë Tereza këmbënguli që gjithçka që pat shkruar të asgjësohej, u bë e mundur të ruhet një pjesë e letrave dhe 323 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

shkrimeve të saj. Mbledhja e dëshmive dhe e dokumenteve për shenjtërimin e Nënë Terezës, dha rastin për të zbuluar historinë e jashtëzakonshme të marrëdhënieve të thella të saj me Jezus Krishtin, që ua kishte mbajtur të fshehta edhe bashkëpunëtorëve më të ngushtë. Këto lidhje mund ta rreshtojnë fare mirë krahas mistikëve të mëdhenj të Kishës. Jeta dhe mesazhet e Nënë Terezës vazhdojnë të na mahnitin.

Libri i inxhinierit dhe gjuhëtarit, njëkohësisht anëtar i Akademisë shqiptaro-amerikane dhe i lidhjes së shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë, Genc Leka “Agnes Gonxhe Bojaxhiu, Nënë Tereza”, botuar në Nju Jork, u përgjigjet kërkesave të një numri shumë të madh njerëzish, që duan të kuptojnë sa më mirë shtysat e veprës së saj, burimet e fuqisë së saj dhe të intensitetit të dashurisë së saj. Faqet e këtij libri, të shkruar në një shqipe të kulluar e me një stil që rrjedh si uji i burimit, hapin siparin e një jete të brendshme, me thellësinë e dramat e saj, dhe shtojnë perla të tjera në trashëgiminë shpirtërore që Nënë Tereza i dhuroi botës.

“Në rast se ndonjëherë do të bëhem e shenjtë, do të jem me siguri një shenjtore e ‘territ’. Do të mungoj vazhdimisht në Qiell, për të ndezur dritën e atyre që janë në errësirë në tokë” i shkruante Nënë Tereza atit Joseph Nuener, më 6 mars 1962. Të cilësuara si një “letër angazhimi” (premtimi), fjalët e mësipërme na japin kyçin për të kuptuar jetën shpirtërore dhe krejt ekzistencën e saj. “Eja, ji drita Ime”, i kërkoi Jezusit, dhe Nënë Tereza bëri çmos të bëhej drita e dashurisë së Zotit në jetën e atyre që njohin errësirën. Misioni i saj mbartte një kosto paradoksale dhe krejt befasuese: ajo vetë jetonte në atë “terr të tmerrshëm”. Në një letër drejtuar njërit nga udhërrëfyesit shpirtërorë të saj, Nënë Tereza shkruante: “Tani, atë, ky terr i patregueshëm me fjalë, kjo vetmi, kjo dëshirë e vazhdueshme e Zotit, që më dhemb në thellësi të zemrës, është i atillë që nuk e shoh dot, as me shpirtin tim, as me logjikën time. Vendi i Zotit në shpirtin tim është i zbrazët. Nuk ekziston Zoti tek unë. Kur dhembja e dëshirës është kaq e madhe, unë s’bëj gjë tjetër përveçse ta dua Zotin sërish dhe sërish e atje e ndjej. Ai nuk më do. Ai nuk ndodhet atje. Zoti nuk më do… Nganjëherë e dëgjoj vërtet zemrën që klith: “Zoti im” dhe askush nuk vjen. Këtë sfilitje dhe këtë dhembje nuk mund ta shpjegoj (Nënë Tereza, letër drejtuar priftit Joseph Nuener, pa datë, por ndoshta në prill 1961).

Dashuria për Zotin e për njerëzit u mboll në zemrën e Nënë Terezës qysh në fëmininë e brishtë. Kur krijoi “Misionin e Mëshirës”, përvoja e territ e gjeti të papërgatitur sa duhet. Dora-dorës që po njihte një shkallë shumë të lartë lidhjeje me Zotin, ndryshimi ishte jo vetëm befasues, por edhe mundues: duke qenë e paaftë të ndjejë praninë e Perëndisë, e këqyri veten të tronditur e të çoroditur. Duke u vënë në kërkim të shkaqeve të 324 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

kësaj mungese të dukshme të Zotit, kur në të vërtetë prania e Tij ishte më se reale, ajo fajësonte para së gjithash mëkatet dhe dobësitë e veta dhe arriti në përfundimin se terri ishte një pastrim i mangësive. Me ndihmën e udhërrëfyesve shpirtërorë, ia doli mbanë që të kuptonte shkallëshkallë se kjo përvojë e brendshme e dhembshme përbënte një element thelbësor të misionit që kish ndërmarrë tashmë. Ishte fjala për pjesëmarrjen e saj në Vuajtjet e Krishtit në Kryq me theks të veçantë në etjen e Jezusit, në të fshehtën e dëshirës së Tij të zjarrtë, e dashurisë dhe shpëtimit të çdo njeriu. Ajo njohu më në fund në vuajtjen e saj vulën e pashpjegueshme të Vuajtjeve të Krishtit në shpirtin e saj. Po përjetonte misterin e kalvarit – Kalvarin e Krishtit dhe Kalvarin e të varfërve.

Përjetimi i kësaj përvoje të brendshme ishte pjesë e pandarë e vokacionit të saj; ishte kërkesa më thelbësore e misionit të saj dhe përvoja e epërme e dashurisë që ushqente për Zotin e për të vobektët e Tij. Tashmë Nënë Tereza jo vetëm po merrej me njerëzit në nevojë të skajshme dhe me të përjashtuarit nga shoqëria, me të braktisurit, me të padëshirueshmit, me ata që ishin njeri pa njeri, por ishte e gatshme të bënte të vetat vuajtjet e tyre lëndore dhe shpirtërore. Në një kohë që ky ankth shpirtëror dhe i përhershëm mund ta dërrmonte, përkundrazi Nënë Tereza po shkëlqente nga një gëzim dhe nga një dashuri e jashtëzakonshme. Ishte bërë me të vërtetë një dëshmitare e shpresës, apostull i dashurisë dhe i gëzimit, ngaqë e ndërtoi ngrehinën e jetës mbi themelet e besimit të kulluar. Nënë Tereza po rrezatonte dritën që buronte nga lidhja me Perëndinë.

Libri i Genc Lekës, që mbështetet fort në dokumentet dhe në bëmat gati të mbinatyrshme të asaj gruaje shtatvogël-vullkan, që hapet me origjinën e familjes Bojaxhi duke theksuar se bija më e shquar e saj, Nënë Tereza, ishte nga Shkodra, vazhdon me kapitujt “Nënë Tereza nëpër botë”, “Nënë Tereza në Shqipëri”, “Mos më thoni mua të ndërpres punën”, ”Fakte të tjera për familjen e Nënë Terezës”, “Kalkuta vajtoi me dinjitet Nënë Terezën”, “Të gjithë shenjtorët duhet të gjykohen fajtorë derisa të provohet pafajësia”, “Nënë Tereza duhet të shpallet zyrtarisht Shenjtore” dhe mbyllet me vlerësimet për figurën e Nënë Terezës nga personalitete të ndryshme. * Kavalier i Shën Silvestrit-Papë

325 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT DOM SIMON JUBANI Închisorile mele (Burgjet e mia) Pater Simon Jubani (1927-2011) este unul dintre marii disidenţi necunoscuţi ai dictaturii albaneze. Arestat în anul 1963, suportă 26 de ani de închisoare grea. Este cel care la 4 şi 11 noiembrie 1990 – la Cimitirul din Rrmaj din Shkodra – a condus prima slujbă religioasă publică din Albania, după 23 de ani de la interzicerea oricărei expresii a credinţei.

