Haemus Plus Nr. II / 2015 onLine

HAEMUS PLUS Supplement of HAEMUS REVIEW - II / 2014-'15 -

Botohet nga / Editată de SHOQËRIA KULTURORE SHQIPTARE HAEMUS ASOCIAŢIA CULTURALĂ ALBANEZĂ HAEMUS ISSN: 1454-1203 ISSN electronic: 2069 – 153X

Founders & Directors: KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU E-mail: asociation.haemus@gmail.com REVISTA HAEMUS dhe HAEMUS PLUS – përmbajnë studime, poezi, ese, prozë, dramaturgji, artikuj shkencorë, përkthime, portrete, njoftime kulturore / conţin studii, poezii, eseuri, proză, dramaturgie, articole ştiinţifice, traduceri, portrete, informaţii culturale.

Përgjegjësia mbi përmbajtjen e shkrimeve u takon autorëve.

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor aparţine autorilor.

Ballina është kryer nga / Coperta a fost realizată de: Kűdesign sipas punimit „Drumul” nga / după lucrarea „Udha” semnată A.-Ch. K. © Copyright (për këtë numur / pentru acest număr): Autorët dhe Përkthyesit / Autorii şi Traducătorii

HAEMUS PLUS II / 2015

2|P a g e

Përmbajtje / Cuprins Jeta dhe rrethinat... ..............................................................................................................................................................................................7 Viaţa şi periferiile ................................................................................................................................................................................................7 Nichita STĂNESCU: Un presentiment ..........................................................................................................................................................8 Një parandjenjë .....................................................................................................................................................................................................8 Luan STAROVA: Libra ........................................................................................................................................................................................9 Cărți ...........................................................................................................................................................................................................................9 fli dhe zgjohu derisa të lindesh / dormi şi trezeşte-te p}nă te vei naşte...

Mariklena NIÇO: Një vend për të vdekur, një vend për të lindur .................................................................................................... 10 Un păm}nt pentru a muri, un păm}nt pentru a (se) naşte ............................................................................................................... 10 gjurmë / urme Gjuhë të lashta – letërsi të reja ..................................................................................................................................................................... 11 Limbi străvechi – literaturi noi .................................................................................................................................................................... 12 istoria literaturii / historia e letërsisë .............................................................................................................................................. 13 Floresha DADO: Ce s-a spus despre istoria literaturii noastre (Ç’është thënë për historinë e letërsisë sonë?) ........... 13 Istoria literaturii – chestiune ideologică sau profesională (Historia e letërsisë – problem ideologjik apo profesional?) ........................................................................................................................................................................................................ 16 master’s Artan MINAROLLI: Zhurmat ........................................................................................................................................................................ 18 e kush do të ndahej nga dhimbja dhe nga vetmia pa brengë?

Khalil XHIBRAN: P r o f e t i / Përktheu Viktor BAKILLARI .......................................................................................................... 21 Parathënie nga Adonisi .................................................................................................................................................................................. 21 scola Agim BAÇI: Stili i të shkruarit dhe “stili i të lexuarit” ......................................................................................................................... 30 Po(rtr)et „S'më duhen lëvdata, as pare të thata / Për vargjet që thurra me lotët e mi” - Bisedë me poetin, arkitektin dhe shqipëruesin PETRAQ KOLEVICA .................................................................................................................................................................... 32 Nga krijimtaria poetike e PETRAQ KOLEVICËS: Shpirti .......................................................................................................................... 34 Eci rrugës çalë-çalë, Lotët, Vargjet e mia, Nocturne, Muret prej betoni, Vitet që vijnë, Vajza e repartit të qëndisjes, Ti, Sytë, Merrma dorën, Vit e përvit, Fotografitë, Sirena, Librat e hedhur, Dhurata e mërgimtarit, Ndoshta poezia e fundit .................................................................................................................................................................................. 36 Din creaţia poetică a lui PETRAQ KOLEVICA: Imn poeţilor (Himn poetëve), O viaţă şi o moarte (Një jetë dhe një vdekje), Şi de sunt unde sunt azi (Dhe në jam këtu ku jam), Sufletul (Shpirti), Iulie 1990 (Korrik 1990) ..................... 37 esse-re Ardian VEHBIU: T|ni me zemër të madhe .............................................................................................................................................. 38 litera Elinda MARKU: Gur .......................................................................................................................................................................................... 40 Piatră ...................................................................................................................................................................................................................... 40 lingva Lindur në provincë, kujtesa e qytetit bri detit – detarët dhe njerëzit e brendatokës... – Bisedë me shkrimtarin Arian LEKA .......................................................................................................................................................................................................... 41 medalion Mariklena NIÇO: Diafragma e heshtjes (Diafragma tăcerii) ........................................................................................................... 47 ***, Në britmë t’heshtjes, Njerëz udhëkryer, drit’errur, Pak kohë, ditë fluturimshkurtër, Përkohësisht, edhe në gjëra të përjetshme, Ajo që me hënën gatuante brumë ...................................................................................................................... 48 Bogdan-Alexandru STĂNESCU: Shtëpia e dhimbjes (Casa durerii) ............................................................................................. 49 HAEMUS PLUS II / 2015

3|P a g e

Heraklitiane (Heraclitiană), Harmoni në të kaltër dhe argjend (Armonie în albastru şi argintiu), Mjalti i hijeve (Mierea umbrelor), Këngë lufte (Cîntece de luptă) .............................................................................................................................. 49 Seenema Iulia ENKELANA: POVESTE DIN CEARĂ / scurt-metraj ........................................................................................................................... 50 ngjarje / evenimente Viktor BAKILLARI: Kronikë kulturore rumune ..................................................................................................................................... 55 Simpoziumi Ndërkombëtar ”C o m u n i q u e”: Libër, komunikim, kërkim shkencor – 2016 .............................................. 56 Simpozionul Internaţional ”C o m U n i q u e”: Carte, comunicare, cercetare – 2016 ............................................................ 56 dar ce este dincolo de dor / po ç’është përtej mallit...

Ilirjan ZHUPA: Përtej… ................................................................................................................................................................................... 57 Dincolo... ................................................................................................................................................................................................................ 57 vita et gestis Shpend TOPOLLAJ: Këngëtarja e pafat (C}ntăreaţa nenorocoasă) ............................................................................................ 58 trans-poetica Lasgush PORADECI: Steaua (Ylli) .............................................................................................................................................................. 61 Ndre MJEDA: Leul (Luani) ............................................................................................................................................................................. 61 @ctual Gabriella MONTANARI: “Carmen sanum in corpore sano” [ARBEN DEDJA: „The Vanishing Twin„] ................................ 62 și păsările uitării / dhe zogjtë e harresës Alisa VELAJ: Aleph ............................................................................................................................................................................................ 64 Rămurică de palmier (Degëz palme), Într-o astfel de toamnă (Në një vjeshtë të tillë), Simplu (Thjesht), Recviem pentru lumina lăsată ostatică (Rekuiem për dritën e lënë peng)................................................................................................... 64 prosa Ardian VEHBIU: Mikpritje ............................................................................................................................................................................. 65 Ospitalitate ........................................................................................................................................................................................................... 66 kujtesa / memoria Anton ÇEFA: Profili poetik shkodran i poetit Ferik Ferra ................................................................................................................. 68 Blerina SHALARI: Shkolla muzikore shqiptare nën ndikimin e realizmit socialist ................................................................ 72 sine studio Mimoza HYSA: Linee (tte) di frontiera in “L’infinito viaggiare” di Claudio Magris. Interpretare le scelte traduttive del testo in albanese.................................................................................................................................................................... 78 … privirea – o plantă carnivoră / … shikimi – një bimë mishëngrënëse Luljeta LLESHANAKU : Conştiinţă trunchiată (Ndërgjegje e gjymtuar) .................................................................................... 83 Cu tine (Me ty), Plecat-au păsările (Ikën zogjtë), Clopotele duminicale (Këmbanat e së dielës), Iarna pe c}mpiile cu porumb (Dimri në arat me miser), Șah (Shah), Omul fără păm}nt (Njeriu pa tokë), Deţinuţii (Të burgosurit) .. 85 lupa Virion GRAÇI: Herezi në gjirin e realizmit socialist............................................................................................................................. 87 petku i dimrit bëhet flutur / haina iernii devine fluture Blerina GOCE: Poezi ......................................................................................................................................................................................... 92 kur ajri nuk ka emër / c}nd aerul n-are nume Arqile V. GJATA: Miq me ajrin ...................................................................................................................................................................... 93 Hija ime, Ndezur i Tëri, si Qiri, Ne nuk ikëm..., Hija e Tij .................................................................................................................... 94 encyclopedia Kopi KYÇYKU: Nuk mësoi si vdiset – Mihai Eminesku ........................................................................................................................ 95 N-a învăţat cum se moare – Mihai Eminescu ......................................................................................................................................... 96 HAEMUS PLUS II / 2015

4|P a g e

Maku PONE: Eriselda Prifti dhe libri i saj debutues në poezinë e sotme shqipe ....................................................................... 98 Eriselda PRIFTI: Rënkon kujtimi ............................................................................................................................................................. 100 Fshehur, Kur urrehen fjalët, Sytë, Historia e një jete, Letra, Thesari ......................................................................................... 100 haosul ce mistuie sute de flori / kaosi që djeg qindra lule Belfjore QOSE: Mărgele negre în firul uitării (Rruaza të zeza në fillin e harresës) ............................................................ 101 Nimburile nopţii (Aurat e natës), Roşu (E kuqe), Mai mult de at}t (Më shumë se kaq), Laguna Iubirea e spaţiu (Dashuria është hapësirë) ........................................................................................................................................................................... 102 Ernest KOLIQI: Apa din f}nt}nă (Uji i pusit) ...................................................................................................................................... 104 signum Zgjodhi e shqipëroi: BETI NJUMA Ted HUGHES: Këngë dashurie .................................................................................................................................................................. 107 Anne SEXTON: Ne .......................................................................................................................................................................................... 108 Vincenzo COSTANTINO: Lërmë të t’prij udhën ................................................................................................................................. 108 Alda MERINI: Mua ashtu si ju ................................................................................................................................................................... 109 Ella Wheeler WILCOX: Vetmia ................................................................................................................................................................. 109 Nina CASSIAN: Zgjedhimi i madh ............................................................................................................................................................ 110 Gioconda BELLI: Për asgjë s’pendohem ................................................................................................................................................ 110 Stefano BENNI: Shpirt .................................................................................................................................................................................. 111 Adrienne RICH: Dedikim ............................................................................................................................................................................. 112 Valbona BOZGO: Sheja ................................................................................................................................................................................. 114 imago Alexandre LAMBERT: „Malaise Albanaise“ – perspectives géopolitiques vers une nation paradoxale mais inédite117 Ornela DOMI: Figura e Prometeut në dramaturgjinë e I. Kadaresë .......................................................................................... 120 ligo Viktor EFTIMIU: Aforizma ......................................................................................................................................................................... 129 dar viaţa se trezise cu trei ore înaintea mea / por jeta ishte zgjuar tre orë para meje ..................................................... 130 Virion GRAÇI: Chipul pe sticlă (Fytyra në xham) .............................................................................................................................. 130 n(t)ext Elsa DEMO: Shpëtim Gina, ose Fëmija i papagëzuar i dramaturgjisë shqiptare .................................................................. 132 stilema Arian LEKA: Corecturi (“Ndreqje gabimesh”) f r a g m e n t......................................................................................................... 140 Mimoza HYSA: Război în iran sau irak .................................................................................................................................................. 144 Luftë në iran a irak... ..................................................................................................................................................................................... 145 theatron Një botë më tutje (fragment) .................................................................................................................................................................... 146 micro-antologii Ion MINULESCU: Romanca e kyçit (Romanţa cheii)........................................................................................................................ 148 Luan STAROVA: C}nd ne era greu în viață (Kur e kishim rëndë në jetë) ................................................................................ 148 Flutura AÇKA: Copilăria (Fëmijëria)...................................................................................................................................................... 148 Horia GÂRBEA: Dita e punës (Ziua de lucru) ...................................................................................................................................... 149 Ardita JATRU: Veni o zi (Erdhi një ditë) ................................................................................................................................................ 149 Jamarbër MARKO: În camera mea la masa mică (Në dhomën time tek tavolina e vogël) ............................................... 149 biblios Eveniment: „Chira Chiralina” în limba albaneză .............................................................................................................................. 151 Revista “Poeteka”, një antologji mbarëkulturore .............................................................................................................................. 151 arte Blerina SHALARI: Studimet e ndryshme mbi muzikën shqiptare ............................................................................................... 153 HAEMUS PLUS II / 2015

5|P a g e

verba manent Mărturiile Preotului SIMON JUBANI – Prima slujbă religioasă în Albania, după 23 de ani de ani de ateism impus ... 157 @rhetipal Kopi KYÇYKU: Mbi supe............................................................................................................................................................................... 158 Vdekje e përkryer, Si nuk e shihja, vallë?, Në sqep i mbiu, Tingujt e dëborës .......................................................................... 158 dixit Tompa GÁBOR: Njerëz që mund të shihen në pasqyrë .................................................................................................................... 159 Oameni care se pot privi în oglindă ......................................................................................................................................................... 159 premium Semioticon Balcanic ...................................................................................................................................................................................... 160 Botimi në HAEMUS dhe HAEMUS PLUS / Publicarea în HAEMUS şi HAEMUS PLUS ....................................................................... 161 I n f o .................................................................................................................................................................................................................... 162

HAEMUS PLUS II / 2015

6|P a g e

Jeta dhe rrethinat...

Dështimi ynë në përjetimin e thellësive të jetës sonë na zgjon dëshirën dhe etjen për t’u ngjitur pas rrethinave të saj. Nuk ngopemi me lëndë.

Nuk marrim frymë, por tymosim. Nuk shijojmë, por hamë. Nuk shohim, por vështrojmë. Nu dashurohemi, por shthurremi. Nuk dëgjojmë, por heshtim me shpërfillje. Nuk hedhim valle, por përdredhim trupin. Nuk lutemi, por nxjerrim fjalë. Nuk punojmë, por robtohemi. Nuk martohemi, por nënshkruajmë ca kontrata. Nuk gëzojmë, por bëjmë gallatë. Nuk duam, por socializojmë. Nuk pendohemi, por ‘shprehemi’. Nuk guxojmë, por gjykojmë.

Flasim për Zotin, por nuk i përjetojmë gjërat e perëndishme.

E megjithatë, atje ku thua se të gjitrha çojnë në shkatërrim, se e ke humbur jetën, vjen një çast, një shkëndijë, një rreze përunjësie dhe ndjeshmërie, dhe zemra jote nis së rrahë sërish.

Ndodh kur çapitesh i vetmuar në rrugë, në shi, pa çadër, dhe zbavitesh nga kjo.

Ndodh kur sheh dikë në një sallë dhe i thua ‘Mirdita’.

Ndodh kur takon një të njohur dhe nuk mjaftohesh me një tokje dore, por e përqafon.

Ndodh kur i puth duart një të sëmuri nga kanceri.

Ndodh kur nuk ndruhesh t’i thuash ‘Të dua’ njeriut pranë teje, mikut, kolegut, prindërve, fëmijës tënd.

Ndodh kur guxon të qash për gabimin tënd.

Ndodh kur i flak të gjitha pamundësitë e tua nga ballkoni dhe ia merr këngës.

Ndodh kur i njofton me sinjale drite shoferët para teje, që të mos i kapë radari.

Ndodh kur gjërat e vogla marrin kuptim në jetën tënde dhe je çliruar nga ato që i pandehje madhore.

Thellësia e jetës, kuptimi i saj, është Vetë Jeta, jo rrethinat e saj.

Viaţa şi periferiile Eşecul nostru de a trăi profunzimea vieţii noastre, ne naşte dorinţa şi alipirea pentru toate cele de la periferia vieţii. Nu ne mai săturăm de cele materiale.

Nu respirăm, ci fumăm. Nu gustăm, ci m}ncăm. Nu vedem, ci privim. Nu ne îndrăgostim, ci ne desfr}năm. Nu ascultăm, ci tăcem cu indiferenţă. Nu jucăm hora, ci ne clătinăm trupul. Nu ne rugăm, ci spunem cuvinte. Nu lucrăm, ci muncim. Nu ne căsătorim, ci semnăm nişte contracte.

Nu suntem bucuroşi, ci suntem puşi pe poante. Nu iubim, ci socializăm. Nu ne pocăim, ci ne „mărturisim”. Nu îndrăznim, ci judecăm.

Vorbim despre Dumnezeu, dar nu trăim cele dumnezeieşti. Și totuşi, acolo unde zici că toate merg spre pierzare, că mi-am pierdut viaţa, vine o clipă, o sc}nteie, o rază de umilinţă şi de simţire, iar inima ta începe să bată din nou.

Este atunci c}nd păşeşti pe drum singur, prin ploaie, fără umbrelă, şi te desfătezi de aceasta.

Este atunci c}nd vezi un om într-o sală şi-i spui „Bună ziua!”.

Este atunci c}nd vezi un cunoscut şi nu te mulţumeşti cu o str}ngere de m}nă, ci-l îmbrăţişezi.

Este atunci c}nd săruţi m}inile unui bolnav de cancer.

Este atunci c}nd nu te temi să spui „te iubesc” omului de l}ngă tine, prietenului tău, colegului tău, părinţilor tăi, copilului tău.

Este atunci c}nd îndrăzneşti şi pl}ngi pentru greşeala ta.

Este atunci c}nd arunci toate neputinţele tale pe balcon şi c}nţi.

Este atunci c}nd atenţionezi cu farurile pe cei ce vin din faţă, ca să nu-i prindă radarul.

Este atunci c}nd cele mici au căpătat sens în viaţa ta şi c}nd te-ai eliberat de cele pe care ţi le închipuieşti ca fiind mari.

Profunzimea vieţii, sensul vieţii este Însăşi Viaţa, iar nu cele de la periferia ei.

ARHIM. PAVEL PAPADOPULOS

Din www.marturieathonita.ro

HAEMUS PLUS II / 2015

7|P a g e

Nichita STĂNESCU (1933-1983)

Un presentiment Nu ninge c}nd e foarte frig, Nu plouă c}nd e foarte cald.

Nu vin cuvintele, c}nd te naşti Nu vine anul nou, c}nd mori.

Nu pentru vedere este lumina Nu pentru mit sunt zeii!

Nu pentru timp sunt stelele Nu pentru Nu este Nu! Nu vii niciodată c}nd mi-e foarte dor de tine Nu mori niciodată c}nd te urăsc de moarte.

Një parandjenjë Nuk bie borë kur është shumë ftohtë.

Nuk bie shi kur është shumë nxehtë.

Nuk vijnë fjalët kur lindesh.

Nuk vjen viti i ri kur vdes.

Jo për vështrim është drita.

Jo për mit janë zotat!

Jo për kohë janë yjet Jo për Jo është Jo-ja!

Nuk vjen asnjëherë kur kam shumë mall për ty Nuk vdes asnjëherë Kur të urrej për vdekje.

HAEMUS PLUS II / 2015

8|P a g e

Luan STAROVA Scriitor de expresie macedoneană și albaneză, diplomat, profesor și academician născut la 14 august 1941, autor al Sagăi Balcanice (Cărțile tatălui, Vremea caprelor, Muzeul ateismului ș.a.) tradusă în numeroase limbi străine și apreciate la superlativ.

Libra Çdo libër i ri ngjallte gëzim të madh në shpirtin e babait.

Megjithëse ishim një familje e madhe, jetonim në një shtëpi të vogël. Çdo pëllëmbë e shtëpisë, edhe ashtu e tejngarkuar me praninë tonë, ishte e mbushur me sende të ndryshme. S’kishte kënd ku, sikur të vihej qoftë edhe një libër, të mos prishej rendi me të cilin ishim mësuar vite me radhë.

Kështu, mund ta merrni me mend se sa të drejtë kishte nëna të mërzitej për çdo libër të ri që blinte babai, në radhë të parë pse ishim shumë ngushtë në shtëpi, e pastaj edhe për shkak të zvogëlimit të buxhetit familjar. Mirëpo, nëna, si një vitore e vërtetë e vatrës familjare, gjithmonë zbulonte ndonjë vend për librat e rinj, qoftë edhe jashtë bibliotekës dëng të babait. Kështu, ajo bëhej edhe bibliotekare e padukshme e librave të babait. Dhe kur babai kërkonte ndonjë libër, për të cilin s’ishte i sigurt në e kishte, nëna do të kjujtohej se për cilin ishte fjala dhe ashtu qetëqetë do ta nxirrte nga ndonjë skutë e sajuar në mur dhe, si pa u vënë re, do ta linte mbi tryezën e punës të babait, i cili, ashtu i përhumbur, i sodiste raftet e bibliotekës në kërkim të librit që i duhej, po me kujdes e ruante edhe mendimin që duhej ta formësonte.

Kur kjo qetësi prishej prej hapërimeve të lehta të nënës që largohej, hapërime që si pëshpëritje lajmëronin se libri ishte gjetur, atëherë babai përmendej.

Cărți Orice nouă carte trezea o mare bucurie în sufletul lui tata.

Deși eram o familie mare, trăiam într-o casă mică. Fiecare palmă a casei – și așa prea încărcată de prezența noastră – era plină cu diferite lucruri. Nu exista loc în care, dacă s-ar fi pus o singură cărticică, să nu se strice r}nduiala cu care ne obișnuisem de ani de zile.

Astfel vă puteți închipui c}tă dreptate avea mama să se supere după fiecare nouă carte cumpărată de tata, în primul r}nd pentru că eram prea înghesuiți, și apoi din cauza micșorării bugetului familiei. Dar mama, ca o adevărată stăp}nă a casei, mereu descoperea c}te un locșor pentru cărțile noi, fie și în afara bibliotecii arhipline a lui tata. Astfel mama devenea bibliotecara invizibilă a cărților lui tata. Și c}nd tata căuta vreo carte, despre care nu era sigur că o are, mama își aducea aminte cu exactitate și, în liniște, o scotea din vreun sertăraș născocit pe perete și, parcă nevăzută, o lăsa pe masa de lucru a lui tata, în timp ce el, pierdut, controla rafturile bibliotecii, dar cu mare grijă își păstra și g}ndul căruia trebuie să-i dea formă.

C}dn liniștea se strica de pașii mamei plec}nd – pași care anunțau ca o șoaptă că volumul fusese găsit – tata își revenea în fire.

Din LUAN STAROVA: ”Cărțile tatălui”

HAEMUS PLUS II / 2015

9|P a g e

fli dhe zgjohu derisa të lindesh / dormi şi trezeşte-te p}nă te vei naşte...

Mariklena NIÇO Një vend për të vdekur, një vend për të lindur

Un pământ pentru a muri, un pământ pentru a (se) naşte

Vijë kumbimet e një toke që s’është prej dheu gjithëherë e mundshme, e pambërritshme Shenjat për atje rrinë brenda në lëkurë e s’ke mësuar të zhvishesh.

Të ndjell një pamje e harruar në zemër nisesh pa sy e pa trup nisesh e frymë s’merr si të jesh i vendosur për vdekjen para jetës Rrugës mbledh sy mërgimtarësh të tjerë sikur të mund t’i hapje të gjithë dritë do të bëhej.

Linie sunetele unui tăr}m ce nu-i de păm}nt mereu posibilă, de neatins Semnele spre acolo stau sub piele şi n-ai învăţat să te dezbraci.

Te cheamă o imagine uitată-n inimă porneşti fără ochi în trup porneşti şi nu respiri parcă ai fi hotăr}t pentru moarte înaintea vieţii Pe drum aduni ochi ai altor pribegi de-ai putea să le deschizi pe toţi lumină s-ar face.

Qumështi ëndrrash n’buzë të dashurisë Mëkohesh e rritesh për udhë-heshtje heshtur mëkohesh pak nga pak me vdekje.

Prehesh, ka kohë, para teje: “Lugina e shpresave të papërdorura”

Lacteea de vise pe buza iubirii bei şi creşti spre cale-tăcere în tăcere te alăptezi puţin c}te puţin cu moarte.

Zaci, e timp, înaintea ta: “Valea speranţelor nefolosite”

Kori (vetëm me një grua) Fli, fëmijë i palindur, në gjirin tim unë, nëna jote, kam frikë që të pata por ti fli dhe zgjohu derisa të lindesh!

Corul (cu o singură femeie) Dormi, copilaş nenăscut, în s}nul meu mie, mamei tale, mi-e teamă că te-am avut dar tu dormi şi trezeşte-te p}n’ te naşti!

Ndihet drithërima e një toke që s’ështe prej dheu ngrohtë sa del lëkureve të tua lagësht sa të mbijnë lule në sy

Se simte freamătul unui tăr}m care nu-i de păm}nt cald – înc}t iese din pielea ta umed – c}t să-ţi răsară flori în ochi

Dritë do të bëhet!

Lumină se va face!

HAEMUS PLUS II / 2015

10 | P a g e

gjurmë / urme Gjuhë të lashta – letërsi të reja Letërsia shqipe hyn në një grup të vogël e të zgjedhur, me letërsi të reja që vijnë nga gjuhë të lashta dhe që bartin në themele një thesar epiko-lirik të pazakontë, shprehur e përkryer gojarisht, - falë përmasës ritualistike të Kujtesës, - nga disa brezni. Shkrimtarët shqiptarë të viteve '20-'30, veçmas Kuteli, Poradeci, Koliqi, Fishta, Noli dhe Migjeni morën tema dhe struktura metaforike nga ai thesar dhe u përpoqën t’i vendosnin si gurë themeli në letërsinë e shkruar, e cila s’mund të përfshihej në korin e letërsive perëndimore pa shlyer ‚haraçin‘ e rimarrjeve apo të kopjimeve të stërholluara. Për fat të mirë, veçanësia e gjuhës shqipe, si edhe sot, u mësoi se lashtësia e një gjuhe nuk pranon gjithçka, pavarësisht nga vlera e diçkaje në një gjuhë apo letërsi të madhe. Çdo gjuhe i takon një truall (realitet), të cilin s’mund ta njohë, ta punojë e ta mbrojë me mjete të huaja. Për këtë arsye, edhe përkthimet e perlave të shqipes në gjuhë të tjera kërkojnë dhunti gati të së njëjtës përmasë. Kur shkrova se ‚shqipja ua pakëson mundësitë e përkthimit në gjuhë të tjera pikërisht autorëve që e shkruajnë më mirë‘, pati zëra që e përqeshën, apo e keqkuptuan këtë bindje. Në fakt, shqipja është një gjuhë që, përmes pasurisë dhe së papërsëritshmes, mban ‚peng’ bijtë që e shkruajnë më mirë. Sa më mirë ta shkruash, aq më peng mbetesh në kohë e hapësirë, gjer edhe vetëm nga paaftësia e bashkëfolëseve për të të lexuar, si dhe e përkthyesve për ta njohur me themel shpirtin e gjuhës sate 1.

Letërsia shqipe është lashtësisht e re, për të mirën e saj dhe jo vetëm të saj. Por ajo sprovohet sot nga pikëpyetjet dhe vështirësitë e të gjitha letërsive me traditë shumë më të pasur në vepra e kryevepra. Një trajtë e këtyre sprovave lidhet me gjendjen e gjuhës: në kohën e Buzukut, Bogdanit, Budit, Barletit etj, kishim gjuhë të shkruar, por sidomos të folur (më saktë: të kënduar dhe që mbrohej e pasurohej në Kujtesë), por ende nuk kishim letërsi. Tani kemi letërsi, por, përmes shkulturimit të lexuesit, jemi dyndur nga një rrjet të folmesh që nuk janë gjuhë, dhe rrezikojmë të mos kemi Gjuhë. Ose të kemi një gjuhë që zhvillohet përtej vetëdijës së tanishme të shoqërisë, në pritje të një lexuesi (folësi) të përkushtuar dhe gjithnjë e më vetmitar. Kjo vjen edhe ngaqë globalizimi, duke ngritur panatyrshëm vlerën e çdo mjeti ndihmës mbi vlerën e vetë njeriut, duke ngatërruar qëllimisht të drejtat e njeriut me cilësinë e të jetuarit, po e detyron njeriun që ta zhvendosë e ta mbledhë kujtesën në eter (virtualitet) dhe të gjallojë i ndarë prej saj. Ndarja e kujtesës nga njeriu është akt i një tragjedie rrethore dhe me një sërë kulmesh, që përsëriten dhe mpijnë ndërgjegjen. Pikërisht në mbajtjen lidhur të njeriut me Kujtesën, përmes mungesës trupore dhe pranisë letrare, shkrimtarët e mërguar japin një ndihmesë të pazëvendësueshme.

Vlera e mërgimit për letërsinë nuk ia ul vlerën vendlindjes, por as anasjelltas. Nga pikëpamja krijuese, atdheu dhe mërgimi kanë lidhje siamezësh dhe, të paktën deri në një pikë, bashkëpunojnë. Autorët e hershëm shqiptarë jetonin në mërgim dhe shkruanin në latinisht (anglishtja e asaj kohe), por edhe në gjuhë të tjera: greqisht, italisht, frëngjisht, persisht, arabisht, rusisht etj, njëlloj si sivëllezërit e tyre më të shquar që i kishin ato gjuhë amtare.

Shkrimtarët shqiptarë dygjuhësh e përdornin shqipen në mungesë të lexuesit, - sepse pak vetë dinin të lexonin, - dhe prisnin lexuesin që presin sot autorët e mirëfilltë të shqipes, - sepse pak vetë dinë të zgjedhin ç’të lexojnë.

[Prof.univ.dr. Ardian KYCYKU, Fragment nga kumtesa “Gjuha e trojeve, trojet e Gjuhës” mbajtur në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë më 9 nëntor 2015]

Zeul Epigon (Hyu epigon), Kyçyku, Ardian-Christian, ese monografike ‘kushtuar veprës dhe jetës së poetit shqiptar Lasgush Poradeci në 100-vjetorin e lindjes’, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Evropës Qëndrore (ACESA), rumanisht, Presa Universitară Rom}nă, Bratislava - Timişoara, 2000, 151 faqe.

HAEMUS PLUS II / 2015 11 | P a g e 1

Limbi străvechi – literaturi noi Literatura albaneză face parte într-un grup mic și ales, cu literaturi noi care provin din limbi străvechi și care poartă în temelii un tezaur epico-liric neobișnuit, miraculos exprimat, oral – grație dimensiunii ritualistice a memoriei – de către mai multe generații. Scriitorii albanezi ai anilor '20-'30, îndeosebi Kuteli, Poradeci, Koliqi, Fishta, Noli și Migjeni au preluat teme și structuri metaforice din acel tezaur și s-au străduit să le pună drept pietre de temelii în literatura scrisă, care nu putea fi inclusă în corul literaturilor occidentale fără a plăti ”taxa„ preluărilor, sau a copierilor rafinate. Din fericire, insolitul limbii albaneze, ca și astăzi, i-a învățat că vechimea unei limbi nu acceptă orice, indiferent de valoarea a ceva dintr-o limbă sau literatură mare. Fiecărei limbi îi aparține un tăr}m (o realitate) pe care nu-l (n-o poate) cunoaște, lucra și ocroti cu mijloace străine. Din acest motiv și traducerea perlelor literaturii albaneze în alte limbi necesită daruri aproape de aceeași măsură. C}nd am scris că ”albaneza le reduce posibilitățile de traducere tocmai autorilor care o scriu cel mai bine”, au fost și voci care au sur}s, sau mi-au înțeles greșit convingerea. De fapt, albaneza este o limbă care, prin bogăția și irepetabilul ei, îi ține ”ostatici” pe fiii care o scriu mai bine. Cu c}t mai bine s-o scrii, cu at}t mai ostatic răm}i în timp și spațiu, p}nă și numai datorită incapacității cititorilor și a convorbitorilor de a te citi, precum și a traducătorilor de a cunoaște temeinic spiritul limbii tale2.

Literatura albaneză este nouă în mod străvechi, spre binele ei și nu doar al ei. Dar ea este încercată astăzi de dificultățile tuturor literaturilor care au o tradiție cu mult mai bogată în opere și capodopere. O expresie a acestor încercări este legată de chesiunea limbii: în epoca lui Buzuku, Bogdani, Budi, Barleti etc., aveam o limbă scrisă, dar mai ales grăită (mai exact: c}ntată și care se îmbogățea și era ocrotită în(tru) Memorie). Acum avem literatură, dar, prin deculturalizarea cititorului, suntem asediați de o rețea de vorbiri care nu sunt limbă, și riscăm să nu mai avem Limbă. Sau să avem o limbă care se dezvoltă dincolo de conștiința actuală a societății, în așteptarea unui cititor (vorbitor) devotat și din ce în ce mai singuratic. Aceasta se înt}mplă și fiindcă globalizarea, ridic}nd în mod nefiresc valoarea oricărui mijloc ajutător deasupra valorii omului însuși, confund}nd intenționat drepturile omului cu calitatea vieții, îl obligă pe om să-și adune memoria în eter (virtualitate) și să supraviețuiască despărțit de ea.

Separarea memoriei de om este actul unei tragedii circulare cu un set de culmi care se repetă și amorțesc conștiința. Tocmai în ținerea legată a omului de Memorie, prin absența fizică și prezența literară, autorii exilați aduc o contribuție de neînlocuit.

Valoarea exilului pentru lietarură nu reduce valoarea patriei, dar nici viceversa. Din punct de vedere al creației literare, patria și exilul au legături de siamezi și, cel puțin p}nă la un punct, colaborează. Vechii autori albanezi trăiau în exil și scriau în latină (engleza vremii respective), dar și în alte limbi: greacă, italiană, franceză, persană, arabă, rusă etc., la fel ca cei mai faimoși confrați ai lor care le aveau pe acestea limbi materne. Scriitori albanezi bilingvi foloseau albaneza în lipsa unui cititor – căci puțini știau să citească – și așteptau cititorul pe care îl așteaptă astăzi autorii aleși ai albanezei – căci puțini oameni știu să aleagă ce să citească.

[Prof.univ.dr. Ardian KYCYKU, Fragment din comunicarea „Limba tăr}murilor – tăr}murile Limbii”, ţinută la Academia de Știinţe a Albaniei, Tirana, 9 noiembruie 2015]

2

Zeul Epigon Kyçyku, Ardian-Christian, monografie dedicată operei şi vieţii poetului Lasgush Poradeci, unul dintre cei mai apreciaţi lirici balcanici ai secolului XX; eseul tratează şi probleme legate de relaţiile tradiţionale dintre culturile albaneză şi rom}nă, de contribuţiile acestora la îmbogăţirea culturii europene în general, precum şi despre perspectivele artei balcanice în era digitală. Editura Presa Universitară Rom}nă, Timişoara 2000, 151 p., ISBN: 9738063-02-7.

HAEMUS PLUS II / 2015 12 | P a g e

istoria literaturii / historia e letërsisë

Floresha DADO Profesoară de literatura, membră plină și directoare a Secției de Științe Sociologice Albanologic în cadrul Academiei de Științe a Albaniei, autoarea unor studii de anvergură în domeniul istoriei și teoriei literaturii. Fragmentul este preluat din monografia științifică ”Sfide Teoretice ale Istoriografie Literare” (Sfida Teorike të Historiografisë Letrare), Tirana 2009.

Ce s-a spus despre istoria literaturii noastre... (Ç’është thënë për historinë e letërsisë sonë?)

În timp ce străduințele de a alcătui texte ale istoriei literaturii albaneze le înt}lnim la sf}rșitul secolului XIX, g}ndirea critică asupra realizărilor și problemelor istoriografiei noastre a rămas căldicică. Cu puține excepții (în anii '30), istoriile literaturii, după anul 1945, nu s-au supus dezbaterilor profesionale. În vreun caz separat, observațiile erau scurte și prea schematice. Deși în anul 1941 Arshi Pipa afirmase că ”Ne lipsește o critică literară sistematică. P}nă acum niciun demers serios nu s-a făcut în jurul literaturii Albaneze. Tot rezultatul răm}ne în vreo carte ciungă a vreunui profesor și în c}teva foi tipărite în grabă pentru nevoi școlaricești”, nu au existat judecăți științifice despre textele scrise în decursul vremii. Două erau, după părerea noastră, cauzele lipsei acestei dezbateri: 1. Criteriile definite de către conducătorii politici ai științei albaneze nu creau un spațiu prilenic judecății de valoare, sau de dezbateri asupra problematicii istoriei literaturii. Cu toate încercările istoricilor vremii, ”științăria” textelor era controlată și prejudiciată; 2. Pregătirea profesională limitată la nivelurile teoriei schematice sovietice, nu putea deschide dispute cu caracter științific, care ar fi putut schimba și pune în mișcare aspecte esențiale ale istoriografiei noastre literare. Schema conceptării structurii acesteia, a metodei de interpretare, inclusiv criteriul periodizării, erau aproape statice.

Răsturnarea regimului comunist a reînviorat critica asupra istoriografiei albaneze și, mai ales, încercările de a propune criterii și drumuri noi. În ultimul cincinal al secolului trecut și p}nă astăzi, g}ndirea științifică albaneză s-a scuturat, spre a se cuprinde într-o dispută, uneori prea sălbatică, asupra problematicii istoriografiei literara albaneze, dezbatere care apare și reapare, chestiunea cea mai dezbătută păr}nd a fi includerea autorilor care, din motive politice, au fost lăsați în afara istoriilor literaturii, în textele de după anii '50, precum și alergia trezită deja de criteriul istorico-cultural al conceptării istoriilor literaturii noastre.