Pentru acest act de mare curaj şi care a unit albanezii din toate confesiunile, Universitatea ameriocană din San Francsico i-a conferit lui Simon Jubani titlul de "Doctor Honoris Causa" în ştiinţe umane, cu motivaţia "Protagonist al unei noi epoci în Albania".

La v}rsta de 16 ani – povesteşte Pater Simon Jubani în autobriografia sa – chemat de Dumnezeu, am intrat în Şcoala Apostolică pentru a deveni jezuit. În martie 1946, c}nd comuniştii albanezi, de teama unei răsturnări a puterii, au interzis, sechestrat şi distrus toate şcolole catolice tradiţionale, în care a învăţat să scrie şi să citească întreaga naţiune, a trebuit să-mi schimb loc şi bancă. M-am aşezat, fără să vreau, în banca Liceului de Stat. Mai t}rziu am fost transferat la Tirana, unde am urmat un curs de radioroentgen. După ce am lucrat puţin la spitalul militar al capitalei, m-au mobilizat în armată. Mie care îmi doream at}t de mult să devin jezuit, misionar, predicator al păcii evanghelice, mi-a trebuit să îmbrac uniforma verde, să iau arma ucigaşă şi să pornesc spre graniţa de sud. După trei ani de chinuri în armată – care răm}n la fel de grei ca anii din închisoare – m-am întors la Shkodra. (…) În toamna 1957326 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

1958 am primit ordinile slujirii şi am plecat la Mirdita pentru a ţine vie şi în picioare credinţa şi bisericile decimate de ateism. Fiind mereu oaie neagră, m-am dedicat apostoliei deschise, căci nu mi-a plăcut niciodată să joc în culise. Dar ceea ce-mi plăcea mie, nu le plăcea comuniştilor, care m-au încătuşat şi m-au obligat să parcurg un drum lung şi anevoios (…) Acest drum aveam să-l parcurg timp de 26 de ani, lăs}nd peste tot urme de s}nge. Mereu militant activ, faţă în faţă cu spionii din Burrel115, am fost eliberat la 13 aprilie 1989 împreună cu alţi clerici, graţie Perestroicăi, încărc}nd Comitetul Central cu încă 14 ani de puşcărie… M-am întors iarăşi viu. (…) Vechea mea casă a devenit imediat biserică, la fel cum deveniseră şi casele celorlalţi 27 de preoţi rataţi de sabia mereu ascuţită a lui Enver… La 11 noiembrie… la capela din Rrmaj… în plină teroare comunistă, c}nd se ştia şi nu se ştia ce se înt}mplă, dar mai ales, ce se poate înt}mpla, am ţinut a doua Slujbă publică, după cea din 4 noiembrie, de data aceasta cu o cuv}ntare bine pregătită, programatică, ce spulbera tăcerea de 23 de ani a catacombelor… Sunt primul albanez chemat în audienţă de Papa Ioan Paul II, primul cleric fără nici un grad, care este invitat de două ori la administraţia americană de la Washington, o dată de parlamentul rus, de mai multe ori în Franţa, Italia, Belgia, Germania, Spania, Israel, Turcia… Mi-a plăcut mereu misionarismul periculos, acolo unde ateismul a aruncat mai multe seminţe ale răului şi unde, drept urmare, a răsărit sălbăticia, m}nia, ignoranţa, crima… Fac parte din partidul săracilor, al celor masacraţi, al victimelor de ieri şi de azi…

Am absolvit universitatea închisorii comuniste, unde am învăţat ceea ce vroiau să uit c}nd m-au gonit de la jezuiţi. Am învăţat, aşadar, să vorbesc şi să scriu în latină, greacă, italiană, franceză, engleză 116.

Închisoare rău famată a perioadei dictatoriale din Albania.

Dom Simon Jubani, Burgjet e Mia (Închisorile mele); Biblioteka Shkodra, 2, Shkodër 2001, Tipografia U. Detti, Roma, 2001.

115 116

327 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Carte Închisorile mele este, fără îndoială, una dintre cele mai vii şi cutremurătoare mărturii scrise vreodată în spaţiile concentraţionare. Au trecut 14 ani de la momentul apariţiei, dar ea este interzisă tacit şi circulă sub m}nă, ca în vremurile pe care le descrie şi le descifrează.

Redăm pentru cititorii noştri un fragment din capitolul Torturile. „Nu ştia dacă a studiat cineva istoria torturilor de c}nd a apărut omenirea. Oricum, trebuie să fie o istorie prea bogată în modele şi mai ales în dureri. Şi nu ştiu nici dacă a scris cineva istoria torturilor din închisorile comuniste ale Albaniei, ca o contribuţie la istoria universală a torturilor, care ajung p}nă în a-L răstigni pe Însuşi Dumnezeu. Mă voi strădui să aduc aportul meu, descriind doar ce am aflat şi am trăit pe pielea mea.

Unele dintre torturile obişnuite, fără multă fantezie, erau: tăierea m}inilor şi a picioarelor cu fierăstrăul, fireşte fără anestezie; umflarea trupului cu pompa; spănzurarea de picioare sau de braţe pe un trunchi în mijlocul iernii, p}nă ce paraliza tot corpul. Această tortură era aplicată şi prin lagăre, atunci c}nd cineva nu realiza norma.

Urmau: str}ngerea membrelor cu fiere care intrau ad}nc în carne, în timp ce s}ngele picura şi se făceau răni grave, care foarte rapid se cangrenizau. Apoi, pe r}nd: munca silnică, prelungită, izolarea în carcere frigorifice, bătăile p}nă la spitalizare…

Una dintre cele mai cumplite torturi era smulgerea mustăţii cu patentul.

Nu at}t din cauza durerii fizice, care nu era mică, înc}t din cauza durerii morale, căci reprezenta umilirea groaznică a bărbăţiei…

Am cunoscut mai mult de un confrate în ale suferinţelor care-şi avea subsorile rupre, cu oasele scoase afară, deoarece îi arseseră carnea cu ulei fierbinte; am cunoscut oameni cu spinările găurite de cuie mari, înfipte de-a lungul interogărilor, sau de la ţigările stinse direct în carne vie. Mai cu fantezie era tortura sacului: deţinutul era închis într-un sac, legat, şi, ca să nu se plictisească singur, băgau în sac şi doi-trei motani.

După aceea începea bătaia, la nimereală, uneori peste om, alteori peste motanii care, îngroziţi, sf}şiau omul cu dinţi şi unghii. Erau cazuri în care te băgau într-un coşciug, cu m}ini şi picioare legate, şi te chinuiau întrat}t, înc}t să nu te mai ridici de acolo. C}nd chinurile îşi atingeau apogeul, deţinutului îi smulgeau dinţii unul după altul, de teamă ca nu cumva îşi rupe limba şi nu poate mărturisi crimele sale şi ale altora…

Deseori, la interogatoriu, oamenii se transformau în candelabre vii: sub 328 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

unghiile lor erau înfipte beţe de pin, care erau aprinse şi-şi hrăneau flacăra cu carnea arsă a degetelor. Mai era tortura insomniei, adică: te lăsau fără somn săptăm}ni de-a r}ndul, ca să te arunce apoi într-o cămăruţă cu apa p}nă la genunchi. Sau tortura picăturii de apă: te legau fedeleş, at}rnat de m}ini, iar un şiroi subţire de apă curgea pe fruntea ta ritmic, fără a obosi, tac, tac, tac, tac… Era o stare cumplită care te făcea să uiţi totul şi să nu mai ştii cine eşti, de unde ai venit şi încotro vrei să mergi. Această grozăvie avea un singur ţel: să-i oblige pe deţinuţi să respire cu plăm}nii lui Enver, să vadă cu ochii lui, să asculte cu urechile lui, să vorbească cu gura lui, pierz}ndu-şi toate trăsăturile individuale care-l deosebesc pe un om de altul.

La început, aceste turturi erau aplicate pe deţinuţii mai periculoşi şi mai nesupuşi. Apoi au început să le păstreze pentru proprii camarazi care sf}rşeau unul după altul la carceră, vreau să zic, pentru conducătorii de partid, colegi ai lui Enver, precum Kadri Hazbiu, Beqir Balluku şi vreun alt comunist despre care se spunea că nu se conformase oridinelor comitetului central… În astfel de spaţii, omul putea scăpa doar dacă avea harul rugăciunii, altfel nu putea face altceva dec}t să hulească.

Nu mă bucur de sf}rşitul cumplit al nimănui şi nici nu-mi permite religia, în care cred cu tot sufletul, dar desigur simt o milă mai mare faţă de confraţii şi prietenii mei, dec}t faţă de confraţii şi prietenii dictatorului, deşi mă rog la fel pentru ambele tabere. Îmi aduc aminte că o asemenea soartă au înfruntat Sulçe Begu, chinuit în modul cel mai animalic, Dom Lazër Shantoja, pe care l-au tras spre groapă cu m}inile şi picioarele retezate; Dom Lekë Sirdani şi Dom Pjetër Çuni, înnecaţi într-o latrină, după ce le umflaseră maţele cu o pompă de maşină. Nu mai puţin suferiseră cei care erau duşa la groapa comună, pentru a-i executa, şi apoi îi înapoiau iar în celulă, unde îi invitau să se schimbe şi să accepte crime imaginare. Sunt oameni care au ajuns de c}teva ori p}nă la marginea morm}ntului şi s-au distrus psihic, deoarece au murit şi s-au trezit de at}tea ori la viaţă, înc}t au căzut în cursă şi au semnat. După fiecare set de semnături, cei de la interogatoriu erau răsplătiţi de ministerul de interne, fiindcă scăpau regimul de pericolul contrarevoluţiei.

Foamea îi obliga deseori pe deţinuţi să măn}nce voma confratelui, al cărui stomac distrus nu mai putea ţine niciun fel de hrană, ba chiar să măn}nce cadavrul vreunul nefericit. Iar c}nd veneau să ridice cadavrul, 329 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

observau că-i lipseşte vreo m}nă, sau vreun picior. Semnele arătau că fusese treaba şobolanilor care mişunau în jurul nostru, ţin}ndu-ne companie.

Nu mai puţin tortură era executarea celor mai buni oameni ai închisorilor şi ai lagărelor, şi noi eram obligaţi să fim spectatori. După ce îi împuşcau, repetau spectacolul jucat de at}tea ori la păr}ul Kir: aşezau cadavrele îns}ngerate în cerc, cu căciula pe cap şi cu ţigara în m}nă, ca şi cum ar fi vrut să rezolve la adunare grelele probleme ce apăsau ţara asta.

Apoi plutonul de execuţie c}nta şi dansa în jurul lor. Concert mai cumplit nu cred că a văzut cineva pe lume! În mozaicul torturilor aplicate de communism pe carne vie şi nervi, nu pot lipsi nici eu. De c}te ori ajungeam la interogatoriu, îmi str}ngeau cătuşele p}nă-mi intrau în carne. S}ngele picura pe duşumea, iar atunci şeful ordona să-mi fluture m}inile, ca durerea să devină c}t mai insuportabilă. Iar după ce leşinam, el, bunul samaritean, se apleca peste mine şi-mi trata rănile cu tutun. C}nd deschideam ochii, mă bătea cu picioarele. După ce-i oboseau picioarele, punea m}na pe bici. (…)

Sărmanul. Ajuns acasă, cu siguranţă se pl}ngea că era rupt de oboseală muncind pentru construirea socialismului în Albania. Aşa vlăguit, lua loc pe scaun şi mă întreba: "Vei mărturisi, sau nu, activitatea duşmănoasă, vei spune, sau nu, numele complicilor!". Îi răspundeam: "Cum să nu, ţi-i spun imediat: am colaborat cu Moise, cu profestul Ilie, cu Isaia, cu Ezechiel, apoi cu Hristos... ". "Ce zici, bre – sărea el cu ochii bulbucaţi şi cu faţa plină de speranţa că, p}nă la urmă, descoperise toată reţeau de spionaj. Care Kristo, care-I numele de familie, unde locuieşte?".

"Locuieşte în Evanghelie" – îi răspundeam cu umorul omului care-şi are jumătatea oaselor rupte, dar care se sprijină pe o forţă complet neînţeleasă de criminal, exact cum nu înţelegea nici numele celor care-mi fuseseră într-adevăr cei mai apropiaţi colaboratori şi de la care-mi aşteptam salvarea în chinul care se năpustise peste capul meu”.

Dom Simon Jubani, Burgjet e Mia (Închisorile mele); Biblioteca Shkodra, 2, Shkodër 2001, Tipografia U. Detti, Roma, 2001, p. 69-80

330 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

ARTE TICIANA DINE117 Objective perception and paranoia by the theory of PCM (Paranoid Critical Method) of Salvador Dalí versus Sigmund Freud and Jacques Lakan” Abstract All study focuses on Dali’s written form and how he launches one of his theories, especially his PCM- critical paranoid method. Dalí necessarily requires to Freud to see that writing of him but meanwhile Freud would be saying that “Theretofore the surrealists that in appearance had been selected me out as their saint, seemed to me some crazy people 100 percent. This young Spaniard, with fanatic’s staring eyes and his inevitable mastery had prepossessed me to reconsider my opinion. We are talking about someone with serious psychological problems.” Sigmund Freud Exactly, we will examine the connection that Dalí wants to do with paranoid theories of Freud, mis-comprehendsion

by Freud and support that would have this theory of critical paranoid method by Lacan in his doctoral thesis.

Methodology The entire study is an approach between the theory of Dalí on Paranoid Critical Method and various forms of perception of the object and the reality, the symbolic and its interpretation. The connection is made between Dalíand the symbolic, oneiric and perceptive theories of Freud. The methodology is based on literature research and to some

Social Sciences in Albania, Faculty of Communication Sciences, European University of Tirana.

117

331 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

extent on the comparative study between the perceptual forms of symbols in general.

Key words: psychological impacts, surrealism, symptoms, critical -paranoid method Introduction All creativity of Salvador Dalíspeaks about images and psychological and artistic concernments which are not so simple to be understood by the masses, for this reason we have a permanent impact between what the artist offers to be perceived and how realistically he gain on to be understand by the society. His artworks are filled with images that exceed what was proposed as a completely different form of seeing and experiencing the reality. In fact also Mark Chagall by and in his artworks long before that surrealism was flourished, spoke for oneiricimages where a donkey or a palace were losing their gravity by fling and creating so an image quite different from that perceptive. Dadaist movement also stepped toward a more revolutionary stance and was more against the human perception and logic. Its founders played with linguistic and philosophical context, in terms of perception and the meaning of an image or situation which split form and content from what was taught to usbefore it. For example, if the word “urinal” gives to us directly the idea where it belongs to and for what serves, Duchampdisplaces itby presenting into an art gallery and calling it the fountain. This new form where the word is depreciated and gets another connotation when is placed into a different location from where it used to be, creates to the observer not just a lingual disturbance but also an philosophical one in the sense of understanding and reconstruction of what we have learned linguistically before that. Another incitement would be that with the jar by which is tradedthe Meat and other canned elements to be consumed, but inside of it was found not any food but was found some dejection and will appear again as a work of art under the name “The dejection of artist”.