Cercetătorul Sabri Hamiti, în articolul ”Discursul literar albanez”, pune accentul, pentru înt}ia oară, pe nevoia adoptării unei alte metode de studiu care, ”de la începuturi și p}nă azi, pretutindeni, (sub)înțelege o istorie a literaturii; dar căut}nd în prelabil cunoașterea naturii și a esenței literaturii, deci, studiul variantelor și nonvariantelor ei... Aceasta înseamnă că, în literatură, obiectul istoric este în același timp solid și obligatoriu, de aceea obiect nu este doar opera, ci mai ales elementele constitutive ale operelor și ale sistemului literar al unei literaturi, care pot fi denumite forme literare, iar acestea sunt: codurile tematice, codurile discursive, structurile narative, sau structurile poetice, statutul textului etc. Astfel vom avea de-a face cu o istorie literară (și nu cu o istorie a literaturii), care ”va avea un obiect prim (și ultim) și pentru sine (nu ca un document istoric)”385.

Jorgo Bulo, unul dintre istoricii experimentați ai literaturii albaneze, cunosc}nd tradiția istoriografică albaneză, afirmă că studiile realizate ”aveau caracterul încercărilor istoriografice, fără a izbuti să exprime viziunea completă a istoriei literaturii albaneze. Ele au avut totuși meritul că au deschis calea studiilor literare, arunc}nd lumină asupra primelor monumente ale scrisului albanez, și au pus în circulația științifică un material valoros, date bibliografice necunoscute, fără a nega faptul că în studiile respective nu au lipsit nici generealizările privind geneza și c}teva trăsături și elemente specifice ale literaturii albaneze, privite și în plan comparativ”386. Acad. Bulo recunoaște rezultatele atinse de istoriografia albaneză, legate de „aplicarea istoricismului”, care, potrivit autorului, a avut avantajele, dar și limitele sale. Una dintre lipsurile principale în studierea procesului literar, din punct de vedere istorico-social, este considerată ”supravalorificarea factorilor extraliterari în dauna factorilor artistici interni și a descoperirii valorilor estetice ale creației literare din diferite epoci. Depășirea acestor limite reprezintă una dintre problemele care trebuie înfruntate astăzi de studiile istorico-literare”387.

HAEMUS PLUS II / 2015

13 | P a g e

Ocolirea politizării tradiției literare, schimbarea criteriilor de alegere a autorilor negați, dar și a celor cuprinși în textele anterioare, erau primele și cele mai ascuțite probleme atinse în anul 1995 388.

Schimbările care trebuiau să se înt}mple în știința albaneză, comandată instituțional, p}nă în perioada dictaturii, și în care articularea critică individuală era întru totul exclusă, sunt definite ca niște curbe pe care trebuia să le ia studierea literaturii în Albania. Pe de altă parte, apărea chestiunea potrivit căreia exprimarea g}ndurilor asupra unor opere și autori neincluși anterior în studii – creația lor fiind încă necunoscută pe deplin – ar fi făcut posibil ca istoria literaturii albaneze să aducă rezultate discutabile. La fel, problemele teoriei critice, ale metodelor de interpretare, stau la temelia neliniștilor cercetătorilor acestei noi perioade. În comunicarea "Pentru ‘o nouă’ istorie a literaturii albaneze",389 Aurel Plasari readuce în atenție, pentru prima oară în g}ndirea istoriografică literară, teza conform căreia mulți cercetători străini au pus sub semnul întrebării statutul istoriei literaturii, propun}nd poate un alt fel de istorie, diferită de ceea ce cunoaștem din exemplul altor literaturi. Se discută, așadar, despre o g}lceavă metodică, destul de importantă, aș spune, pentru orientarea alcătuirii unei istorii a literaturii noastre. Plasari intenționează să facă diferența, pe de o parte, între tratarea istoriei literaturii pur și simplu ca istorie, iar pe de alta: chemarea pentru o istorie a literaturii estetic curată. Potrivit lui Plasari, "Din acești doi poli 'devianți', istoria literaturii poate fi apărată tot de aceleași criterii filozofice care o ocrotiseră de dogmatismul criticii marxist-leniniste și de absolutismul criticii formaliste: critica esteticii receptării."390 Este una dintre cele mai puțin articulate afirmații în g}ndirea științifică a acestor ani; un capitol aparte al studiului nostru ar crea posibilitatea să se discute și să se argumenteze asupra esenței acestei metode și asupra a c}tă greutate poate avea ea la alcătuirea istoriei literaturii.

Piro Misha, în articolul "Probleme ale criteriilor de valorificare a literaturii"391 ridică problema importanței păstrării criteriului valorificării autorilor, indiferent de sistemul politic. Această problemă a apărut în ani de după căderea dictaturii, c}nd, precum observă autorul, fenomenul mediocrității răm}ne activ, întors deja în direcția operelor autorilor neapreciați înainte. "Este necesar un oarecare timp ca acest aspect al societății să se normalizeze, p}nă c}nd noul sistem de valori să-l domine întru totul pe cel vechi. Dar să lași starea aceasta să se prelungească, înseamnă să-i iei literaturii cititorul, iar moștenirea literară s-o transformi într-o plictisitoare curiozitate istorică. Cu at}t mai rău c}nd aceasta se face în numele destrămării vechilor ierarhii, pentru a le înlocui pe acestea cu cele noi, la fel de neîntemeiate, justificate din nou prin politic, cum ne-am obișnuit at}ta vreme de-a lungul comunismului."392 Autorul afirmă răspicat că nu se poate aștepra alcătuirea Istoriei Literaturii Albaneze dor de la instituții, precum Institutul Lingvisticii și al Literaturii și Academia de Științe, dar se poate realiza și prin inițiativa unor indivizi sau a unor grupuri de lucru. În altă ordine de idei, cerința pentru a întocmi c}teva criterii clare privind principiile structurale, de atotcuprindere a fenomenelor literare, relațiile literaturii noastre cu diferite forme ale influențelor regionale, religioase sau ideologice, precum și nevoia studierii literaturii nu doar ca un product etnocentric, ci și în raport cu literaturile balcanice și europene, erau punți care într-adevăr încă nu acoperă plenitudinea și complexitatea criteriilor pe care le necesită alcătuirea unui istorii a literaturii.

Dezbaterea privind alcătuirea unei noi istorii a literaturii reapare mai t}rziu în presa cotidiană. Problemele importante puse în discuție sunt numeroase, printre care: Ce reprezintă metodele de studiu? Criteriile de alegere a autorilor? Pregătirea specialiștilor? De ce după at}ția ani răm}n nedezlegate aceleași probleme, iar instituțiile științifice nu reacționează?

Gjergj Zheji atrăgea atenția asupra întreruperii tradiției atunci c}nd statul intervenea la aprecierea autorilor, c}nd criteriile ideologice dominau peste cele artistice. Aspru, uneori p}nă la extremă, Zheji scrie că "De aceea astăzi, c}nd astfel de cercetători au obrăznicia să adauge în curriculum vitae al lor că sunt colaboratori la istoria literaturii tipărită de Academie, și pentru aceasta au drepturi să ceară titluri mai înalte, este clar că aceștia nu merită nici titulurile pe care le dețin, deoarece ei, de fapt, au contribuit la transmiterea unei imagini false a întreg procesului literar albanez". Mai departe: "Prezentarea istorică, cronologia faptelor și a fenomenelor literare este ceva, iar înlocuirea istoriei literaturii cu istoria socială este cu totul altceva. Prima luminează un aspect al artei, a doua împiedică cunoașterea esenței adevărate a artei„.

Istoricul literaturii Kristaq Jorgo pune în centrul articolului său problema importantă a emancipării mentalității albaneze a istoriografiei literare, legată de un șir de problematici produse de acest proces.

Definind scrierea istoriei literaturii ca fiind în criză și neputincios în a se confirma pe sine, autorul critică mai multe rezultate atinse p}nă la cele mai recente studii. Împotriva spiritului prea agresive a acestor ani, autorul caracterizează fenomenul ca pe ”o luptă dureroasă și întristătoare cu obiectuil și cu sinele... Se poate spune că istoria literară albaneză se rescrie nu reconfirm}nd, ci neg}ndu-se pe sine."39 Poate fi scrisă o istorie a literaturii albaneze? Prezent}nd unele dintre sfidele alcătuirii ei, autorul se oprește la puncul esențial care ajută la HAEMUS PLUS II / 2015

14 | P a g e

luminarea evoluției procesului literar și care este raportul cu sistemul de valori din care operele fac parte.

Perceperea ca prea complex, nu doar a procesului creativ, ci și a celui de interpretare, mai ales privind operele cu oscilații și răsturnări în diferite vremuri, potrivit autorulu, face nu prea ușoară rescrierea Istoriei Literaturii, problema principală fiind mentalitatea care ”este în contradicție cu însăși esența disciplinei”. În fața conceptelor simplificatoare care au apărut frecvent în acești ani, K. Jorgo afirmă că ”Prin simplificare nu se poate descoperi cheia de luminare a evoluției procesului literar, deci, sistemul în schimbare al normelor și al valorilor”. Cu simplificare se are în vedere valorificarea după criteriile pseudo- sau antiștiințifice: ”prin criterii politice și ideologice (astfel, istoriile literaturii albaneze sunt mereu istorii de receptare a tradiției de către contemporaneitate); prin criterii etatiste (istoria literaturii albaneze se reduce la istoria literaturii create în interiorul statului albanez); prin criterii estetice și estetizante (istoria literaturii albaneze degenerează în istorie a canoanelor literare); prin unificarea procesului literar cu alte activități sociale, sau dimpotrivă: prin separarea lui drastică de ele (de fapt, trebuie scoase la iveală interferențele acestor activități în procesul literar); prin selecționarea și valorificarea operelor după 'veridicitatea cu care ele oglindesc viața' (un criteriu naiv la prima vedere, ecou al tezei leniniste); prin punctul de vedere al nevoii de rescriere permanentă a istoriei literaturii; prin sprijinirea la concepte care relativizează in extremis valorificarea operei literare etc.

Simplificarea face ca istoriile literaturii albaneze să se transforme mai mult sau mai puțin în caricaturi ale procesului literar: istoria e scrisă ciuntind și deform}nd și istoria”.

Este de mare interes problematica nerezolvată prezentată de acest autor, în alcătuirile de p}nă acum ale istoriilor literaturii albaneze. Indirect erau ”anunțate” dificultățile și responsabilitățile științifice care se iveau în perioada în care rescrierea Istoriei Literaturii albaneze părea mai mult dec}t indispensabilă.

Lucrarea Klarei Kodra396 are spirit polemic față de unii autori anteriori, care negaseră întru totul munca istoriografilor perioadei dictaturii. Potrivit ei, "în istoria literaturii publicate în acești 50 de ani au fost partipris-uri, limitări, ba chiar inexactități și deformări, dar au fost și valori științifice de netăgăduit”. Printre reușitele științei literare din aceasta perioadă, Kodra enumeră străduințele de a se rupe de empirism, aplicarea principiului istorismului, care ”nu doar oferă posibilități, dar chiar cere ca fiecare operă să fie privită în propria evoluție, în procesul creării ei, în cadrul dezvoltării creative a autorului și, de asemenea, într-un plan mai amplu, în cadrul procesului istorico-literar, ca un fenomen al dezvoltării literaturii dintr-o epocă sau alta.

Dar tocmai ideologizarea extremă n-a permis ca acest principiu să nu fie dus la bun sf}rșit, cre}nd în mod artificial viduri în oglindirea diferitelor perioade literare sau autori...”; încercarea de a defini unitatea complicată a conținutului cu forma literară ”a dăunat prin sociologism vulgar, pun}nd sensul înaintea formei, ceea ce a dus la separarea de la aspectul estetic și la călcarea hotarelor artei”.

Cunosc}nd dezbaterile vremii respective, autoarea definește două pericole principale în ceea ce numește revigorare a științei literare: supraestimarea formei – ceea ce duce la părtinire, și supraestimarea acelei literaturi care istoric a fost lăsată în afara studiilor noastre. Întărirea g}ndirii teoretice, obiectivitatea științifică, aplicarea studiilor comparatiste cu moștenirea literară universală, dezlegarea chestiunii periodizării literaturii albaneze, armonizarea între capitolele monografice și panoramice, problema direcțiilor literare – sunt c}teva dintre aspectele esențiale ale lucrării Klarei Kodra.

Sabri Hamiti, în articolul "Imagine nouă a literaturii albaneze” cercetează fenomenele esențiale ale literaturii albaneze, legate de răspunsul la trei întrebări de bază privind natura literaturii albaneze (Este ea o literatură programatică? Este o literatură metonimică? Este literatura modernă metonimică?) și insistă că, în perioada actuală, a rescrierii istoriei literaturii albaneze, este indispensabilă cunoașterea de către autorul istoriei respective, a paradigmei; el trebuie să știe că orice scriere critică asupra literaturii este unul a posteriori și are valoare doar dacă iese din analiza textului literar, deoarece istoria literaturii nu este o știință doar a succesiunilor, ci și a transformărilor și a perenităților; căci literatura este o creație individuală și este condiționată mai mult de operele precursoare, dec}t de mișcările sociale și ideologii; că istoria literaturii trebuie să fie mai mult o istorie a poeticii, dec}t a ideilor; că de-a lungul cercetărilor calităților esențiale literare, ale literalității, istoricul va ajunge la concluzii asupra istoriei transformării în lege a premiilor literare și a evoluțiilor formelor și genurilor literare.

La c}țiva ani mai t}rziu, dezbaterea privind Istoria Literaturii Albaneze revine în actualitate. Rexhep Qosja atrage atenția asupra faptului că ”fiecare generație și fiecare timp nou are alte unghiuri de vedere, diferite de cele trecute. Aceasta impune rescrierea, completarea, schimbarea, corectarea, necesare la toate perioadele istoriei. Dar cele mai importante schimbări, mai ample, după convingerea mea, trebuie făcute în istoria epocii Renașterii și mai mult în perioadele interbelică și comunistă. Revizuiri, corectări, completări, schimbări profunde va fi nevoie să se facă și în textele fazei postcomuniste, scrise de gardiștii partinici."398 Iar pentru Enver Muhametaj "Un mare punct de cotitură constă în alcătuirea unei Istorii a Literaturii care depășește spiritul excluderii unui mare număr de scriitori din cauza unor poziții extraliterare, sau din cauza interzicerii operei lor pe motiv de neîmpăcare ideologică cu politica statală a vremii”.

HAEMUS PLUS II / 2015

15 | P a g e

Probleme netratate înainte, despre procesul dezvoltării istorice a literaturii secolului XX, aduce Ymer Çiraku, prezent}nd observații interesante asupra specificii evoluției lăuntrice a literaturii, pe care le denumește "întreruperi estetice."400

Istoria literaturii – chestiune ideologică sau profesională (Historia e letërsisë – problem ideologjik apo profesional?)

În c}teva articole ale presei actuale, dezbaterea privind rescrierea Istoriei Literaturii Albaneze a avut uneori un spirit prea agresiv, de vreme ce se scrie despre cercetători care-și au condeiul ”înmuiat în s}nge”, despre g}ndirea științifică ”încă ostatică în bunkerele dictaturii”, cercetătorii fiind priviți ca niște ”oameni negri” etc.

Desigur, o asemenea agresivitate nu are nicio legătură cu nico problematică a alcătuirii unei istorii a literaturii în orice cultură. Dacă chestiunea istoriei literaturii noastre era legată, în primul r}nd, de influența ideologico-partinică la criteriul alegerii autorilor, acesta reprezintă doau un aspect pentru autorii noii istorii a literaturii, ușor de rezolvat astăzi, c}nd nu mai există presiunea comunistă. Deci, chiar dacă ar deveni mai partizan dec}t partizanii metodologiei marxiste în studiul știițific, chesiunea nu se rezumă doar la at}t; problematicile care trebuie rezolvate răm}n tot aici, prea complexe (după cum se va vedea în următoarele capitole ale acestei lucrări). În fața acestei poziții profund ideologice stă cu exactitate afirmația de natură profesională a lui Agron Tufa: "Din însuși caracterul ei, Istoria Literaturii Albaneze prezenta puncte întunecate, fie în dimensiunea documentară, fie în cronologia ei, întreruptă secole de-a r}ndul, cu cercuri, perioade și entități culturale... asftel ea prezintă mari dificultăți pentru însăși principiile tratării metodologice."401 Unii dintre jurnaliștii de astăzi, nefiind specialiști în domeniul istoriei și al teoriei literaturii, emit judecăți superficiale și întru totul greșite. Dacă, de pildă, într-un articol se transmite în formă de știre despre ce se va înt}mpla cu r}nduirea sriitorilor noștri în proiectul de alcătuire a istoriei literaturii, despre cine va fi primul pe listă etc., putem spune că problema s-a banalizat în cel mai amator mod, nepermis, de parcă ar fi vorba de mutările unor nume de politicieni pe listele de alegeri! Să ai o asemenea viziune asupra reconceperii istoriei literaturii înseamnă să fii foarte departe de adevărata problemă a științei literaturii; înseamnă că percepția ta este superficială, neprofesionistă, extrem de simplistă și schematică.

Este foarte important să se înțeleagă astăzi că revizuirea Istoriei Literaturii Albaneze nu trebuie făcută doar din motive ideologice, ci dintr-un șir de motive științifice. Ideologizarea este în esență negare, necunoaștere a esenței literaturii! Astfel, limitele textelor moștenite cuprind în ideologizarea lor o deformare a cursului istoric al produsului literar, deci un profesionalism absent. În ce direcție?

- În necunoașterea, sau nerespectarea specificului literaturii ca artă a cuv}ntului; - În neînțelegerea exactă a ceea ce înseamnă privire pe plan diacronic, deci în evoluția istorică a literaturii noastre.

Aceasta înseamnă că problematica de astăzi a Istoriei Literaturii nu are de-a face doar cu autorii absenți, ci și cu acei autori care au fost prezenți în textele anterioare. Cum au fost tratați, de exemplu, autorii literaturii vechi? Dar structurile lăuntrice, în poezii sau proze, ale autorilor incluși în textele trecute? A fost privit procesul dezvoltării istorice a literaturii albaneze în poeticile direcțiilor literare, care au apărut în diferite momente și apoi au fost înlocuite de direcțiile ulterioare? A fost privit acest proces ca o evoluție lăuntrică a genurilor, a discursului și a formelor artisice? Se pot formula multe astfel de întrebări.

Dacă istoriografia anterioară, prin însăși esența metodologiei ei a rămas la nivele superficiale în ceea ce privește tratarea fenomenului literar, sfidele istoriografiei noastre literare sunt mai profunde și de substanță.

Prima provocare este legată de valorificarea structurilor și a funcțiilor artistice, nu doar a unei opere, ci a întregii dezvoltări a literaturii albaneze, în procesele ei interioare și exterioare.403 Pe de altă parte, să pui problema cum că Istoria literaturii noastre trebuie îmbunătățită și nu rescrisă ar însemna din nou să te afli foarte departe de ideea corectă a ceaa ce reprezintă o alcătuire a unei istorii a literaturii, deoarece problema nu stă numai la introducerea unor autori ocoliți de publicațiile științei comuniste și scoaterea celor incluși doar pe criterii politice. Așa cum se vede în acest studiu, problemele sunt mai importante, mai specifice și destul de complexe, ca să poată fi soluționate rapid. Amatorismul, îndrăzneala de a intra în domenii științifice specifice, fără a avea formarea și informația necesare, este la fel de dăunător și deformant ca și criteriul politic aplicat de istoriografia comunistă.

(va urma)

Bibliografie Arshi Pipa, "Për nji kritikë letrare", Shkëndija, 1941, nr. 2-3.

Sabri Hamiti, "Ligjërimi letrar shqiptar", në vëllimin "Historia e letërsisë si grindje metodike", botim i Universitetit të Shkodrës, Studime Shqiptare 2, Shkodër 1995, f. 12.

384 385

HAEMUS PLUS II / 2015

16 | P a g e

"Historiografia letrare në Shqipëri (metoda, rezultate, probleme), shkruar në 1991, botuar në vellimin: "Magjia dhe magjistarët e fjalës", Dituria, Tirane 1998, f.327.

387 Po aty, f.329.

388 Seminari XVII ndërkombetar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë 16-31 gusht 1995, botoi Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Eurorilindja, Tiranë 1995.

389 Seminari XVII ndërkombetar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë 16-31 gusht 1995, botimi: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Eurorilindja, Tiranë 1995. Botuar edhe në përmbledhjen "Historia e letërsisë si grindje metodike", botim i Universitetit të Shkodrës, Studime Shqiptare 2, Shkodër 1995.

390 Po aty, f.269.

391 Letërsia si e tillë, Probleme të vlerësimit të trashëgimisë sonë letrare, Akte të Konferencës Shkencore me këtë teme, mbajtur në Tiranë më 28-29 mars 1996, botimi: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

392 Po aty, f. f.46.

393 Shih F. Dado: "Edhe një herë për Historinë e Letërsisë", "Drita" 24 prill 1994; F. Dado "Gjeneza e fenomenit letrar apo historia e evolucionit", "Standard" 5 maj 2006; F. Dado "Probleme të rishkrimit të Historisë së Letërsisë Shqiptare", Studime Albanologjike, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Tiranë 2002/2, f.165-173.

394 "Historia e letërsisë shqipe përballë kohës - Palimpsest i historisë së letërsisë shqipe", Drita 3 prill 1994.

395 "Mundësia e një historie të letërsisë shqiptare", Drita 24 prill 1994.

396 "Përtëritja e shkencës letrare – detyrë urgjente e kohës", Drita 1 maj 1994.

397 "Leka" (shtojcë) e "Rilindja" nr. 53, 14-20 korrik 1996. Botuar edhe në "Letërsia si e tillë, Probleme të vlerësimit të trashëgimisë sonë letrare, Akte të Konferencës Shkencore me këtë temë, mbajtur në Tiranë më 28-29 mars 1996. Botimi: Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

398 Rexhep Qosja, "Gazeta shqiptare", 21 shtator 2008.

399 Gazeta "Koha jonë", 28 prill 2008.

400 Ymer Çiraku: "Kontinuitete dhe ndërprerje estetike në letërsinë shqipe të shekullit XX", Studime Albanologjike, botim i Fakultetit të Historisë e Filologjisë, Tiranë 2002/2, f. 186-191.

401 Agron Tufa: "Vdekja e Historisë së Letërsisë", Shekulli, 2 shkurt 2008. Tufa ka botuar nje varg artikujsh rreth këtij problemi edhe në gazetat: "Koha jonë”, 30 prill 2008; "Panorama", 11 shtator 2008 etj. Po ashtu edhe Behar Gjoka: "Duhet të rivlerësohet Historia e Letërsisë", "Panorama", 3 shtator 2007.

402 Gazeta "Tema": "Tronditet hierarkia e letrave shqipe, ndryshon renditja e shkrimtarëve", ne Iliriada - Portal, 24 korrik 2008.

403 De exemplu, dacă se va vorbi despre evoluția literaturii noastre în acești ani, privirea teoretică ne orientează să cercetăm această evoluție în două direcții principale: 1. În procesul formării și a stabilizării unei dominante literare (moderniste, postmoderniste, sau...?) și 2. Cercetarea revigorării și a înlocuirii normelor vechi cu altele noi etc. Este important să acceptăm că adevărata sfidă a studiilor actuale este legată de cunoașterea faptului că orice teorie literară este în opoziție față de celelalte teorii, ceea ce se impune de însăși dezvoltarea literaturii. Aceasta se regăsește în toate fazele dezvoltării literaturii noastre.

386

HAEMUS PLUS II / 2015

17 | P a g e

master’s

Artan MINAROLLI Zhurmat (tregim)3

Papritur ishte bërë me shtëpi të re. Arriti më në fund ta shesë apartamentin e vogël në qendër të qytetit dhe të sajojë një tjetër në periferi. Ishte i kënaqur, shumë i kënaqur, që e kishte braktisur atë të vjetrën dhe kishte hyrë në një të re. Kishte shpëtuar nga ai vend i mallkuar…

Trafiku i rrugës kryesore ishte bërë aq zhurmëmadh, saqë ai kishte filluar të shqetësohej e më pas të vuante shumë gjatë natës. Jo vetëm që nuk e zinte gjumi, por dhe irritohej, gulçonte e mbushej me djersë nga ato zhurma që vinin nga të gjitha llojet e makinave, pikërisht poshtë dritares së tij, e sidomos nga ata të mallkuar autobuzë të mëdhenj që niseshin në mes të natës dhe shpërdaheshin në të gjitha drejtimet: Greqi, Kosovë, Kroaci, e vërdallë nëpër botë. Po të niseshin të gjithë në një orë, nuk do të ishte fare shqetësim, do të ishte vetëm një çast dhe më pas ai do të shpëtonte e do të rehatohej. Ai mund të qetësohej dhe, i përhumbur në gjysmëgjumin e tij, të përballonte kalimin e veturave të vogla që nuk arrinin t’ia shkatërronin cipën e hollë të respektit që kishte për qytetërimin. Ai mund të bënte disa përpjekje të vogla dhe ta fitonte betejën me zhurmat e parëndësishme kur, në gjëndje jermi, mund ta kalonte natën me përshtypjen se kishte fjetur. Por nuk ishte kështu; autobuzët niseshin në orare të ndryshme. Ai duhej të përballonte gjithë natën nisjet e njëpasnjëshme të të gjitha linjave. Ai i kishte mësuar përmëndësh oraret dhe drejtimet e autobuzëve. I numëronte ato me radhë. Në fillim dëgjonte bisedat me zë të lartë të pasagjerëve kur fillonin të ndaheshin me ata që i përcillnin. Në këtë çast mendonte pothuajse gjithnjë se pse duhej të ndaheshin me aq zhurmë. Pse putheshin e bërtisnin aq shumë? Edhe diçka tjetër; i bënte shumë përshtypje se sa shumë dëgjoheshin ato zhurma në këtë orë të natës. Kishte mbajtur vesh gjatë ditës të njëjtën situatë në ca vende të tjera të qytetit. Ishte tamam si nata me ditën. Dukej tamam sikur nata e heshtur kishte vënë altoparlante shumë të mëdhej që përhapnin zhurmat nga të katër anët.

Më pas fillonte zallamahija e hedhjes së valixheve në pjesën e poshme të autobuzit. Gjëmimit të valixheve në depon metalike i shtoheshin edhe hungërimat e shoferëve. Më pas fillonte hipja e pasagjerëve dhe ai nuk e kuptonte se pse në këtë çast shumë prej tyre nxitonin të njiheshin me njëri-tjetrin dhe tregonin barcaleta, pavarësisht së kishin rrugë të gjatë për të bërë dhe mund ta shfrytëzonin tërë atë kohë për të tilla biseda. Kur të gjithë futeshin Brenda, hipet edhe shoferi, por jo menjëherë. Ai shpesh ndizte një cigare dhe bisedonte me dispeçerin për gjëra shumë teknike, por jo me zë të ulët, siç i takonte qetësisë së natës, përkundrazi, ata largoheshin nga njëri-tjetri dhe flisnin me ulërima. Ai besonte se këto lloj sjelljesh ata i bënin për të treguar se, qysh nga ai çast, ata ishtin personat më të rëndësishëm dhe të gjithë pasagjerët duhet ta merrnin vesh njëherë e mirë.

Ai e kuptonte kur shoferi hipte në autobuz, sepse fillonte t’i jepte gaz me forcë motorrit. Zhurma në këtë çast i ngjante një gjëmimi. Por kjo nuk zgjaste shumë. Autobuzi më në fund nisej duke ulërirë dhe merrte një kthesë të madhe në sheshin poshtë pallatit të tij, derisa, mbas një agonie, futej në rrugën kryesore. Në këtë çast pasagjerët nxirnin kokat nga dritaret dhe përshëndesnin edhe njëherë me piskama të afërmit që vazhdonin të qëndronin në shesh derisa autobuzi zhdukej nga rruga. Por edhe shoferi ndonjëherë nxirrte kokën në dritare dhe bërtiste papritur si i çmëndur, duke i rënë borisë për të përshëndetur autobuzin tjetër që vinte pas tij. Kështu vazhdonte gjithë natën, deri në të gdhirë. Ai përpiqej të flinte në orët e mbetura, por tashti çdo gjë kishte marrë fund, kishte filluar me bori dhe britma trafiku i vrullshëm i ditës.

Në këtë mbeturinë mëngjesi, ai kishte nisur t’i ndante dhe t’i rendiste sipas orareve kategoritë e ndryshme të zhurmave. Megjithëse i mbështjellë në krevatin e tij, ai i dinte me saktësi markat dhe fuqinë e makinave sipas llojit të zhurmave që lëshonin. Ai ua njihte boritë, zhurmën e motorrit, frenat, njihte shumë mirë edhe ndonjë përplasje të vogël nga mbrapa. E kuptonte

Proza botohet në nderim të ARTAN MINAROLLIT (1959-2015), regjisor, prozator, personalitet kulturor evropian dhe njeri i rrallë. I ndjeri e dërgoi këtë tregim në Haemus një muaj para se të ndërronte jetë. Në Arkivin Haemus gjenden edhe një bisedë e zgjeruar me Minarollin, si dhe një prozë e përkthyer në rumanisht (Feribotul / Trageti).

HAEMUS PLUS II / 2015 18 | P a g e 3

shkallën e dëmtimit dhe parashikonte me hollësi gjëmimin e sirenave të policisë rrugore. E gjithë kjo e kishte cfilitur kaq shumë, saqë, kur ndërroi shtëpi, iu duk sikur rilindi. Kishin marrë fund vuajtjet dhe ankthet e tij në errësirë.

Në fillim nuk ia vari fort autostradës aty afër shtëpisë së re. Nuk mendoi se kjo rrethanë do të kishte ndikim, apo se mund të krahasohej me zhurmat e mëparshme në qendër të qytetit. Afër kësaj shtëpie nuk kishte asnjë lloj sheshi nga mund të niseshin autobuzët e urryer. Asgjë nuk mund të krahasohej me ato monstra me pasagjerë, të paktën këtë mendim kishte deri në çastin kur nuk kishte kuptuar ende të panjohurat e vendit të ri.

Provoi të flinte. Humbi ngadalë në errësirë, u përgjum i lehtësuar, më në fund u ndje i rehatuar.

Papritur një sirenë e largët i ra në kokë si trumpetë lufte. Ai u drodh, hapi veshët mire dhe priti me ankth shugëllimën e fortë të sirenës që shtohej me alarm. U ngrit dhe pa nga dritarja rrugën e gjerë dhe vezullimet e makinës që lëshonte piskamën e frikshme në mes të natës. Buçima u bë shurdhuese, ai mbylli veshët me fytyrë të shtrembëruar dhe priti derisa ajo t’i flakte atij shuplakën e fundit në fytyrë dhe të shuhej ngadalë. Po shkonte larg, larg, qetësia e errët ia zuri vendin shpejt bishtit të ulërimës së atij çakalli. U shtri përsëri i trembur, i djersitur, me frymarje të rënduar.

Ajo po vinte ngadalë, në fillim nuk dukej shqetësuese, por, me afriminin e saj, doli se ishte problem. Motoçikleta e vogël pa marmide u afrua me forcë, atij ju duk se iu fut në krevat dhe instiktivisht bëri një salto mbi dyshek. U rrëzua mbi dysheme me fytyrë dhe humbi ndjenjat për pak çaste. Kjo i bëri mirë, se kafsha pa marmidë kishte ikur tashmë dhe mund të dëgjohej me potere larg, ama shumë larg dhe nuk paraqiste rrezik. Deshte të hakmerrej, i kishte hipur nje urrejtje e madhe, sytë iu zmadhuan, filloi të merrte fryme me zhurmë, po bënte tamam zhurmën e motoçikletës pa marmidë, derisa u qetësua, iu kthye gjykimi dhe, dalëngadalë, realiteti i solli durimin si mburojë e madhe që të shpëton jetën në këto raste.

Kjo ishte nata e parë. Nuk iu duk shumë premtuese, por gjithsesi shpresonte që kjo të ishte një rastësi dhe nuk mund të përsëritej më ajo që pat hequr më parë në qëndër të qytetit. Natën tjeter ra shi dhe makinat kalonin me një zhurmë të mbytur, zhurmë uji e këndshme. Ai doli në dritare dhe shijoi për një kohë të gjatë rrugën e gjerë e të lagur, ku makinat zhurmonin heshturazi dhe shpërndanin mjegull të hollë uji. Ishte hera e parë që po ndjente kënaqësi nga një uturimë e vazhdueshme që i jepte ndjenjën e lagështirës dhe ajrit të pastër. Nuk ishte aq keq sa natën e shkuar, mendoi. U shtri në krevat i sigurtë se do të provonte gjumin më të ëmbël të jetës së tij... Në fillim një zhurmë e mprehtë frenash ia shpoi trurin si thikë, ngjethëse, me ankth pritjeje, derisa erdhi goditja e fortë, e mbytur, fatale, e mbushur me tmerr. Menjëherë pasoi një rrapëllimë hekurash, materialesh gjithfarësh që fluturonin në ajër dhe përplaseshin me thyerje, rrokullisje, përzjerë me britma njerëzore. Ishte një simfoni vdekjeje. Ai u ngjeth, nuk e kishte menduar se zhurmat mund të përcjellin vdekje. Megjithëse veshët i kishte shumë të mprehtë, nuk arrinte të kuptonte nëse ishte një makinë, dy, apo një kasaphanë makinash. Ishte hera e parë që i ndodhte, u ngrit nga krevati dhe doli në dritare si i marrë. Përmes pemëve dukej një veturë e bërë lëmsh dhe një kamion i madh që qëndronte mbi asfalt, përmbys, me turirin e shtypur. Zgurdulloi sytë i shushatur. Si mund të katandiseshin makinat në këtë gjëndje!? Po njërëzit brenda makinave!? Asnjë lëvizje, Heshtje…

Ajo natë i mbeti në mendje; sa herë dëgjonte frena, rrudhte fytyrën dhe vinte duart në vesh.

Ndjente një tkurrje brenda vetes, një kontraktim që e bënte të shtrëngohej, të skuqej gati në të shpërthyer, derisa ajo frenë fashitej ngadalë dhe nuk pasohej nga ndonjë shpërthim. Ai çlirohej ngadale, ulte sytë, shkonte në banjë, lante fytyren dhe shihte veten në pasqyrë. Ishte i skuqur dhe i dukej se kishte enjtje në mollëza. Më pas ngjyra e kuqe ua linte vendin disa njollave rozë, që edhe ato, me kalimin e kohës, zhdukeshin dhe, kur fryma i normalizohej, kthehej në shtrat.

Një natë dëgjoi të trokitura në derë. Mbajti frymën pezull, e kishte harruar këtë lloj zhurme.

Troktjet në derë i kishin mbetur në kujtesë prej shumë kohësh, kur ende i kishte prindërit gjallë dhe jetonin të gjithë bashkë tek shtëpia e Gjyshes. Ishin kujtime të bukura, atëhere hynin e dilnin shumë njerëzit dhe dera trokiste vazhdimisht. Mbajti vesh me habi. Trokitja u përsërit. Ai u ngrit me përtesë, hodhi një rrobë krahëve dhe kaloi koridorin me vështirësi, sepse përtoi të ndizte dritën. Hapi derën dhe u çudit kur pa dy policë. Ata i kërkuan me mirësjellje që të vishej dhe të shkonte me ta. Ku? Ata nuk e sqaruan, por ia përsëritën kërkesën me durim. Atij i mbeti në mendje fjala “Shpejt”. Pse duhej të vishej kaq shpejt dhe ku do të shkonin? Ai nuk kishte bërë asgjë. I thanë se duhej të shkonte me ta në Komisariat për një sqarim të vogël. Vetëm kaq. Po pse kaq vone? Tashti!, i thanë. Kësaj radhe ata ishin të prerë dhe me ton më serioz. Po e shkonin ngultaz, me kuriozitet, përzjerë me një gjëndje gatishmërie për të përballuar çdo lloj situate që mund të krijohej nga reagimi i tij i papritur. Ai u tremb prej tyre. Shkoi në dhomë, u vesh shpejt e shpejt, ashtu si i thanë, dhe doli nga shtëpia duke ndjekur policët. Në dalje, pranë rrugës, ata e kapën lehtë nga krahu dhe e shtynë qetësisht në një makinë policie. Edhe ai qetësisht dhe i HAEMUS PLUS II / 2015

19 | P a g e

bindur zuri vënd në sedilen mbrapa dhe u mundua të mblidhte veten. Ngriti sytë lart dhe, përmes xhamave të makinës, shqoi disa njerëz që po e shihnin këtë skene nga dritaret e godinës ku jetonte ai. Paska njërëz që rrikan natën zgjuar si puna e ime, mendoi. As ata nuk mund të flinin si ai, me siguri nga zhurmat e natës. Ua bëri me dorë duke buzëqeshur.

Makina e policisë hapi sirenën, ai u tkurr, u ngërdhesh nga kjo britmë e papritur. Shikoi policët me frikë dhe filloi të dridhej. Ata e shtrënguan fort, duke vështruar përpara të ngurosur. Ai nuk mund të bënte asnjë lëvizje. Makina u fut në rrugën kryesore dhe u kthye më pas në disa labirinte rrugësh dytësore, derisa ndaloi përpara një dere të madhe hekuri. Gjëmimi i hapjes së derës ishte shurdhues. Ai u bë keq, u mbulua nga djersë të ftohta, por policët e shtrënguan më shumë. E shoqëruan në disa koridore dhe, më në fund, e ulën përpara një polici tjetër që filloi ta pyeste për emrin, datëlindjen, profesionin… Më pas e shoqëruan jashtë dhe e hipën në një ambulancë. Dy infermierë e shtrinë në krevat dhe e lidhën fort. Nuk kuptonte asgjë se çfarë po ndodhte dhe ku po e çonin, shikonte nga të gjitha anët me ankth. Përsëri u ndje keq nga sirena e fortë e ambulancës dhe më pas nga zhurma, kur u hap dera e spitalit psikiatrik. Po i merrej fryma, i filluan sërisht kontraktimet dhe konvulsionet. Infermierët e shtrënguan fort dhe e shoqëruan brenda godinës, në disa koridore me dyer të rreshtuara. Ata hapën një derë dhe e mbyllën në një dhomë të vogël me një krevat dhe dritare të vogël.