But the following years of Dadaist movement would bring another nuance and shape of conceptuality closer to metaphysics for example Max Ernst in the portrait of a man in a suit and with apple in front of the portrait, or for example the artwork of Rene Magritte “This is not a Pipe”.

332 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Surrealism would move closer to psychological that would be touched by DalĂ­.

The end of the First World War and then later the preparation of the Second would have been a provocative not only for the human beings but also for the artists; many people suffered mental illness and were hit by mass paranoid symptoms. Sigmund Freud would be not just a revolutionary figure in the medical field but also an inspiration to the Surrealists as a guide for a completely new path of perception, where the paranoia would not be affected as an image and situation of confusion but rather as a sense of feeling where the artist was putting himself as a patient and then suddenly was taken on the role of the psychoanalyst where was putting the observer in his former role (so the role of the patient) to study a process almost absurd, which was the hypnotic situation and paranoid perception to perceive a picture filled with images that do not have a historical, narrative, academic or objective context. This seemingly chaotic process but with a psychoanalytic content would not be touched by all surrealists except Salvador DalĂ­. The latter would not be easily understood by Freud but according to the study which Lacan would then make to the self-proposed theory by DalĂ­ regarding to self-induced paranoid state would somewhat agree with this theory that in his opinion it can remain valid and not opposed as a separate theory into an absurd context.

The society itself was then a chaotic society and the political situations were into a constant moving ground for this reason the people were more and more in conflict with the perception or nationality on what as far as and how the events would go. The socio-political situation resembled actually a chaotic surrealist picture where the observer is in front of what his perception and his imagination failed to go, the shape how we understand and perceive this picture or reality which is served to you resembles a hypnotic and psychoanalytic session where the individual does not need to go necessarily to a psychoanalyst but to face his own reality where either has to find a form in order to perceive it becoming part of chaotic absurdity or to experience the hallucinatory sensation and become part of the victims of this society and of phenomena that it has presented him. The masses mainly tends to judge how incomprehensible is a picture where the images have not a chronological connection or where the pictures do not make a narrative connection with each other, but masses also forgets that life we are 333 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

facing everyday is filled with such surreal situations which are as absurd as unrelated to our form of thinking and foresight of things that look like exactly the "absurd" sensation when facing a surreal picture. But precisely this logic so sharp was not followed by masses, by sciences which studied the history of art as a subject but not as logic neither a perceptive and sensory feeling. This logic was not followed and therefore mea brought to mind of masses the artists who reflected the dream, illogic, poetry or philosophy but never had been seen as a completely vital form of human being. In fact all the artists then fought more to set some theories which were related to literature than a theory which was very close to human being. Meanwhile the only one that would make more transparent the distinction between philosophy, poetry and tangible was Salvador Dalí who was even called one of the greatest and the most incomprehensible surrealists.The difference between him and his contemporary surrealists in fact was that Dalí touched more closely this space of perception and sensation.

The difference between paranoia and surrealism is that surrealism is somewhat paranoid under visual aspect in terms of chaotic images that appear into a picture. Dali’s surrealism consists in his theory concerning the paranoid interpretation or self-induced paranoid state which is what Freud would not accept nor fully understood that part which will be discussed below how Lancan supports it as a theory.

Meanwhile the paranoia itself is a process which according to Freud is self-induced but is not connected to the unconscious where we cannot possibly do an objective explanation associated with this process which is rooted in subconscious.

Paranoid symptoms and paranoid syndrome according to the summary text of Oxford are described as pathological beliefs that include aspects of daily life between love, jealousy and greatness. Paranoid symptoms can cause serious consequences for the patient and other people as well.

Symptoms occur in schizophrenia and less in severe depressive disorders and dementia. They also occur in primary paranoid disorders, hereupon in the absence of any other disorder118.

According to Sigmund Freud paranoia is seen as a form of deviant reality where the individual fails to do the objective secession between the

118Psychiatry

- Text summary of Oxford (chapter tenth. P. 203 ) by Michael Gelder- Dennis Gath- Richard Mayou.

334 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

reality and imagination, between the delirium state or rambling state and the paranoid one that affects the individual (patient or neurotic where Freud studied associated with typical cases of his patients).

In fact although Dalí does not talk about symptoms, it may be that Dalí has had an impact almost paranoid to see the outside world in a such view or his PCM theory relates to terms of more expectations for the world precisely as in such a paranoid Lacan had a quite interest on critical-paranoid method. Lacan in1930 paid a visit to Dalí to discuss about "rotten ass " and after that, the psychoanalyst and the artist got a dialogue on several publications on surrealism and paranoia, cited in 1932 in the publication of the doctoral paper of Lacan “Paranoid psychosis in the process of dealing with personality” – Original in French “De la psychoseparanoïaquedansses rapports avec la personnalité” 119.

Lacan claimed that the paranoid interpretation came as the existing delirium where the 'conceptual structure' had to do with the personal history of the individual, rather than some biological malfunctions 120.

Paranoid interpretation according to Lacan was associated with a condition provoked by the psychological connection of individual in the social context: “symptoms {... are manifested} especially with regard to

Jacques Lacan, De la psychoseparanoiaquedansses rapports avec la personalite, Paris: Seuil, 1975; first published in 1932. Salvador Dali, Comment on deviant Dali, op.cit. (note 1), pp. 171-172. See also Elisabeth Roudinesco, Jacques Lacan. Esquissed’une vie, historie d’un systeme de pensee, Paris: Editions Fayard, 1993, pp.55-6, 85. Dali reciprocated Lacan’s interest in his theories in the essay ‘Nouvelles considerations generales sur le mecanisme du phenomeneparanoiaque du point de vu surrealiste’. Minotaure, no.1 (May 1933), in which he cites Lancan’s thesis, while Lancan published ‘Le probleme du style et l conception psychiatrique des forms prnoiques de l’experience’ in the same issue of Minoture. Lancan’s article, owhile substantially material from his doctoral thesis, shows signs of Surrealist influence in the introduction of Marxist terms, such as ‘revolution theorique’, civilization bourgeoise’, and ‘superstructure ideologique’. See Roudinesco, Jacques Lacan, op. cit. (note 18), p. 94. Lacan’s encounter with Dali in 1930 was crucial to his early writings; however, he was not the only Surrealist to influence the psychoanalyst; Rene Crevel, Georges Batailleand Roger Caillois also influenced Lacan’s subsequent thinking. See Carolyn Dean, The Self and Its Pleasure: Batille, Lacan and the History of Decentered Self, Ithaca: Cornell University Press, 1992, and Roudinesco, Jacques Lacan, op. cit. (note 1).

120 ‘structures conceptuelles’, Lacan, De la psychosepranoiaque, op. cit. (note 18), p. 211 335 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 119

relations of social nature...”121 Dalí also saw the paranoia as a hallucinatory or delirious form of the interpretation of reality122.

Lacan had continued this theory to support that exactly this process was possible, where we may perceive reality in a self-induced paranoid form (without being neurotic or paranoid). What we have to see is not how efficient or how much Dalí achieved by this study that he began, as we would need to study much wider to analyze precisely this path but what we can see is the role of the masses, namely the visitors and how the latter came to understand his role, because he had taken the primary role that of the psychoanalyst putting in a secondary the artist role.

In fact I can say that Dalí was not fully understood because his works were remained under a movement named by a group of surrealist artists, neither his theories regarding the self-induced paranoia. What we have to say more is that all this theory has remained a theory which got an objection by Freud and one support by Lacan.If this process is possible then it means that the art itself is a stimulating source of the subliminal which reaches to the stage almost paranoid which is self -managed by the human sense, while paranoia is not a feeling but a state of delirium which clutches us in the neurosis’s cases or situations that we are unable to see the reality and to manage it objectively. Furthermore, according to the theory of Lacan, as I understand the PCM of Dalí, that this paranoid form was in terms of interpretation rather than in the form of experiencing which was an oneiric state which presses the oneiric wishes taking into account the reality.

Lacanattributes it to the surrealists themselves seeing a dreamy imagination and not the dream itself. In his doctoral thesis, Lacan argues paranoid interpretations come from the same source as dreams 123.

‘lesyptome {… se manifeste} tout specialement propos de relations de nature sociale …’

Lacan, De lapsychoseparanoique, ibid., p. 212, Italics in original.

122 ‘Le fait meme de la paranoia, et specialement la consideration de son mecanismecomme force et pouvoir, nous conduit aux possibilities d’unecrisementaled’ordepeut-etre equivalent, maisen tout cas aux antipodes de la crise a laquelle nous soumetegalement le fait de l’hallucination.’ Dali, ‘L’ Anepourri’, op.cit. (note 12), p. 9. Schmitt notes that Dali located paranoia and hallucination at oppsite ends of the scale due to paranoia’s active character. Dali thus meant to separate it from the passivity of utomtism’s hallucinatory character. Schmitt, op. cit, (note 19), p. 263.

123 ‘Certaines interpretations nous paraissentrelever de mecanismes physiologiques, parents de ceux du reve. ‘Lacan, De la psychoseparanoiaque, ibid., p. 209 336 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 121

Certain interpretations seem to us to be a matter of our psychological mechanism connected with those dreams. There is a link between dream and psychic condition.

This may be possible if we want to see a completely different reality or the form how we experience our own reality every day but cannot be self -stimulated when we are in front of a picture or when we try to understand it.

Meantime Dalí himself says that to understand a surrealistic artwork you have to see it and experience it as a form of stimulated paranoia and not as a delirious and psychic condition between the dream and psychic impressions to get its understanding.

In this context I can say that also Lacan sees and analyzes it more as an incentive form but is not disconnected at all unconsciously the human sense and objectivity in order to see the reality as well as to interpret it.

Rocks, states in an interview Dalí, and not only them, but also landscapes, are penetrating into the nature of his paranoia, which means that we simply will not be able to understand his artwork, therefore perhaps Dalí states that paranoia is a very personal form which does not correspond with the same understanding and experience with someone else For this reason even the surrealism is a path into which you can put your rules in the chaos of your own experience.

Dalí also understood the paranoia as a hallucinatory form, or as a delirious interpretation of reality124.

To Dalí it was an interpretation, but at the same time was also an experience as the works were creatures of this delirious chaos, to the masses he was an "oneiric surrealist".

Conclusion Freud could not understand Dalí for his theory of PCM since Freud saw paranoia as "anomalies" or inability to perceive the reality and to Freud

‘le fait meme de la paranoia, et specialement l consideration de son mecanismecomme force et pouvoir, nous conduit aux possibilities d’unecrisementaled’ordepeut-etre equivalent, misen tout cas aux antipodes de la crise a laquelle nous soumetegalement le fait de l’hallucinations.‘ Dali, ‘L’ ne porri’, op. cit. (note 12), p. 9. Schmitt notes that Dali located paranoia and hallutination at opposite ends of the scale due to pranoia’s active character.

Dali thus meant to separate it from the passivity of automatism’s hallucinatory character.

Schimitt, op. cit. (note 19), p. 263.

337 | R e v i s t a H a e m u s 51-53 124

it was almost imperceptible that the individual to demonstrate this “skill” by his own consciousness. While Lacan understands that the theory of PCM for which Dalí was speaking wasn’t the theory, which associated the neurotic patients or patients with paranoiabecauseLacan saw it as a form where we can avoid the objective rules to enable,enjoy or perceive the reality if it were an artwork. Dali’s mistake was that he dealt too much with Freudian theories and would certainly make a connection between him and Freud.Basically Dalí failed to explain what actually this theory sought to express that if we see a cloud or a mound, it can form a certain image, if we turn to aonly one this batch of clouds or stones we can see another image. It was very much so the visual game that Dalíplayed in many works, which mainly was surreal in the form of conceptualityand also in the sight of a certain subject or object. Abstract artists like Picasso once applied this form where an object was seen by many angles through creating different forms of sight within a particular object or subject. Some people wanted from me to clarify my critical paranoid method, for which I had written not very clearly in newspapers articles. Today I admit that at the time I did not even know thoroughly what it was125.

References: Jacques Lacan, De la psychoseparanoiaquedansses rapports avec la personalite, Paris: Seuil, 1975; first published in 1932. Salvador Dali, Comment on deviant Dali, op.cit. (note 1), pp. 171-172. See also Elisabeth Roudinesco, Jacques Lacan.

Esquissed’une vie, historie d’un systeme de pensee, Paris: Editions Fayard, 1993, pp.55-6, 85.

Roudinesco, Jacques Lacan, op. cit. (note 18), p. 94.

Carolyn Dean, The Self and Its Pleasure: Batille, Lacan and the History of Decentered Self, Ithaca: Cornell University Press, 1992, and Roudinesco, Jacques Lacan, op. cit. (note 1).

Psychiatry - Text summary of Oxford (chapter tenth. P. 203) by Michael GelderDennis Gath- Richard Mayou

125“The

Secret Life of Salvador Dalí, told by himself” (p. 246) 338 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

DULCIS IN FUNDO Haemus în presa culturală românească HAEMUS Plus, supplement of Haemus Review, nr. I, 2014-2015, editat de Asociaţia Culturală Albaneză Haemus, ars poesis prosa theatrum esse biblios...

Cu frontispiciul Felix qui potuit rerum cognoscere causas, publicaţia bilingvă, în albaneză şi rom}nă, fondată (1998, la Bucureşti) şi realizată de Kopi şi Ardian Kyçyku, tată şi fiu, apare în condiţii grafice excepţionale, cu un cuprins în care descoperim nume de la Arsenie Boca la Vasile Andru, trec}nd, în ordinea sumarului, prin c}te unul-două-trei sau mai multe poeme de Daniel Turcea, Marian Drăghici, Valeriu Matei, Paul Vinicius, Grigore Vieru, Ion Mureşan. De parcă at}ta delirică n-ar fi destul pentru cele 125 de pagini ale Haemus-ului, cititorul dă şi peste o secţiune intitulată “micro-antologii” din c}te un poem de Octavian Goga, G. Bacovia, Constant Tonegaru, Radu C}rneci, Gheorghe Istrate, în traducerea neobositului Kopi Kyçyku. E limpede că admirabililor noştri colegi albanezi – le spun admirabili, dar de fapt sunt eroici, av}nd în vedere greutăţile financiare cu care se confruntă – poezia le serveşte drept principal vector de comunicare al literaturii rom}ne, prin valoare, se-nţelege, şi prin disponibilitatea specifică de a se transmite rapid şi esenţial. O afirmă explicit acelaşi fondator-poet-traducător-eseist Kopi Kyçyku, în incipitul unui text programatic intitulat Popoare înrudite.

Despre ce înrudire poate fi vorba între rom}ni şi albanezi, cele mai încercate naţii balcanice în experimentul comunist-ateist-vulgar materialist încheiat acum un sfert de secol? Fireşte, despre una spirituală, şi nu numai: „De peste un veac, în cultura albaneză există o tradiţie de cunoaştere şi îndrăgire a poeziei rom}neşti, a literaturii şi a culturii în general. Stăruinţa asupra acestei cunoaşteri nu se face pe bază de superioritate a uneia şi de împărţire nedreaptă în ‘culturi mari’ şi ‘culturi mici’, ci în temeiul nevoii ancestrale de regăsire a vechilor comuniuni spirituale şi chiar estetice ale celor două popoare ale noastre.