Ai ulëriu katër vjet rresht në atë dhomë, përveç rasteve kur i jepnin qetësues dhe flinte gjatë.

Ulërimat e tij ngjanin me motorra, makina, frena, rrëshqitje, përplasje. Ndonjëherë bënte edhe si disa lloje borish. Më pas vdiq.

HAEMUS PLUS II / 2015

20 | P a g e

e kush do të ndahej nga dhimbja dhe nga vetmia pa brengë?

Khalil XHIBRAN Profeti Përktheu Viktor BAKILLARI TITULLI NË GJUHËN FRËNGE “LE PROPHÈTE” AUTORI: KHALIL GIBRAN (HALIL XHIBRANI) SHQIPËROI: VIKTOR Z. BAKILLARI (viktorbakillari@yahoo.com) REDAKTOI: Prof. Dr. NONDA VARFI ISBN: 99943-628-5-2

Parathënie nga Adonisi 1 Xhibran Halil Xhibrani, duke iu drejtuar poetëve tradicionalë, shpalos artin e vet poetik në këtë mënyrë: Ju që fqinjëroni me të kaluarën, dijeni se ne priremi drejt një dite, agimi i së cilës është i qëndisur nga e fshehta.

Ju jeni në kërkim të kujtimit dhe të spektreve të tij, Ndërsa ne kërkojmë spektrin e shpresës.

Ju keni përshkuar tokën dhe skajet e saj, Ndërsa ne kalojmë një hapësirë për të hyrë te një tjetër.

Krahas këtyre vargjeve, sigurisht që duhen kujtuar dhe vargje të tjera, sidomos ato të Abu Nuvasit, në të cilat, ky i fundit e shtjellon gjithashtu artin e vet poetik kështu: Dhe unë, duke mohuar atë që shikoj, Do të rrëfej ato vegime që më shfaqen.

Papritur nis të kompozoj diçka të thurur në iluzionet e mia me një fjalë të vetme, me kuptime të shumta.

Duke e kërkuar, kërkoj atë vend të pagjendshëm.

Njësoj si të ndiqja Bukurinë e diçkaje Të padallueshme, përpara meje.

Secili nga këta dy poetë e lidh poezinë me të padukshmen, me pafundësinë. Kjo mund të përmblidhet kështu: Poezia është një vegim nga zemra, ose nga ajo që Xhibrani, në rrjedhën e drejtë të përvojës mistike, e quan syri i tretë. Ne mund të themi se përvoja poetike arabe moderne lëviz në majat më të larta të kësaj përvoje, në dimensionet më të thella të saj, në horizontet e saj.

2 Xhibrani, në fakt, qysh në shkrimet e para lajmëron me një zë profetik: “Unë erdha për të thënë një fjalë dhe do ta them.”

Në një nga letrat dërguar Meri Haskellit, në vitin 1929, ai pohon se aspirata e çdo orientali të madh është “Të jetë profet”, “që të shikojë të fshehtën e padukshme dhe t’i përgjigjet zërit të saj”, “që të dëgjojë sekretet e së panjohurës”, për të cilin e njohura nuk është veçse “një mjet për të arritur të panjohurën”.

Xhibrani nuk ishte, vetëm në planin teorik, poet profetik. Ai ishte angazhuar gjithashtu dhe në histori për të ndryshuar realitetin arab, për të hedhur bazat e një jete të re dhe të një njeriu të ri. Ai nuk mjaftohej vetëm me fjalën, ai punonte dhe vepronte. Në prodhimtarinë e tij letrare, ai vendosi një HAEMUS PLUS II / 2015

21 | P a g e

raport midis ndriçimit të së tashmes (në shkrimet e tij kritike dhe revolucionare) dhe ndriçimit të së ardhmes (në shkrimet e tij vizionare).

Kështu pra, ne mund ta cilësojmë Xhibranin si një shkrimtar vizionar. Nëse reflektojmë mbi atë që ka thënë Ibn’ Arabi mbi vegimin, duke na e bërë të ditur se ai është një matricë, ne e marrim me mend se kuptimi qëndron në të si fetusi në bark të nënës.

Ai është pra një shembëlltyrë e re e krijimit, tek i cili bota përtërihet ashtu siç ripërtërihet ajo nëpërmjet lindjes. Dhe ky vegim poetik interesohet para së gjithash për virgjërinë e botës dhe për përtëritjen e pareshtur të saj. Kjo do të mund të shpjegonte neverinë e poetit për botën e dukshme, e cila është një botë e ngushtësisë, e monotonisë dhe e së zakonshmes. Kjo do të mund të shpjegonte gjithashtu se objekti i preokupimit të tij thelbësor është bota e padukshme si vend i kësaj ripërtëritjeje.

Vegimi, nëse është zbuluar, vjen i tërë, i pakuptueshëm dhe pa hollësira. Por errësira e tij është e tejdukshme. Për të kuptuar përmbajtjen e tij, duhet një zbulim tjetër, ku lexuesi të jepet pas një lloji ekstaze, ashtu si për të lexuar vegimin, ai do të duhej të kishte nevojë për një vegim tjetër.

Vegimi zbulon raporte që duken për logjikën dhe arsyen kontradiktore dhe jo – normale, madje edhe si një lloj marrëzie. Xhibrani përmend “syrin e tretë” në një nga letrat dërguar Meri Haskellit në vitin 1913, duke i shkruar se artisti grek kishte një sy më zhbirues sesa artisti kaldean (të parët e babilonasve: Shënimi im V.Z.B), ose ai egjiptian si dhe një dorë më të shkathët. Por atij i mungonte syri i tretë çka e kishin këta të fundit.

Ai e përshkruan këtë sy, të cilin Greqia nuk mundi ta huazonte nga Egjipti, Babilonia, Fenicia, duke thënë se është “vegim, mendjemprehtësi, kuptim i veçantë i gjërave të cilat janë më të thella nga thellësitë, më të larta nga lartësitë.”(Dritë mbi Xhibranin; Tafiq Sajeg, Bejrut 1966 fq. 195).

Përsa i përket Uilliam Blejkut, ai e quan këtë sy “Syri i syrit” dhe thotë: “Asnjë nuk mund ta kuptojë Blejkun me anën e arsyes. Vetëm syri i syrit mund ta shikojë botën e tij”. (Po aty fq. 162).

Formuluar ndryshe: Është arsyeja ajo që përkon me syrin, por nuk është zemra ajo që përkon me syrin e syrit. Arsyeja, ashtu si syri, nuk mund të tejkalojë të patundëshmen, të qartën. Zemra shkon larg, drejt asaj që nuk ka ndodhur ende, drejt së ardhmes. Dhe në qoftë se arsyeja mbyll brenda zemra vetë liron. Kjo është ajo që shpjegon “ përse vetë zemra nuk e njeh aspak të vërtetën.” Apo më bukur akoma, siç thoshte Ibn’ Arabi, zemra zbulon atë që arsyeja e quan të pamundur. Zemra këtu është emër tjetër i imagjinatës ashtu siç e kuptonte Ibn’ Arabi kur thoshte: “ Sa e madhe është prania e imagjinatës, tek e cila duket e pamundura! Në të vërtetë, ajo që duket në të, nuk është veçse ekzistenca e së pamundurës.”

3 Vegimi nënkupton një raport midis vegimtarit dhe të dukshmes; midis të vërtetës në univers, të fshehtës së saj, të dritës, nga njëra anë, dhe shllimeve të befta të vegimtarit, ekstazës së tij, nga ana tjetër. Vegimtari reflekton një dritë që është si pasqyra e flakës origjinale e vatrës së dritës.

Qëllimi i tij është t’i afrohet ngadalë kësaj vatre dhe të njësohet me të. Është kjo veçantia e ekzistencës në përvojën mistike dhe që shpeshherë merr, në poezi dhe në mendim, formën e një kthimi te burimet dhe te rrënjët. Është njësoj sikur vegimtari të ishte një shkëndijë përvëluese në këtë vatër, ose, sipas traditës fetare, një lirë që luan një melodi të zbritur mbi të. Ai është marrës pasiv.

Në traditën poetike, ai mund të fitojë një imazh të kundërt: është ai që krijon melodinë, pra është dhënës dhe aktiv. Ai zbulon vet të vërtetën dhe e përjeton atë. Shpeshherë, ai njësohet me personazhe që flasin në emër të tij, ose është ai që flet për ta. Ata kanë të gjitha karakteristikat e tij; janë shëmbëlltyrat e shumta të së njëjtës së vërtete.

Cilatdo qofshin kundërshtitë e tyre, ato bashkohen në një aspekt thelbësor: dëshira për të parë atë që nuk duket dhe për të njohur atë që nuk njihet. Kështu pra, njohja e arritur mbetet dallim dhe ndriçim, sepse specifika e parë e së panjohurës është që të mos i jepet një njohjeje të plotë.

4 Vegimi, si kapërcim i së ndjeshmes, kërkon në planin shprehimor një ndryshim në regjistrin gjuhësor, regjistër – ky, i cili del në pah nga baza e tij e komunikimit në botën e së dukshmes.

Për të arritur tek e fshehta, duhet gjetur një regjistër tjetër, ku roli i gjuhës do të jetë ai i shpimit tejpërtej të së dukshmes. Atëherë gjuha do të shfaqë një botë tjetër dhe një realitet tjetër, ku raporti i lexuesit me gjërat ndryshon, duke ndryshuar gjithashtu dhe rregullin e realitetit.

Nga ky këndvështrim, ne kuptojmë sesi gjuha, duke shprehur vegimin, shndërrohet në simbol: ajo ka një kuptim të qartë, por gjithashtu dhe një kuptim të fshehur, i cili nuk shfaqet përveçse gradualisht, shkallë – shkallë. Kështu, lexuesi gjendet përpara një teksti të ndryshëm, i cili s’mund të lexohet veçse në një mënyrë origjinale.

Ai duhet të dalë nga e zakonshmja menjëherë sapo e shikon se përplaset, nëpërmjet këtij teksti me një rregull real të ndryshëm nga ai që e njihte: nuk ka më kufij midis gjinive; ka vetëm komunikim organik dhe shpirtëror mes tyre. Përveç kësaj, zbulohet një rezonance midis së fshehtës dhe së dukshmes, midis njeriut dhe universit, çka racionalia nuk mund ta shpjegojë. Njeriu e ndjen veten të lidhur me HAEMUS PLUS II / 2015

22 | P a g e

universin në një unitet të pandashëm. Dhe kështu universi duket si lëvizje, ku dinamikja dhe statikja formojnë një trup të vetëm. Koha në këtë perspektivë është një kohë eksplorimi.

5 Njeriu nuk mund ta ndërtojë jetën e tij sipas këtij përfytyrimi poetik nëse nuk shkatërron atë që Xhibrani, me zhvendosje, e quante sherihat (ligj kanonik islam) dhe në qoftë se nuk kapërcen simbolet e veta metafizike dhe fizike, sidomos kur bëhet fjalë për pushtetet fetare, shoqërore dhe politike.

Sherihati është një dhunues i lirisë: është një prangë e dyfishtë, e brendshme për mendimin dhe e jashtme për jetën. Por revolta kundër sherihatit kërkon revoltën kundër shkaqeve të tij, të cilat gjenden tek e shkuara. Është pra një revoltë që kërkon një aspiratë për të ardhmen, për një të ardhme të lirë nga pesha e së shkuarës. Le të shëmben atëherë traditat – besimet dhe doket – Zoti, profetët, qoftëlargu, virtyti e kështu me radhë! Të gjitha këto janë vetëm fjalë dhe dërdëllitje të vendosura ashtu siç duhet nga brezat e shkuar që mbijetojnë nga forca e vazhdimësisë, jo nga forca e së vërtetës.

Kështu edhe martesa, për shembull, është skllavërim i burrit sipas ligjit të përjetësisë së llojit.

Lidhja ngushtë me këto “fjalë – tradita” është njëlloj vdekje; ai që dëshiron të çlirohet nga kjo, duhet të kthehet në një varrmihës për të varrosur traditat si prelud i domosdoshëm i një jete të re.

Xhibrani e cilëson lidhjen me të kaluarën si “robëri të verbër” me anën e së cilës njerëzit “bëhen trupa të rinj për shpirtrat e vjetër”. Por liria, megjithëse është një qëllim pa të cilën njeriu as që mund të ekzistonte, nuk është diçka e lehtë. Për të nxjerrë në pah vështirësitë e qënësishme në kërkim të lirisë, Xhibrani thoshte që bijt e lirisë si numër janë 3: Njëri vdiq i kryqëzuar (Jezu Krishti: Shënimi im V.Z.B), tjetri është Muhamedi i treti nuk ka lindur ende. Megjithatë duhet punuar shumë për ardhjen në fuqi të njeriut i cili “nuk do të robërojë dhe nuk do të robërohet”. Ndoshta një njeri i tillë do të mishërohet në personazhin e të dashuruarit dhe të dashnorit. Për të dëshmuar këtë, padyshim, Xhibrani e kishte zakon të pohonte se ai ishte mirënjohës ndaj gjithçkaje, “gjithçkaje që është e imja”, gruas. (Dritë të reja mbi Xhibranin fq. 17) dhe se “seksualiteti është një energji krijuese që ekziston në gjithçka, te shpirti dhe te trupi gjithashtu.” Prandaj ai profetizon që “horizontet e lirisë seksuale do të zgjerohen gjithnjë e më shumë, në mënyrë të atillë që, një ditë, raportet midis burrave dhe grave do të jenë krejtësisht të lira”.

Për të përjashtuar ardhjen e kësaj dite, Xhibrani predikonte kundër martesës. Për të lidhja martesore nuk është veçse shumë rrallë krijuese. Ai ishte i mendimit që “lindja e fëmijëve nuk do të thotë lindje e jetës”. Po kështu duke iu drejtuar çiftit te “Profeti” ai thotë: Ngrihuni së bashku, por jo shumë pranë njëri-tjetrit: Sepse kollonat e tempullit ngrihen të ndara, Po kështu dhe lisi me selvinë nuk mund të rriten nën hijen e njëri-tjetrit.

6 Çlirimi nga robëria e së kaluarës shoqërohet te Xhibrani, ashtu siç e thamë më sipër, me çlirimin nga robëria e tjetrit. Ashtu siç i ka bërë thirrje njeriut që të revoltohet kundër zakoneve që e skllavërojnë përbrenda, ai e shtyn atë që të revoltohet kundër botës së jashtme po aq skllavëruese. Prandaj thirrja e tij për një revolucion politik kundër sundimit ottoman bën pjesë në thirrjen e tij për një revolucion arab të plotë dhe rrënjësor. Duke punuar për ndryshimin e mendimit, të vlerave, të vizionit të jetës, ai punonte gjithashtu për ndryshimin politik dhe për çlirimin e plotë kombëtar në kuadrin e një revolucioni të destinuar të hapë portat e një të ardhme, e ardhme kjo të cilën ai shpresonte të ishte e ndritur.

7 Të ndryshosh jetën, sipas Xhibranit, do të thotë të ndryshosh mënyrat e të shprehurit. Gjithashtu ai është marrë me problemet e të shprehurit po aq sa dhe me ato të ndryshimit. Kur ne themi për një poet se ai ka ndryshuar mënyrën e të shprehurit, ne nënkuptojmë se ai ka ndryshuar gjithashtu edhe mënyrën e të menduarit dhe të të parit të realitetit.

Pyetja jonë: “Ç’ka parë poeti?” është e lidhur me një pyetje tjetër: “Si e ka parë?”. Dhe kjo e fundit është më e rëndësishmja në planin estetik, sepse, nga njëra anë, është ajo që lejon të dallohet zëri i një poeti prej një tjetri, dhe, nga ana tjetër, është përgjigjja e kësaj pyetjeje që lejon të përcaktohet shkalla e risisë së tekstit në raport me të kaluarën.

Vizioni i Xhibranit kërkon një formë të re shprehjeje. Në stilin e tij gjendet një shkëputje nga tradicionalizmi dhe është e natyrshme që rëndësia e kësaj shkëputjeje të matet me aftësinë për të gjetur rrugë të reja. Në korrespondencën e vet Xhibrani aludon shpesh për këtë lloj shkëputjeje. Ai lëvdon Shekspirin që është çliruar, në kundërshtim me shumicën e shkrimtarëve anglezë, nga “vargonjtë e së kaluarës”, si në fushën e mendimit, ashtu dhe në atë të gjuhës. (dritë mbi Xhibranin fq.

164) Ai lavdëron Shellin gjithashtu i cili u çlirua nga “pesha e së shkuarës”. Nga ana tjetër, në një letër që daton në vitin 1923, ai qorton Klodelin lidhur me Lajmërimin bërë Marisë, për të jetuar në të kaluarën dhe për të “shëmbëllyer gjurmëve të këpucëve në në boshllëkun e të cilave mblidhet uji”.

Duke vazhduar më tej, ai thotë: “Uji ndoshta është i ëmbël dhe i pastër, ndoshta me të është përzier HAEMUS PLUS II / 2015

23 | P a g e

dhe eliksiri qiellor, por unë parapëlqej burimin që rrjedh edhe nëse ky ujë është i turbulluar nga gjurmët e këmbëve, qofshin këto të mbushura me të njëjtin eliksir”.

Përballë së kaluarës ngrihet e ardhmja, domethënë mendimi i ri, i cili do të triumfojë me siguri mbi të vjetrin. Dhe, në qoftë se çlirimi nga e kaluara është shenjë risie, ajo nuk mund të jetë shenjë origjinaliteti veçse në atë masë që të jetë gjithashtu shenjë e së vërtetës. Risia dhe shkëputja duhet të shkojnë së bashku me të vërtetën, ndryshe ato janë bosh nga kuptimi, dhe çdo risi qoftë kjo dhe “ Profeti”, duhet të jetë “agimi i jetës së vet”. Xhibrani për këtë risi, që është sinonim i mundësisë krijuese, flet me rastin e Panairit ndërkombëtar të Parisit në vitin 1913. Ai e emërton “revolucion” dhe “Shpallje të Pavarësisë”, dhe thotë se ajo është “ekzistenca e lirisë”. Në të njëjtën kohë ai ngul këmbë në raportin e thellë midis lirisë dhe madhështisë: “Njeriu mund të jetë i lirë pa qënë i madh, por asnjë njeri nuk mund të jetë i madh pa qënë i lirë”. (Dritë mbi Xhibranin fq. 210).

Ashtu siç e imagjinonte Xhibrani risia kërkon me ngulm shkatërrimin, në kuptimin që ajo të kapërcejë rrugët e shkelura. Dhe madhështia e poetit matet me kutin e aftësisë për shkatërrim. Kështu, ai thoshte për Niçen se është “njeriu më i madh i shekullit të XIX – të., sepse nuk kufizohej si Ibseni me krijimin, por praktikonte gjithashtu shkatërrimin”.

Në këtë këndvështrim, Xhibrani thoshte për vetveten: “Gjatë jetës sime, kam shmangur gjithçka që ishte madhështore, por tani kam ndjenjën e shkatërrimit me qëllim që të mund të ngre një ngrehinë të fisme.

8 Bota e njësuar duket, sipas eksplorimit të vegimtarit se është e përbërë prej tri botësh: bota e drejtpërdrejtë, bota e pasqyruar në shpirtin e atij që e shikon, dhe bota që i kap syri shkarazi këtij të fundit përmes këtij pasqyrimi. Por eksplorimi nuk të çon kurrësesi dhe aspak në një fund.

Përkundrazi, ai tregon pafundësinë. Megjithatë, vegimtari me përparimin që bën gjatë eksplorimit ndihet i rezervuar nga pengesat dhe i rrethuar nga mure të lartë dhe të trashë. Ai mundohet me të gjitha forcat që t’i shkatërrojë ato duke kërkuar një rrugëdalje prej andej. Një kërkim i tillë natyrisht nënkupton ekzistencën e një rrugëdaljeje që i korrespondon, domethënë ekzistencën e një bote pa pengesa dhe pa mure, dhe kjo është një hipotezë që do të mund të shpjegonte kuptimin e nostalgjisë së vegimtarit për atë botë dhe kuptimin e refuzimit të botës së drejtpërdrejtë. Ky kërkim do të hidhte gjithashtu dritë mbi kuptimin e fjalëve si “udhë”, “ udhëtim”, “vetmi”. Udha është symbol i udhëtimit horizontalisht dhe vertikalisht. Po kështu dhe për vetminë – ajo nuk do të thotë “largim”, apo “veçim”, por “njeriu është pranë të gjithëve kur ai nuk është pranë askujt” dhe “pa vetminë ti nuk je vetvetja dhe unë nuk jam uni”.

Në këtë praktikë vizionare gjendet ajo që ne mund ta quajmë një farësoj realizmi mistik. Realizëm, sepse kjo praktikë fillon duke u nisur nga realja: ajo e vështron dhe e kritikon. Mistik, sepse duke kritikuar këtë të dukshme të njohur, ajo tërheq vëmendjen për të padukshmen e panjohur. Falë këtij arsyetimi, ne e kuptojmë më mirë pikëpamjen e Xhibranit mbi artin, sipas së cilës, është “diçka tjetër më e largët te njeriu që ne nuk e kuptojmë dhe për të cilën ne mundohemi të gjejmë një formë të aftë për ta shprehur, por pa sukses deri tani” (Dritë mbi Xhibranin fq. 177). Është njësoj sikur Xhibrani të thoshte se arti është shprehja e të pashprehshmes ose të asaj që ai e quante “al – zat al – hafija”, (“uni i fshehur”). Ndoshta prej kësaj ne do të gjejmë këtu gjithashtu origjinën e adhurimit të madh që ai kishte për Beh’hovenin, për të cilin thoshte se ishte “më i madhi i njerëzve” dhe “më i pakuptueshmi” dhe se do të mbetet “sekret i padepërtueshëm” çka konfirmon gjeninë e tij. Më tej, duke vazhduar për Bet’hovenin thotë: “Unë nuk e di sesi e ka bërë atë që bëri dhe nuk e di sesi i zbuloi thellësitë dhe majat e jashtëzakonshme, të cilat unë nuk arrij dot t’i kap, sesi ato mund të jenë imagjinuar”. (Dritë mbi Xhibranin fq. 211).

Dhe ashtu si vlera e jetës “nuk është në sipërfaqe të saj, por në thellësitë e saj, që gjërat që duken nuk janë në lëvoren e tyre, por te bërthama dhe që njerzit nuk janë në fytyrën e tyre, por në zemrën e tyre”, arti nuk qëndron tek ajo që ne dëgjojmë dhe tek ajo që shikojmë, ai është “te distancat e heshtura dhe tek ajo që sugjeron tabela në mënyrë të tillë që ne e shikojmë duke e parë atë që është më e largët dhe më e bukur se ai” (Dritë mbi Xhibranin fq. 171). Është kjo arsyeja që eksperienca krijuese, sipas Xhibranit, lidhet me pafundësinë dhe se arti është i madh për aq kohë sa ai përmban “elemente të pafundëm”. Arti është një lëvizje e pandërprerë në drejtime që s’kanë fund.

I parë në këtë mënyrë, kuptimi i fjalës “poezi” dhe kuptimi i fjalës “poet” marrin një formë të re. Poezia nuk kufizohet më me një tekst të rimuar dhe ritmik; ajo bëhet një vegim i ri i botës së njeriut, ashtu si dhe forma e të shkruarit që nxjerr në dukje prozën, apo që përshtatet me rregullat e prozodisë. Dhe “çdo shpikës, çdo zbulues bëhet poet.”. Duke u nisur nga ky postulat, Xhibrani vendos themelet e para për një përkufizim të ri të poezisë dhe të shkrimit krijues arab në një mënyrë përgjithësuese.

9 Nga sa u tha më sipër, ne mund të nxjerrim si përfundim se “Profeti” është një libër që lexohet si një vepër gjysëm – fetare ose gjysëm – profetike. Ndoshta prej kësaj ne i kuptojmë arsyet të cilat i kanë siguruar atij një publik të përtërirë pareshtur dhe që është pothuajse i njëjtë në numër dhe shumë i zellshëm për leximin e librave të shenjtë. Mendoj se arsyeja më e qënësishme qëndron në idealet që shfaq te njeriu gjithçka që e kapërcen atë dhe gjithçka që është më e madhe se ai: dashuria, gëzimi, HAEMUS PLUS II / 2015

24 | P a g e

revolta, liria, etj. Ai e nxjerr njeriun nga e përcaktuara drejt të papërcaktuarës dhe nga fundësia drejt pafundësisë, nga e dukshmja drejt të padukshmes.

Teksti ka në qëndër të vëmendjes misterin që frymëzon njeriun në univers, mister – ky shpesh i evokuar nga poetët me një ton ankthi, ose me një qetësi metafizike, duke krijuar kështu te lexuesi një dëshirë të madhe për të punuar, edhe ai vetë, për të njohur një botë të fshehtë, për të shkuar matanë reales, në kërkim të absolutes. Kështu, libri “Profeti” krijon një “zakon” leximi që të nxit të shohësh se poezia më e rëndësishme është ajo më afër misterit dhe më e aftë për ta shprehur atë. Le të shtojmë se lexuesi do të gjejë këtu një alternative të botës së dukshme me bindjen se njeriu mund ta ndriçojë vetë udhën në të cilën ecën, në mënyrë të atillë që edhe ai vet pa meditime mund të marrë pjesë në krijimin e universit.

Paris, mars 1991 Përkthyer nga arabishtja nga Anne Wade Minkowski në bashkëpunim me autorin

Profeti Al - Mustafai, i zgjedhuri nga Zoti, i adhuruari, agimi i jetës së vet, kishte pritur plot 12 vjet në qytetin e Orfalezës kthimin e anijes, e cila do ta binte sërish në ishullin e lindjes.

Dhe ja, viti i dymbëdhjetë, në ditën e shtatë të shtatorit teksa i ngjitej një kodre që ngrihej matanë bedenave të qytetit, hodhi vështrimin në drejtim të detit, pa anijen që përparonte bashkë me një mjegull të lehtë.

Kanatat e zemrës iu hapën plotësisht dhe gëzimi i tij fluturoi tutje mbi dallgët. Atëherë mbylli sytë dhe në qetësinë e shpirtit u kroth në lutje.

Por, ndërsa zbriste kodrën, një trishtim i ri e kaploi dhe tha me vete: Po si t’ia bëj që të nisem i qetë dhe jo i brengosur? Jo, nuk mund të largohem nga ky qytet pa një brengë në zemër.

Të gjata qenë ditët e hidhura që kalova nën strehën e bedenave të tij, të gjata netët e vetmisë; e kush do të ndahej nga dhimbja dhe nga vetmia pa brengë?

Të shumta janë parcelat e shpirtit që shpërndava nëpër këto rrugë; të shumtë fëmijët e dëshirës sime që ecin këmbëzbathur nëpër këto kodra, e pra nuk mundem të shkëputem dot pa një barrë, pa një mundim.

Nuk është një petk që e heq sot, është një lëkurë që duhet ta zhvas me duart e mia.

Nuk është një mendim që po braktis, është një zemër e zbutur nga uria dhe etja.

Megjithatë, nuk mund të pres më.

Deti që thërret gjithçka pranë vetes, po më thërret dhe mua, prandaj më duhet që të hipi në anije.

Të qëndruarit, megjithëse orët digjen gjatë natës, do të ishte për mua kallkanosje, kristalizim, burgosje brenda në një midhje.

Do të dëshiroja të merrja me vete gjithçka që njoha këtu.

Po si?

Një zë nuk mund të mbajë gjuhën dhe buzët që i kanë dhënë krahë. Ai duhet të jetë vetëm në kërkim të hapësirave qiellore.

Shqipja përshkon hapësirën përballë diellit e vetme dhe pa folenë.

Kur mbërriti në fund të kodrës, u kthye dhe një herë nga deti dhe pa anijen që i afrohej portit, në bashin e së cilës kishte marinarë, njerëz të vendit të tij.

Vrundulli i shpirtit e çoi drejt tyre dhe u tha: Bij të nënës sime të moçme, kalorës të baticë – zbaticave!

Kushedi sesa gjatë keni lundruar nëpër ëndrrat e mia.

Dhe ja, tek ju shoh tani pas zgjimit tim i cili s’është tjetër veçse ëndrra më e thellë.

Tashmë, unë jam gati të nisem, të gjitha velat janë ngritur dhe pres me padurim erën.

Tani s’më mbeti gjë tjetër veçse të marr njëherë frymë në këtë ajër të palëvizshëm dhe të hedh me dashamirësi vështrimin pas meje.

Unë do të zë vend mes jush, lundërtar mes lundërtarësh.

Dhe ti, o det i madh, at i përgjumur, Që je e vetmja paqe dhe liri për lumin e vogël e të madh, Ky lum i madh nuk do të formojë më veçse një gurgullimë në lirishte, Para se të vijë te ty, pikë e pafundme e një oqeani të pafund.

Duke u çapitur vuri re nga larg burra dhe gra që kishin lënë arat, vreshtat dhe nxitonin drejt portave të qytetit.

Dëgjonte zërat e tyre që e thërrisnin fort në emër si dhe që thërrisnin njëri – tjetrin nga ara në arë për lajmin e mbërritjes së anijes.

Dhe tha me vete: HAEMUS PLUS II / 2015

25 | P a g e

Të jetë vallë dita e lamtumirës ditë bashkimi?

Dhe të thonë vallë që kjo mbrëmje do të jetë agimi im?

E ç’t’i jap atij që ka lënë parmendën në mes të brazdës, apo atij që ka ndalur mokrrat e mullirit?

A do të bëhet zemra ime një pemë me degë të përkulura nga frutat, të cilat mund t’i këpus e t’ua jap?

A do të rrjedhin dëshirat e mia si një krua që unë të mbush kupat e tyre?

Të jem vallë një harpë që të më cikë dora e të Fuqishmit, apo një fyell që të më përshkojë fryma e tij?

Lypës qetësish, ja se çfarë jam unë, po çfarë thesari kam zbuluar në qetësitë për t’u përhapur pa shqetësim?

Nëse kjo ditë është dita e të korrave të mia, në cilat ara e kam mbjellë farën, dhe në çfarë stinësh të harruara?

Nëse kjo është ora kur unë duhet të tund fenerin tim, nuk do të jetë flaka ime ajo që do të digjet përbrenda.

I zbrazët dhe i zymtë do të jetë feneri im, Roja e natës do ta mbushë me vaj dhe gjithashtu do ta ndezë.

Këto gjëra u thanë me fjalë. Por në zemrën e tij qëndronte një fjalim i heshtur, sepse nuk mund ta shprehte të fshehtën e tij më të thellë.

Kur hyri në qytet, të gjithë erdhën për ta takuar dhe iu drejtuan si me një zë të vetëm.

Pleqtë u afruan dhe i thanë: Mos na lër tani.

Ti ke qënë meridian në muzgun tonë, dhe rinia jote na mbrujti me ëndrra për të ëndërruar.

Ti nuk je as i huaj, as mik i përkohshëm mes nesh, por djali ynë dhe i dashuri ynë.

Mos i lër sytë tanë të treten nga malli për fytyrën tënde.

Priftërinjtë dhe priftëreshat iu drejtuan kështu: Mos qoftë thënë që dallgët e detit të na ndajnë dhe vitet që ti kalove me ne mos u kthefshin në kujtime.

Si shpirt ke ecur mes nesh dhe hija jote qe dritë që rrezatoi mbi fytyrat tona.

Ne të kemi dashur pa masë. Po dashuria jonë ishte memece, e mbuluar me vello. Por ja që tani, ajo rend pas teje dhe kërkon të rrijë me ty e zbuluar.

Gjithmonë kështu ka qënë: Dashuria nuk i njeh thellësitë e saj deri në çastin e ndarjes.

Të tjerë vrapuan duke iu përgjëruar me lot në sy. Ai nuk u përgjigj, por vetëm tundte kokën, dhe ata që ishin pranë panë lotët t’i binin çurk mbi gjoks.

Pastaj të gjithë u drejtuan për nga sheshi i madh para tempullit. Një grua me emrin al – Mitra doli nga vendi i shenjtë. Ajo ishte fallxhore.

Ai e kundroi me një dashuri shumë të madhe, sepse ajo ishte e para që e ndoqi dhe që i besoi kur, i porsaardhur, nuk kishte veçse një ditë që kishte mbërritur në qytet.

Ajo e përshëndeti duke i thënë: Profet i Zotit, në kërkim të absolutes, po bën kohë që vëzhgon largësitë për të parë anijen tënde.

Tashmë, ajo ka mbërritur në port, dhe tani, ti duhet të nisesh. I madh është malli yt për vendin e kujtimeve të tua dhe për vendbanimin e dëshirave të tua më të mëdha. Ne nuk duam që të të lidhë dashuria jonë, as që të mbajnë nevojat tona.

Megjithatë, ne kemi një lutje tër ty: Para se të largohesh prej nesh, na fol dhe le të diskutojmë për të vërtetën tënde.

Ne do ua përçojmë fëmijëve tanë dhe ata do të bëjnë të njëjtën gjë me fëmijët e tyre. Kështu, ajo nuk do të harrohet kurrë.

Gjatë vetmisë ke bërë roje me ditët tona, dhe gjatë qëndrimit tënd zgjuar ke dëgjuar të qarat e ngashëruara dhe të qeshurat e gjumit tonë.

Tregona, atëherë, dhe na përshkruaj gjithçka që të është treguar për atë që ekziston midis jetës dhe vdekjes.

Ai u përgjigj: O njerëz të Orfalezës, e për çfarë t’ju flas tjetër pos asaj që edhe në këtë çast lëviz në shpirtin tuaj?

Atëherë al – Mitra tha: Na fol për dashurinë.

Ai ngriti kokën dhe shikoi turmën mbi të cilën kishte pllakosur një heshtje e madhe. Me një zë të sigurt tha: Kur dashuria ua bën me sy, ndiqeni, Paçka se rrugët e saj janë të rrëpira dhe thikë.

Dhe kur ajo ju mbulon me krahët e saj jepjuni, Edhe sikur shpata e fshehur në pendët e saj t’ju plagosë.

Kur ajo ju flet, besojini, HAEMUS PLUS II / 2015

26 | P a g e

Edhe sikur zëri i saj t’ju prishë ëndrrat si era e veriut që shkatërron kopshtin.

Sepse po ju vuri kurorë dashuria, ajo do t’ju kryqëzojë gjithashtu. Dhe nëse është për rritjen tuaj, ajo është gjithashtu dhe për krasitjen tuaj.

Ashtu siç rritet ajo deri në lartësinë tuaj për të ledhatuar lastarët tuaj më të brishtë që fërgëllojnë në diell, Po ashtu zbret deri te rrënjët tuaja dhe shkund dheun e ngjitur në to.

Si duajt e grurit, ju mbledh dhe ju shtrëngon pas vetes.

Ajo ju hedh për t’ju zhveshur.

Ju shosh për t’ju qëruar nga bëzhdilat.

Ju sit për t’ju çliruar nga cipa.

Ju shtyp në havan derisa të zbardheni.

Ju mbrun fort derisa t’ju bëjë petë; Pastaj ajo ju fut në zjarrin e saj të shenjtë me qëllim që ju të bëheni bukë e shenjtë për gostinë e shenjtë të Zotit.

Dashuria ju bën të duroni të gjitha këto me qëllim që të njihni të fshehtat e zemrës dhe, përmes kësaj njohjeje ju do të bëheni copëz e zemrës së Jetës.

Por në qoftë se nga mungesa e guximit, ju s’do të kërkonit gjë tjetër pos paqes, dashurisë dhe kënaqësinë e thellë, Atëherë do t’ia vlente më mirë që ju të mbulonit lakuriqësinë tuaj dhe të dilnit nga foleja e saj, Për të hyrë në botën e pastinë, tek e cila do të qeshni, por jo me të gjithë të qeshurën tuaj, dhe do të qani, por pa i zbrazur të gjithë lotët tuaj.

Dashuria nuk jep veçse nga vetja dhe po kështu nuk merr veçse nga vetja.

Dashuria nuk ka dhe nuk do të dinte të ishte e kamur. Dashuria nuk sundon dhe nuk do të mund të sundohej.

Sepse dashuria i mjafton dashurisë.

Nëse dashuroni, ju nuk duhet të thoni: “Zoti është në zemrën time”, por më mirë: “Unë jam në zemrën e Zotit”.

Dhe mos t’ju gënjejë mendja se ju përket juve për të drejtuar rrjedhën e dashurisë, sepse është dashuria, nëse ju e gjykoni të denjë, e cila do të drejtojë rrjedhën tuaj.

Dashuria s’ka dëshirë tjetër veçse të përmbushet.