Poezia eminesciană reprezintă nu doar un punct, ci un adevărat centru (univers) de referinţă în aceste căutări şi regăsiri impresionante.” Dintre 339 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

semnăturile “străinilor” reţinem nume a căror înşiruireçalitate eufonică vorbeşte de la sine, prin grafia limbii albaneze, despre deschiderea planetară, cosmică s-ar putea zice, a paginilor revistei: Azem Shkreli, Ardian-Christian Kuciuk, Ramadan Beqiri, Ardian Vehbiu, Manolis Anagnostaqis, Edlira Mantho, Ramon Del Valle-Inclan, Andi Meçaj, Robert Walser, Artan Minarolli, Anton Čefa, Elisabeta Luli (Anxhaku), Xhevat Latifi, Hulio Kortasar, Merita Toçila, Flora Sela Kastrati, Sofron Saharov. Impresionantul eseu al lui Dumitru Gabura despre poetul vizionar Victor Teleucă merită o atenţie aparte. În fine, reproduc din Regulamentul de publicare, în atenţia celor interesaţi: “Evaluarea calităţii academice a materialelor trimise pentru publicare la Revista Haemus se face conform procesului double blind review, coresponenţa dintre evaluatori şi autori realiz}ndu-se prin intermediul e-mail-ului: haemus.librarium@gamail.com Şi încă: “Cei care vor să sprijine apariţia pe h}rtie a Revistei Haemus o pot face pe http://revistahaemus.blogspot.ro/p/donation.html

Haemus-i në shtypin letrar rumun HAEMUS PLUS, shtojcë e Haemus Review, nr. I, 2014-2015, botim i Shoqatës Kulturore Shqiptare Haemus, ars poesis prosa theatrum esse biblios...

Me frontespicin Felix qui potuit rerum cognoscere causas, revista dygjuhëshe, në shqip e në rumanisht, e themeluar (më 1998, në Bukuresht) dhe e realizuar nga Kopi e Ardian Kyçyku, at e bir, del në kushte grafike të jashtëzakonshme, me një përmbajtje ku zbulojmë emra duke filluar nga Arsenie Boka deri tek Vasile Andru, duke kaluar, sipas pasqyrës së lëndës, me një-dy-tri a më shumë poezi të autorëve Daniel Turçea, Marian Dragiç, Valeriu Matei, Paul Vinicius, Grigore Vieru, Ion Mureshan.

Sikur kaq lirika të mos mjaftonin për 125 faqet e Haemus-it, lexuesi gjendet edhe përballë një seksioni të titulluar “mikroantologii” me nga një vjershë nga Oktavian Goga, G. Bakovia, Konstant Tonegaru, Radu Kërneç, George Istrate, të përkthyera nga i palodhuri Kopi Kyçyku. Është e qartë që kolegëve tanë të admirueshëm shqiptarë, - u them të 340 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

admirueshëm, por në të vërtetë janë heroikë, po të kemi parasysh vështirësitë financiare me të cilat ballafaqohen, - poezia u shërben si vektor kryesor komunikimi i letërsisë rumune, për nga vlera, kuptohet, dhe për gatishmërinë e veçantë për ta transmetuar shpejt e thelbësisht.

Këtë e dëshmon plotësisht vetë themeluesi-poeti-përkthyesi-eseisti Kopi Kyçyku, në një material programatik me titull “Popuj të farefisnuar”. Për çfarë farefisni mund të jetë fjala ndërmjet rumunëve dhe shqiptarëve, këtyre dy kombeve ballkanike më të vëna në provë nga eksperimenti komunist-ateist-materialist vulgar, që përfundoi para një çerekshekulli?

Natyrisht për një farefisni shpirtërore dhe jo vetëm: “Prej mbi një shekull, në kulturën shqiptare ekziston një traditë njohjeje dhe dashurie e poezisë rumune, e letërsisë dhe e kulturës në përgjithësi. Këmbëngulja në këtë njohje nuk bëhet mbi bazën e epërsisë të njërës dhe të ndarjes së padrejtë në ‘kultura të mëdha’ dhe ‘kultura të vogla’, por në bazë të nevojës stërgjyshore të rigjetjes së lidhjeve të hershme shpirtërore, madje dhe estetike të të dy popujve tanë. Poezia emineskiane përfaqëson jo vetëm një pikë, por një qëndër (univers) referimi në këto kërkime dhe rigjetje mbresëlënëse”.

Ndër firmat e “të huajve”, përmendim emra, rreshtimi/ cilësia eufonike e të cilëve flet vetiu, për grafinë e gjuhës shqipe, për hapjen planetare, kozmike, mund të thuhej, të faqeve të revistës: Azem Shkreli, ArdianChristian Kuciuk, Ramadan Beqiri, Ardian Vehbiu, Manolis Anagnostaqis, Edlira Mantho, Ramon Del Valle-Inclan, Andi Meçaj, Robert Walser, Artan Minarolli, Anton Çefa, Elisabeta Luli (Anxhaku), Xhevat Latifi, Hulio Kortasar, Merita Toçila, Flora Sela Kastrati, Sofron Saharov. Eseja mbresëlënëse e Dumitru Gaburës për poetin largpamës Viktor Teleuka meriton vëmendje të veçantë.

Më në fund, po riprodhoj nga Rregullorja e botimit, për vëmendjen e të interesuarve: “Vlerësimi i cilësisë akademike të materialeve të dërguara për botim në Revistën Haemus bëhet në përputhje me procesin double blind review; korrespondenca ndërmjet vlerësuesve dhe autorëve realizohet me anën e e-mail-it: haemus.librarium@gmail.com Dhe më tej: Ata që dëshirojnë të mbështesin daljen në letër të Revistës Haemus, mund ta bëjnë në: http://revistahaemus.blogspot.ro/p/donatio.html MARIAN DRĂGHICI (Viața Rom}nească / Jeta Rumune, Nr. 8 / 2015) 341 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Revista COMUNIQUE Nr. 10-11-12, An 9 / 2013-15 C u p r i n s: mAxioma – EVAGRIE PONTICUL: Forma simplă a aurului / Inter pares – Dr. ARDIAN KYCYKU: Mai multe morţi – o singură profesie / Education & Research: U.R.S.A. „Gheorghe Cristea” – noi proiecte / SIMPOZIONUL INTERNAŢIONAL ”C o m u n i q u e”: Carte, comunicare, cercetare / Litteris Forum 2015 / Concursul de Eseu Interdisciplinar / Comunicare & PR – Prof.univ.dr.ing. LIDIA CRISTEA: The triad communication-negotiation-mediation / Invitatul ComUnique – ANDREI ŞERBAN dixit… / Ipostaze ale Europei – Acad. RĂZVAN THEODORESCU – Acad. KOPI KYÇYKU: Uniunea constantă, la nivel doctrinar, al lui regnum cu sacerdotium / Imagologie – Dr. LUMINIŢA TĂRCHILĂ: Fragmentarium-ul - nucleul cel mai ad}nc al operei eminesciene / Drd. SILVANA LEKA: The memory of the community… / Inter/national – Dr. ANTONIO FRATTASIO: Tipologia războaielor / Poesis – EUGENIA ŢARĂLUNGĂ – biu (poeme şi texte-bloc)/ LOREDANA BOROŞ: V}rful ceasului / Îndreptar – Dr. DAN VĂTĂMAN: Consideraţii evolutive privind personalitatea juridică a Uniunii Europene / Metafore – Dr. Adrian CURCAN: Corespondenţe între curente artistice din artele plastice şi muzică / Drd. ALICE TEODORESCU: From the “moving image” of Futurism to the visual art of today / Pierdut in interior – de CORINA LINTE / Interpersonal – Aspecte psihologice ale comunicării interpersonale – de ALEXANDRU GABRIEL CHIRIAC / Litera – HIQMET MEÇAJ: Spre Nicăieri / Presa în ochii presei - Dr. ION DAVID: Mass-media şi terorismul contemporan / Pun(c)te de reper - Acad. KOPI KYÇYKU: Nicolae Titulescu şi Albania / Semne – Cazul Oedip Rege – de ADINA MIHAELA BOLBA / Memoriae – Drd. LINDA PEŞCHIR: Lizica Codreanu, performer rom}n în atmosfera pariziană de la început de secol / Relegere – Sf. NICOLAE VELIMIROVICI: Rugăciune pentru vrăjmaşi / Administraţie Publică - Metode şi principii utilizate în Ştiinţa Administraţiei – de ALEXANDRU GABRIEL CHIRIAC / Artele Spectacolului – DARIO FO: ”... să scăpăm oraşele noastre” / Dr. VIVIA SĂNDULESCU: La Fille mal gardée, mai mult decat „a very English ballet” / Drd. LINDA PEŞCHIR: Stanislavski şi şcoala rusă / ”Spărgătorul de nuci” – de IRINA CRISTIAN / ”Umbra” – un spectacol – de TATIANA MANTA DOR / Comedia lui Plaut – de ALINA ROXANA LEONTE (IRIMIA) / (C)arte – Revista Rom}nă de Studii de Intelligence – model de ştiinţă şi profesionalism / Drd. GEORGE MOTROC: 5 recomandări literare ale 342 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

anului 2014 / In-formation – Drd. RAMADAN BEQIRI: Learning process în the education system în Kosova / Bonus - OFERTA EDUCAŢIONALĂ 2015-2016 / TABLE OF CONTENTS / Open Letter – 149 p.

Revista este accesibilă online pe www.comunique.ro

Revista 9 MAI – ZIUA EUROPEI TableofContent EUROPA - BETWEEN INTEGRATION AND HUMAN RIGHTS Migration and Integration in Europe today TEMATICA PROF.UNIV.DR.ING. LIDIA CRISTEA, LECT.UNIV.DRD. ENONA CRISTEA: European Union and migration HISTORY&CULTURE DR. LUMINIȚA TĂRCHILĂ: The poet and his world DRD. LINDA PEȘCHIR: Dance performance and its creators MEMORIESFROMTHEREALEUROPE ACAD. RĂZVAN THEODORESCU - ACAD. KOPI KYÇYKU: About European awareness GUESTSINTHEMIOROTICSPACE MITRUSH KUTELI: Spring in Transylvania VERBAVOLANT PROF.UNIV.DR. ARDIAN KYÇYKU: The metaphor and poetic in the "sport" society THE WORLD AS A PERFORMANC AND VICE VERSA DR. VIVIA SĂNDULESCU: "Imagine all the people" - a choreographic performance by Gigi Căciuleanu 343 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

MA. VALENTIN ROȘCA: Tradition and experiment in contemporary performance MA. TATIANA MANTA DOR: Dance in photography TRADITIONS&TRACES SIMONA LAZAR, VALENTIN ȚIGĂU: Romania’s Brandenburg Gate DIALOGUES "As an interface between Romania and European policymakers, CLDR will accelerate the transformation of local communities through innovation Danube" - Interview with CEO of the Association CLDR, Mr. Sever Avram PERSPECTIVES DR. LIVIU-MIHAIL MARINESCU: Contemporary English language and the evolution of its use in the past decade I N V I T A T I O N: Educational offer 2015-16 Scientific ans editorial activities  International Scientific Symposium and Conference "C om U nique”: Book, Communication, Research  Romanian language - European culture and civilization – intensive course  Litteris Forum 2015 – a cultural metting dedicated to youg people passionate about literature and arts  The XXV Symposium "JURIDICA"  25 Anniversaries  ComUnique Review Nr. 10-11-12, Year 9 / 2013-15  The presence in the virtual world

344 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

BASHKËSI / COMUNITATE Metaforë dhe truall Ndonëse mund të tingëllojë si hartimet e qëmotit, për një shkrimtar dhe shkencëtar nga Jugu i shqipes, - kujtesa dhe ndjeshmëria e të cilit dyfishohen falë mërgimit, - Malësia është më fort metaforë, se sa truall. Është një mënyrë të jetuari, të kuptuari dhe të vdekuri, sikurse edhe një aftësi për të mos mbetur vdekur në gjallje, por gjallë edhe pas vdekjes.

Atje i ka rrënjët eposi, trajta të epërme të shprehjes poetike, - me shkëndija dhe me një përqëndrim figurativ e semiotik që mendoj se mund të përdoren de facto për të shpjeguar ngjarje dhe dukuri përtej kujtesës së dokumentuar, - por edhe Qëndresa. As të parat, as të dytat nuk mund t’i kishin rrënjët tjetërkund. Si metaforë, Malësia është e pranishme në çdo synim dhe / ose arritje të rrafshultave, fushave, gropave, honeve, ashtu siç edhe i përmban këto të fundit, në trajtë poetike e konceptuale, për hir të një baraspeshe që sot duket e pabesueshme (disa e paditin verbtazi si të prapambetur).

Historikisht, Malësia e njeh vetminë, - bashkë me sprovat dhe vegimet që sjell, - si pakkush. Njeh me themel heshtjen ku mbruhen fjalë jo të rëndomta dhe pa krisje për shtrembërime. Ngaqë fjalët janë në shumicën e rasteve me vend e kohë të domosdoshme, Malësia ka një peshë të pangatërrueshme në botën e kumteve, qofshin këta shkencorë, kulturorë, historikë, apo edhe gjeostrategjikë. Jo rastësisht vetë Jezu Krishti shkonte të lutej në mal dhe, kur mori vesh se ata donin ta kapnin e ta bënin mbret, pó në mal u ngjit.

Për Malësinë si metaforë dhe në emër të saj mund të flasin e të shkruajnë shumë vetë, - me në krye ëndërrtarët, - por për Malësinë e dyfishtë fjala e vendësve, si mision dhe e drejtë, ka tjetër besueshmëri.

Jam njohur me faqet e revistës “Malësia” përmes internetit e më kanë bërë përshtypje jo vetëm niveli i punimeve dhe emrat e nderuar të mjaft autorëve, por edhe paanshmëria (alias pavarësia) me të cilën e drejton zoti Nikë Gashaj, themelues dhe kryeredaktor i saj. Ata që hartojnë e botojnë revista në ditët e sotme e dinë çfarë vështirësish të shumëfishta nxjerr një punë e tillë. Dhe këtu nuk kam parasysh vetëm harmoninë prodhimtare që duhet rrënjosur e mbajtur mes autorëve (të cilët, siç e thotë një fjalë e urtë, shpesh u ngjajnë brirëve në një thes), por edhe sitjen 345 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

e pluhurit që mbështjell e jo rrallë ende vetëshpallet florí, në sajesa të ashtuquajtura shkencore.