Po nëse dashuroni dhe nuk mund t’u shpëtoni dëshirave tuaja atëherë u bëftë kështu: U shkrifshi dhe u bëfshi si uji i kulluar i një rrëkeje që këndon melodinë monotone të natës, Njofshi hidhërimin e një dhembshurie të papërmbajtur, U lëndofshi për botkuptimin që keni mbi dashurinë, Humbshi gjakun tuaj vullnetarisht dhe me gëzim, U zgjofshi agimeve, me zemrën në krahë, dhe falenderofshi për një ditë të re dashurie, U çlodhshi në orën e mesditës dhe meditofshi ekstazën e dashurisë, U kthefshi në mbrëmje në vatrën tuaj me mirënjohje, Pastaj fjetshi duke pasur në zemër një lutje për qënien e dashuruar dhe një këngë lëvduese në buzë!

Al – Mitra e mori prapë fjalën: Mësues, ç’mund të na thoni për Martesën?

Ai u përgjigj: Bashkë keni lindur dhe bashkë do të qëndroni gjithmonë.

Kur flatrat e bardha të vdekjes do të shkapërderdhin ditët tuaja, ju do të jeni së bashku.

Po, do të jeni bashkë në kujtesën e heshtur të Zotit.

Por pastë hapësira në harmonitë tuaja.

Erërat e qiejve vallëzofshin midis jush.

Duajeni njëri – tjetrin, por mos e bëni dashurinë burg: Le të jetë më mirë një det i lëvizshëm midis brigjeve të shpirtrave tuaj.

Mbushni, secili, kupën e tjetrit, por mos pini nga e njëjta kupë.

Jepini njëri – tjetrit nga buka juaj, por mos ndani të njëjtën kafshatë.

Këndoni dhe hidhni valle bashkë dhe gëzohuni, por secili të qëndrojë i veçuar, Ashtu siç janë të veçuar telat e utit edhe pse vibrojnë për të njëjtën muzikë.

Jepni zemrat tuaja, por pa u druar nga tjetri.

Sepse zemrat tuaja vetëm dora e Zotit mund t’i nxërë.

Dhe ngrihuni së bashku, por jo shumë pranë njëri – tjetrit: HAEMUS PLUS II / 2015

27 | P a g e

Sepse kollonat e tempullit ngrihen veç e veç, Dhe lisi me selvinë nuk mund të rriten në hijen e njëri – tjetrit.

Një grua që mbante një të sapolindur në gji i tha: Na fol për Fëmijët.

Ai tha: Fëmijët tuaj nuk janë fëmijët tuaj.

Ata janë djem dhe vajza të dëshirës së Jetës për veten e saj.

Ata dalin nëpërmjet jush, por nuk vijnë prej jush, Edhe pse janë me ju, nuk ju përkasin.

Ju mund tu jepni atyre dashurinë tuaj, por jo mendimet tuaja, Sepse ata kanë mendimet e tyre.

Ju mund të strehoni trupat, por jo shpirtrat e tyre, Sepse shpirtrat e tyre banojnë në shtëpinë e së nesërmes, të cilën ju nuk mund ta vizitoni dot as në ëndërr.

Ju mund të përpiqeni të jeni të ngjajshëm me ta, por mos kërkoni që t’i bëni të ngjashëm me veten tuaj, Sepse jeta nuk kthehet mbrapsht dhe nuk merret me të shkuarën.

Ju jeni harqet prej të cilëve janë lëshuar fëmijët tuaj si shigjeta të gjalla.

Harkëtari merr në shenjë nishanin në trajektoren e pafundësisë dhe Ai ju përkul me të gjitha fuqitë me qëllim që shigjetat të jenë të shpejta dhe flurudha e tyre e largët.

Le të jetë përkulja juaj në dorën e Harkëtarit për gaz e për të mirë. Sepse ashtu siç do Ai shigjetën dhe fluturimin e saj, po ashtu do edhe harkun në qëndrueshmërinë e tij.

Pastaj e mori fjalën një pasanik: Na fol për Dhuratat.

Ai u përgjigj: Ju jepni pak kur s’jepni gjë tjetër pos të mirave tuaja.

Vetëm duke dhënë nga vetja, ju jepni vërtet.

Në fund të fundit, çfarë janë të mirat tuaja përveçse pasuri që e ruani dhe e mbroni nga frika se mos nesër do të keni nevojë për të?

Dhe e nesërmja, çdo t’i sjellë e nesërmja qenit shumë të kujdesshëm që fsheh një kockë duke e mbuluar në rërën e virgjër në kohën kur ai shoqëron pelegrinët që shkojnë drejt qytetit të shenjtë?

Dhe ç’është frika e nevojës në mos vetë nevoja?

Frika e etjes, në kohën që puset janë të mbushur plot me ujë, a nuk është kjo vallë etja e pashueshme?

Disa japin pak nga bollëku që kanë. Këtë ata e bëjnë me qëllim që të flitet për ta, por ky urim i papohuar i bën dhuratat e tyre të papastra.

Të tjerë kanë pak, po e japin të tërën. Këta janë ata që besojnë te jeta dhe te zemërgjerësia, dhe qilari i tyre nuk zbrazet kurrë. Të tjerë akoma, japin me gëzim, dhe ky gëzim u shpërblehet.

Por ka dhe nga ata që japin me zor dhe ky zor është pagëzimi i tyre.

Me së fundi, ka dhe nga ata që japin dhe nuk ndjejnë asnjë lloj brenge, veç asaj që kërkojnë gëzimin ose që japin me idenë që të jenë të virtytshëm.

Ata japin ashtu siç jep mërsina, atje tej te lugina, e cila lëshon erëmimin e saj nëpër hapësirë.

Zoti shprehet me anën e duarve të njerëzve dhe i buzëqesh tokës nëpërmjet syve të tyre. Është mirë të jepni kur ju kërkojnë, por është më e parapëlqyeshme që të jepni pa ju kërkuar dhe kur ju vetë e keni kuptuar nevojën e ngutshme.

Për atë që është bujar, kërkimi i krijesës e cila pranon të marrë është një gëzim më i madh sesa ai i dhënies.

A do të dëshironit që ju të ruanit çfarëdo qoftë?

Do të vijnë një ditë ku të gjitha të mirat tuaja do të shpërndahen.

Jepini pra më mirë qysh tani: le të jetë stina e dhënies suaj dhe jo e trashëgimtarëve tuaj.

Shpeshherë thoni: “ Unë do të jepja me kënaqësi, por vetëm për ata që e meritojnë.”

Pemët që janë në pemishten tuaj nuk thonë kështu, as kopetë në kullotën tuaj.

Ato japin për të jetuar sepse mbajtja për vete do të thotë marrje fund.

Ai që është i denjë të presë ditët dhe netët e tij, është sigurisht i denjë edhe për të marrë gjithçka që ju mund të jepni.

Ai që e ka merituar të pijë në oqeanin e jetës, meriton gjithashtu që ta mbushë kupën e tij në currilën e ujit tënd.

Po a mund të ketë meritë më të madhe sesa ajo që gjendet te guximi dhe te besimi, apo dhe te përdëllimi për të marrë?

Po ju, kush jeni ju që qëniet njerëzore të shkafanjisin gjoksin dhe të zbulojnë krenarinë e tyre duke ju lejuar kështu që të shikoni dinjitetin dhe krenarinë e tyre të pacipë?

HAEMUS PLUS II / 2015

28 | P a g e

Mundohuni pikësëpari që të jeni vetë të denjë për të dhënë dhe të jeni mjete nga ku kalon dhurata.

Në të vërtetë, është jeta ajo që jep jetë, ndërsa ju që e quani veten dhurues, s’jeni veçse dëshmitarë.

Ju që merrni – dhe që të gjithë ju merrni – nuk e merrni përsipër peshën e mirënjohjes, me qëllim që të mos ta përkulni dhe të mos ta bëni dhuruesin që të përkulet nga një zgjedhë.

Ngrihuni më mirë së bashku me të dhe mbështetuni te dhuratat e tij si mbi krahë, Sepse të brengosesh shumë për borxhet, do të thotë të dyshosh te bujaria e tij, e cila ka për mëmë tokën me zemër bujare dhe për at Zotin.

Ndërkohë një hanxhi plak i tha: Na fol për Pijen dhe për Ushqimin.

Ai u përgjigj: Unë do t’ju uroja që të jetonit me parfumin e tokës dhe, ashtu si pema, të ushqeheshit me dritë.

Por meqë ju duhet që të vrisni për të ngrënë dhe t’ia hiqni të sapolindurit mëkimin e nënës për të shuar etjen tuaj, le të jetë ky një akt përgjërimi, Dhe tryeza juaj qoftë një altar, mbi të cilin u sakrifikofshin krijesat e pastra dhe të pafajshme që rendin nëpër pyje e fusha, në përfitim të asaj që është më e pastër dhe më shpirtdlirë te njeriu.

Kur ju vrisni një kafshë, thuajani asaj me vete: “Nga e njëjta fuqi që të flijon ty, do të flijohem edhe unë, dhe ashtu si ti edhe mua do të më hanë.

Sepse ligji që të shtiu në dorën time, do të më shtjerë dhe mua në një dorë më të fuqishme.

Gjaku yt dhe imi nuk janë veçse limfa që ushqen pemën qiellore.”

Dhe kur ju kafshoni një mollë thoni me vete: “Farërat e tua do të mbijetojnë në trupin tim, Dhe burbuqet e tua do të çelin nesër në zemrën time.

Aroma jote do të jetë fryma ime, Dhe së bashku do të jemi të gëzuar në çdo stinë.

Në vjeshtë, kur të vilni rrushin e vreshtave tuaja për ta shtypur thoni me vete: “Unë gjithashtu, jam një vresht, dhe vilet e mi do të shtypen, Dhe ashtu si vera e re, unë do të ruhem në qypa të përjetshëm.”

Në dimër, kur ju nxirrni verën, le t’ia marrë zemra jote një kënge për çdo kupë, Dhe le të jehojë në këtë këngë një përkujtim i ditëve të vjeshtës për vreshtin dhe për shtypësen e rrushit.

Pastaj një punëtor tha: Na fol për Punën.

Ai u përgjigj duke thënë: Ju punoni që të përparoni me ritmin dhe shpirtin e tokës.

Sepse të rrish kot do të thotë të bëhesh i huaj për stinët dhe të dalësh nga hullia e jetës që përparon me madhështi dhe me një nënshtrim krenar drejt pafundësisë.

Kur ju punoni, jeni fyell nëpër të cilin shushurima e orëve kthehet në muzikë.

E cili prej jush do të pranonte të ishte kallam memec dhe i heshtur, kur gjithë pjesa tjetër e universit këndon njëzëri?

Gjithmonë ju kanë thënë se puna është një mallkim dhe përpjekja një dhimbje.

Por unë do t’ju them se duke punuar do të përmbushni një pjesë të ëndrrës më të vjetër të tokës, pjesë që ju është dhënë në çastin kur kjo ëndërr u trupëzua, Vetëm duke ju shtrënguar të punoni, do të keni vërtet dashuri për jetën, Dhe duke dashur jetën permes punës, do të zbuloni sekretin më thelbësor të saj.

Por në qoftë se gjatë vuajtjeve, e quani lindjen e pikëllimit dhe peshën e mishit si mallkim të shkruar në lule të ballit, atëherë unë do t’ju përgjigjesha se vetëm djersa e ballit tuaj do t’ua heqë atë që është shkruar atje.

(Vijon)

HAEMUS PLUS II / 2015

29 | P a g e

scola

Agim BAÇI Stili i të shkruarit dhe “stili i të lexuarit” Në kuptimin klasik, Stili në letërsi nënkupton mënyrën personale të të shkruarit. “Stili është vetë autori”, shprehej studiuesi francez Buffo, duke dhënë ndoshta edhe definicionin më klasik të stilit. Për Gëten, vepra kishte stil kur arrinte një harmoni origjinale, përmbyllëse, të papërsëritshme të vetën. Poeti Leopardi, thoshte se stili është ajo forcë që quhet origjinalitet.

Për Floberin stili është një mënyrë për t’i dhënë formë veprës në mënyrë origjinale. Ndërsa për Marsel Prustin stili kthehet në një lloj zgjuarsie, që veçon shkrimtarin nga autorët e tjerë.

Kritiku Luixhi Parejson, në librin e tij “Vërejtje për stilin” shkruante se të flasësh për stilin do të thotë të flasësh se si është shkruar vepra. Ndërkaq, duke iu referuar zbërthimit të veprës përmes stilit, siç sugjeron Parejson, studiuesi Umberto Eko arrin në përfundimin se, “një semiotikë e arteve nuk është gjë tjetër veçse një vënie në dukje e makinacioneve të stilit dhe se semiotika përfaqëson formën më të lartë të stilitikës dhe modelin e çdo kritike arti”.

Këto përkufizime, më së shumti autorësh se sa kritikësh, në fakt tregojnë edhe nevojën që kanë patur qoftë autorët ashtu edhe lexuesit aktivë (kritikët) për të veçuar shkrimtarët nga njëritjetri. Dhe, duhet pranuar se, gjykimi për stilin ka qenë ndoshta tipari më dallues, pasi çështja e vlerave të tjera, morale, historike apo atdhetare, mund të ketë qenë shpesh i përbashkët, apo shumë i diskutueshëm për shumë autorë, sidomos në letërsinë e së njëjtës gjuhë.

Stili, më pas, ka përfshirë edhe kategori të tjera të perceptimit, siç janë stili barok, stili antik, stili elegjiak, stili komik, stili indian, stili aziatik. Por këto perceptime kanë patur lidhje më shumë me sistemin e vlerave të përbashkëta të një grupi shkrimtarësh apo të një periudhe, dhe jo me veçantinë e një shkrimtari të vetëm.

Pra, përmes përcaktimit të stilit, studiuesit apo edhe vetë autorët nënkuptojnë mënyrën më efikase në përafrimin e veprës së një shkrimtari, e më pas edhe të një rryme letrare. Por, nëse ka stil të shkruari, a mund të themi se ka (apo që duhet të ketë) edhe stil leximi të letërsisë?

Ajo që duhet të na interesojë duhet të jetë pikërisht këndvështrimi mbi një stil të mundshëm leximi. Po çfarë mund të jetë një stil leximi?

Së pari, një nga shtyllat mbi të cilat duhet të mbështetemi për të patur një version të qëndrueshëm përballë veprës, është të jemi vetvetja- pra të mbrojmë mënyrën tonë të të menduarit, të reagimit, të të jetuarit. Kjo do të thotë, që së pari, duhet të dimë të përcaktojmë me veten tonë konceptin për të mirën, moralin, të bukurën. Duhet të kemi të qartë se çfarë na bën të ndihemi mirë, çfarë na bën të ndihemi keq, çfarë është inati, çfarë është dështimi, çfarë është besa apo tradhëtia e një miku, apo marrëveshja me kundërshtarin.

Nëse kemi vendosur piketa të qarta mbi këto reagime, do të mund të vendosemi përballë veprës, për të testuar mënyrën tonë të të menduarit dhe të reagimit, sipas ndjesive tona. Kjo na bënë që përballë librit mos të jemi “kohëkalues”, por “bashkëbisedues” gjatë leximit.

Nëse shkrimtari përmes stilit sugjeron zbulimin e një bote, lexuesi përmes leximit mer në duar një variant të ri. Këtu nis “beteja”, e cila në disa raste është e pabarabartë, në disa raste e pakuptueshme dhe në disa raste, me rivalitet të drejtëpërdrejtë. Kur them e pabarabartë, kam parasysh moshën e ndryshme, që është pikëpamja e parë teknike e “ngatërresës” mes autorit dhe lexuesit. Pra janë dy përvoja të ndryshme. Kjo çështje ka ngritur përherë një pyetje të përbotshme: a duhen përzgjedhur librat që lexojmë? Kjo pyetje në fakt, rëndësinë e saj të plotë e merr tek lexuesi i vogël, i cili mund të ketë ndikimin e drejtëpërdrejtë nga libri për shkak të mungesës së një bote shpirtërore të ngritur dhe të stabilizuar.

Së dyti, pabarazia vjen nga koha e ndryshme e leximit nga ajo e të shkruarit. Autori mund të ketë shkruar në një kohë shumë të largët e leximit, e cila detyrimisht, të fut në një proces të besuarit se gjërat kanë ndodhur ashtu siç i përshkruan autori, për shkak të pamundësisë që mund të ketë lexuesi për të kontestuar të vërtetat e kohës së shkrimit.

Së treti, pabarazia ka të bëjë me traditat e vendit të shkrimtarit, të cilat mund të jenë të panjohura për lexuesin, ose shumë pak të kuptueshme për të. Ky ndryshim në kohë dhe tradita, e bën ndonjëherë përplasjen e lexuesit me vepër-shkrimtarin, të pakuptueshme.

Kjo betejë e pabarabartë, e cila në disa raste mund ta largojë lexuesin nga vepra, kërkon një ndërmjetës – një ndërmjetës i cili udhëton në kohë dhe kultura të ndryshme.

HAEMUS PLUS II / 2015

30 | P a g e

Në këtë çast hyn në lojë stili i leximit. Pra, si i përafrohemi një vepre, çfarë na intereson, çfarë është e rëndësishmne për ne, si e përkufizojmë ne lirinë, dashurinë, moralin.

Në pamundësi të një përgjigjeje të saktë për autorin, sidomos për qëllimin dhe mënyrën e analizimit të autorit, Roland Barthes ndërtoi një “kundërstrategji”, duke botuar një nga esse-të më polemizuese “Vdekja e autorit”. Sipas Barthes, “lexuesi, audienca, është hapësira në të cilën skaliten të gjitha kuptimet që prodhon të krijuarit artistik, pa humbur asgjë prej tyre. Pra, në një farë mënyre, uniteti i veprës artistike nuk qëndron në origjinën e vet, por në destinacionin e saj.

Ky destinacion nuk mund të jetë personal. Të gjithë e dimë se lexuesi, audienca, për autorin është anonim, është pa histori, biografi, psikologji. Ai është thjesht dikush që mban së bashku e në një fushë të vetme, të gjitha fijet prej të cilave është ndërtuar teksti”. Në këtë mënyrë, Barthes e shpërngul thelbin e poetikës moderniste në anën e lexuesit.

Megjithatë, duhet thënë se, kritika letrare anon nga pesha e autorit, për shkak “të së drejtës” që ai ka për të krijuar personazhet e tij. Por vepra nuk do të kishte kuptim pa lexuesin. Kështu, kritika psikoanalitike ka qenë e mbështetur në reagimet e lexuesit. Norman Holland ishte i mbështetur në lexuesit-pacientë, kur pasqyroi identitetin e lexuesit, ndërkohë që Harold Blom kishte teorinë e kompleksit të Edipit, duke theksuar se “keqleximet rrjedhin si rezultat i autoritetit të pararendësve të lexuesve”. Pra, ai konsideronte si kondicion apo keqkuptim të leximit atë logjikë të pasuar nga tradita që marrim nga prindërit, gjyshërit, apo edukatorët tanë të hershëm. Ndërsa Umberto Eko, në studimet e tij, ka përshkruar se si lexuesit zgjerojnë kodet e tyre përgjatë leximit, duke zbuluar natyrën e pakufizuar të leximit si proces semiotik.

Por, duhet pranuar se, ai që vuri në një qendërzim të ri lexuesin ishte përfaqësuesi më i rëndësishëm i teorisë së perceptimit, H.R. Jauss. Ai përdori parimin e “horizontit të pritjes” nëpërmjet së cilit çdo vepër pranohet, kapet nga receptuesi. Jaus e përdori këtë term që të përshkruante kriteret e përdorura nga lexuesi për të gjykuar tekstin letrar në çdo periudhë të dhënë. “Horizonti i vërtetë i pritjes” vetëm sa na tregon se si vlerësohet dhe interpretohet vepra artistike kur ajo shfaqet, botohet, por nuk përcakton kuptimin përfundimtar të saj. Jaus përçoi më tej idenë e profesorit të hermeneutikës, Gadamerit, i cili theksonte se interpretimi i artit të kaluar shtrihet në dialogun ndërmjet të kaluarës dhe së tashmes.

Një bashkëkohës i Jausit, Volfgang Iser, në teorinë e vet mbi fenomenologjinë, mendonte se veprimtaria e lexuesit qëndron në “aktualizimin” e asaj që është potenciale në një teskt.

Ndërkohë që teoricieni Stanley Fish përkrahte edhe më tej lexuesin. Tema themelore e Fish qëndron në faktin se teksti në vend që të nënkuptojë lexuesin, transformohet në vetvete dhe kthehet në produkt të lexuesit. Pra, sipas tij, janë procedurat e lexuesit që formësojnë botkuptimet mbi tekstin.

Pra, pyetjet e lexuesit përballë veprës janë si pyetjet përballë realitetit: çfarë duhet të bëjmë ne përballë një bote të jashtme që tenton të dërrmojë të brendshmen tonë? Ndaj edhe leximi kërkon padyshim stil, që varet nga stili ynë i të jetuarit.

HAEMUS PLUS II / 2015

31 | P a g e

Po(rtr)et „S'më duhen lëvdata, as pare të thata Për vargjet që thurra me lotët e mi”4 - Bisedë me poetin, arkitektin dhe shqipëruesin PETRAQ KOLEVICA Petraq Kolevica u lind në Korçë më 11.01.1934. Kreu shkollën fillore dhe gjimnazin në Korçë.

Gjimnazi i Korçës ishte pasardhës i Liceut Francez dhe disa nga profesorët e mëparshëm vazhdonin të jepnin mësim atje. Ndër te tjera, ishin këta mësues që ngjallen tek Petraqi interesin dhe dashurinë për artin e sidomos poezinë. Në atë kohë ai pati kontakt edhe me piktorët Vangjush Mio e Vangjush Tushi, që ndikuan shumë në formimin e tij.

Studimet për inxhinieri ndërtimi i kreu në periudhen 1952-1957 në Universitetin Politeknik të Tiranës.

Punoi shumë vite si inxhinier dhe arkitekt. Gjatë gjithë veprimtarisë si arkitekt, ai u mundua të projektonte ndërtesa moderne dhe funksionale. U kritikua shumë herë për ndikime të huaja nga partiakët e asaj kohe. Pas një fjalëkëmbimi me Enver Hoxhën në ekspozitën „Shqipëria Sot“, u dërgua për të punuar si teknik ndërtimi në Valias. Që nga ajo kohë pothuajse nuk punoi më si arkitekt. Jetën e tij si inxhinier dhe arkitekt e ka përmbledhur në librin „Arkitektura dhe diktatura“.

Qysh në rininë e hershme interesohej për poezinë. Në vitet '60 botoi përkthimin e poemës „Demoni“ të Lermontovit, që u prit shumë mirë nga lexuesi i atëhershem.

Në vitin 1986, botoi librin me përkthime nga gjermanishtja „Poezi gjermane dhe austriake“ Është i vetmi që ka përkthyer poezi klasike japoneze, ndonëse jo nga origjinali.

Në kohën e demokratizimit të Shqipërisë kontribuoi si deputet në parlamentin e parë pluralist të Shqipërisë dhe si pjestar i këshillit botues te gazetes „Rilindja Demokratike“.

Në vitet e mëvonshme, për shkak të një sëmundjeje të rëndë, Petraq Kolevica u tërhoq nga politika aktive, por ka shfaqur shpesh mendimin e tij në gazeta të ndryshme.

Në vitin 1992 u botua vëllimi i parë me poezi, „Kënge nga koha e keqe” - poezi të shkruara me parë prej tij, por të pabotuara deri atëhere, kuptohet: për arsye të përmbajtjes.

Më vonë botoi edhe vëllime të tjera me poezi. Së fundi, në vitin 2013, i përmblodhi poezitë e tij origjinale në dy vëllimet me titull “Të korrat e vona”.

Të rëndësishme në krijimtarinë e Kolevicës janë edhe librat për Lasgush Poradecin dhe Mitrush Kutelin, me të cilët e lidhte një miqësi e ngushtë.

Librat "Lasgushi më ka thënë" dhe "Me Mitrushin", si edhe disa libra të tjerë, mund të lexohen në www.petraq-kolevica.com ("Librat online").

Ky jetëshkrim synon të japë shkurtimisht vetëm disa nga momentet kryesore të jetës plot tallaze të Petraq Kolevicës, jetë që, më mirë se kudo, është pasqyruar në poezitë e tij.

Revista Haemus: Lexuesit e vëmendshëm dhe të zgjedhur e dinë që poezia juaj ka një arkitekturë krejt të vetën, por edhe që arkitektura, aq sa mundej deri në fillimin e viteve ’90, ka një poezi të mirëdallueshme…

Petraq Kolevica: Ju falemnderit që, në mes punëve tuaja të shumta, gjeni kohë të bisedoni me mua. Gëzohem që jetoni e krijoni në atë vend ku jetuan e krijuan i shenjti Asdren, i urti Mitrush Kuteli dhe i adhuruari Lasgush. Uroj të keni jetë më të mirë dhe krjimitari më të begatë se ata.

Meqë ende jetojmë në një botë të sunduar nga mass-media, krijimtaria juaj artistike vazhdon të qëndrojë më shpesh në hije. Si i shihni tani fillesat tuaja poetike? Korça, Tirana, vende të tjera të shenjta vetjake për poezinë që do të shkruanit më vonë…

Për artistët e të gjitha fushave të krijimtarisë vendlindjet e tyre i kanë pasur si të shenjta dhe burime të përhershme frymëzimi. Kështu ka qënë edhe për mua. Po kështu janë edhe mbresat që lenë vendet e tjera, ku artisti kalon pjesë të jetës së tij. ... Njohja me Lasgush Poradecin dhe çfarë do të veçonit tani nga miqësia e gjatë me të?

Petraq Kolevica, vargje nga poezia Lotët. / Redaksia falenderon përzemërsisht vajzën e z. Petraq Kolevica, znj. Ana Kolevica, për ndihmën e vyer në hartimin e këtyre faqeve.

HAEMUS PLUS II / 2015 32 | P a g e 4

Nga miqësia me Lasgushin mund të veçoja shumë gjëra, por po theksoj një gjë, të cilkën e përsëriste shpesh: ”Që të bësh poezi që mbetet, duhet të njohësh mirë gjuhën e vendit tënd, të kesh një kulturë sa më të gjerë, dhe të mos nxitohesh të bësh shpejt e shpejt një poezi, se, - siç thoshte, - poezia s’është shaka!”

Cila nga shprehjet, apo bindjet e Lasgushit, ju duket më e rëndësishme për këtë kohë?

Këto të thënat e tij vlejnë për të gjitha kohërat.

Po nga miqësia me Kutelin?

Pata fatin të kisha miqësi disavjeçare me Mitrush Kutelin. Siç shihet në gjithë krijimtarinë e tij, edhe Kuteli rëndësi të madhe i kushtonte gjuhës, që të ishte sa më e pastër dhe sa më afër gjuhës së thjeshtë.

Cilët janë poetët me të cilët ju pjek ylli, siç thotë populli?

Mund të them se, qysh në rininë time të hershme, e kisha njohur krijimtarinë e poetëve kryesorë shqiptarë, që nga Naimi e këtej; por, më në fund, ylli më mbeti tek Fan S. Noli, sepse, përveç poezive të tij origjinale, mësova edhe disa kulme të poezisë botërore, që nga i vjetri Omar Khajam dhe deri tek Edgar Allan Poe, sa për të përmendur prej tyre.

Sa dhe kur mendoni se shqipërimi / përkthimi është krijimtari e mirëfilltë, a të paktën rikrijim në kuptimin e plotë të fjalës?

Edhe për këtë, përgjigjen e saktë na e jep vetë Fan Noli tek përkthimet e të cilit nuk gjejmë një përkthim fjalëpër-fjalë, por një rikrijim në shqip të poezisë që përkthen. Edhe se shpeshherë duket sikur largohet me fjalët, ai i mbetet besnik poezisë. Si shëmbull mund të përmend përkthimin e poezisë «Dashuria e fundme» e Tutçjevit.

Në disa përmasa të saj, poezia juaj nxjerr në pah plagët dhe mbrapshtitë e shoqërisë. Ka qënë qysh në fillim e tillë, apo mashtrimet dhe pengesat e gjata diktatoriale ju kanë afruar më tepër me dhembjet e përhershme të njerëzve?

Mund të them se kohën më të shumtë të rinisë dhe të pjekurisë sime ia pata kushtuar profesionit tim si arkitekt. Pjesa tjetër e kohës i mbetej poezisë, e në radhë të parë përkhtimeve nga rusishtja dhe, më vonë, nga gjermanishtja. Krahas këtyre, thurrja edhe poezi origjinale, por pa qëllim botimi. Poezive origjinale u kushtova më shumë kohë që nga viti 1974, kur më larguan nga profesioni im si arkitekt, dhe atëhere temat e poezive vinin vetvetiu nga mjedisi ku punoja. Këtu po përmend poezitë që përmblidhen nën titullin «Këngë nga koha e keqe», si për shëmbull «Rradha», «Damarët e prerë», «Vajzat që shtrojnë pllaka», «Tekniket e ndërtimit» etj.

Si e këqyrni çështjen e disidencës së mirëfilltë dhe të së sajuarës?

Për disidencën nuk më intereson të merrem fare, sepse ka 25 vjet që gazetat shqiptare shkruajnë dhe rishkruajnë për këtë temë dhe nuk po mundin ta kullojnë.

Keni vuajtur drejtpërdrejt nga pamundësia për të botuar ashtu siç shkruanit. Si e përballuat qëndrimin e detyrueshëm në hije dhe heshtjen që ju mbulonte, ndërkohë që autorë tashmë krejt të harruar ngriheshin në qiell?

Nuk kam qënë antar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Botova vetëm përkthime në atë kohë. Poezitë origjinale, për herë të parë i botova tek gazeta «Rilindja demokratike» në mars 1991 dhe si vëllim më vete nën titullin «Këngë nga koha e keqe» - në fillim të vitit 1993.

Cilët ju kanë ndenjur pranë gjatë kaq viteve?

Gjithë kohen kam qënë tepër i ngarkuar me punë dhe miqësitë i kam patur të pakta dhe të përkohëshme. Miq të vërtetë deri më sot më kanë mbetur tepër pak.

Si e përfytyroni kulturën shqiptare në të ardhmen?

HAEMUS PLUS II / 2015

33 | P a g e

Jam i paaftë të përfytyroj se si do të shkojë kultura shqiptare në të ardhmen.

A ka dhe sidomos a shpresoni se mund të ketë poezi në arkitekturën e ditëve tona?

Për arsye shëndetsore nuk kam patur mundësi të shoh dhe, aq më pak, të ndjek ndërtimet në qytetin e Tiranës, pa përmendur qytetet e tjera.

Një fjalë e urtë, një varg, një njeri, një ngjarje, një parabolë që kanë ndikuar ndjeshëm në krijimtarinë tuaj…

Në krijimtarinë time arkitekturore kam patur gjithnjë si udhërrëfyese një këshillë të ë madhit arkitekt amerikan Frank Lloyd Wright, që u thotë arkitektëve: «Duajeni arkitekturën si veten tuaj»; tani, duke e lënë modestinë, mund të them se arkitekturën ndonjëherë e kam dashur deri në harrim të vetvetes. Në hapat e tjerë të jetës sime gjithnjë kam patur parasysh shprehjen e Petri Nini Luarasit: «Edhe 99 herë po të rrëzohemi, përsëri duhet të ngrihemi».

Bukuresht-Tiranë, 2015

Nga krijimtaria poetike e PETRAQ KOLEVICËS* Shpirti

Vargje të dlira Kaçuba të shpendrave,

Fle, shpirti, fle... vullkan i shuar Harruar nga të gjithë Dhe kur kujton se si pat vluar i vjen si qen të klithë.

Të mbira Përmbi gërmadhat e ëndërrave...

Vullkani hesht dhe llavë s’nxjerr Si llavë sot mban vrerin Kur ndien rrugaçët mbi krater që qeshin dhe përmjerin.

Tani, kur tërë bota fle, O shpirti im, përse rri zgjuar? Ç'te ngre kështu në shtrat sa bie.

Sikur me gjemba është shtruar?

Eci rrugës çalë-çalë Eci rruges çalë-çale, Nën sqetull – çantën me poezi, Kërkoj dikë të flas një fjalë, Kërkoj, si Diogjeni, një njeri.

S'e gjej e kthehem çalë – çalë Të hy në qypin tim – shtëpi, Atje do mund të flas një fjalë Me ty, e ëmbla poezi.

Lotët Po edhe në sjell këto vargje që pata S'i sjell për fitime në tregun e zi (Në treg të gënjeshtrës, që sot bën kërdi) S'më duhen lëvdata, as pare të thata, Pe/r vargjet që thurra me lotët e mi.

Vargjet e mia Vargjet e mia Vargje të lira.

Ku janë shkrirë Zërat e zemrave.

Vargjet e mia HAEMUS PLUS II / 2015

Nocturne

Me dhembin plagët, plagët, bre!

Që ditëpërditë janë shtuar, Për këtë popull që po fle Kështu, verbuar e shurdhuar Muret prej betoni Qytete dhe Shtete dhe dete Rrethoni me mure betoni Dhe shpesh ëndërroni nga froni Një fat Faraoni për vete.

Qytete dhe Shtete dhe dete Rrethoni me mure betoni Dhe njerëz flijoni sa doni Dhe çmoni dhe mbroni skelete.

Qytetet dhe Shtetet dhe detet Rrethoni me mure betoni, Sundoni me gjak, si Neroni.

Liria po stepet, po s'jepet.

Qytetet dhe Shtetet dhe detet Rrethoni me mure betoni; S'ka vrimë prej nga të shpëtoni, Kur brenda të bien tërmetet.

Qytetet dhe Shtetet dhe detet Rrethoni me mure betoni...

34 | P a g e

Tiranë, që vini dhe shkoni, Për turp do t'ju mbeten portretet!

Vitet që vijnë Kaq u shtuan poshtërsitë, Kaq u rritën marrëzitë, Kaq na mbytën ligesitë, Sa kam frike se një ditë, Kur dhe ne të shohim dritë, Kur të hapen krejt kufijtë, Oh, kam frikë atë ditë, Ikjen e gjithë njerëzisë!

Do të lenë mall' e gjënë; Do braktisin babë e nënë E s'do kthejnë kokën prapa, Po do ikin me të vrapa Larg qytetit, larg shtëpisë, Larg, më larg prej Shqipërisë; Larg, më larg kësaj së mjerës, Sikur ikin prej kolerës...

Vajza e repartit të qëndisjes Ajo qëndiste përmbi pëlhurë.

Ajo s'qëndiste për vete kurrë.

Ajo qëndiste.

Dëgjonte.

S'fliste.

Ajo qëndiste dhe ëndrra stiste.

Ajo qëndiste, por asgjë s'priste.

Ajo ç'qëndiste do desh ta griste.

Ajo qëndiste.

Ajo qëndiste Dhe herë-herë Një lot i shkiste.

Merrma dorën O, merrma dorën dhe shtërngoma, Ta ndiej më fort që të kam pranë.

Si n'ato vite që më s'janë, Kur çelën lulet që u thanë.

Po, ne, në shpirt, na mbet aroma Vit e përvit Vit e përvit, Me nxit, Po shkunden fletë kalendari, Por ti si ishe je Dhe unë – po i pari; Ashtu të shoh, Ashtu më sheh, Vështrimet na përpiqen Si gur zjarri.

Acari fryn e shfryn I shtyn të mblidhen retë, Dëbora qetë-qetë Mbi ne po bie.

Po ti si ishe je Dhe unë – po i pari.

Zjarri, S'u shua zjarri.

Tufane le të fryjnë, Dëborë rëntë, rëntë...

Në zemrat s'mund të hyjnë, Se ti si ishe je Dhe unë – po i pari.

Fotografitë Albumin me foto shfletojmë një ditë dhe shohim gjith' jetën të mbetur nga pas; tek dalin fytyra me sytë plot dritë tregojnë sa shpejt na pat ikur të ritë dhe zemra na dhemb, por ndjejmë dhe pak gaz.

Ti Sirena Në këto dit' e këto nete, Kur po kaloj nëpër tërmete, Kur m'iu vu shkelmi gjith një jete, E vetmja Ti përkrah m'u gjete, E dashur që, e dashur mbete, Gëlltite lotët në vetvete, Më hodhe krahun... U mbështete...

Atëhere ndjeva me gëzim, Se jeta prapë kish kuptim.

Sytë Një ditë ndoshta s'do t'të shoh Mund t’i humb sytë që të dy Po, brenda meje, domosdo Do të të shoh përherë ty Ti mos ma shih një lot në sy

HAEMUS PLUS II / 2015

Këndon sirena dhe noton, Se lundrën do të ndalë.

Rri Odiseu e dëgjon Dhe dot s'i flet një fjalë.

Rri Odiseu dhe duron Pas lundrës i mbërthyer, Pa zemra ngrihet e lufton Me brinjët, për t'i thyer.

Thërret sa ndihet breg më breg Po shokët s'i përgjigjen.

Atje, i lidhur në direk, Nga lotët syt' i digjen.

Largohet lundra dhe humbet Në detin e pa anë; Hesht Odiseu. Rri e s 'flet 35 | P a g e

Dhe shokët s'i do pranë.

Del hën' e plotë lart mbi mal Dhe përmbi retë hip, Siren' e vogël qan ngadal, Me lotët detin krip.

Dhe Odiseu, i mërzitur, I mbetur lundërthyer, Shtrëngon te zemra e zhuritur Një këngë aq të vyer.

Librat e hedhur I hodha kaq libra të shkollës sime, Të vjetra, të prishura, por plot kujtime Prej tyre më lindnin kaq shum' ëndërrime Që jeta e ashpër i dëboi përngahera Ah! Libra të shkolles në malin me plehra.

Dhurata e mërgimtarit Lejlek të praruar me nj’emër në sqep e mbante ajo zbukurim përmbi bluzë - Dhurat’ e atij që e puthi në buzë në vjeshtë lejleku shtegtoi, po pastaj, u vra e s’u kthye mbi bluzën e saj.

Ndoshta poezia e fundit Dhe ndoshta, moj vajza, në qafë ju mora; Dhe ndoshta, moj grua, do mbetesh e ve; Dhe ndoshta të gjitha, të gjitha i bora, Po ja që i donte i mjeri Atdhe.

Do mundnit të rronit të qeta, të qeta, Të shkonit një jetë plot gaz e hare, Pa ja që qëllova poet, moj të shkreta.

Familja e poetit gëzimet s'i njeh. * Më shumë në www.petraq-kolevica.com

Din creaţia poetică a lui PETRAQ KOLEVICA Arhitect, traducător, poet, eseist şi renumit om de cultură, născut la 11 ianuarie 1934 la Korça, oraş din sudul Albaniei, focar de ştiinţ~, de civilizaţie şi de tradiţii patriotice. A proiectat numeroase clădiri şi alte obiective importante şi a participat în mod activ la procesele democratice din Albania anilor '90 ai secolului trecut. Este preşedintele celei dint}i Asociaţii de Arhitecţi Albanezi; a tălmăcit mai multe capodopere din literatura rusă, germană, austriacă, japonez~ şi franceză, fiind prieten de nădejde al marelui liric albanez Lasgush Poradeci, format în lumea germanică şi în Rom}nia interbelic~. În afara poeziei, Kolevica a scris şi c}teva monografii şi studii critice („Arhitectura şi dictatura”, „Lasgush mi-a spus...”, „Cu Mitrush Kuteli”, „Autobiografia lui I. Kadare în versuri”). Creaţia sa literară este cuprinsă în volumele „C}ntece din vremea rea”, „Astfel urci p}nă la stele”, „Secerişul t}rziu”, „Ţipătul vremii”, „Morm}ntul ascuns” şi „Vocea care a strigat în deşert”. Trăieşte la Tirana.

Imn poeţilor

(Himn poetëve)

O viaţă şi o moarte (Një jetë dhe një vdekje)

Castă nobilă a poeţilor Lumină din lumina profeţilor Apari şi dispari prin r}sp}ntii de vieţi Flacără de cometă Riduri ad}nci ari În inima celor drepţi.

Castă nobilă a poeţilor Oameni pe care Dramele zilei nu vă lasă Să dormiţi noaptea Duşmani ai celor comozi Nu vă pătaţi Nu-mbătr}niţi Castă nobilă a poeţilor Lumină din lumina profeţilor Luminaţi noaptea noastră

Străinei care a murit în Albania

Fugea trenul, fugea trenul, dincolo spre Europa Ea privea des la fereastră şi în piept se făcea groapa Fugeau anii, fugeau anii, cădeau visele mereu Toată viaţa ei în groapă se încolăcea din greu Urcă, urcă înspre groapă, turma zilelor amare Dar în inima femeii e o groapă şi mai mare C}nd păm}ntul i-a venit peste cap şi peste g}nd Pădurile ţării sale au înlăcrimat url}nd

Şi de sunt unde sunt azi (Dhe në jam këtu ku jam) Şi de sunt unde sunt azi Nu sunt oamenii de vină

HAEMUS PLUS II / 2015

36 | P a g e

Ci pentru că n-am ştiut Să pup altarul ipocriziei Şi de sunt unde sunt azi Îngrop visele tinereţii Dar mai am şi alte vise Ce mă duc spre înălţimi Căci de sunt unde sunt azi Prea strivit de plictiseală Leac îmi pun în suflet singur Din balsamul poeziei

Sufletul (Shpirti) Adoarme sufletul... un vulcan stins Uitat de lumea toată Îi vine amintindu-și focul

Vaiet de c}ini să scoată Acum doar tace, lavă sub cer Nu are, dormitează Simțind ratații pe crater Cum r}d şi urinează

Iulie 1990

(Korrik 1990) Scumpul meu popor Toată viaţa amăgit Toată viaţa dezamăgit Strivit şi prea minţit Precum Hristos răstignit S-a ridicat să dea dovadă C-ascunde ceva scump În inima lui fr}ntă Prezentare şi adaptare A.-CH. KUCIUK, 2005

HAEMUS PLUS II / 2015

37 | P a g e

esse-re

Ardian VEHBIU Táni me zemër të madhe Sa më erdhi lajmi i largët për humbjen e të shtrenjtit Tan Minarolli, m’u desh të kapesha me çdo kusht pas një fjale, një fraze, një mendimi të tillë që ta mbështillte të tërin, ashtu siç e njihja dhe e kujtoja unë.

Dhe m’u bë sikur ia dëgjova Tanit zërin prej baritoni, që më tha kështu: I am large. I contain multitudes.

Me fjalët e Walt Whitman-it. Kështu e kam njohur, kështu do ta mbaj mend – si njeriun që mbante brenda vetes të përqafuar krejt Tiranën; si Njeriun, me shkronjë të madhe.

Pat botuar një vëllim me tregime, “Kufoma e një telefoni”, para shumë vjetësh, të cilin zakonisht ia përmendin pas filmave që ka drejtuar; por unë atë vëllim do t’ua këshilloja të gjithë atyre që dëshirojnë të përjetojnë humanizmin e Tanit.

Interesimin e tij për njeriun e rrugës, hallexhiun, njeriun e munduar, atë që nuk ka bërë dot emër; që e kanë shkelur dhe pështyrë; njeriun e çuditshëm, të tejdukshëm e të pastrehë në qytetin e rrokaqiejve të suksesit.

Tanin e donin shumë – e ndalnin në rrugë, e përqafonin, i besonin dhimbjet dhe sekretet. Një usta i vjetër, Xha Dhimitri; marangozi të cilin e patëm pajtuar dikur për të na ndrequr një tavolinë ping-pongu, më pat thënë: “Është sheqerli.”

Tanin e donin shumë, por edhe i donte shumë. U dilte zot atyre që jeta po i braktiste, i kish braktisur. Mbaj mend një natë, më pat ardhur befas në shtëpi – për të më thënë se rrobaqepësi ku i qepja unë pantallonat, dhe njëkohësisht miku i tij i ngushtë, kish nevojë të ngutshme për par|: a mund t’ia paguaja hakun e porosisë së tanishme menjëherë?

Nuk ia kuptoja dot sekretin. Disa njerëz janë vetvetiu popullorë, notojnë në detin e miqësive dhe simpatisë dhe admirimit të çinteresuar të krejt qytetit. Kam parë disa nga më të egrit mes “gangove” të Tiranës, që t’ia hanin Tanit ushqimin nga dora, si të ishin manarë. Kushedi me ç’mënyra i zbuste, ua fitonte zemrën, i bënte për vete.

Kemi kaluar një jetë bashkë – në shkollë, që nga klasa e pestë tek “Avni Rustemi”; dhe më pas në gjimnazin “Sami Frashëri”. I kishim shtëpitë afër – i kalonim pushimet në të njëjtat plazhe dhe hotele – deheshim me të njëjtat birra – helmoheshim me të njëjtat qofte dhe salca – tymosnim të njëjtat cigare – sakatonim gishtat me të njëjtat akorde.

Por që atëherë kisha shquar diçka të rrallë, të papërsëritshme tek Tani; e cila tani besoj se mund të ketë qenë një pjekuri a burrni e parakohshme, që i vinte prej dhuntisë së tij për empati. Disa gjëra që nuk shkonin, duke filluar që nga zinxhirët me të cilat na kishin lidhur të gjithëve, ai i kish pikasur para nesh; tek vetja, por sidomos tek të tjerët.

Jetonte duke mbajtur lidhje me një botë tjetër, për mua të panjohur dhe kushedi të nëndheshme; botën e të gjithë atyre që nuk donin të kishin të bënin me regjimin – të deklasuar, ish të dënuar, të dyshuar; familje të kthyera nga internimi; familje që ua kishin burgosur babain; familje të arratisurish; familje të damkosura thjesht ngaqë nuk kishin hequr dorë nga të jetuarit.

Ishte si shenjti i të nëpërkëmburve; i atyre që ua kishin shkelur dinjitetin; i atyre që regjimi kërkonte t’i përdhoste.

Të gjithë këta i besonin Tanit; kushedi ia lexonin menjëherë zemrën që e kishte shumë të pastër, me intuitën që të japin plagët ende të hapura, të tradhtive të vjetra. Nuk gjeje dot personazh të rrugëve të Tiranës – dhe këtu nuk e kam fjalën për të privilegjiuarit dhe fëmijët e Bllokut – që të mos takohej dhe të mos përqafohej me të në rrugë.

A thua se i përkiste një realiteti gjysmë të padukshëm, por që mosha i matej me mijëvjeçarë, jo me 24-vjetorë si regjimit.

E mbaj mend periudhën kur filluam të interesoheshim për botën – dhe Tani na solli në vëmendje emra që, përndryshe, do të kishin mbetur për ne të panjohur. Herët, në vitet 1970, kish mësuar të luante një guitar riff nga kënga “Sunshine of Your Love” e grupit Cream – në një kohë kur ne të tjerët koloviteshim akoma me “Chi Non Lavora” të Celentano-s dhe “Ob-La-Di, Ob-La-Da.” Dhe më tej akoma: Ray Charles, Jimi Hendrix, Otis Redding, Janis Joplin, Aretha Franklin, Tina Turner – një plejadë muzikantësh nga një muzikë tjetër; të cilët në mendjen time mbeten të lidhur me triumfin e Cassius Clay-t në boks dhe fitoren e Brazilit në Kupën e Botës në futboll në verën e vitit 1970, që aso kohe e quanin “kupa Jules Rimet”.

Ishte i vetmi prej nesh, Tani, që bënte tifo për Brazilin: e mahniste jo vetëm forca e ekipit, por edhe e sidomos bukuria e lojës braziliane, teknika, estetika.

HAEMUS PLUS II / 2015

38 | P a g e

Sikurse ishte i vetmi me ndjeshmëri artisti; që interesohej për të përveçmen dhe të çuditshmen dhe absurden; a thua se pas çdo aksidenti e pas çdo incidenti, ai kërkonte t’i ngrinte rrotull një skenë, një butafori dhe një regji të mençur, për t’ia ripropozuar publikut ende imagjinar, por këtë herë në formë teatrale.

Dhe këtu e kish pasur një rol protagonisti daja i tij, i super-talentuari i pafat Kujtim Spahivogli, mjeshtër i madh i teatrit dhe i regjisë; që Tanin e kish mësuar të vogël me teatrin, si mbretin mes arteve.

Kujtimi – po lejohem ta quaj kështu sepse kam pasur fatin ta njoh edhe unë nëpërmjet Tanit – e kish mëkuar të nipin me kulturën e sofistikuar të shkollës sovjetike të aktrimit dhe të teatrit.

Mbaj mend të kem parë, në shtëpi te Minarollët, libra me tekstin në rusisht (për të gjithë ne të padepërtueshëm) por me ilustrime të mrekullueshme, moderne, moderniste, elegante: personazhe të skenës, interjere, fantazmagori gjithfarësh.

Kujtimi kish studiuar teatrin “andej” – por nuk arriti të shkëlqente deri në fund; viti 1973 dhe shkatërrimi prej muzhikëve të Enverit edhe i artit skenik, ia preu damarët e karrierës. Në mendjen time do të mbetej gjithnjë në shoqëri të Brecht-it, të Stanislavski-t, të Meyerhold-it, të Pasolini-t; një figurë unike, edhe pse si premtim që nuk u realizua dot më.

Njëfarësoj Kujtimi (mbi)jetonte nëpërmjet Tanit, madje që pa vdekur ende; edhe pse vdiq herët.

Shumë më vonë, pas vitit 2000, Tani më pat thënë se donte të bënte një film për dajën e vet, një përshkrim me nota edhe dramatike edhe beckett-iane, të gjyqit që ia bënë, para se t’ia hiqnin të drejtën për të qenë dramaturg dhe për ta dërguar në Internim.

Një gjyq popullor, me kolektivin, nën regjisurën – këtë herë demoniake – të komisarëve nga Komiteti i Partisë së Rrethit.

Kish kërkuar në arkivat, nuk kish gjetur gjë. Kujtesa e njerëzve zbehet, kujtimet vetë shtrembërohen, historisë së Teatrit Popullor i mungon vijueshmëria – është më shumë një kolazh i ngjitur me pështymë; ndonjëherë me të njëjtën pështymë të përdorur kundër viktimave të dhunës politike.

Varri i Kujtimit mbetet e vetmja e vërtetë – për Tanin, dhe për pak të tjerë që nuk duan të harrojnë jo vetëm mjerimin e kulturës në Tiranën e pas-Plenumit IV, por edhe atë çfarë mund të kishte qenë.

Prej dajës Tani ndoshta pat trashëguar edhe instinktin për gjestin skenik, ose për diçka që ndodhte dhe që pastaj ia vlente të riprodhohej, për sytë e shikuesit.

Kemi folur shpesh për filma të mundshëm, por më shpesh akoma për filma të pamundshëm. Ngaqë unë i qasesha kinemasë nga jashtë, doja shumë të dija për mënyrën si e shihte këtë art Tani, aktorët që vlerësonte, regjisorët, kamerën.

Dhe kjo që herët në fund të viteve 1980, kur po xhironte një film dokumentar për një atlete të atyre viteve; unë sapo isha kthyer nga Roma atëherë dhe kisha sjellë ca muzikë me vete – dhe Tani kërkonte një kolonë zanore instrumentale për filmin. Dëgjuam për disa orë; derisa ai vendosi për pjesën e gjatë instrumentale të këngës “Telegraph Road”, të Dire Straits. Tha se, me crescendo-n aq prekëse, do ta shprehte mirë RRITJEN e atletes, drejt rekordit; me sa mbaj mend, ajo pjesë u përdor pastaj vërtet në dokumentar.

Që nga ajo kohë, edhe Dire Straits – për mua grup shumë i dashur – m’u përfshinë në botën e regjisuar prej Tanit. Kur Mark Knopfler-i më kapi krejt në befasi, gjatë një koncerti në Foxwoods Resort (CT), kur vendosi ta luajë të plotë këtë kryevepër epike të repertorit të grupit të vet të dikurshëm, m’u mbushën sytë me lot – për muzikën, por edhe për domethënien e saj të dikurshme, si armë e revoltës, e pashurdhueshme.

Si artist edhe i fjalës, edhe i syrit edhe i hapësirës; por edhe si humanist i mirëfilltë, i rrallë, gjenuin, kishte një ndjeshmëri të pagabueshme për detajin. Nga filmat që përmendte dhe që i kishin bërë përshtypje, do të veçonte gjithnjë “gjetjet” regjisoriale, edhe pse nuk ishte aspak formalist: përfytyrimi i tij, prej artisti natyral të skenës dhe të kinemasë, ishte gjithnjë konkret, i përveçëm, i lakuar në realitet.

Më kujtohet veçanërisht një skenar që pat shkruar, dhe që pastaj u bë film nga regjisori Ilir Harxhi: “Shkallët”.

Filmin nuk e kam parë, por ia kam lexuar skenarin – një biznesmen i sëmurë rëndë, që del nga spitali në ambulancë; por barrelën e tij mezi e ngjitin, në shkallët e ngushta të pallatit të ri që ai e ka ndërtuar vetë, derisa ta çojnë tek apartamenti në një kat të lartë. Pas pak, biznesmeni ndërron jetë – dhe këtë herë janë bartësit e arkivolit, që do të kenë të njëjtat vështirësi absurde, për ta zbritur të ndierin deri poshtë ku e pret makina e funeraleve.

Gjetje e mrekullueshme kjo: ambulanca në një skaj, makina e vdekjes në skajin tjetër; barrela që ngjitet lart, arkivoli që zbret; dhe në mes shkallët si rrathët e ferrit shqiptar post-komunist.

Më pas e pata pyetur Tanin: pse nuk e bëre vetë këtë film por ia ofrove skenarin kolegut? Me të njëjtin trup njeriu që në fillim ngjitet me zor, dhe pastaj zbret me zor, në krahët e të tjerëve, në pallatin e lartë të kapitalizmit parazitar në Shqipërinë e pas 1990-ës? Ku edhe vdekja të del për hundësh…?

Atë mëngjes që më erdhi kobi, erdha në dhomë të hap laptop-in; dhe në ekran më doli sakaq skenari më i ri, që kish shkruar Tani: “Delegacioni”, dhe që ma kish dërguar që t’ia përktheja në anglisht. Ishte dashuruar prej kohësh pas fabulës, mendonte se kish në duar diçka të vyer – një histori të thjeshtë, por drithëruese; e megjithatë tipike nga të tijat, në kufirin që ndan mallëngjimin nga absurdja.

Shpesh ia kam përkthyer skenarët; dhe ndonjëherë edhe e kam qortuar, për ndonjë personazh anësor, që befas i hynte në fokus dhe ky nuk e lëshonte më. Mirëpo tani, që po e mendoj gjithçka ndryshe, e kuptoj që Tani autor skenari i donte edhe personazhet e veta; pasi i krijonte, kërkonte të zbulonte diçka më tej, t’ua merrte vesh motivet, mundësisht të miqësohej me to.

Edhe kjo ndjeshmëri për krijesat e veta e bënte të rrallë, unik, të papërsëritshëm; aq sa tani që nuk është më, po më duket vetja edhe mua si personazh të ndonjë skenari të tijin të lënë diku përgjysmë. Mua dhe të gjithëve ne që jemi ende rrotull – imazhe, fotograma të një filmi që regjisori befas e pushoi së shfaquri.

HAEMUS PLUS II / 2015

39 | P a g e

litera

Elinda MARKU Gur U bana me u martu, e me u martu nuk ndigjoja. Gjithmonë kam pasë frikë nga martesa. Gjithmonë ka pasë frike martesa prej meje. Kështu m'u desh me e lan shpinë, pleqtë, fshatin. Shkova në kryeqytet. Tuj e ditë se kam për të perfundu me m'lëçit ose për t'çmendun, ose për kurvë.

Normal, qysh ndryshe mund të lëçitej një femën 25 vjeçe që e len shpinë e fshatin, përveçse kur e len me shku ke burri? Ama Gurin tim e mora me vete. Sa herë atje në kryeqytet më merrte malli me shku në fshat e s'mundesha, merrsha Gurin dhe e fusja në shtrat. Dhe sa herë nuk mundesha me e duru mallin për fshatin e pleqtë, i lutesha ndonjanit për kolegve të punës me ardh me mue e me u shtir sikur po vjen me m'feju. Boll me arrit me i rrejt pleqtë, me i knaq pleqtë se edhe unë tash po fejohem.

Kryeqyteti – punë pa krye. Po bahej përditë e ma i huej. Madje kishim fillu me i thirr një emer t'huj. Si biçim "metropoli". Të gjitha rrugët e shtigjet për me u t'huj prej atij vendi gjindeshin sidomos në kryeqytet. Un me "fat", si përherë, me del me e gjetë njanën prej rrugëve, njanin prej shtigjeve që të t'huj, e ika. Ika ma larg se mund t'më kish shku mendja ime, e cila, deri atëherë, bridhte tana qoshet e metropolet e botës, por pa mua. Një dite më mori mendja me vete, e mbasi u bamë të dyja bashkë shkume nga sytë kambët. Në fakt, ishim katër kur ikëm.

Ikëm të katërt. Unë e dashnori, mendja e Guri. Atje-këtu në "ikje" jemi shumu.

Kishte dashtë Zoti, shumoheshin edhe të ikurit…

Piatră Ajunsesem la v}rsta măritișului și de măritiș nu voiam să aud. Mereu mi-a fost teamă de căsătorie. Mereu i-a fost frică măritișului de kine. Astfel a trebuit să-mi părăsesc casa, pe cei bătr}ni, satul. M-am dus în capitală. Știind că voi sf}rși a fi considerată ori nebună, ori t}rfă.

Normal, cum altfel putea fi „citită” o femeie de 25 de ani care-și părăsește casa și satul, dec}t dacă să meargă la soț? Dar Piatra mi-am luat-o cu mine. De c}te ori mi se făcea dor să mă-ntorc în sat și nu puteam, luam Piatra și o băgam în pat. Și de c}te ori nu izbuteam să suport dorul de sat și de bătr}ni, rugam pe vreun coleg să meargă cu mine acasă și să se joace rolul viitorului logodnic.

Capitala – treabă fără cap și fără coadă. Devenea din ce în ce mai străină. Ba chiar începuse lumea s-o cheme cu un nume străin, ceva gen metropolă. Toate drumurile și toate cărările de a te înstrăina de la țara mea se găseau mai ales în capitală. Eu, norocoasă ca întotdeauna, am găsit rapid un drum sau o cărare din cele care te înstrăinează și am plecat. M-am dus mai departe dec}t se putea duce mintea mea care, p}nă atunci, umbla prin toate colțurile metropolelor lumii, dar fără mine. Într-o zi m-a luat mintea cu ea și am fugit mănc}nd păm}ntul. De fapt, eram patru c}nd am plecat. Am plecat toți patru. Eu cu amantul, cu mintea și cu Piatra. Pe icicolo prin drumeții, ne-am înmulțit.

Dăduse Dumnezeu să se înmulțească și cei duși…

Nga vëllimi / Din volumul: Elinda Marku, Bija E’res, Vargje dhe një Gur në vend të (jetë-a-vdekje)shkrimit, Librarium Haemus, Bukuresht – Tirana, 2013

HAEMUS PLUS II / 2015

40 | P a g e

lingva Lindur në provincë, kujtesa e qytetit bri detit – detarët dhe njerëzit e brendatokës...

– Bisedë me shkrimtarin Arian LEKA – Kafe “Detari”, ku uleshin njerëzit e detit, rishfaqt si në ëndërr, nuk është më, por durrsakët e vjetër, por edhe ata që e mbajnë mend në fëmijërinë e tyre, shohin se si në një tavolinë rrinë kapitenët e në një tjetër detarët e rinj. Mandej, e gjithë kujtesa e magjishme e një qyteti bri detit shpërfaqet në rrëfime ku ta ka ënda të futesh edhe vetë.

FATMIRA NIKOLLI: Është botuar në Serbi, libri juaj i eseve “Dolap”. Si ka nisur shkrimi i këtij libri?

ARIAN LEKA: Ka filluar para 10 vitesh, në vitin 2005. U ftova në një festival të esesë, “Esej Dani” në Pula, Kroaci, ku paraqita esenë, “Lindur në Provincë”, pjesë e këtij libri. Ky tekst bëri përshtypje të mirë dhe nga versioni i shkurtuar me të cilin u paraqita, ofrova për botim versionin e plotë. Kjo ese, tanimë e zgjeruar në formatin e një libri, është përkthyer dhe botuar në gjermanisht, polonisht, serbisht, anglisht, kroatisht dhe në gjuhën malazeze.

- Pse e shkrove këtë tekst?

Mendimi i parë ishte ruajtja marrëdhnieve me një qytet të si Durrësi. Në jetën e tij mijëvjeçare ai ka provuar shijen e të qenit kryeqendër, madje jo vetëm një herë, por edhe të qenit provincë, në të gjitha kuptimet që ne i njohim kësaj fjale. Njohu lulëzim dhe begati në motet antike, ku u modelua sipas modelit athiniot apo kur në shekullin XIII, ku u modelua sipas republikës venedikase, por që pas pushtimive të shumta ka provuar gjithashtu edhe vdekjen klinike. Si ta pa taskësh në gjak ndjesinë ktonike, qyteti bën jetë dyfishe: merr vëmendje, si të ishte qendër, por lakmon të qenit në hije, në qetësi, si provincat. Durrësi ka luajtur me këtë status – të qenit provincë dhe njëkohësisht qendër kulturore. Madje në prag të humanizmit, kur thema e Durrësit u bë i njohur si provintia Dirrachii et Arbani, siç i përmend edhe David Abulafia, në vëllimin 5 të “The New Cambridge Medieval History”. Ky qytet ka qenë nga domethëniet e rëndësishme për kulturën tonë, veçanërisht nga antikiteti në prag të Rilindjes europiane, kohë kur qyteti i Durrësit, njëlloj si republikat apo qytetet e tjera adriatike, administrohej si pjesa e qytetëruar e zhvilluar e qyteteve Adriattike. Në këtë kuptim Durrësi ka qenë bashkëkohës me qendrat e tjera të zhvilluara, ndonëse me kalimin e kohës, u zhvesh jo vetëm nga përgjegjësitë politike dhe administrative, por edhe nga cilësitë e intelektuale. Përse nuk i trashëgoi ky qytet këto cilësi (?) dhe nëse nuk mundi t’i trashëgojë, përse nuk mëton t’i rifitojë sërish këto vlera të humbura (?), mbetet të këqyret më me hollësi e të shqyrtohen dokumentet në Raguzë, Venedik e Vatikan, por edhe në atë që ndodh sot. Ajo që vërejmë është rehatimi e mbi shtresimet e fundme kulturore që i ranë për pjesë, anadollakizmin dhe komunizmin, mbi letargjinë dhe ambicjen e ulët, duke e katandisur veten në një gastronomik, pa kërkesat dhe dimensionet e dikurshme. Durrësi i vlerave është qyteti i jetës publike, i bibliotekës, i forumit dhe i agorsë. Askokohe qytetit nuk kishte humbur ende ritmin, nuk i qenë thyer gjunjët. Sot, ky qytet ruan fare pak kujtesë nga kjo trashëgimi. Fjala “e jona” e ka humbur dyluftimin përballë fjalës “e imja”. Madje më fort se shkatërrimi i monumenteve, më vjen keq pvr bjerrijen e kujtesës.

Qyteti, thënë ndryshe banorët, ata që jetojnë mbi atë truall nuk mbajnë mend, madje as që duan t’ia dinë se ç’ka qenë ky qytet. Qytetarët e dikurshëm, ata që qeverisën dhe që sunduan lanë gjurmët e veta mbi qytet dhe këto gjurmë janë mozaikët, amfiteari, termet, bazilikat, muret bizantinë, torra veneciane. Po banorët e sotëm ç’shenjë mendojnë se po lënë? Kjo amnezi dhe mungesa e marrëdhënies me vetveten shpjegon mbulimin e historisë mijëvjeçare, shpjegon heshtjen, mungesën e protesës kur qyteti dhunohej. Këtë herë nuk gjejmë dot shfajësim te pushtuesit, te romakët, osmanët apo te serbët. Këtë herë kemi qenë vetëm ne. Ne përballë qytetit për të cilin gjoja përbetohemi.

- Pse u bë Durrësi pikënisja e eseve tuaja, dhe metafora e shndërrimit të qyteteve shqiptare?

Bisedoj me njerëz që vizitojnë Durrësin dhe ata përmendin detin, ajrin, erën e mesditës, perëndimin e diellit.

Të gjitha këto janë të bukura, por nuk janë qyteti. Këtyre vizitorëve mund t’u thuhet se ikën nga Durrësi pa e vizituar dhe pa e zbuluar qytetin. Kjo sepse deri këtu kemi thjesht natyrë, me piezazh. Mungon njeriu në këtë kartolinë idilike. Qyteti është gjendje dhe marrëveshje shoqërore. Qytetet, sidomos qytetet a historikë si Durrësi nuk mbahen më këmbë nga perëndimi i bukur apo nga flladet verore, madje as nga fondet dhe projektet, që treten si kripa në ujë. Qytetet historikë i mban më këmbë dashuria dhe marrëdhnia që vendasit kanë me qytetin. Pa këto qyteti zhvleftësohet, e humb vlerën, si një libër i palexuar. Në librin Lindur në HAEMUS PLUS II / 2015

41 | P a g e

Provincë ndalem mbi trashëgiminë detare, por edhe ca dëshmi që nuk ia përmendim Durrësit. Sigurisht që nuk janë zbulime që shfaqen rishtas para syve tanë. Përkundrazi, janë të njohura e të botuara, por nuk janë pjesë e kulturës dhe njohurisë, ndaj dhe banorët nuk i përjetojnë si të vetat. Një i tillë është për shembull, fjalësi i Arnold Fon Harfit. Me sa kujtoj janë 46 njësi leksikore, numra e shprehje që ai mblodhi në Durrës dhe i takojnë periudhe kur shqipja dokumentohet fare pak me shkrim. Ai dokument tregon jo vetëm ekzistencën e gjuhës por edhe të qytetit dhe të kulturës së tij. Mjaft të vërejmë përshëndetjet dhe urimet në këtë fjalorth: mirëmëngjes, mirë se vjen, mirëmbrëma. Nuk di se në Durrës ka ndonjë pllakë me fjalët mbi 560 vjeçare që trashëgojmë falë Harfit. As ndonjë rrugë me emrin e tij. Ndërkohë kudo nëpër qytet ndeshim gjithfarë emrash familiarë si emra rrugësh dhe monumente që as pop-kulturë nuk janë. Kjo e bën Durrësin e sotëm t’i qytetit po aq sa kopja origjinalit.

- Kur ke filluar ta ndjesh këtë ‘lindjen ne provincë’. Kur ka filluar të të peshojë?

Nuk e kam përfytyruar si peshë. Krahasimi që do i bëja “provincës” brenda secilit është ai me fshikëzën e ajrit në trup të peshkut apo si ballastrat e ujit dhe ajrit te nëndetëset. Nuk e kam ndjerë si barrë. Kjo provincë ka komanduar zhytjen dhe ngritjet lart. Në fëmijëri kam pasur ndjesi se jetoja në një kryeqendër. Durrësit nuk i mungonte asgjë nga ato që i nevojiten një fëmije. I rrituri ka nevojë për kryeqytetet, për urbanizim, institucione, ndërsa fëmija jo, fëmija do që kufiri i urbanes me natyrën të jetë i padukshëm, siç edhe kufiri i historikes me mitologjiken të jetë i kalueshëm lehtësisht. Këto parakushte Durrësi i përmbushte si pak qytete. Por shkrimtarët e mitizojnë fëmijërinë, sidomos rolin e vendlindjeve dhe gjyshërve. Është stereotip, klishe, që mund të tejkalohet. Mund të kesh lindur në një zgëç të botës, por të është dhënë “dhurata”, sikur të kishe lindur në zemrën e universit. Nuk dua të mistifikoj asnjë vendlindje pra, se çdo vend ku lindim dhe çdo vis ku jetojmë janë vendbanime të përkohshme. Por nga Durrësi kam mësuar durimin dhe se të jesh e të kesh janë plotësime të një së tëre. Qyteti u ruajt dhe mbijetoi nga njerëz që nuk u shkruhen emrat kurrkund.

Njeriu bën sa mundet. Epoka e heronjëve është epokë e librave mbi heronjtë. Kurrë s’ka patur heronj si të librave. Të tillë ata janë prej shkrimtarëve, që rimodelojnë botën, që sjellin vlera, por edhe bëhen përgjegjës për krijimin e miteve. Kështu pra, kjo lindje në këtë lloj province me emrin Durrë për mua nuk ka qenë peshë, as guracel në këpucë, nga ata që më ka penguar ecjen. Përkundrazi. Në atë qytet, unë kam jetuar plot, edhe pse mund të mos kem jetuar mirë.

- Keni jetuar plot edhe pse mbase s’keni jetuar mirë. Çfarë keni marrë prej këtij qyteti?

Po le të themi se aty kam njohur muzikën. Muzika është një gjuhë e huaj, që e mësojmë fillimisht me veshë.

Mund të shtoj edhe diçka tjetër që e lidh me Durrësin. Në qytetet e tjerë të mësojnë ecjen fillimisht. Në qytetet si Durrësi mësohet paralelisht ecja dhe noti, të cilin mund ta vështrojmë si metaforë të nisjes drej pafundësisë, udhë drejt thellësisë, por edhe përpjekje drejt më të vështirës. Në shkollën e muzikës, jam ushtruar se si mund të sillem me vetminë dhe çfarë mund të nxjerr prej saj. Aty mësova sajoj diçka me vetminë. Në atë qytet mësohesh të pranosh tjetrin. Në vitet kur u rrita atje Durrësi ishte qytet me shumë prurje kulturore. Aty ishin egjiptianët e qytetit, vinin e iknin romët, ishte arumunë, por edhe armenë, kishte boshnjakë, muhaxhirë, ishin vendasit, barinjtë e Veriut që veronin me bagëtinë në rrethina, por ishin edhe edhe çamët, kosovarët, që ishin fqinjë me ne. Ishin pastaj në qytet edhe ndoca famije italiane, bullgarë, gra franceze, greke e belge të martuara me shqiptarë, familje me mbiemër “tedeskini”, ishin detarët dhe bujqit, kishte të krishterë katolokë e ortodoksë, jahudinj, muhamedanë e bektashinj, pa përmendur këtu “marinarët” e dhe “turistët”, të cilët në një mëyrë a në një tjetër të bëjnë të kuptosh se nuk je vetëm ti në këtë botë. Brenda kësaj kulture legale në qytet ishte edhe një tjetër kulturë, kultura underground, kultura klandestine e njerëzve që bënin kontrabandë, që luanin poker netëve, që vinin baste dhe llotari të ndaluara, e njerëzve që ndiqnin valët televizive si gjuetari shpezët, ishte kultura e prodhimit fshehurazi e markat të pijeve huaja Kümmel e Martini (nuk di të them nëse ishte nostalgji ndaj viteve ‘30-’40 apo kundërvenie ndaj rakisë frutave apo vodkas, uzos dhe një farë rhumi vendas). Në një fuçi të tillë, ose e mblidhje dhe e fermentoje këtë kulturë, ose do e lije të tharrohej brenda teje. Një mjedis i tillë ka qetësuar tek unë acidet dhe ka forcuar bazat, ka pasuruar në kohën e duhur eksperiencat e mia.

- Libri juaj është përkthyer në Lindje dhe në Perëndim, ndërkohë që ju merreni me të shkuarën në këtë ese Njollat e gjurmët e komunizmi, si kanë kaluar në vendet ku është përkthyer?

Jo vetëm me të shkuarën në fakt. Janë së pari 3 sythe me nëntituj që merren me të sotmen, kryesisht. Kam menduar se libri, përveçse në Shqipëri, mund të zgjonte interesin e lexuesit edhe në Mal të Zi, Kroaci, Serbi, Poloni, apo të vendeve të Lindjes komuniste, ngaqë mjaft nga ngjarjet historike, personazhet dhe ndodhitë njerëzore që trajtohen aty kanë thuajse të njëjtin përjetim në vendet tona. Por edhe pse letërsia nuk shkruhet e adresuar apo me porosi drejt ndonjë lexuesi apo vendi, kam dashur të di si mund të përcilleshin këto tekste tek lexuesit në perëndim të Europës, tek lexuesi gjerman, për shembull, meqenëse Gjermania, si rast ishte një HAEMUS PLUS II / 2015

42 | P a g e

kufi mes kulturës politike she sociale të Lindjes dhe të Perëndimit. Tesktet u botuan fillmisht në Lettre International, një revistë e Berlinit, qytet ky i ndarë, i klonuar, i ruajtur nga ndërkombëtarët me pika kontrolli si Checkpoint Charlie, simboli i ndarjes së Lindjes nga Perëndimi, kryeqytet e jo kryeqytet njëkohësisht, që e di çdo të thotë të jesh i veçuar siç ne ishim, qytet që e njeh pengimin e lirisë. Pas botimit kam vërejtur se lexuesit nuk i ka intersuar vetëm periudha komuniste apo të dhënat nga ato momente historike ku takojmë, por edhe proceset e sotme e përditshmja shqiptare, faza tranzitive, ç’ka ndodhur e ç'po ndodh me njeriun e kësaj shoqërie, por edhe ato fragmente kur vendi ynë ndiqte ritmet e ecjes europiane.

- Mendon se Shqipëria ka qenë në të njëjtin hap me botën?

Bota ecën në të njëjtin ritëm kur njeh dhe përdor të njëjtat koncepte, kur udhëhiqet nga të njëjtat principe e ide, kur zbaton praktika të ngjashme dhe kur përdor të njëjtat mjete komunikimi. Ka pasur periudha kur me gjithë vonesën kemi qenë pjesë e sistemeve të ngjashëm, por ashtu edhe teknologjia. Humnizmi apo Rilindja europiane mbetet kufi me disa pikëtakime, por për fat të keq më shumë ndarës bashkues, pasi ky kufi nuk u kapërcye dot për t’iu bashkuar rrjedhave europiane të mendimit, të artit, të kulturës, besimit, shkrimeve, të qeverisjes, të teknologjisë së pvrcjelljes së dijes etj.

Në këtë kontekst bëhet i rëndësishëm fakti apo pyetja që shpesh e lëmë mënjanë: Kur iu thyen gjunjët botës sonë? Dalja nga konteksti dhe vëmendja europiane dhe më pas përkatësimi nën Perandorinsë Osmane, solli mënyra, kode dhe sjellje të tjera, që bëri veçimin. Prej asaj kohe ne nuk bëmë të njëjtën jetë me kontinentin dhe me “mare interum”, nuk i përjetuam njëlloj të njëjtat ngjarje, nuk reaguam njëlloj ndaj disa kthesave madhore që mori pjesa europiane e kontinentit, të tilla si era Gutenberg apo Reforma, Rilindja kulturore, lundrimet dhe zbulimi i Botës së Re apo revolucionet politike, kulturore e industriale në Francë apo Angli. Ne mbetëm në feudalizëm si marrëdhënie, ndërkohë që kontinenti hyri në rrjedhat e revolucionit borgjez, gjë që krijoi përkatësi të tjera shoqërore. Ne mbajtëm në qendër ekonominë e fshatit, në kohën kur Europa vuri në qendër qytetin. Thënë ndryshe mbetëm në “epokën kuaj” kur kontinenti hyrin në “epokën kuaj fuqi”. Por sa herë që flasim mbi identitetin dhe përkatësinë, ne përqendrohemi kryesisht mbi identitetin kulturor dhe religjoz të shqiptarëve, ndërkohë që identiteti kulturor dhe ai fetar janë vetëm disa nga elementet e identitetit europian. Europa sot ka identitet politik dhe ekonomik, pasi në të nuk ka më diktatura apo ekonomi të centralizuar. Për këtë aspekt vlen njëshmëria apo të qenit idem, ndërkohë që kur flitët për kulturën çmohet si pasuri jo identiteti, por divesiteti, ndryshimi, larmia kulturore e fetare.