Në vetëm dhjetë vjet, „Malësia” ia ka dalë mbanë të pasqyrojë baraspeshën e Malësisë (pa thonjëza) dhe të ketë zërin e vet të domosdoshëm në periodikun shqip. Veç njohjes së shkallëzuar ndër fqinjë e të huaj, kjo revistë ndihmon mirëfilli në njohjen më të plotë dhe pa paragjykime të autorëve nga hapësira të ndryshme shqipfolëse, ndarë nga kufij të jashtëm e të brendshëm.

Me të drejtë është thënë se një nga dramat më të mëdha të njerëzimit, njëherazi shkak e pasojë e luftrave, krizave etj të shekullit XX, - nisi kur ‘piramidat u shndërruan në rrjete’ dhe kur çdo njeri që dinte shkrim e këndim u bind se është autor, duke ngatërruar të drejtat e lindura me të drejtat e dhuntive, apo të përvojës. Lëvizja e kundërt, shëruese, që synon të rikthejë baraspeshimin, është shndërrimi i disa prej rrjeteve në piramida. Pavarësisht se arritjet e shkencës mund të jenë për të gjithë, vetë shkenca nuk mund të bëhet nga gjithkush dhe nuk ka si të jetë për gjithkënd. Duke ruajtur kultin e së vërtetës historike dhe të asaj kulturore, besoj se „Malësia” i ka të gjitha mundësitë të bëhet një forum (‘piramidë’) jo vetëm në mendësinë shqiptare, por edhe më gjerë.

Për shumë vjet Gëzuar!

Prof.dr. Ardian Kyçyku Bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i Revistës Evropiane Haemus Rektor i Universitetit Rumun të Shkencave e Arteve «Gheorghe Cristea», në Bukuresht President Ekzekutiv i European Academy of Performing Arts Bukuresht, RUMANI

346 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

BIS REPETITA PLACENT MARIN SORESCU (1933-1996)

Shqipëroi nga origjinali KOPI KYÇYKU www.kkycyku.blogspot.ro Shah Unë lëviz një ditë të bardhë, Ai lëviz një ditë të zezë.

Unë avancoj me një ëndërr, Ai ma merr me luftë.

Ai më sulmon në mushkëritë, Unë rri menduar një vit në spital, Sajoj një kombinim të mrekullueshëm Dhe i fitoj një ditë të zezë.

Ai lëviz një fatkeqësi Dhe më kërcënon me kancerin (I cili tashpërtash çapitet në trajtë kryqi).

Por unë i ve përpara një libër Dhe e detyroj të tërhiqet.

I fitoj edhe ca gurë, Por, shih, gjysma e jetës sime Del buzë honit.

Do të të jap një shah që ta humbësh optimizmin, Më thotë ai.

S'prish punë, bëj shaka unë, Do të bëj rokadën e ndjenjave.

Prapa meje ime shoqe dhe fëmijët, Dielli, hëna dhe miq të tjerë Dridhen sa herë bëj ndonjë lëvizje.

Unë ndez një cigare Dhe vazhdoj ndeshjen.

347 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Sëmundja Doktor, ndjej diçka vdekëse Brenda qënies sime.

Më dhembin gjithë organet, Ditën më dhemb dielli, Ndërsa natën hëna dhe yjet.

Më ka dalë një xhungë në renë e qiellit Që deri qëparë nuk e kisha vënë re Dhe çdo mëngjes Më duket se ka ardhur dimri.

Më kot u mbyta me ilaçe, Kam urryer dhe kam dashuruar, kam mësuar të lexoj Madje dhe kam lëçitur disa libra, Kam folur me njerëzit dhe jam menduar, Kam qënë i mirë dhe i bukur...

Të gjitha këto nuk kanë pasur asnjë efekt, doktor.

Dhe kam harxhuar një lumë me vite.

Besoj se jam sëmurur për vdekje Atë ditë që u linda.

Shekspiri Shekspiri e krijoi botën në shtatë ditë.

Ditën e parë bëri qiellin, malet dhe humnerat shpirtërore.

Ditën e dytë bëri lumenjtë, detet, oqeanet Dhe ndjenjat e tjera E ia dha Hamletit, Julius Qezarit, Antonit, Kleopatrës dhe Ofelisë, Otellos dhe të tjerëve T'i zotërojnë, ata dhe pasardhësit e tyre, Në jetë të jetëve.

Ditën e tretë i mblodhi të gjithë njerëzit Dhe u mësoi shijet: 348 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Shijen e lumturisë, të dashurisë, të dëshpërimit, Shijen e xhelozisë, të lavdisë e kështu me radhë, Gjersa u mbaruan të gjitha shijet.

Atëhere mbërritën ca njerëz që ishin vonuar.

Krijuesi u përkëdheli kokat me mëshirë, Dhe u tha se nuk u mbetej veçse të bëheshin Kritikë Dhe t'ia hedhin veprën poshtë.

Ditën e katërt dhe të pestën ia la mënjanë së qeshurës.

Lëshoi klounët Të bëjnë kollotumba, Dhe i la mbretërit, perandorët Dhe të palumtur të tjerë të zbaviten.

Ditën e gjashtë zgjidhi ca probleme administrative: Vuri në vijë furtunën, Dhe e mësoi mbretin Lir Si duhet të mbajë një kurorë pendësh.

Patën mbetur ende ca copëra nga ngjizja e botës Dhe krijoi Rikardin e III-të.

Ditën e shtatë p| nëse i pat ngelur ende ndonjë gjë për të bërë.

Drejtorët e teatrove patën mbushur tashmë tokën me afishe, Dhe Shekspiri mendoi se pas aq mundimi E kish bërë hak të shihte edhe ai një shfaqje.

Por, më parë, meqënëse ish tejmase i kapitur, Shkoi të vdiste pak.

349 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Revista Haemus Info REVISTA HÆMUS (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 1998, ISSN: 1454-1203, ISSN digjital: 2069 – 153X) është revistë evropiane shkencore, enciklopedike dhe antologjike, që boton me përparësi materiale shkencore, akademike, kulturore dhe artistike, të vlerësuara e të njohura nga institucione dhe qarqe universitare dhe akademike evropiane e më gjerë. Arkivi i Revistës, përfshirë HAEMUS PLUS, numëron tashmë mbi 6.500 faqe.

REVISTA HÆMUS bashkëpunon me DEPARTAMENTIN E GJUHËVE TË HUAJA DHE IMAGOLOGJISË të UNIVERSITETIT RUMUN TË SHKENCAVE DHE ARTEVE “GHEORGHE CRISTEA” të Bukureshtit, me revistat universitare “COMUNIQUE”, “9 MAJ – DITA E EVROPËS”, “CHORESPONDANS”, si dhe me EUARTS REVIEW, organ i European Academy of Performin Arts.

REVISTA HÆMUS del mesatarisht me 4 numura në vit (mbi 200 faqe A5 secili), si dhe me një, ose dy Shtojca HAEMUS PLUS në vit (mbi 250 faqe A4 secila), në gjuhët shqip e rumanisht, por edhe me përmbledhje, ose materiale të plota në gjuhët anglisht, frëngjisht, italisht, gjermanisht, greqisht, rusisht, turqisht, bullgarisht etj.

***

350 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

Të gjitha materialet janë përkthyer nga / Toate materialele au fost traduse de Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU Revista Haemus mund të porositet dhe / ose të parapaguhet në: haemus.librarium@gmail.com w e b p a g e s: REVISTA HAEMUS: www.revistahaemus.blogspot.com

BOTIMET LIBRARIUM HAEMUS: www.librarium-haemus.blogspot.com

SHOQËRIA KULTURORE SHQIPTARE „HAEMUS”: www.ahaemus.blogspot.com

********

351 | R e v i s t a H a e m u s 51-53

352 | R e v i s t a H a e m u s 51-53