- Çfarë ndryshoi në këndvështrimin tuaj në lidhje me këtë?

Nga një “provincë”, nëse do i referohemi sërish titulit të librit, pranë qendrave të botës europiane (me të cilat na lidhnin simbolet, institucionet sociale, politike dhe kulturore, besimi, shenjat shkrimore, teknologjia e përcjelljes së dijes etj) ne u bëmë pjesë e një bote tjetër, që kufizoi dhe më pas vonoi deri në pengim elementë të mënyrës se si ishte formatuar jeta jonë deri asokohe. Ajo që u prek mes të tjerash ishte jeta publike, pjesëmarrja në jetën publike, interesimi për publike. Ritualet europiane, që u risollën në jetë përmes humanizmit dhe Rilindjes kulturore, të tilla si jeta e shesheve, hapja ndaj publikes, shkëmbimet e ideve, të mendimeve e të mallraveapo lundrimeve e deri te forma e ushtrimit të besimit, ndryshuan. Është edhe një fakt, i rëndësishëm për mua, tek i cili mund të ndalemi më gjatë. E kam fjalën për nxjerrjen e fermës si personazh jetësor jashtë funksioneve dhe rolit të saj shoqëror e publik, duke e kufizuar atë vetëm në rolet familiare. Mbyllja dhe kufizimi i veprimtarisë së saj brenda shtëpisë ishte me pasoja të rënda. Femra shqiptare u la jashtë dhe mënjanë jetës institucionale pikërisht kur figura e saj në Europë po ridimensionohej. Gjatë Mesjetës figurën e saj e shohim vetëm brenda familjes e të religjionit (martesa dhe manastiret si institucione). Me Rilindjen europiane kjo figurë fiton rol shoqëror. A nuk pasurohet piktura me personazhin e femrës intelektuale, të pajisur me dije dhe talent dhe me edukim të mirë. Giovanni Boccaccio shkroi De mulieribus claris për të rilindur idealin e femrës hisorike që prej antikitetit, ndërkohë që Erazmi i Roterdamit dhe Thomas More kërkonin më shumë, duke ngulmuar drejt që jo thjesht femra e elitës së oborreve, por femra e shtresës së mesme të arsimohej e të luante rol të gjerë në shoqëri. Kishte nisur ndeshja mes ideve tradicionale dhe ideve progresive. Ku ishim ne aso kohe. Ku janë gjestet, aktet, tekstet? Në kohën kur Europa u pri gjithnjmonë e më drejt Perëndimit, shoqëria jonë ngeci në Lindje dhe mbeti thujajse me sytë andej. Ka edhe nje ironi në këtë mes. Rilindja europiane ringjalli idealin antik greko-romak. Edhe shoqëria jonë mbeti “aristoteliane” (në tingull duket si e prirur nga së bukurës dhe estetikës), porse përballë femrës shoqëria “aristoteliane” dhe ajo “kanurore” ngjajnë. Te Politika Aristoteli përshkruan femrën inferiore dhe të papërsosur, vetëm paksa mbi burrat. Po ashtu edhe norma kanunore shqiptare i njeh asaj detyrën “me i ndejë nen sundim”, “me rritë e me mkambë fmin me nderë”, “me i ndejë gadi me të veshmen e të mathmen (kah e qepmja)” “mos me iu perzie në fejes të të bijve e të të bijave” dhe që vlen “1500 groshve, aq sa ban gjaku i grues”. Ky përjashtim me shekuj i femrës nga jeta dhe funksionet shoqërore e publike, nuk ishte thjesht përjashtim i saj. Gjysma shoqërore, por edhe shoqëria vetë u mbyll dhe nuk kërkoi më as të drejta.

Kjo mbetet për mua një nga goditjet që shoqëria shqiptare ka marrë dhe që, me gjithë përpjekjet, ende nuk e HAEMUS PLUS II / 2015

43 | P a g e

ka ndrequr.

- Pra, mbyllja e femrës, e gjysmës së shoqërisë, ishte një nga ndryshimet. Po pjesa tjetër?

Deri asokohe mund të flitet për vonesa brenda bashkëkohësisë së sistemeve e kodeve të njëjta. Kishte qytete, kishte jetë qytetare, shkolla, jetë publike, institucione me fasada që shprehnin frymën e institucionit, kisha, dorëshkrime, tituj fisnikërie, teatro, kore, pikturë me portret njerëzor, kanceleri, shkëmbime drejt qyteteve perëndimorë që qeveriseshim me ligje, nene e statute të ngjashëm si Durrësi me Raguzën a me Venedikun.

Këto ishin dhe mbeten qeliza të qytetërimit europian të asaj kohe. Hyrja nën një juridiksion tjetër i dha fund kësaj mënyre jetese. Shoqëria rimodelohet. Krijon komunikim e prioritete të tjera, të cilat nuk janë më me fytyrë nga Perëndimi. Theksohen prirjet autoritarike, elementi mono sundon mbi elementin pluri, po në atë mënyrë siç një zë i vetëm nga altoparlanti mund të mposhtë një kor a capella, modelimi i kulturës së imponimit, ku një flet e të gjithë dëgjojnë zë vend përfundimisht. Nuk është e lehtë të gjesh një përgjegjës të vetëm për të gjitha ato që do të dëshironim të ishin ndryshe te vetja e që nuk janë ashtu. Por të gjitha këto janë forma paraautoritariste, që zunë vend në substratin tonë mendor e shpirtëror, duke ua bërë më të lehtë sndimin sistemeve të mëpastajme, pvrfshi këtu edhe diktaturën e fundit, po ashtu edhe vështirvsinë për ta bërë reale dhe funksionale demokracinë. Kjo mund të shpjegojë se pse u gjendëm aq të gatshëm ndaj autoritarizmit dhe nuk reaguam sa duhet e si duhet ndaj diktatirës dhe diktatit që ushtrohet edhe sot e që na serviret si bindje, maturi, këshillim për të mos kundërshtuar dhe për të mos u rebeluar më.

- Nga një mbyllje e parë prej ndikimit lindor, në diktaturën e dytë, nga një tjetër Lindje. Sa peshoi diktatura tek ty, si një njeri që jetoje në një provincë, në kuptimin latin ose jo të fjalës dhe tek vetë provinca? Cila ishte, fytyra e re e Durrësit, siç ju e paraqisni në Lindur në Provincë, që ka edhe parametrat e një punimi studimor sociologjik e antropologjik?

Në këtë tekst e kam trajtuar qytetin si një krijesë antropomorfe, me lindjen, rritjen, shkëlqimin dhe prishjen e këtij formatimi. Referime të ngjashme në letërsi vijnë prej Ismail Kadaresë ndaj Gjirokastrës, të Thomas Mann-it ndaj Venecias apo Victor Hugo ndaj Parisit. Me ‘rastin Durrës’ kam paraqitur një qytet që pas shekullit XVI e humbi pvrkatësinë detare, duke u katandis në një katundth, me jetë të modeluar rreth tokës, gjë që përligjet me ngushtimin e hapësirës së portit dhe numrin e pakët të anijeve dhe njerëzve që zotëronin zejet e detit. Për periudhën e komunizmit më ka interesuar thellimi në ndryshimin e strukturës. Nga njëra anë shohim rikthimin tek deti, pasi Durrësi u shndërrua në një port të madh në kapacitete dhe flota u fuqizua. Por ndërkaq brenda këtij “civilizimi detar”, natyror për Durrësin, u krijua një “civilizim industrial”, parelel, me rrënjët në tokë. Në një qytet si Durrësi, ku sheh dendur peshkatarë, marinarë, lundërtarë, anije, ku fëmijët dinë të lidhin grepa e të rriturit dinë të qepin rrjeta, ku ndesh njerëz që merren me kallafatim (profesioni që vesh anijet dhe varkat me dyll, rrëshirë e bitum), befas marrin përparësi profesione të tjerë.

Zejet e detit rrallohen dhe qyteti vetëkonkuron së brendshmi profilin historik detar. Paradoksaliasht, që në fund të viteve ‘40 hekurudha lidhi portin me brendatokën, gjë që ishte pro zhvillimit. Nga ana tjetër kjo dha sinjalin se qyteti do të ndryshonte profil. Nga një qytet turistik do të bëhej qytet centaur, industrial e turistik njëherazi.

- Qyteti, i ktheu shpinën detit?

Përgjigjen secili e merr vetë gjatë vizitës më të parë në Durrës. Secili le të vërejë se nga shohin dritaret e qytetit: shohin detin, tokën apo njëri-tjetrin. Ka qenë e panevojshme, që Durrësi i detit, të konkurohej nga Durrësi i brendatokës, që porti dhe peshkimi të konkurohej nga uzina e dikurshme kimike, ashtu siç sot natyra konkurohet nga betoni - Pos prishjes së imazhit dhe ndotjes së mjedisit, ç’dëme solli kjo në Durrës?

Solli kufizim madje dhe zhdukjen e disa profesioneve. Shumë prej atyre që e kishin detin profesion e zanat familjar, u lidhën me makineritë industriale. Nga detarë të lidhur me ujin dhe me erërat, banorët e Durrësit filluan të jetojnë si njerëz të brendatokës, të lidhur pas industrisë, si në qytetet industiriale. Mund të pyesim: a ka filluar prej asokohe zbehja e tipareve detare të qytetit dhe a ia vlen të ruhen këto tipare sot? I kthehem sërish kërkesës së banorëve për t’u identifikuar përmes kulturës. Emra të tillë si Mbreti Monun, Shën Pali, Shën Asti, Anastasi, Andrea Aleksi u thonë pak banorëve të sotëm sot. Edhe kujtesa e “toponimive private” që dikur përbënte subkulturën e qytetit, të tilla si “Kafe detare”, “ Gjuetari”, “Vollga”, “21 / 15-a”, “Breshka” etj., po humbet. Vizitori e ka jo të lehtë të gjejë arsye jashtë gastronomike për të rë në së rish në dashni me këtë qytet. Shumë prej atyre që vijnë e përdorin qytetin thjesht si një bidè dëshirash fiziologjike e politike.

- A janë këto provinca përtej profilit kulturor, qenie me shpirt?

HAEMUS PLUS II / 2015

44 | P a g e

Freud-i e përfytyron qytetin si një mendje – enë si qyngjet, ku mblidhet e kaluarën. Unë vetë pranoj më mirë përfytyrimin se qyteti nuk i përket as etërve, as bijve dhe as atyre që banojnë aty, por atyre që vijnë e shkojnë në qytet. Banorët krijojnë marrëdhënie pronësie me qytetin. Marrëdhënia e tyre me qytetin është fizike, materiale. Qyteti - shpirt është i atyre që nuk rrinë, i atyre që e marrin qytetin me vete kur ikin dhe që flasim me mall, për të si për një ëndërr të përmbushur, pikërisht ngaqë do të kthehen sërish aty. Pronësia mbi qytetin bëhet pjesë e standardizimit të ndjesisë. Janë ata që rrinë që i rrënojnë këto qytete - “provinca”, duke i nxitur t’u ngjajnë e të imitojnë metropolet. Jo qytetet, por banorët duan të globalizohen, të mos ndihen provincialë. Bezdisen nga intimiteti, nga njohja me rrënjë e njëri-tjetrin, kërkojnë privacinë në provincë, çka përbën një pamundësi, një oksimoron. Ndoshta për shkak të moshës “provincat” si Durrësi mitizojnë çdo gjë.

Të qenit qytetar në një qytet të tillë nuk është e njëjtë me të qenit qytetar në një tjetvr qytet, përfshi këtu edhe kryeqytetet. Kryeqytetet çmitizojnë. Në kryeqytet sheh kryeministrin në të njëjtën kafene. Kjo çmitozon atë, si trup politik dhe mitizon qytetarin që jeton aq pranë pushteteve. Po ashtu me figurinat televizive, artistët, ishpresidentët, që mund t’i ndalësh në rrugë e t’i pyesësh, teksa kthehen nga psonisjet e ditës. Të njëjtëve në “provincë” u ndodh e kundërta. Provinca ushqehet me mite.

- “Vollga”, “21:15”, “Breshka” ju i quani topononimi fiktive. Sa ka të tjera ‘pika të humbura’ të qytetit, që bartin kujtesë, e një mënyrë jetese të dikurshme?

“Vollga” ka mbetur edhe pse qyteti nuk ka as lum. As rusët nuk janë më aty. Është një toponimi kulturore dhe historike që identifikon jo nostalgjinë, por që emërton një brez që u ndikua nën atë kulturë, pjesë e së cilës nuk ishte vetëm ideologjia, por edhe letërsia që u lexua, teatri, opera, dancingjet e hapura. Kemi të bëjmë sërish me rikthimin e një modelimi të hershëm kur Perëndimi hyn në Shqipëri përmes Lindjes. Ndërkohë, “21/15-a” si emërtesë kujtese dhe kreativiteti mbetet një subkulturë e veçantë e thyerjes së standardit bernda komunizmit. Të thoje “21 /15” nënkuptonte konjak dhe kafe, por që e kthyer në topos nënkuptonte më shumë se kaq.

- Përtej përshkrimit që u keni bërë këtyre “oazeve” tek libri juaj, si i kujtoni ju ato?

Kafe “Detari” ishte krejt tjetër. I mbaj mend se si aty mbilidheshin detarët. Aty kam parë të vjetrit, ata që e kishin mësuar zanatin në lundrime dhe jo me shkollë. Ata orientoheshin nga shqisat, i njihnin me sy e nga errësira kanalet, i besonin timonit të dorës, i bënin llogaritë e baticave me hënë dhe futeshin në port pa ndihmën e pilotazhit. Ai ishte brezi që njohu lagunën, hyrjedaljet përmes dajlanit. Brezi i dytë ishin ata që e mësuan detin me shkollë, sepse u hapën shkolla marine. Ata u besonin instrumenteve, radarit, pilotit automatik. Këta nuk e njohën lagunën, pasi laguna u tha, ndonëse tokë buke nuk u bë kurrë. Deti i tyre zuri vend në hartë. Ankorimin në port ata e kryhenin me pilot.

Ndoshta ngaqë ishte pranë shkollës, “Kafe Detari” ka qenë një nga vendet e mia më të dashura. Kthehesha aty për të parë njerëzit e detit, beretat, mushamatë, çimzmet, që tashmë janë zhdukur nga qyteti, bashkë me ta.

Në qytet sot mund të shohësh njerëz me bereta, por ata nuk janë detarë, ndërsa në atë kohë bereta ishte kod: ata që kishin bereta ishin detarë, madje kryesisht ulqinakë e madje në moshë. Njiheshin menjëherë. Flisnin një gjuhë që ishte gegnishte e butë. Veç beretave, mushamave e çimzmeve, ata kishin edhe mustaqe, ca si poture me funde të shkurtra, që i mbronin nga era dhe xhaketa të trasha në ngjyrë të errët. Kjo rekuizitë tani mungon. Aty në kafenenë e tyre i gjeje të gjithë ç’kishte deti, por në tryeza të ndara: hamejtë më vete, ata që lidhnin cimat (litarët e trashë) e anijës më vete, ishin ata që ndërtonin anije në kantier, ata që bënin gati anijet për lundrim (por që nuk lundronin), dhe ata që lundronin e sillnin përvojat çfarë ndodhte matanë atij qyteti. Ishte kafene bote. Historitë e botës ndodhnin aty. Rrëfenjat që tregoheshin aty (ndonëse jo rrallë të zmadhurara) kishin ndodhur vërtet. Ai që rrëfente i kishte parë me sy dhe ashtu betohej, “për këta dy sy!”. Të shkoje aty, të dukej se i kishte kryer lundrimet e tyre.

Ky lokal nuk është më. Bashkë me të kanë humbur portretet që mund të ishin në mure. Aty mund të ishte edhe një muze i vogël detar, që i mungon qytetit, bashkë me maket të anijeve. Sot në qytet ka detarë, por ata nuk i dallon do nga “ecja detare”, ecje me të lëkundur e si në anije. Ata që lëkunden nëpër rrugë mund të jenë të dehur, por jo detyrimisht detarë.

Një “institucion” tjetër i zhdukur kulture për qytetin është edhe “Gjuetari”. Në këtë vend shihje vitrina me arinj e me dhelpra të vrarë në gjueti a të kapur në leqe e çarqe, shihje armë, shpendët dhe shihje pastaj edhe gjahtarët vetë. Rrëfimet e tyre ishin si kurse për stilistikë rrëfimi.

Rudhjen e dimensionit të qytetit e shoh edhe tek zhdukja e kantierit detar. Qyteti nuk ka më një vend ku prodhohen anije, qoftë edhe të vogla. Gjithçka importohet, madje edhe sanallet me një rrem e me timon në fund. Ka vdekur zanati e mjeshtëria e duarve, bashkë me dëshirën e qytetit për të pasur këto anije si identitet. Nëse dikush do më thoshte, s’kemi çfarë bëjmë, se ky është globalizmi do i thosha se në Ulqin, nuk është kështu, në Split nuk është kështu, në Tivar jo se jo, në Kotorr e në Dubrovnik e në Rijeka jo.

HAEMUS PLUS II / 2015

45 | P a g e

Një tjetër vend, për të cilin më vjen keq se nuk është më, e që e mbaj mend nga fëmijëria, ëshët Kodra e Farit apo vila e Zogut, siç e quajnë ndryshe. Toponimia kishte ruajtur në kujtesë, por do të ishte mirë të kishim vetë kodrën. Durrësi ka lindur prej atyre kodrave. Më e hershmet gjurmë të qytetit vijnë prej aty. Edhe legjenda na rrëfen fillimisht për qytetin në kodër, para kolonizimit korkyras e korintas. Sot, kjo kodër është vetëm fizikisht, si një kafkë a si një kadavër që u shërben studentëve. Parku natyror me pisha të buta nuk është më. As rruginat, stolat, ai mikrokozmos me lojëra për fëmijët dhe moshën e tretë. Qyteti ka kujtimet e veta aty. Thuajse të gjithë e kanë një foto në atë kodër. Thuajse gjithkush ka lënë një takim dashurie aty. Nuk bëhet fjalë për nostalgjinë dhe sistemet. Janë kujtimet tona që u mbijetojnë sistemeve. Aty unë dhe shumë si unë kemi parë teatër që fëmijë. Kemi ndjekur koncerte, ku këngëtarët këndonin drejtpërsëdrejti. Kjo kodër, bashkë me pyllin, me teatrin veror, me vendpushimet e piknikëve, me tavonilat e shahut, u sakrifikuan, për fat të keq. Në këmbim të cilës gjë? Për të mbjellë aty 10 pallate? Sot, nëse ngjitem drejt kodrës, nuk mund t’u tregoj fëmijëve se aty ka pasur disa vila me fasada të bukura, të cilat mund t’i shohim në ndonjë film të epokës. Janë rrafshuar në emër të së drejtës së pronarit, thua se e drejta publike nuk ekziston më.

- Jeni lindur në qytetin bri detit. Deti dikur ishte një kufi, sot është një derë që hapet. Kur e shihje detin atëherë, dhe kur e sheh detin sot, ç’të vjen ndërmend? Cili ishte/është mendimi yt i parë?

Në fëmijëri deti ka qenë vetëm i bukur. Kam qenë një fëmijë që e doja detin, por nëndetin edhe më shumë, ndaj jam zhytur gjithnjë. Nëndeti i qytetit tim është më i bukur se mbideti dhe toka përreth. Ka faunën e tij ka florën që nuk lëkundet nga erërat, por nga valët dhe rrymat ujore. Nën det mund të fantazosh më me gjallëri se mbi tokë. Në fëmijëri deti ishte vetëm i bukur, në rini deti u bë i mirë, sepse prej vinin objekte dhe ide të ndryshme nga tonat. Në atë periudhë kuptova se deti ishte pengesë edhe mundësi. Nga brigjet shihje fuçitë disa pluskuese, bovat. Ishin tri radhë. Fuçia e parë, ishte “fuçia e lejimit”. Fuçia e dytë ishte “fuçia e këshillës së mirë”. Fuçia e tretë ishte “fuçia e ndalimit”. Be laheshim midis fuçive të dyta dhe të treta. Deri aty ishte caku. Dhe ky cak nuk ishte me shume se 200 – 300 pash nga bregu. Nëse e kaloje fuçinë e tretë të kapnin “varkat e shpëtimit”, që mund të shndërroheshin edhe në varkat e burgimit. Disa edhe e kanë pësuar. Edhe kur nuk e kishe ndërmend të arratiseshe, ndiheshe i frustruar, mësoje limitet, njihje kufijtë. Dhe nuk ka më keq se sa t’i njohësh, madje t’i nderosh kufijtë.

Edhe pse i përdorim fuçitë si trampolina për t’u kredhur në det, prania e tyre ishte e frikshme dhe agresive.

Fuçitë, të cilat i përdorëm për të luajtur, ishin si minat detare. Shpërthimi i atyre fuçive, edhe pse mund të mos i kemi dëgjuar, ka ndodhur brenda nesh. Për ne, fëmijët e rritur mes viteve '60 - '70, shpërthimi i atyre fuçi vrau guximin, ëndrrën për të thyer kufijtë. Prania e atyre vrau edhe dëshirën për të shkuar më tej. Ato fuçi na bënë të njohur se kufizimet duheshin njohur dhe madje respektuar, si të qenkëshin të drejtat e njeriut. Nga ato fuçi, që lundronin në heshtje, të kapura fort pas fundit të detit, na mësuan fjalët "mos guxo!"Asgjë nuk i ngjante Shqipërisë së izoluar më shumë se ato fuçi.

HAEMUS PLUS II / 2015

46 | P a g e

medalion

Mariklena NIÇO Mariklena Niҫo u lind në Korҫë më 24 korrik 1978. E kaloi fëmijërinë në një kohë të ҫuditshme, kur asgjë nuk thirrej me emrin e vet dhe gjërat më të rëndësishme thuheshin me sy, buzëkafshuar. (Një tipar që ende ruhet nga gratë në këtë zonë për të thënë të pathënat).

Adoleshenca përkoi me vitet kur në Shqipëri të gjithë e zgjidhën gjuhën e lidhur prej dekadash dhe sikur u zbrazën prej Kutisë së Pandorës historitë më të pabesueshme. Shkrimi i poezisë përkon me këtë periudhë.

Në vitin 2000 përfundoi studimet universitare në degën gjuhë-letërsi pranë Fakultetit HistoriFilologji në Universitetin e Tiranës.

Botoi përmbledhjen e parë poetike, “Pylli i Muzave”, në vitin 2007 (Ombra GVG). Ka botuar disa cikle poetike në revistat letrare: “Mehr Licht”, „MM„, „Haemus” etj. Pjesë nga krijimtaria e saj janë përfshirë në Antologjinë me poetë dhe mendimtarë ballkanas, “My last million”, botuar në gjuhën rumune, 2014. Është e pranishme, gjithashtu, në Antologjinë e poezisë dhe prozës së re shqiptare, botuar në gjuhën kroate nga libraria Booksa në Zagreb, 2014. Ka në sirtar një përmbledhje poetike ende të pabotuar. Aktualisht jeton dhe shkruan në Prishtinë.

Diafragma e heshtjes (Diafragma tăcerii)

*** Disa vende në kujtesë i shuan fryma.

Triumf i erës mbi myshkun e shkëmbin.

Në britmë t’heshtjes Kredhur n’ ajër t’brymtë.

Disa rrugë dergjen t’ panisura si i lë pas krahësh.

Disa dhimbje rrinë supit si shpatë pendimi për gjallimin lidhur n’ fyt të një fati t’pazë.

Pranomë dritë, pranomë!

Ia behin lutjet përdëllyese.

Rrëkëllemi netët mbi krye një nga një, m’i ndiz do thëngjij të shuar – ëndjet!

Dridhem dritë, dridhem, si prush pa vatër.

Qenie e ngathët, sëmurë nga përkryerja, koha mbjell n’hulli të brinjëve spirale pikëllimesh mbarimet e gjejnë një vend ku rrethsillen pa u kryer eshtrat i fryn si fyej një rapsod absurdi.

Kapërcehu!

Në tehun e thikës tënde luaj!

Mprihu, më pri!

Mes për mes mushkërisë së mbytur në pluhur në fillin e tejpashëm mes aktit e ngulfatjes në thelb të syrit, në britmë t’ heshtjes.

HAEMUS PLUS II / 2015

Njerëz udhëkryer Humnera bie e thyen ata që ngrenë kokën për qiell të tjerët i mbështjell si borë e trashë.

Arkitekte e qyteteve të saj ngre ura për të lidhur hije më shumë sesa njerëz.

Me zë të patingullt u prin udhëtarëve të parët, përherë të verbër.

Në ditë të kremte sheh njerëz në udhë më shumë sesa hije njerëz udhëkryer.

drit’errur mblidhet jeta në dy tri bërthama fjalësh në zemër tjerr heshtje e thurr një pëlhurë për me e ndehë mbi humnerë po duart kanë ngut duart si përherë 47 | P a g e

thyejnë e mbërthejnë mbërthejnë e thyejnë pragje në prurje të ҫdo dite jashtë zhurmat fjalë pa bërthama pështyhen e ngjiten pështyhen e ngjiten paralajmërime reklama dritë që s’rresht së hedhuri terr

Pak kohë Nise me ecë vijave të mia n’pëllëmbë E hapa dorën krejt i ndeha, gishta dhe hije të hapnin udhë ty të merrnim kohë dy n’heshtjen e pacak të shenjave të jetës

ditë fluturimshkurtër pikturon me thua të ngjyer në hije fytyrën tënde në pëllëmbë gjethesh fustanin prej letre kanelle dhe ajri lulet e përmbysura të fjalëve zemrën brenda në gjoksin prej resh. e patë atë grua tek ngjitej në qiell me një ҫadër gjithë vrima?

HAEMUS PLUS II / 2015

ndodhi një ditë fluturimshkurtër

Përkohësisht, edhe në gjëra të përjetshme Ndonjeherë ti je një grua që jetoi të gjithë shekujt e mëparshëm e s’pushoi së qeni.

Sot ushqen në mitër të gjitha gratë e ardhme.

Asnjë teshë s’të ngroh si kurmi s’del për shpirtin.

Po pritet teje xhonglimi i përditshëm i gjërave në teatër më perde të mbyllura.

Pastro, vendos rregull përkohësisht edhe në gjëra të përjetshme!

Në një nga sirtarët e kuzhinës mban një thikë të hollë për veten e nxjerr, pasqyrohesh në të, e ve në vend Je nënë njëra dorë mbron e tjetra ndeh njëri gji mëkon e tjetri dhimbet në faj

Ajo që me hënën gatuante brumë Ai që plugonte natën i mbolli farat në barkun e saj Ajo që me hënën gatuante brumë i mbolli fjalët në kokën e tij Dikur mëkoheshin n’kurm të njëri-tjetrit Ajo kish dashur të bëhej ai, Ai – ajo Koha i gremisi zjarret n’pus e zemrat i la të kullohen n’ujëra Kurm nën kurm, ujëra nën ujëra ҫdonjëri u gjend n’shpirt të tjetrit

48 | P a g e

Bogdan-Alexandru STĂNESCU Poet, eseist, studjues i letërsisë dhe botues rumun, lindur në vitin 1979, autor i disa librave poetikë dhe studimorë.

Shtëpia e dhimbjes

mes këmbëve të të huajit.

(Casa durerii) Mirseardhët në shtëpinë e dhimbjes!

Këtu strukemi pranë mureve Dhëmbët ngulen në murin prej gëlqereje shtesa e kalçiumit – e paçmueshme Këtu nuk prekim, gjithçka bëhet me pëshpëritje, rëniet tona janë të ëmbla porsi Lartimi në qiej Nderohemi, ashtu siç luani nderon drekën duhemi, ashtu si bubuzhelët duan acidin borik Mir-se-erdhët! Kemi nevojë për shikues përndryshe ç’duhen kaq fjalë të zgjedhura?

Heraklitiane (Heraclitiană)

Nën një grusht yjesh dimërorë me një grusht algash në xhep duke dëgjuar fitoren e gjelit, mbase i pari e dita, pa dyshim, se fëshfërima monotone pllakë e vjetër nuk është gjë tjetër veç rrjedhja e një kohe plakë në govatën e gjumit.

Harmoni në të kaltër dhe argjend (Armonie în albastru şi argintiu)

Bota u mbyll rretheqark hijet përmbahen në lëndën e tyre Një anatomi e vetmisë po lindet në fillin e tregtisë së hollë Mes dy kandarëve... atje ku rëra lan kurmin e gurtë të detit Një fllad i lehtë bëhet kutullaç gjarpër shtëpie

HAEMUS PLUS II / 2015

Mjalti i hijeve (Mierea umbrelor) Ah! Mjalti i hijeve, si ngjyen ai muret Si përvidhet në pasqyrat në ligësitë, furtunat E shpirtit

Këngë lufte (Cîntece de luptă) E tani një e kuqe e re, më e fuqishme më vështirë për t’u fshirë, duart plasaritur mbi dorezën e nxehur të shpatës Ti kthen shpinën mbështjellë me çarçafin e nxehur të natës Vere lehtë ballin e ngarkuar mbi gjunjë shkulu nga konteksti i mishit vështro drejt horizontit shih si retë groposin Diskun, heliosi, karrocieri i dritës Hap gojën Shpëlan qiellin e gojës me shkulmin prej ajri të detit lëshon një himn Mundohet të prekë kupën me syrin e shuplakës Ndjek trajtën e gjakut të derdhur mureve Këndo, bir, këndo!

Nga vëllimi "pastaj, pas betejës, mblodhëm shpirtin", Sh. B. Cartea Rom}nească (Libri Rumun), 2012 / Din volumul ”apoi, după bătălie, ne-am tras sufletul”, Ed. Cartea Rom}nească, 2012 Paraqitje dhe shqipërim: A.-CH. KYÇYKU

49 | P a g e

Seenema

Iulia ENKELANA POVESTE DIN CEARĂ scurt-metraj PERSONAJELE LINA O fată de treisprezece ani, slabă, de înălţime medie, cu părul lung, negru şi ochi de culoare închisă. Haine simple: pantaloni negri, cămaşă de blugi. Privire tristă şi îngândurată.

Pasionată de desen.

SCULPTORUL ÎN CEARĂ Tatăl Linei. Aproximativ patruzeci şi dens, şaten închis şi ciufuluit, este mari, rotunzi, cu sticlă groasă, care foarte mai mari. Îmbrăcat în salopete Înfăţişare comică.

cinci de ani. Are părul ştirb şi poartă ochelari îi fac ochii să pară şi haine lejere.

CROITOREASA Mama Linei. Aproximativ patruzeci de ani. Înaltă, zveltă, cu ochi verzi şi păr blond-cenuşiu. Poartă haine în culori deschise. Are chipul blând şi cald.

GAȘCA GĂLĂGIOASĂ Tineri populari în comunitate, îmbrăcaţi după ultima modă, evident foarte preocupaţi de aspectul lor. Râd tot timpul şi fac gălăgie. Temele lor de discuţii sunt, în general, bârfele.

Au o părere deosebit de bună despre ei înşişi.

CELE DOUĂ FETE DIN GRUP O fată – înaltă, cu părul lung şi blond şi ochi albaştri. Nu foarte slabă. Machiaj roz şi cu prea mult rimel. Tricou roz pe care scrie „Luv is luv no matter wutt” şi pantaloni albi.

Cealaltă fată – foarte slabă, cu breton şi păr lung şi drept, tuns în scări. Ochi verzi. Machiaj negru strident şi buze vişinii. Cămaşă în carouri şi blugi strâmţi. Căciulă gri pe care scrie „Fuck society”.

Scris cu alb pe fond negru: Lina era o fată cu multă imaginaţie, dar fără prieteni.

Scena I Exterior. O stradă gri şi pustie, acoperită de câteva frunze.

Sunetul clopoţelului de ieşire.

Pe stradă, un grup mare de umbre, mişcându-se şi râzând foarte zgomotos.

Umbrele trec, ieşind din cadru, iar strada rămâne din nou pustie.

Peste câteva clipe, o altă umbră, singură, trecând încet şi ieşind din cadru.

Scena II HAEMUS PLUS II / 2015

50 | P a g e

Interior. O cafenea cu canapele roşii, mari şi comode. Pereţi crem, pe care sunt agăţate tablouri vintage cu maşini, băuturi, etc.

O masă mare, plină de băuturi colorate, telefoane moderne, un aparat foto gri, mic, digital, o îngheţată cu vreo şapte cupe colorate, în care sunt înfipte vreo zece linguriţe. La acea masă stă un grup mare de aproximativ zece tineri, format din fete foarte aranjate şi machiate, îmbrăcate modern şi sofisticat şi băieţi cu părul des şi haine colorate. Toţi glumesc şi râd gălăgios, se simt bine, din când în când beau o gură de suc, cu paiul.

O fată din grup ia aparatul în mână şi se ridică în picioare, stând în faţa mesei. Deschide aparatul şi începe să le facă poze celorlalţi, care pozează în tot felul de ipostaze: fericite, triste, mirate, scârbite, etc.

Pozele sunt arătate.

Un băiat din grup se ridică şi ia aparatul, iar fata se aşează la loc, pentru a poza cu ceilalţi. Mâinile băiatului apăsând pe butonul care face poze, al aparatului, şi blitz-ul.

Dreapta. La masa alăturată, Lina stă singură. Pe masă are un ceai, un bloc de desen, două creioane ascuţite şi o gumă de şters. Îi priveşte, tristă, oftează, apoi îşi mută privirea şi ia o gură de ceai. Lasă cana cu ceai la o parte şi cu o mână deschide blocul de desen, şi ia în mână unul dintre creioane.

Scena III Interior. O cameră spaţioasă şi slab luminată; un atelier de sculptură în ceară. În faţă, un birou din lemn, pe el – instrumente de cioplit şi modelat, aşezate pe un ziar vechi. O lampă de birou, care luminează toată camera. Pe pereţi – câteva fotografii cu oameni celebri sau nu, şi desene, lipite cu scotch la colţuri. În colţuri, statui începute şi neterminate, bucăţi de corp, din ceară: capete, mâini, trunchiuri, etc.

La birou, aşezat pe un scaun cu trei picioare, filmat din spate, un om într-o salopetă de blugi, decolorată. Pe cap are o şapcă verde, întoarsă.

Uşa se deschide, formând o „umbră de lumină”. Lina intră şi se apropie, încetişor, de birou. Pentru a-i atrage atenţia omului, îl atinge pe spate cu degetul arătător. Acesta se sperie, trasare şi se întoarce brusc. Ține gura deschisă, de uimire. Este ştirb. Poartă ochelari rotunzi, din sticlă groasă, care îi măresc ochii. Mai întâi are o expresie uimită, apoi o vede pe Lina, exclamă un „Oh!” silenţios, apoi zâmbeşte cald.

Lina îşi trage un scaun de lemn (tot cu trei picioare) dintr-un colţ întunecat al camerei. Între timp, mâinile omului fac curăţenie pe masă, aruncând la o parte, pe jos, cele la care lucra: laba unui picior, până la gleznă, cu câteva unghii date cu ojă roz, un cap de femeie cu două gropi în locul ochilor, intrumentele de sculptat şi poza celei căreia îi făcea o statuie.

Lina trage scaunul (care scârţâie) la birou, apoi se aşează. Îi dă omului blocul de desen.

Mâinile omului pun pe masă blocul de desen şi îl deschid. Pe prima pagină scrie frumos şi colorat: „Prietenii Linei”. Omul o priveşte pe Lina, apoi mâinile lui dau pagina.

Chipul Linei, mişcându-şi buzele.

LINA: Ea este Stefana. E prietena mea cea mai bună.

Elementele din pagină sunt arătate pe rând. Sus, în stânga, scrie cu litere de tipar „STEFANA”, iar în dreapta este desenat din cap până în picioare un personaj, care o reprezintă.

LINA: Îi place cinematografia şi iubeşte filmele clasice.

Omul aprobă, dând din cap.

HAEMUS PLUS II / 2015

51 | P a g e

LINA: În viitor, visează să devină regizor. Eu cred că va deveni.

Sub nume este descrierea ei, cu tot ce îi place şi tot ce nu îi place.

Mâinile dau din nou pagina, făcând cunoştinţă cu Anton, apoi cu Sonia, cu Andrei şi, în final, cu Chris. Ajungând la ultima pagină, mâinile închid blocul de desen. Mai răsfoiesc o dată, parcă în căutarea altor prieteni...

Lina şi omul stând la birou, filmaţi de la spate. Lina se întoarce spre el şi îl priveşte, ca şi cum l-ar ruga ceva. Acesta se întoarce spre ea, iar, după câteva secunde de gândire, clatină din cap, afirmând.

Scena IV Interior. Atelierul. În semi-umbră, trei statui din ceară, de mărimea cuiva de treisprezece ani, gata finisate, aşezate pe o canapea veche, astfel încât să nu poată fi deosebite una de cealaltă.

Mâna Linei cu o pensulă subţire în mână, plictând în roz, cu mare grijă, buzele uneia dintre prietene.

Blocul de desen deschis la Chris. Mâinile sculptorului modelând faţa acestuia, conform desenului şi descrierii. În colţ al atelierului, un alt birou din lemn, la care stă o doamnă ce coase o cămaşă la o maşină de cusut. Lângă ea, pe un scaun, o statuie de băiat, doar în pantaloni. Mâinile ei, cosând, apoi luând cămaşa. Doamna se ridică şi se apropie de băiatul din ceară, începând să-l îmbrace.

Mâinile sculptorului aşezând un ochi de sticlă în locul liber, ca o groapă, de pe faţa unei statui. Mâinile Linei cu o pensulă subţire în mână, retuşând ultimele detalii. Mâinile femeii care cosea, aranjând eşarfa unei fete.

Cei trei: sculptorul, Lina şi femeia, păşind uşor în spate, pentru a privi mai clar prietenii de ceară. Aceştia se arată mulţumiţi şi zâmbesc. Lina se uită mai întâi la femeie, apoi la sculptor, se întoarce spre ei şi îi îmbrăţişează, foarte fericită.

Scena V Interior. O mansardă mare, din lemn.

Lina pune într-un colţ nişte cutii şi aranjează perdelele de la un geam.

Imagine de ansamblu a celor cinci prieteni din ceară, aşezaţi pe o canapea mare, stil colţar. Sunt filmaţi pe rând, arătându-li-se detaliile.

Stefana are părul des, blond şi ondulat şi poartă o rochie simplă, neagră, cu guler alb. Într-o mână, are o cameră video, iar în alta, mai multe foi pe care pare a fi scris un scenariu.

Anton are părul negru, este îmbrăcat în tricouri închise la culoare, în stil rock, şi ţine o chitară electrică la gât.

Sonia poartă ochelari, are părul prins în coadă şi citeşte o carte. Lângă ea, pe canapea, stau vreo cinci romane groase, aşezate unul peste altul.

Andrei, cu părul des, îmbrăcat în haine sport, ţine cu o mână o minge de fotbal, iar în cealaltă, un pahar cu suc.

Chris are o bască de pictor pe cap, un tricou în dungi orizontale albe şi negre, iar în mâini: un bloc de desen, pe care sunt începute portretele celorlalţi, inclusiv al Linei. Lângă el: o cană cu apă, culori şi pensule.

Chipul Linei, zâmbind larg, cu adevărat fericită.

Scena VI Interior. Mansarda.

Imagini din viaţa Linei şi a prietenilor ei de ceară.

Lina, râzând din tot sufletul, cu Stefana, care nu se mişcă...

Lina contrazicându-se cu Andrei.

Lina uitându-se pe o carte, împreună cu Sonia.

HAEMUS PLUS II / 2015

52 | P a g e

Lina ascultând cântecul la chitară al lui Anton.

Lina întinzându-i o pensulă lui Chris, care aproape terminase portretele începute.

Lina potriveşte un aparat foto pe un trepied. Mâinile ei, apăsând pe butoane, fixând stabilizatorul.

LINA: Nu vă mişcaţi!

Lina apasă pe un buton, iar o lumină a aparatului începe să clipească.

Aceasta se grăbeşte să se aşeze pe canapea. Îi îmbrăţişează pe Stefana şi Chris şi zâmbeşte larg.

Aparatul foto şi blitz-ul.

Scena VII Interior. O cameră modernă, cu multe postere cu cântăreţi celebrii pe pereţi şi un pat mare în mijloc, plin cu reviste de modă.

Două fete din grupul de prieteni de la cafenea. Una dintre ele stă întinsă pe spate, în pat, răsfoind, plictisită, o revisă, iar cealaltă, la birou, privind un ecran.

Chipul luminat al fetei care priveşte ecranul, brusc foarte surprins. Aceasta îşi pune mâna la gură, de uimire, şi, cu cealaltă, arată spre ecran.

FATA: Uite!

Cealaltă fată se ridică din pat şi priveşte ecranul, fără nicio expresie, ca şi cum n-ar fi clar.

CEALALTĂ FATĂ: Nu cred!

Pe ecran, un slideshow cu mai multe poze cu Lina şi cu noii ei prieteni, fotografiaţi din diferite unghiuri, în diferite ipostaze, toţi împreună, sau pe rând.

Chipurile uimite ale celor două fete.

Scena VIII Exterior. În faţa casei.

Nişte mâini aşează două geamantane în portbagajul unei maşini, apoi închid portbagajul.

Sculptorul şi croitoreasa sunt gata de o călătorie şi se uită împrejur, în căutarea Linei.

Scena IX Interior. Mansardă.

Lina are în spate un ghiozdan. Îşi ia rămas bun de la prietenii ei. Îi îmbrăţişează pe toţi, pe rând, apoi merge spre uşă, dar se întoarce cu faţa către ei.

LINA: Staţi liniştiţi, vă veţi descurca fără mine. Voi fi plecată doar câteva zile. Dacă vă e foame, am lăsat nişte conserve în cămară. Îmi va fi dor de voi!

Ochii Linei, privind tristă ochii lor de sticlă. Lina merge spre prieteni şi îi mai îmbrăţişează o dată, apoi fuge spre uşă, le face cu mâna, şi îşi sărută palma, trimiţându-le un sărut. Iese şi închide uşa.

Unul dintre chipurile nemişcate din ceară, cu ochi de sticlă sclipind în lumină.

HAEMUS PLUS II / 2015

53 | P a g e

Scena X Exterior. Plajă.

Mâinile Linei, ale sculptorului, şi ale croitoresei, modelând un castel de nisip, adăugând scoici şi pietre.

Scena XI Exterior. Amurg. Valurile mării negre, de sus.

Camera coboară. Lina, stând pe mal. Lângă ea, cele două creioane ascuţite şi guma, aşezate pe un bloc de desen.

Scena XII Exterior. Stradă luminată.

Umbrele întunecate ale celor trei, îmbrăcaţi lejer, întorcându-se din oraş la hotel. Cei trei se îmbrăţişează.

Scena XIII Exterior.

O maşină mică, roşie parchează în faţa unei case mari, cu două etaje.

Mâna Linei, deschizând uşa din spate. Umbra ei ieşind în grabă şi alergând spre uşa de la intrarea în casă.

Scena XIV Interior.

Scări ce se termină cu uşa albă a mansardei. Sunetul unor paşi grăbiţi, alergând şi făcând scările să scârţâie.

Sunetul respiraţiei grăbite a Linei. Mâna ei deschide uşa mansardei. Un ochi de sticlă iese dinăuntru şi se rostogoleşte pe scări. Umbra ei intrând în cameră.

Soare puternic, ce îngreunează privirea. Lina strânge din ochi şi îşi pune mâna la frunte, pentru a vedea mai bine. Soarele intră în nori.

Cei cinci prieteni din ceară topiţi şi lipiţi de mobilă. Total distruşi.

Chipul îndurerat al Linei. Ochii în lacrimi, închizându-se de durere şi o lacrimă rostogolindu-i-se pe obraz. Imaginea se schimbă, iar ochii ei închişi se transformă într-un raft cu ochii din sticlă ai prietenilor.

Scena XV Interior. Mansardă.

Mâinile cu mănuşi de plastic ale sculptorului adunând într-o găleată gri ceara din care erau făcuţi cei pe care îi sculptase.

Scena XVI Lumânări aprinse, în curtea unei biserici, luminând întunericul. Lumânările sunt groase, un pic strâmbe şi par a fi modelate manual. Nu este arătat dacă sunt aprinse la vii sau la morţi.

HAEMUS PLUS II / 2015

54 | P a g e

ngjarje / evenimente

Viktor BAKILLARI Kronikë kulturore rumune Nga 28.11-2.12.2015, në Rumani (vend i begatë me popull punëtor, mikpritës dhe ndërtimtar, vend ku mbas punëve të mëdha këndohet, vallëzohet, pihet raki ballë kazani dhe / ose verë e cilësisë së lartë) u zhvillua Kongresi i 19-të i Botës Shpirtërore Rumune (“Congresul Spiritualității Rom}nești, Ediţia a XIX-a”).

Përfaqësues nga bashkësitë rumune anembanë botës, por jo vetëm, mblidhen çdo vit në qytetet Alba Iulia dhe Zlatna, vende këto që shtrihen në pjesën qendrore, në zemër të Rumanisë, rreth 350 km. larg Bukureshtit të bukur.

Në këtë Kongres, i cili zhvillohet çdo vit, pati edhe përfaqësues nga vendi ynë.

Qëllimi i këtij kongresi të përvitshëm, i krijuar e i thirrur nga Lidhja kulturore për bashkimin e rumunëve kudo që janë në botë, është që të kontribuojë për njohjen dhe forcimin e lidhjeve mes rumunëve të shpërndarë në të katër anët e globit si dhe mbajtjen fort të lidhjeve të tyre me Rumaninë – vendorigjinën e tyre. Sipas të dhënave, sivjet morën pjesë përfaqësues nga rreth 30 shtete.

Midis tyre pati pjesëmarrës edhe nga Shqipëria.

Akademik Kopi Kyçyku, (zëvendëspresident i forumeve më të larta të këtij kongresi, i vetmi i huaj në pozita kaq të larta në këtë kongres të përvitshëm), shqiptar rumunofon, fumunofil dhe rumunolog, i cili ishte në kryesinë e zgjedhur për të drejtuar punimet e Kongresit. Krahas kësaj, z.

Kyçyku përuroi 4 libra në gjuhët shqipe dhe rumune duke ligjëruar me një rumanishte të shkëlqyer...

Librat, të cilët përuroi Akad. Kyçyku, ishin si më poshtë vijon: 1. Nuk mësoi si vdiset – Mihai Eminesku, monografi shqip e rumanisht, botim i Librarium Haemus-it 2. Panait Istrati: Kira Kiralina (shqipërim), prozë, botim i Sh. B. PA nga Prishtina, me mbështetjen e rrjetit kulturor evropian Traduki; 3. Grigor Vieru: Biblioteka e Vesës (Antologji autori, përzgjedhje dhe shqipërim), botim i Librarium Haemus-it 4. Mushata Matei, Vargje muze (Shqipërim).

Krahas librave, Akad. Kyçyku mbajti edhe dy kumtesa, të cilat u ndoqën me interes dhe kërshëri të madhe nga të pranishmit: 1. Eminesku – model dhe shkollë universale HAEMUS PLUS II / 2015

2. Mësimdhënia e rumanishtes gjatë shekujve në mjedisin arumuno-shqiptar Unë, Viktor Bakillari (gjithashtu shqiptar), u paraqita me kumtesën në gjuhën frënge “Albanais et Valaques – des Frères” (Shqiptarë dhe Vllehë – Vëllezër), kumtesë, e cila u parashtrua në gjuhën e vendit mikpritës nga Akad. Kyçyku. Kjo ishte një përmbledhje e një monografie të bërë gati për botim “Rreth fjalës “Vllah” në gjuhën shqipe”. *** Data 1 dhjetor përkon edhe me Ditën Kombëtare të Rumanisë. Me këtë rast, krahas kryeqytetit Bukuresht, edhe në qytetin Alba Iulia (një qytet i bukur, i pastër, me një kala tejet mbresëlënëse), ku ne ishim të pranishëm, krahas punimeve të kongresit, u organizuan festime të mëdha, të bukura. Me rastin e Festës Kombëtare të Rumanisë, pati parakalime ushtarake, në prani të zyrtarëve të lartë lokale dhe të përfaqësuesve nga pushteti qendror.

Këto ditë festive të Rumanisë në qytetin Alba Iulia shoqëroheshin me panaire ushqimore, artizanale, me ekspozita pikturash, me koncerte festive këngësh e vallesh. Epiqendra e këtyre panaireve ishte kalaja e këtij qyteti, njërit prej më të lashtëve të Rumanisë – kryeqytet historik, politik dhe fetar i Principatës së dikurshme të Transilvanisë.

Nderimet dhe kurorat me lule, autoritetet e vendit i vendosnin tek monumenti madhështor i Mihai Viteazul-it (Mihal Trimit) (1558 – 1601), një princ rumun, i cili arriti të bashkonte tri krahina të mëdha të Rumanisë: Vllahinë, Transilvaninë dhe Moldavinë. Koha e mbretërimit të tij qe 15931601.

Në fund, organizatorët e kongresit shpërndanë Dokumente (Diploma) mirënjohje për pjesëmarrjen në këtë ngjarje të botës shpirtërore rumune. *** Duke ndjekur me vëmendjen e merituar këtë veprimtari të shëndoshë edukative-kombëtare dhe përbashkuese të rumunëve, të cilën tashmë e kanë kthyer në një traditë të bukur, a nuk do të ishte mirë që shembullin e tyre ta ndiqnim edhe ne shqiptarët, përderisa diçka e tillë tek ne mungon?

55 | P a g e

Pra, a nuk do të ishte mirë që shqiptarë me parime dhe me vetëdije të shëndoshë kombëtare, njerëz me ndikim dhe me autoritet të madh, personalitete të fushave të ndryshme brenda dhe jashtë vendit, të ndërmerrnin këtë hap tejet patriotik dhe të krijonin një organizatë si për shembull “Lidhja Shpirtërore e Shqiptarëve nëpër botë mes njëri-tjetrit dhe me Atë-mëmëdheun e tyre” a diçka të ngjashme?

Kjo do t’u shërbente Shqiptarëve kudo ku i ka përplasur dallga e fatit me qëllim që të mbajnë

përherë ndezur / të pashuar flakën e pishtarit të rrënjëve të tyre; të njihen me njëri tjetrin si dhe të mbajnë lidhje të organizuara institucionalisht me vendin e të parëve të tyre: Shqipërinë.

Kjo do të ishte një nismë e shkëlqyer dhe aktuale për Shqipërinë, kur dihet se më shumë shqiptarë jetojnë jashtë kufijve shtetërorë se sa brenda tyre dhe aq më tepër kur neve na mungon një ministri diaspore.

Simpoziumi Ndërkombëtar ”C o m u n i q u e”: Libër, komunikim, kërkim shkencor – 2016 TEMA 1. Arsimi i lartë specifik dhe perspektivat e tij në kontekst evropian 2. Aspekte të arsimit universitar vokacional 3. Kultura organizative në Administratën Publike 4. E drejta e forcës, forca e së drejtës dhe roli i diplomacisë 5. Lufta kundër krimit në botën globale 6. Traditë dhe eksperiment në spektaklin bashkëkohor 7. Hipostaza të multikulturalizmit në periudhën aktuale Të ftuarit – kuadro universiteti, akademikë, intelektualë, masterandë, studentë – mund të paraqitin rezultatet e kërkimeve të tyre të deritanishme shkencore në përputhje me tematikën e Simpoziumit. Punimet e zgjedhura do të botohen në Revistën „9 Maj – Dita e Evropës” dhe online.

Punimet duhen dërguar në gjuhët rumanisht dhe / ose anglisht, në MS Word, format A4, Times New Roman 14 Single, 2,5 cm, në e-mail-in: comunicarts@gmail.com Afati i fundit për dërgimin e materialeve është 17 mars 2016.

INFO

UNIVERSITATEA ROMÂNĂ DE ŞTIINŢE ŞI ARTE „GHEORGHE CRISTEA” B-dul Energeticienilor 9-11, Sector 3, Bucureşti, Tel: +40 21 340 90 49 www.ugc.ro, E-mail: comunicarts@gmail.com

Simpozionul Internaţional ”C o m U n i q u e”: Carte, comunicare, cercetare – 2016 TEME 1. Învăţăm}ntul de nişă şi perspectivele sale în context european 2. Aspecte ale învăţăm}ntului universitar vocaţional 3. Cultura organizaţională în Administraţia Publică 4. Dreptul forţei, forţa dreptului şi rolul diplomaţiei 5. Combaterea infracţionalităţii în lumea globală 6. Tradiţie şi experiment în spectacolul contemporan 7. Ipostaze ale multiculturalismului în perioada actuală ÎN ATENŢIA PARTICIPANŢILOR Participanţii – cadre universitare, academice, intelectuali, masteranzi, studenţi – sunt invitaţi să prezinte rezultate ale cercetărilor recente corespunzătoare tematicii simpozionului. Lucrările selectate vor fi publicate în volum.

Lucrările vor fi redactate în limbile rom}nă şi / sau engleză, în MS Word, format A4, Times New Roman 14 Single, margini 2,5 cm, şi vor fi trimise prin e-mail (comunicarts@gmail.com).

TERMENUL DE TRIMITERE A LUCRĂRILOR este 17 martie 2016.

INFO

UNIVERSITATEA ROMÂNĂ DE ŞTIINŢE ŞI ARTE „GHEORGHE CRISTEA” B-dul Energeticienilor 9-11, Sector 3, Bucureşti, Tel: +40 21 340 90 49 www.ugc.ro, E-mail: comunicarts@gmail.com

HAEMUS PLUS II / 2015

56 | P a g e

dar ce este dincolo de dor / po ç’është përtej mallit...

Ilirjan ZHUPA Përtej…

Përtej jetës është vdekja: - Po ç’është përtej vdekjes?

Përtej dashurisë është urrejtja: - Po ç’është përtej urrejtjes?

Përtej dritës është errësira: - Po ç’është përtej errësirës?

Përtej së keqes është e mira: - Po ç’është përtej së mirës?

Përtej fajit është falja: - Po ç’është përtej faljes?

Përtej heshtjes është fjala: - Po ç’është përtej fjalës?

Përtej shpirtit është syri: - Po ç’është përtej syrit?

Përtej zjarrit është hiri: - Po ç’është përtej hirit?

Përtej ëngjëllit është djalli: - Po ç’është përtej djallit?

Përtej harresës është malli: - Po ç’është përtej mallit?

Përtej meje je ti: - Po ç’është përtej teje.

Dincolo...

Dincolo de viaţă e moartea: - Dar ce-i dincolo de moarte?

Dincolo de dragoste e ura: - Dar ce-i dincolo de ură?

Dincolo de lumină e bezna: - Dar ce-i dincolo de beznă?

Dincolo de rău e binele: - Dar ce-i dincolo de bine?

Diuncolo de vină e iertarea: - Dar ce-i dincolo de iertare?

Dincolo de tăcere e cuv}ntul: - Dar ce-i dincolo de cuv}nt?

Dincolo de suflet e ochiul: - Dar ce-i dincolo de ochi?

Dincolo de foc e cenuşa: - Dar ce-i dincolo de cenuşă?

Dincolo de înger e ăla: - Dar ce-i dincolo de ăla?

Dincolo de uitare e dorul: - Dar ce-i dincolo de dor?

Dincolo de mine eşti tu: - Dar ce-i dincolo de tine. În rom}nă: A.-CH. KUCIUK ©

HAEMUS PLUS II / 2015

57 | P a g e

vita et gestis

Shpend TOPOLLAJ Këngëtarja e pafat (C}ntăreaţa nenorocoasă) Kujtimit të Jorgjie Velos Ndofta pak e mbajnë mend Jorgjien sot. Atë mexosopranon e bukur me atë zërin e rrallë. Dhe patjetër që akoma më të pakët janë ata që e dinë fatin e saj dhe mënyrën tragjike se si vdiq. Pas mbarimit të Liceut në Tiranë, Jorgjies i doli bursa për të vazhduar studimet e larta në Konservatorin e Bukureshtit. Ajo e priti me shumë gëzim këtë. Rumania seç kishte një histori të ngjashme me atë të Shqipërisë. Sidomos pushtimet romake dhe ato turke i afronin shumë këto dy vende. Ne kishim Skënderbeun, një hero që i bashkoi princët shqiptarë, dhe rumunët një shekull e gjysmë pas tij nxorën Mihai Trimin, që bashkoi tri principatat, duke mbetur kështu si simbol kombëtar për atë popull. Bukureshti, buzë lumit Dëmbovica, degë e Danubit, që ishte bërë kryeqytet qysh nga viti 1659 (nën sundimin e princit Gheorghe Ghica / Gjika), me ndërtimet, kishat mesjetare dhe njerëzit e shquar të shkencës dhe kulturës, ishte një qytet i madh dhe plot gjallëri. Jo më kot ky qytet, aty nga vitet ’20-‘30 ishte quajtur Parisi i Vogël.

Njerëzit këtu ishin të qeshur dhe mikpritësa, gjë që kuptohej edhe tek ata shqiptarë që ndër vite u strehuan në këtë vend dhe ku gjetën ngrohtësi dhe mundësi për t’i ushtruar lirshëm aspiratat dhe përpjekjet e tyre për kombin. Pastaj këtu, pedagogët e kuptuan shpejt talentin e Jorgjies dhe punonin me gjithë shpirt me të. Mes tyre edhe ajo ndihej mirë dhe përpiqej ta justifikonte kujdesin që ata tregonin. Sapo dilte nga menca, pasi hante drekën, çdo mbasdite, deri natën vonë do e gjeje në një klasë duke studiuar, ose në sallën e vogël ku bënte vokalica. Të gjithë studentët e admironin këtë studente për vullnetin që kishte. Por më shumë nga të gjithë, ajo kishte tërhequr vëmendjen e një studenti, po të Kantos, që e thërrisnin sipas mbiemrit, Ivanov, i cili ishte nja dy vjet para saj. Ai kishte kohë që e ndiqte me sy Jorgjien, por ajo asgjë nuk kishte kuptuar. Se atë ashtu e shihnin të gjithë djemtë korridoreve të asaj godine madhështore, apo në sallën e koncerteve. Dhe një ditë, ai, ashtu si rastësisht, hyri kur ajo, e ulur pranë pianos, po këndonte arien e Mimisë nga opera “Bohema”, me të cilën do paraqitej në provimin e vitit të parë. Si mbaroi Jorgjia së kënduari, Ivanovi duartrokiti dhe i tha: - Bravo shqiptarja. Kujtova se po këndonte Çezarina Perrani. Vajza u ngrit dhe u kthye nga ai. E njohu, por ngaqë nuk e priste, faqet iu skuqën lehtë dhe, pak e turbulluar, ia ktheu djalit që vazhdonte të qëndronte afër derës, me një rumanishte të kulluar: - Të faleminderit, mor Evan Garga, për inkurajimin dhe sidomos për durimin që pate të më dëgjoje. Aty për aty Ivanovi, pak i befasuar nga kultura e saj, tha fjalët që mesa dukej i kishte paramenduar: - Ti e di si i tha ajo zonjusha Çajkovskit? - E di, por s’kaloi shumë dhe premtimi i tij se do t’i qëndronte pranë gjithë jetën doli i kotë. - Ashtu është, por kurrë s’u mor vesh se si qe e vërteta. Ata u ndanë shumë shpejt pas martese… - Një fjalë goje, u ndanë… dhe e s’e zgjati më Jorgjica, që hodhi trikon krahëve dhe doli duke i thënë atij butë: - Natën e mirë! Ai, nga ana e tij, iu përgjigj po shkurt: - Mirupafshim, Mimi! Instinktivisht edhe ajo shtoi: Mirupafshim, Rodolfo! Qysh atëherë, ata i thërrisnin njeri-tjetrit Mimi dhe Rodolfo. Dhe ditaditës ata u pushtuan nga hovet e vrullshme të dashurisë. Ajo ishte mjaft tërheqëse, me trup të hijshëm, me lëkurën si çokollatë dhe sy të ëmbël, kurse ai: i gjatë, me flokët e dendur, sykaltër dhe me buzë të trasha. Dilnin darkave dhe nuk e fshihnin dashurinë e tyre. Ashtu si pakuptuar, Jorgjia me kënaqësi vinte re këtu ruajtjen e traditës dhe gjithçkaje të mirë kishin trashëguar nga fshati. Dhe kjo e bënte të ndihej si në vendin e vet. Shkonin shpesh buzë lumit që rridhte i patrazuar dhe për çfarë nuk bisedonin. Ajo i rrëfente për vendin e saj, për Korçën, Parisin tjetër, dhe për kishat e Voskopojës. Kur kishin pushime, lëviznin ngado. Deri atje te kështjella e Vlad Drakulës kishin shkuar. Ivanovi i thoshte se ai dhe i biri, Drakula i Tretë, nuk kanë qenë ashtu siç përfytyrohen sot. Ata morën trajtat e Carpazit nga romani i Stokerit, shkruar në 1897. Në raste festash edhe ata të ambasadës shqiptare në Rumani i ftonin të dy. Ndodhte që në këto pritje edhe të këndonin sëbashku. Kështu që, kur vendosën të martoheshin, nuk u nxorën ndonjë pengesë. Edhe prindërit e Ivanovit e donin shumë sopranon nga Shqipëria. Sidomos e ëma mburrej me nusen e re, e cila, siç u thoshte shoqeve të veta, ishte shumë punëtore dhe gatuante mjaft mirë. Gjersa Jorgjia të diplomohej, Ivanovi punonte në Teatrin e Operas si bariton. Ndërkohë, ajo lindi edhe një djalë dhe, bashkë me diplomën, erdhën në Tiranë, ku i HAEMUS PLUS II / 2015

58 | P a g e

pritën me shumë mall. Kishin vendosur të jetonin këtu. Edhe prindërit e Jorgjisë e pëlqyen Ivanovin. Ai dukej i lumtur, si nga qyteti, ashtu dhe nga njerëzit. Me punë u rregulluan të dy, po në Opera, dhe Jorgjies po i besoheshin role kryesore. Deri këtu gjithçka shkonte për bukuri. Por Ivanovi e shihte se nuk mund të bënte ndonjë karrierë, pasi këtu kishte mjaft tenorë, basë e baritonë që kishin studiuar në Moskë. Njerëzit e sidomos kolegët qenë të afrueshëm dhe të sinqertë, madje për të huajt bënin shumë, por kjo nuk mjaftonte që Ivanovi të ndihej i plotësuar.

Kështu që ai filloi të mbyllej në vetvete dhe ta shfaqte shqetësimin që kish. U mundua e shoqja ta bindte se rëndësi kishte që ata duheshin, por ishte e kotë. Kjo gjendje zgjati gjersa një ditë ai i doli hapur: - Duhet të shkojmë në Rumani. Atje isha më i vlerësuar. Kjo për mua është gjysmë ekzistencë dhe me këtë situatë nuk mund të pajtohem. Baritonët shqiptarë janë shumë të mirë.

Jorgjia, që nuk e priste, u mundua ta bindte që të ndërronte mendje: - Rodolfo! E kam kuptuar se ti nuk ndihesh mirë. Por gjërat edhe ndryshojnë. Kjo është diçka psikike që u ngjet të gjithve dhe do të kalojë. Është vetëm fillimi dhe do të mësohesh. - Jo moj Mimi. Kjo është punë që s’bëhet. Dua të shkoj në vendin tim. Dhe kur pa se kishte gabuar, korrigjoi: - Të tre duhet të shkojmë atje. Ti nuk e ke të vështirë, se je mësuar kaq vjet. Pastaj, ime më, ty të do shumë.

U mërzit sa s’ka Jorgjia, po ç’të bënte. Ishte në mëdyshje dhe, kur ua tha prindërve, edhe ata u dëshpëruan pa masë. - Po, fundja do ndjekësh fatin e tyt shoqi, - u përpoq ta lehtësonte babai i saj. - As ai s’ka faj. S’është kollaj të ikësh nga vendi yt. Gjithmonë i huaj do ndihet këtu, - shtoi dhe e ëma. - Ja ku është Bukureshti. Kanë shkuar atje gjyshërit tanë me kuaj e jo tani që avioni… Gjithë ato ditë u mbyt në lotë Jorgjia dhe, kur e kuptoi se s’kishte rrugë tjetër, i tha të shoqit të nisej, se ajo me djalin do të vinte atje pasi të mbaronte sezoni koncertal dhe të bëhej gati. Por kur më në fund shkoi atje, u çudit që në aeroport nuk kishte dalë ta priste Ivanovi, por e ëma, e cila, pasi e përqafoi me mall, i tha se do ta llafoste kur të shkonin në shtëpi. Tani ajo po i lidhte ato telefonatat e rralla që ai i bënte. Hipën në një taksi dhe tërë rrugës thuajse nuk folën. Jorgjien po e mbysnin parandjenjat e këqia. Shtrëngonte të birin në gjoks dhe shihte e përhumbur rreth e rrotull. I ngjalleshin si nëpër mjegull kujtime të bukura, por që më shumë i bëhej se i kishte parë dikur në ndonjë film. Pasi hynë në shtëpi, ku takuan ajo vjehrrin dhe i biri gjyshin e plakur dhe pinë diçka të ftohtë, nëna e Ivanovit, me një zë të dridhur dhe duke mbajtur me vështirësi lotët, nisi të tregojë se i biri, atje ku punonte, ishte dashuruar me një sekretare dhe tani qenë larguar dhe jetonin të dy në një dhomë hoteli, gjersa të merrnin shtëpi. Jorgjien e mbytën djersët e ftohta dhe zuri të dridhej. – Ne, moj bijë, - vazhdoi e vjehrra - të kemi dashur dhe do të të duam, edhe pse ky paska qenë fati yt. Na dhimbsesh si ti, ashtu dhe nipi ynë, prandaj mos na keqkupto; jo për mëshirë, mund të jetosh me ne. Nga ai, nuk ke për të pasur asnjë shqetësim, pasi ne ia kemi bërë të qartë se nuk pajtohemi me zgjedhjen e tij, për të mos thënë se e dënojmë veprimin që bëri.

Zëre se patëm dhe një vajzë… - U jam mirënjohëse, por, si ta mendoj qetësisht, nesër do t’ju përgjigjem. Kur ranë për të fjetur, Jorgjinë nuk e zuri gjumi. Dha e mori duke qarë pa zë dhe atë që vendosi ua tha në mëngjes dhe pleqve: - Ju nuk e dini se sa e rëndë është kjo për një femër në vendin tim. Plot andrralla ka një grua që e ka lënë burri. Opinioni i tillë është dhe atë nuk mund ta ndryshoj unë. Por më duhet t’i nënshtrohem. Dhe kjo është fyese dhe e padurueshme, veçanërisht kur nuk ke asnjë faj. Nuk dua që edhe im bir të rritet në një vend ku do ta përjetojë përbuzjen.

Prandaj do të qëndroj me ju, nëqoftë se nuk u rëndem. – Ç’është ajo fjalë, moj bijë. Ti këtu do jesh si në vendin tënd, si te prindërit e tu. Pasi kaluan disa ditë, Jorgjia shkoi në Konservator dhe, pasi ngjiti shkallët, trokiti në derën e rektorit. Ai e priti me ngrohtësi dhe, si u ngrit në këmbë, gati bërtiti: - O, kush na ka ardhur, studentja e shkëlqyer dhe nusja jonë nga Shqipëria. Jorgjia e humbi për një çast dhe, si e mblodhi veten, foli: - Më vjen keq, por nuk jam më nusja e një rumuni. Tani e tutje do të jem një qytetare e thjeshtë e këtij vendi, ku do rris djalin tim, pasi ai më la. Rektori, një burrë i moshuar dhe mjaft serioz, u prek shumë nga fjalët e saj dhe, pasi i bëri nja dy pyetje të zakonshme, i tha: - Ti ke ardhur për një hall. Me se mund të të ndihmoj? Jorgjia shpjegoi se jetonte me vjehrrin dhe vjehrrën, që ishin në pension, dhe se duhet të punonte diku, pasi s’kishte kuptim të vazhdonte gjatë kështu. - Hëpërhë, - u përgjigj pa humbur kohë rektori - a mund të drejtosh korin e provës? Pastaj shohim e bëjmë. - Ju faleminderit. Nuk dua as unë më tepër. Kur mund të filloj? - Qysh nesër. - Vetëm kam edhe një kërkesë. A mund të më lejohet që provat t’i bëj te salla e vogël e vokalicave, ku kam studjuar vetë? - Me gjithë qejf. Ku të duash ti.

Pasi e zgjidhi këtë punë, Jorgjia sa nuk fluturonte nëpër shkallë. Por, mbi të gjitha, kishte mundur të punonte në atë sallë ku qe njohur me Rodolfon dhe ku u besoi syve të tij të kaltër e ëndërrimtarë. Nuk e dinte në e donte akoma. Por për ta urryer, kurrsesi. Kurse për atë kohë, as që donte të mendonte keq. E kishte të shenjtë. Ai kishte qenë dashuria e parë dhe e vetme e saj.

Të nesërmen u paraqit atje dhe hyri në sallën e njohur. Atje asgjë nuk kishte ndryshuar. Po ajo piktura varur në mur, po ajo piano, madje edhe po ajo karrikja ku ulej zakonisht. Hodhi shikimin nga dritarja dhe Dëmbovica, njësoj si atëherë, rridhte i qetë. Qeshi hidhur dhe ktheu kokën nga dera, por tani nuk qe më ai djali i gjatë që e kishte krahasuar me Çezira Perranin.

HAEMUS PLUS II / 2015

59 | P a g e

Tani jo ajo, që më 1 shkurt të 1896 kishte luajtur në “Teatër Reggio” të Torinos, Miminë fatkeqe, por edhe vetë Jorgjia, Mimia e vërtetë, për Ivanovin kishte vdekur. I erdhi ta këndonte edhe një herë arien e saj, kryevepër të Puçinit, dirigjuar prej Toskaninit, drejtori i Teatrit Skala-s e, më pas, i Operas Metropolitane të Nju Jorkut, që kishte ndërruar jetë jo shumë kohë më parë, por e dinte se kishte vajtur ora për të ardhur djemtë dhe vajzat e korit. Dhe ata nuk vonuan. Fillimisht u habitën kur zëvendësrektori u paraqiti mësuesen e re, por kur ai u tha se edhe ajo atje i kishte kryer studimet, me medalje ari, u çliruan dhe u miqësuan shpejt me të. Ditët kalonin vrullshëm dhe djali kishte filluar shkollën. Ai po rritej me kujdesin e pareshtur të gjyshëve të tij. Ama, asaj shpesh i vinte ndërmend ai dialogu i parë rreth dashurisë së Çajkovskit, ku ajo për ndarjen kishte thënë “Një fjalë goje…” Jorgjia, si padashur, nganjëherë shfletonte librin e një filozofi të shquar rumun, Emil Çoranit, “Kulmet e Dëshpërimit”, të cilin e mbante te koka e komodinës dhe që ia kishte dhuruar dikur Ivanovi për ditëlindje. E kishte lexuar edhe atëherë, por nuk e kuptonte pse ai këshillonte vetëvrasjen si mjet shpëtimi. Në çdo rrethanë njeriu duhet të gjejë forca dhe të jetojë. Të jetojë me dinjitet, sikurse po jetonte edhe ajo. Të përpiqej si vetë Mimia që luftonte me sëmundjen, e cila më në fund e mori. Por nuk mendonte kështu fati që ajo mesa dukej e paskej pasur kundra. Pa pritur e pa kujtuar, teksa ajo mbante në duar bakedën dhe po drejtonte korin, u tundën me zhurmë xhamat e dritareve dhe ajo piktura ra nga muri. S’kaloi shumë dhe, mes pluhurit, rrëmujës e britmave, u kuptua se një tërmet i fuqishëm kishte rënë në Bukureshtin e ëndrrave rinore. Një tërmet që zuri nën gërmadhat që shkaktoi, trupin e ri e të bukur, me atë lëkurën si çokollatë të mexosopranos shqiptare që po e paguante shtrenjtë dashurinë e saj për një djalë të cilin e pat quajtur Rodolfo dhe që i besoi nderit të tij. Po vdiste fare e re, pikërisht atje ku e kishte njohur atë. Kjo qe jeta dhe ky qe fati i një artisteje që la jetim djalin ende të parritur. I një artisteje që sot e kësaj dite është harruar në vendin e saj.

HAEMUS PLUS II / 2015

60 | P a g e

trans-poetica

Lasgush PORADECI

5

Pseudonimul literar al lui Llazar Gusho, poet, g}nditor, traducător, născut la Pogradec, Albania, în anul 1899 şi decedat la Tirana în 1987. A studiat literatura la Bucureşti şi la Graz, Austria, unde şi-a susţinut doctoratul cu o lucrare despre opera poetică a lui Eminescu. A fost cel mai apreciat liric albanez al secolului XX. Poet prin excelenţă, Poradeci a lăsat moştenire volumele “Dansul stelelor” (prima ediţie: Constanţa, 1933) şi “Steaua inimii” (prima ediţie: Constanţa, 1937).

Steaua (Ylli) Iese din suflet o stea Sărmană, de unde vii?

Parcă sus pe deal ardea Sau zbura înspre tării Parcă se mistuie iar Jos, în piept, printre himere Parcă se pogoară – jar Steaua vieţii ce nu piere Stea şi dor, vă-ngemănaţi Răpind inima-mi din ceaţă Străluciţi şi iar plecaţi L}ngă cer şi l}ngă viaţă.

Ndre MJEDA

6

Poet, lingvist, traducător și preot catolic (1866-1937), a studiat în Spania, Polonia, Croația și Italia. Doctor în filosofie și teologie. Opera lui principală răm}ne “Juvenilia” (Viena, 1917), culegere de poezii și poeme romantice și neoclasice. Este unul dintre cei mai buni m}nuitori ai limbii albaneze. A scris în dialectul ghegh.

Leul (Luani) Venea leul din război Casa şi-o visa în drum Dar în locul ei găsi Doar ruine, foc şi scrum Stă, se uită şi nu pl}nge De regrete e sătul Cuv}nt}nd, inima-şi fr}nge: “Am puterea, mi-e destul…”

Selecţie şi traducere: A.-CH. KUCIUK ©

5 6

Se citește Llazár Gúșo – Lasgúș Poradéții.

Se citește Ndré Miéda – n. trad.

HAEMUS PLUS II / 2015

61 | P a g e

@ctual

Gabriella MONTANARI “Carmen sanum in corpore sano” [ARBEN DEDJA: „The Vanishing Twin„] In questo preciso istante c’è solo una distesa di acqua salata che separa la terra d’origine di Arben Dedja dalla mia. Qui, la costa romagnola irrorata dal polline dei pini. Sull’altra sponda, scavalcato l’Adriatico bicolore e puntato il timone un po’ più a sud, l’Albania da cui ancora si parte con un bagaglio a mano di speranze.

Arben, dalla sua terra, se n’è andato più di quindici anni fa, con una laurea in medicina come lasciapassare. Quella verso l’Italia è stata una traversata forse gi{ iscritta nel suo DNA: impara l’italiano da bambino, traduce Cavalcanti, Montale e Saba, scrive poesie direttamente nella nostra lingua o si autotraduce. Oggi fa ricerca nel campo della cardiochirurgia pediatrica presso l’Universit{ di Padova.

Ed è così che penso a lui: il dottore poeta con un bisturi penna tra le dita.

Leggo i suoi versi per la prima volta ed è immediata la sensazione di familiarit{. Li rileggo con sempre più curiosit{ e trasporto, da poeta che si confronta per imparare e crescere. Mi soffermo una terza volta su questa raccolta con una punta biforcuta di rammarico e invidia per non essere diventata anch’io un camice bianco, come vagheggiavo da bambina. Per non aver saputo conciliare gli interessi per la scienza e la letteratura, per averli considerati incompatibili.

L’emisfero sinistro contro il destro. Il mestiere contro il piacere. Dedja invece lo fa, con una sensibilit{ così spiccata e tenera che, anche quando estrae e sfodera parole affilate e vocaboli tecnici, viene spontaneo affidarsi completamente al suo tocco delicato da chirurgo che sa indossare i guanti. L’umanit{ di chi sceglie consapevolmente la professione medica avvicina il poeta all’altro, al proprio simile e diventa un valido baluardo contro il diffuso autoreferenzialismo. “Siamo tutti | esseri umani”, scrive Arben.

La medicina, direttamente o indirettamente evocata, riveste un ruolo di prima donna in questa raccolta e non è cosa scontata, non trattandosi di un soggetto da tipico repertorio lirico. Non diventa mai sterile nozionismo o freddo tecnicismo.

Dedja ha il dono della traslazione, del parallelismo senza artifici né retorica. I suoi versi viaggiano su binari di dimensioni e significati naturalmente paralleli. Il sonno del figlio febbricitante richiama la malattia del giacere. L’elusione del meccanismo HAEMUS PLUS II / 2015

di anoìkis (dal greco, “senza casa”: la morte programmata delle cellule distaccate dalla loro matrice) da parte delle metastasi è associata al distacco dalla vecchia madre, dalla casa in cui è cresciuto. L’allontanamento dalle radici ha forse un ruolo nel cancro delle nostre vite e delle nostre morti? Citando il nome di Jules-Émile Péan, padre della chirurgia addominale, il poeta rimanda velatamente all’omonimo dio guaritore presso i greci (appunto Péan, identificato successivamente con Apollo) e ai canti corali in suo onore per richiedere protezione o ringraziare per le grazie ricevute. È evidente sin dal titolo della raccolta, “The vanishing twin”, che la forte umanit{ di Arben affonda le sue radici l{ dove il futuro uomo è ancora in gestazione. Letteralmente. Senza voler anticipare una rivelazione che giunge sul finire del libro (appunto sul suo “svanire”) come un taglio che non lacera ma, al contrario, ricuce i vari lembi di un’intera vicenda umana, qui baster{ soffiare all’orecchio del lettore la peculiarit{ della dimensione della “dissolvenza” nella poetica di Dedja.

Che scriva di esistenze anteriori alla vita, di generazioni (la sua e quella dei suoi figli) accumunate dal limbo dell’infanzia, del sipario calato sull’Albania degli scontri e dell’anarchia, della malattia (del corpo e del vivere) come punto d’intersezione tra la vita e la morte: immagini mai veramente ovattate, per quanto lontane possano essere, bensì vividi e materici ponti di collegamento (o punti di sutura) tra i tempi vissuti.

Nella sezione d’apertura, “L’ora del bagno”, a cui istintivamente ho associato la mia ora del Carosello, si fondono i vapori evanescenti dell’infanzia albanese del poeta con quelli più densi della fanciullezza dei suoi figli. Arben bambino/ragazzo passa il pallone a Dedja uomo/padre. Il quotidiano di allora sfuma in uno più recente. Resta immutata la sensazione avvolgente di calore domestico, di compiacimento per i piccoli dettagli che cristallizzano la piacevolezza del ricordare.

S’inseriscono la fierezza e l’orgoglio del padre, del capofamiglia, insieme alle premure di un pap{ che pare autoinvestitosi anche del ruolo materno. Vi è la duplice dimensione del dare e ricevere protezione. La casa, gli affetti, presenti e passati, sono rifugio. Guscio che accoglie e ripara, corazza 62 | P a g e

dentro cui sognare, al sicuro. Guscio di noce, di pinolo. Cachi e mele cotogne. Cotogna, frutto antico, sacro ad Afrodite. Frutti autunnali.

Stagione dei morti. Ma la morte non è uno spauracchio: il medico ne conosce le insidie e, nei limiti dell’umano, sa contrastarla o procrastinarla; d’altro canto il poeta non teme la promiscuit{ con i defunti.

Più difficoltosa sembra essere l’accettazione del declino e dell’invecchiamento. E non è di consolazione vedere perpetuarsi in natura lo stesso destino, l’alternarsi di fasi di vita rigogliosa ad altre di sfioritura e putrescenza. Non basta sintonizzarsi con i cicli e le stagioni che si avvicendano: la natura vivr{ sempre più a lungo, sopravvivr{ all’uomo, l’ultimo ad arrivare e il primo ad andarsene.

Però, e qui sta la profonda leggerezza della poesia di Dedja, al “marciume del nulla” o al “porcaio d’esistenza” sono affiancate immagini di trasformazione e mutamento che suonano come un inno alla vita e alla bellezza dei suoi necessari e inevitabili cambiamenti. Immagini fornite al poeta dai tre regni del mondo naturale. Di nuovo la mela cotogna, a met{ strada tra il fiore e il frutto, il sapore acre da cruda e dolce quando diventa confettura, la morbida peluria che riveste la buccia: le fanciulle la colgono mentre si affrettano verso il tempo delle donne. Il baco da seta che tesse il bozzolo, i figli che crescono e trovano il loro cammino nel bosco della vita. Il ferro si altera e ossida nelle intemperie, ma i giovani, nel diventare adulti, non devono cedere alla ruggine degli asti e delle acredini.

Quella di Arben è una natura metaforica che interagisce con l’uomo in veste di suo alter ego.

Il poeta si rivolge alla cimice, al picchio, all’aquila.

Adagia i versi su una coltre di muschio o all’ombra del pino nero, del gelso o del vecchio noce. A tratti, persino gli oggetti sono caricati di attributi umani (lenzuola capaci di ricordare e pensare), altre volte è l’uomo ad assumere le caratteristiche del manufatto (le profondit{ dell’animo simili a quelle di un bunker).

Oggettivato o naturalizzato che sia, l’uomo è il secondo protagonista di questa raccolta. Il poeta

HAEMUS PLUS II / 2015

ora lo celebra, con sentita ammirazione, per gli indiscussi meriti (gli scienziati Calmette e Guérin, inventori del vaccino antitubercolotico); ora, con bonaria ironia, lo ridicolizza per le antitetiche conquiste nel salvare e distruggere vite (Joseph Guillotin, Presidente della Lega dei Medici, fondatore del Comitato della Salute eppure inventore della ghigliottina; o Richard Gatling, colto medico galantuomo inventore della mitragliatrice…); ora utilizza l’arma del sarcasmo per condannarne la cecit{ politica, la repressione culturale e l’ottusa violenza (il Partito, la polizia albanese).

In tutte le sezioni che compongono “The vanishing twin” echeggiano le voci e i suoni della patria lasciata alle spalle: alcuni sono appena sussurrati, come quelle verit{ inconfessabili svelate a lui solo, ancora bambino, dal nonno ex ministro; altri, spiati, come quando la madre faceva l’amore nella stanza accanto; altri ancora, improvvisi e mortiferi, come lo scoppio di una granata o il rombo di un attacco aereo.

La bandiera albanese, con quella sua aquila nera bicefala su sfondo rosso, appare ridicola agli occhi del poeta, ma non vi è disprezzo nelle sue parole.

Chi odia ama, no? Certo, non si può amare un regime, né i suoi soprusi, le censure o le ingiuste ristrettezze; come non resta che sfuggire agli orrori della guerra civile e del caos sanguinario.

Eppure quell’aquila, simbolo di rivolta e anelito alla libert{, si aggira di continuo nel cielo poetico di Arben e lo fa con un volo dalle tinte forti, intrise di dolcezza o rabbia, mai neutre.

E sta nel finale della poesia che d{ il titolo alla raccolta la chiave per la quadratura del cerchio, l’alfa e l’omega del sentire da cui scaturisce la poetica dell’autore: “ – Sono | denti capelli | pezzo raggrinzito | di cranio | non assorbito | del mio gemello | della mia Patria.” Patria che resta, al pari di una traccia nera sulla pelle, come un’ombra del cuore, ma pur sempre con la P maiuscola. Patria svanita come quel gemello mai nato.

Arben Dedja: THE VANISHING TWIN a cura di Mia Lecomte prefazione di Gabriella Montanari © Salento Books

63 | P a g e

și păsările uitării / dhe zogjtë e harresës

Alisa VELAJ

Într-o astfel de toamnă (Në një vjeshtë të tillë)

Poetă, doctor în filologie și profesoară de literatură, născută la Vlora în anul 1982, autoare a volumelor poetice Temeliile v}ntului (Themelet e eres), Pe marginea flăcării (Përanash flakës), Către aer (Drejtajrit) și Evanghelie de lumină (Ungjill drite). Poezii ale ALISEI VELAJ au apărut în numeroase reviste prestigioase de literatură, în engleză și în alte limbi de largă circulație.

Băț aruncat plin de nerv prin noapte Își opri elanul chiar pe fruntea renului C}nd sosi apusul Înăcrimară și pereții Într-o astfel de toamnă Ca toate toamnele...

Simplu

(Thjesht)

Aleph E t}rziu, prea t}rziu Să te îneci în verdele acestei păduri Și păsările uitării de mult s-au dus.

Ciripiturile rămas-au at}rnate de crengi…

E t}rziu, prea t}rziu Să-ți serbezi reîmprospătările sub umbra bradului.

Ramurile aparțin deja doar pădurii Întrebările – sinelui și ciripiturilor.

E t}rziu Mai mult dec}t t}rziu Monologul ierbii te anunțase!

Rămurică de palmier (Degëz palme)

Eu pur și simplu te-am iubit Ca briza teii Ca malul valurile te-am iubit Așa simplu Fără a ști de ce-ul.

M-ai iubit și tu P}nă-n măduvă m-ai iubit Și-apoi te-ai întrebat De ce briza își capătă un sens printre tei Și valurile n-ar mai fi fost valuri Fără maluri.

Tocmai acolo s-a-ncurcat totul Tu ai rămas un iernatic v}nt nebun în ceruri triste Eu nu m-am mai despărțit nici de valuri nici de tei Și-am căutat de ce-ul Doar c}nd striga cucuveaua…

Unchiului Pellazg

A mai rămas o rămurică de palmier pe podea Din toate florile ce acoperiseră trupul tău obosit Verdeața nu putea fi purtată toată pe umeri.

Ceva trebuia lăsat suspendat în cerul trist al acestei zile de septembrie.

Ceva între mireasma florilor și nostalgia albastrului.

Trebuia uitată-ntr-un colț de cameră această rămurică de palmier Ruptă fără vrerea-i de Pomul Vieții Ca pentru a-mi arăta mie Ce te-am iubit mai mult dec}t cuvintele Că iubirile limpezi ca tine Își au foarte fragede rădăcinile păm}ntești...

Recviem pentru lumina lăsată ostatică (Rekuiem për dritën e lënë peng) (ora șapte fără Unu)

Setea chiar și țărmurile va secătui de tot!

Amețit pescărușul Își închipuie ultima clipă C}nd patriile îi vor răm}ne doar memorie.

Răzbunări mai purpurii dec}t asfințiturile Îl fac să tacă, să se roage și iar să tacă.

Amin!

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

HAEMUS PLUS II / 2015

64 | P a g e

prosa

Ardian VEHBIU Mikpritje Në atë fshat thoshin miku është Perëndi.

Më çoi rruga në të ngrysur trokita në portën e parë që m’u shfaq idhtas mes mjegullës.

Thirra a pret miq o i zoti i shtëpisë.

U ndezën qirinj u dëgjuan hapa një dorë u zgjat drejt simes një dorë tjetër më mori armën nga krahu një kandil më ndriçoi rrugën për të hyrë.

Më treguan qoshen ku duhej të ulesha teksa të tjerë ndiznin zjarrin në oxhak të tjerë akoma thernin një dash përjashta që ia njoha blegërimën dëshpërimtare për së largu.

Me ujë të porsambushur burimi më lanë këmbët që ishin skuqur nga turpi.

Burra të fortë shtatlartë dhe fjalëpakë më lidhën pas mbajtëseve të hekurta në dysheme dhe në muret.

Që të mos biesh kur të bjerë shtëpia shpjeguan.

Në atë fshat thoshin i zoti e kthen shtëpinë përmbys kur i vjen miku.

Sollën raki dhe kafe të ëmbël dhe arra të thyera dhe hoje mjalti erdhën vajza dhe gra të bukura që m’i futën ushqimet në gojë me gishtërinj trëndafili.

Në një krah m’u ul prifti në tjetrin hoxha.

Hyri i zoti i shtëpisë me një pishtar të ndezur në dorë t’ia vë zjarrin tani shtëpisë më pyeti apo më pas?

Rregulli e kërkonte t’i thoja zjarrin e duam vetëm për të na ngrohur.

Sollën pije të tjera supëra kundërmuese avulluese që vajzat përreth m’i avitnin te buzët e rreshkura me lugë të argjendta të cekëta si pellgjet në fushëtirë.

Tymosëm të gjithë duhan tymosëm hashash tymosëm duhan.

Të gjithë biseduan nga pak pastaj më erdhi radha mua t’i falem të zotit të shtëpisë e t’ia lëvdoj ushqimin bukën kripën forcën e krahëve dhe të mendjes bukurinë femërore me të cilën më kish gostitur.

Sollën dashin e pjekur për t’ia shqyen shalët në sofër si ushtarët lavires robinjë për t’ia nxjerrë e gufmuar me shtëllunga avullin përvëlues nga brenda.

Hëngrëm pimë morëm jetë nga e tjetrit rrëfyem histori të vërteta e më shumë të rreme.

Siç e donte zakoni i zoti i shtëpisë u ngrit edhe një herë të merrte pishtarin e ndezur për t’i dhënë fund universit por unë duhej t’i thoja zjarrin e duam vetëm për të na bërë dritë.

Pastaj burrat u ngritën të ikin një nga një por jo pa më uruar gjumë të ëmbël dhe mikpritësi im mbylli portat e mëdha dhe të voglat siguroi dritaret dhe deriçkat mbuloi zjarrin në vatër dha porositë e fundit me pëshpërima autoritare.

Erdhën të tjera vajza dhe gra më ulën rrobat më zbuluan lëkurën e drojtur më mikluan nanurisën me ojna e ledhe aq sa më morën frymën teksa unë nuk çlirohesha dot prej litarëve që më mbanin gozhduar në qoshe të dhomës për të më ruajtur kur të përmbysej shtëpia.

Të nxehta si pika shiu të gushtit gojët që preknin vinin era livando sherbelë e trumzë duart që më fërkonin trupin më zbutnin e më ndiznin njëherësh trupa të hajthëm sorkadhe suta e kunadhe më çmbështilleshin rreth mishit prej afshi përcëllues që do t’ia kish vënë flakën jo më shtëpisë mikpritëse por botës mbarë.

Në fund m’i liruan e m’i hoqën litarët nga kyçet bërë plagë së bashku me dëshirën për të ikur e për t’u zhdukur gjetiu më mbuluan me lëkurën e dashit të therur më yshtën me kongjij të ndezur nga vatra më lanë të vetëm përballë kujtimit të përdhunimit të ëmbël.

Nuk mbaj mend si fjeta por kur u zgjova e pashë veten të shtrirë në tavanin e bukur prej druri me gojën plot erëza të fshehta nga nata.

Poshtë meje matriarka e fisit ndoshta tashmë e vdekur e pakallur i çuçuriste fjalë të pathëna dashurie një pule të urtë pikaloshe me lafshë të përflakur si zjarr harruar ndezur në shpat mali.

Bëra të tundem por shtëpia s’u shemb muret e trasha prej guri s’i thyen gjunjët themelet mbajtën.

Në atë fshat thoshin veç miku e mban shtëpinë në këmbë.

HAEMUS PLUS II / 2015

65 | P a g e

Ardian VEHBIU Ospitalitate Scriitor, eseist, lingvist şi jurnalist al culturii cetăţeneşti, născut la Tirana, ARDIAN VEHBIU a absolvit Facultatea de IstorieFilologie a Universităţii de Stat din Tirana, iar în perioada 1983-1990 a lucrat la Institutul de Literatură şi Lingvistică al Academiei de Ştiinţe a Albaniei. S-a specializat în cercetarea lexicologiei, semanticii şi stilisticii. După un stagiu ştiinţific de un an l}ngă Universitatea “La Sapienza” din Roma, a devenit lector al limbii albaneze la Catedra de Limbă şi Literatură Albaneză a Institutului Oriental din Napoli. S-a mutat la New York în anul 1996.

Autor a numeroase lucrări importante de eseistică şi literatură, precum “Descoperirea Albaniei” (Zbulimi i Shqipërisë / La Scoperta dell’Albania), Milano 1996, Edizioni Paoline; “Jargoanele Neamului” (Zhargonet e Kombit, Sejko, Elbasan 2004); “Bucătăriile Memoriei” (Kuzhinat e Kujtesës, Sejko, Elbasan 2006); “Turnul Ceasului” (Kulla e Sahatit”, K&B, Tirana 2003); “Fractalurile limbii Albaneze” (Fraktalet e Shqipes, Excipere, Çabej, Tirana 2007); “Între dezamăgire şi mit” (Midis zhgënjimit dhe mitit, Botimet Max, Tirana, 2007); “Folclorul elitelor” (Folklori i elitave, Morava, Tirana 2009); “Cele şaizeci şi şase de povestiri ale lui Max Ghierazi” (Gjashtëdhjetë e gjashtë rrëfimet e Maks Gjerazit, K&B, Tirana 2011, Dudaj, Tirana 2012); “Împotriva purismului” (Kundër purizmit, Dudaj, Tiranë 2012); “Albaneza totalitară” (Shqipja totalitare, Excipere, Çabej, Tirana 2009). Ardian Vehbiu a înfiinţat şi conduce din 2007 blogul “Peisaje ale Cuv}ntulul” (Peizazhe të Fjalës), unul dintre cele mai citite şi comentate portaluri de internet din lumea albanofonă. Vehbiu este laureat al Premiului Naţional “Gjergj Fishta” în anul 2009 pentru cel mai bun eseu, şi al Premiului “Ardian Klosi” al festivalului PaMur (FărăZid) pentru cartea “Lucruri pe care le scotea marea” (Sende që nxirrte deti, Dudaj, Tirana 2013). În anul 2015, la Tirana i-a apărut un roman f oarte bine primit de critică și de cititori, ”Bolero”.

În acel sat spuneaa că oaspetele e Domn.

M-a dus drumul spre seară și am bătut la prima poartă care mi s-a ivit amar prin ceață.

Strigai: Primești oaspeți, o, stăp}nule al casei.

Se aprinseră lum}nări, se auziră pași, o m}nă se-ntinse spre m}na mea, îmi luă arma din umăr, o candela-mi lumină drumul să intru. Îmi arătară colțul unde trebuia să mă așez, pe c}nd alții aprindeau focul în vatră, iar alții tăiau un berbec în curte, și-i cunoșteam strigătul disperat de departe.

Cu apă proaspătă de izvor îmi spălară picioarele care se roșiseră de jenă.

Bărbați puternici, înalți și tăcuți mă legară de barele de fier din pereți și dușumea.

Ca să nu mori c}nd se va prăbuși casa, îmi explicară. În acel sat, se spunea că stăp}nul își întoarce casa pe dos c}nd îi vine un oaspete.

Aduseră rachiu și cafea dulce și nuci sparte și faguri de miere, veniră fete și femei frumoase ce mă hrăniră delicat, cu degetele lor trandafirii. Într-o parte mi s-a așezat preotul, în cealaltă – muftiul.

Intră stăp}nul casei cu o făclie aprinsă în m}nă, să-i dau foc casei acum, sau mai t}rziu?

R}nduiala cerea să-i spun că focul ne trebuie doar pentru a ne încălzi.

Aduseră alte băuturi supe înmiresmate pe care fetele mi le apropiau de buzele uscate cu linguri de argint.

Fumarăm cu toții tutun fumarăm hașiș fumarăm tutun.

Ei vorbiră un pic apoi veni r}ndul meu să-i mulțumesc stăp}nului casei și să-i laud m}ncarea p}inea sarea puterea brațelor și a minții frumusețea feminină cu care mă primiseră.

Aduseră berbecul făcut și îi desfăcuseră copanele precum soldații t}rfei înrobite ca să-i scoată și să-i sufle aburul arzător dinăuntru. M}ncarăm și băurăm luarăm viață unul de la alții povestirăm înt}mplări adevărate și mai mult născocite.

Așa cum o cerea obiceiul, stăp}nul casei se ridică încă o data să ia făclia aprinsă, pentru a distruge universul, dar eu trebuie să insist că focul ne trebuie doar pentru a ne lumina.

Apoi bărbații porniră să plece, dar nu fără a-mi ura somn dulce, și gazda mea închise porțile mari și mici, asigură ferestrele și ușițele, acoperi focul în vatră și dădu ultimele porunci cu șoapte autoritare.

Veniră alte fete și femei și-mi dădură jos hainele, îmi dezveliră pielea timidă, mă m}ng}iară și mă dezmierdară at}t înc}t mă sufocară, iar eu nu mă puteam elibera de sforile care mă țineau pironit în colțul camerei, ca să mă păzească atunci c}nd avea să se răstoarne casa.

Fierbinți aidoma picăturilor de plaoie din august, gurile care mă atingeau miroseau a lavandă și ghimbir și m}inile care-mi frăm}ntau trupul mă înmuiau și mă aprindeau, trupuri elegante de căprioare și de veverițe mi se-ncolăceau peste tot, de eram gata să dau foc nu doar casei care mă găzduise, ci lumii întregi.

HAEMUS PLUS II / 2015

66 | P a g e

C}ndva mă dezlegară și-mi scoaseră sforile din încheieturile rănite, odată cu dorința de a fugi, a dispărea altundeva, cu pielea berbecului tăiat, îmi făcură vrăji cu tăciuni aprinși din vatră și mă lăsară singur în fața amintirii dulcelui viol.

Nu țin minte cum am dormit, dar, c}nd m-am trezit, m-am văzut întins pe tavanul frumos de lemn, cu gura plină de miresme tainice de-ale nopții.

Sub mine, matriarca neamului, poate deja moartă și neîngropată, îi ciripea cuvinte nespuse de dragoste unei găini pestrițe cu creasta și gușa înflăcărate ca un foc uitat aprins pe poala unui munte. Încercai să mă mișc, dar casa nu se răsturnă, pereții groși de piatră nu crăpară, temeliile ținură. În acel sat spuneau că doar oaspetele tine casa în picioare.

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

HAEMUS PLUS II / 2015

67 | P a g e

kujtesa / memoria

Anton ÇEFA Profili poetik shkodran i poetit Ferik Ferra Veprimtaria letrare artistike në Shkodër i ka burimet e hershme dhe është zhvilluar disi e veçantë në trungun e letersisë kombëtare, duke i dhënë një kontribut të ndjeshëm asaj. Siç dihet, Çabej, në përpjekje për të nxjerrë konkluzione sa më të sakta në studimin e letërsisë sonë, në veprën e tij “Për gjenezën e literatyrës shqipe”, botuar në vitet 1938-1939 në disa numra të “Hyllit të Dritës” 1), e klasifikoi atë në katër qarqe kulturore e letrare, njëri prej të cilëve, ai i pari, është “Qarku katholik i Shqipërisë Veriore”.

Ernest Koliqi, duke ecur në gjurmët e Çabejt në lidhje me një klasifikim të tillë, studioi më tej zhvillimet letrare të këtij qarku në punimin e tij “Dy shkollat letrare shkodrane”, “të cilin autori filloi ta botojë në gazetën “L’ Albanie libre” që nga viti 1954, për të vazhduar herë mbas here deri më 1961. Çështjes iu kthye përsëri më 1973, në një shkrim të botuar një vit para vdekjes në revistën “Shejzat”, ku ndriçoi dhe e pasuroi çështjen edhe me disa ide e vlerësime të rëndësishme” 2).

Në këtë studim, që u botua për herë të parë si vëllim më vete nën kujdesin e H. Hasanit, në Prishtinë, në v. 1998, Koliqi përvijon dy shkolla a rryma letrare shkodrane, “sejcila me theorina të caktueme të veta” 3), atë të jezuitëve dhe atë të franceskanëve. “Dy shkollat shkodrane, ka shkruar Koliqi, i dhanë nji kontribut të madh letërsisë kombtare... Shkolla e Jezuitëve solli në letërsi kombtare dishiplinën e artit, kultin e trajtës, kërkesën e fjalëve të rralla e të çmueshme ndër teksta të vjetër dhe në fjalorë. Në zgjedhjen e përmbajtjes u frymëzue nga parime të nalta morale e qytetare edhe nga idealet e bukuris klasike. Shkolla e Françeskajvet i hapi dyert e letërsisë s’onë visarit shprehës populluer, i fali tharmin e krenis shqiptare, gjuhën e ndiesive burrnore e fisnike të maleve. Landën letrare e nxori nga jeta e mbarë Shqipnis, sidomos nga ajo e popullit ma të thjeshtë e ma pak të prekun nga influkset e hueja.”.

Në shkollën letrare të jezuitëve, Koliqi ka ravijëzuar profilet letrare të Anton Xanonit, Kolë Thaçit, Ndre Mjedjes, Luigj Gurakuqit; në shkollën letrare të françeskanve, arbëreshin At Leonardo De Martinin, Fishtën, Gjeçovin, Bernardin Palajn, Marin Sirdanin, Vinçenz Prendushin, Anton Harapin, Justin Rrotën.

Në kapitullin e fundit “Fryti i dy shkollave shkodrane”, Koliqi ka theksuar faktin e unjësimit të dy rrymave letrare në një lum të përbashkët: “Të dyja rrymbat u derdhen në nji amë, në breznin letrare trashiguese. Lavrimi i gjuhës, mbledhja e shprehjeve nga goja e popullit, përpjekjet e HAEMUS PLUS II / 2015

parreshtuna stilistike, shembujt e letërsive të hueja, influksi i trajtave ma moderne ia thyen ashpersit edhe lakuen mjetin letrar në mënyrë qi çdo argument mund të zhvillohet sot pa vishtirësi.”. Si dëshmi që “gjuha shqipe ka mundësin m’u përdorun në regjistrat ma të ndryshëm si çdo gjuhë tjetër”, Koliqi sjell suksesin e padiskutueshëm të përkthimeve nga veprat e letërsive klasike greke e romake, Iliada, Odiseja, Eneida, prej përkthyesve Henrrik Laca, Pashko Gjeçi dhe Frano Alkaj.

Në fushën e letërsisë origjinale ka cituar dy pjesë të shkurta poetike nga Dom Ndre Zadeja dhe Ndoc Vasija, “në të cilat mjeshtrija e stilit pa humbun pastrinë e gjuhës dhe tue u ndejun në cak normave ma të shtrëngueshme t’artit letrar, arrin në nji natyrshmëni e në nji përsosje shprehëse krejt moderne.”. *** Çka ndodhi gjatë viteve të diktaturës me shkrimtarët dhe letërsinë e kultivuar në këtë qark letrar, degën më të frytshme të atij trungu lisor që ne e quajmë letërsi kombëtare? Letërsia dhe gjuha e kultivuar prej saj u mohuan pothuajse plotësisht dhe shkrimtarët, klerikët dhe intelektualët e përgatitur në shkollat perëndimore, që kishin gdhendur emrat e tyre në letrat shqipe: At Anton Harapi, Dom Lazer Shantoja, Dom Ndre Zadeja, Dom Gjon Gazulli, dhe ma të rinjtë: Qemal Draqini, Mark Çuni etj, u eleminuan fizikisht pas torturash të papërshkrueshme.

U përshkuen nëpër burgje e kampe pune të detyrueshme: Dom Nikollë Mazreku, At Zef Pllumi, At Viktor Volaj, Gjon Shllaku, Mark Dema, Guljelm Deda, Arshi Pipa, Sami Repishti, Zef Zorba, Ernest Perdoda, Tefë Krroqi, Sandër Gera, që e vazhduan ngasjen e letrave gjatë viteve të burgjeve e kampeve, dhe edhe mbasi u liruan.

Veprat e këtyre disidentëve të heshtur filluan të botohen mbas përmbysjes së regjimit komunist.

Një rast i veçantë është ai i Sandër Gerës, i cili, veç librave të botuar në hullitë e realizmit socialist, ka shkruar edhe mjaft vepra të tjera, që ai i përmblidhte në një titull të përgjithshëm “Kangët e nëndheshme”. Në heshtje, në gegënishten letrare kanë shkruar edhe poeti, shkimtari e kritiku i talentuar Primo Shllaku dhe shkruesi i këtyne radhëve.

Në diasporë, Ernest Koliqi, Martin Camaj, Arshi Pipa, Sami Repishti, Karl Gurakuqi, Athanas Gegaj, Anton Logoreci, dhanë një kontribut të paçmueshëm, tue i qëndrue besnikë gjuhës, 68 | P a g e

letërsisë dhe, në përgjithësi, kulturës gege, të dënuar në atdhe me vdekje nga çmenduria kriminale absurde e diktaturës dhe veglave qorre të saj. Mjerisht, nuk kemi të dhëna për veprimtarinë e përkthyesit shumë të talentuar të dy kangëve të “Iliadës”, Frano Alkaj.

Në atdhe, gjatë viteve të diktaturës, vazhduan punën si përkthyes të angazhuar nga institucionet përkatëse shtetërore Henrik Laca dhe Pashko Gjeçi.

Në “letërsinë e partisë” punuan dramaturgët Kolë Jakova, Fadil Kraja, poeti Llazar Siliqi, e ndonjë tjetër. Të gjithë personalitetet e tjera letrare, që lindën dhe u rritën në kohën e diktaturës shtjelluan talentin e tyre në dialektin toskë, që filloi të imponohet që në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist dhe u shndërrua, nëpërmjet të një Kongresi ku mungoi plotësisht fjala e lirë, në një të ashtuquajtur “gjuhë të njësuar” të detyrueshme me ligj, edhe pse koha për një gjë të tillë të rëndësisë së dorës së parë kombëtare nuk qe pjekur ende, siç e kanë pohuar gjuhëtarët e mëdhenj e të ndershëm Xhuvani e Çabej.

Cila do të jetë e ardhshmja e gegënishtes letrare?

A mund të pranohet një e ardhme mbi të cilën të randojë pesha e pafalshme e sakrilegjit të mohimit. Breznitë e ardhshme nuk kanë për ta pranuar kurrë këtë verdikt. Dhe nuk ka për ta pranuar as vetë gjuha shqipe, që si një “organizëm i gjallë” ecën, jeton dhe do të jetojë.

Që nga viti 1991, janë bërë propozime nga më të ndryshmet për të shmangur gabimet që u bënë në Kongresin e vitit 1972, nën diktatin e politikës.

Sot që standardi gjuhësor është bërë një realitet afër 40-vjeçar, rruga më e drejtë, nëse përmendim problemet më të rëndësishme, do të ishte pranimi në gjirin e tij i parimit të dysive në përdorimin paralel të diftongut “ue” krahas diftongut “ua”, përdorimi i nazalizmit krahas rotacizmit, futja në përdorim e paskajores. Veç kësaj, kërkohet si nevojë e domosdoshme kultivimi letrar në një gegënishte sa më afër gjuhës së përbashkët.

Me që shqipja nuk e ka arritur ende pjekurinë e plotë për një standard të unjësuar plotësisht, siç kanë qenë të mendimit Xhuvani dhe Çabej, po vë në dukje këtu edhe qëndrimin e argummentuar letrarisht të Pipës: “Unë kundroj me simpati nji gjendje, qysh asht kjo e sotmja, kur nji Shqipni e vogël, shembull fort i rrallë n’Europë, asht e zonja me u shprehë në dy gjuhë letrare. Ky asht nji shenj pasunije, kulture, qi na shquen, cilido qoftë shkaku i tij.” Dhe në nji rast tjetër: “Gegënishtja me toskënishten, plotësohen në fushën letrare në nji mënyrë fatlume. Ka gjana që njena i thotë fuqishëm, tjetra i shpreh kandshëm.”

Koha do të bëjë punën e vet dhe do ta pjekë momentin optimal të krijimit të një standardi të përbashkët, vertet të përbashkët, shkencorisht të pranuar e të kënaqshëm për gjithë kombin. Por kjo i takon së ardhmes; nji të ardhmeje jo të largët, mendoj unë, kur kjo periudhë kalimtare në rrugën drejt lirisë, demokracisë dhe bashkimit kombëtar do të bahet e tashme. *** HAEMUS PLUS II / 2015

Një dukuri krejt të veçantë në hullitë e letërsisë shkodrane e përbën poeti Ferik Ferra, i lindur në Krujë dhe banues në Tiranë. Feriku e ka njohur mirë dhe vlerësuar ndihmesën e vyer në fushën e letrave të “Qarkut katholik të Shqipërsë Veriore”.

Duke folur për Fishtën 4), ai është shprehur: “Vepra letrare e Fishtës është kurorëzimi i përpjekjeve katërqinvjeçare të letërsisë sonë të Veriut që niste nga Buzuku dhe vinte deri te Rilindja”.

Poezia e Ferik Ferrës e nisi rrugëtimin e saj pikërisht duke u nisur nga shkolla letrare shkodrane. Të gjitha elemetet që përbëjnë poezinë, motivet, kumtet, gjuha, lloji, forma, etj. E kanë burimin atje. Atje është pasqyruar, që në krye të kresë, “nga u nisën vargjet”: nga Shkodra si gjuhë, si natyrë, si histori, si personalitete, si traditë, si mitologji, si legjendë, si kulturë, si folklorë, si letërsi, si stilistikë, si metrikë, etj..

Shkurt, nga Shkodra si lëndë dhe si shpirt.

Poezia e Ferrës jo vetëm ka ecur në gjurmët e letërsisë shkodrane, por edhe është ripërtrirë e freskët, e gjallë, e re deri në modernitet. Edhe kur ajo filloi të shkruhej në gjuhë të njësuar, vazhdoi ta ruante dimensionin shkodran.

Tek vargjet e Ferrës dëshmohet, para së gjithash, ajo çka e spikat Veriun, trojet ku u mpiksën legjendat e kreshnikëve dhe doket jetësore të shqiptarit, pasqyra e gjallë e një shpirti të fisëm, tejet të pasur dhe veçanërisht origjinal, dëshmi e përjetshme e qenësisë sonë etnike, e identitetit të kësaj qenësie, dhe shëmbëlltyrë gjenuine para botës. Edhe pse: “Revanin mësyjnë n’kalin e kohës shekujt, ……………………………………

Veriu mbetë Në legjendat e Veriut” Poeti e di mirë që trevat malësore të Veriut kanë qenë dhe mbeten tharmi i lashtë etnik, ama ku buron lënda shpirtërore e së ardhmes. Aty nis edhe kënga si shprehja më sublime e atij tharmi dhe e asaj ame: “O varg që rrjedhën nis n’kroje t’ Jutbinës!”, poetizon Feriku. Pikërisht në ujin e kristaltë të atyre krojeve janë freskuar e kanë shuar etjen një mori frymëzimesh si “Legjenda e Veriut”, “Lahuta”, “Nata pa agim”, “Yjet e Jutbinës”, “Dialog në Lugjet e Verdha”, “Drujt e natës”, “Legjenda e mortit”, etj., poezi që përjetësojnë traditën legjendare e historike, vlerat poetike të dy shkollave letrare të Shkodrës, duke përjetësuar edhe vargun e poetit.

Herë mbas here, poeti i kthehet legjendës që thur lavdinë shqiptare dhe e përjetëson atë në vargje.

Poezia, “Lahuta”, megjithëse e shkruar në vitin 2002, na jep një vizion artistik tejet përgjithësues të shpirtit legjendar dhe historik të shqiptarit. Kjo vegël primitive, më se e thjeshtë, “lëkurë e hark”, na përcjell “zërin e gojës së pellazgut” për të vazhduar jetën që mbin në genin ilir nga rrënja e gurit. Në vargjet e “Lahutës”, lexuesi takohet me Mujin, Ajkunën, Gjergj Elez Alinë, Rozafën dhe personalitete historike që u kanë dhënë lavdinë trojeve ilire, arbërore, po edhe Romës dhe 69 | P a g e

Europës. Një simbiozë përgjithësuese e të gjitha kohëve tona legjendare e historike: “Nuk ndalet gjaku i Gjergj Elez Alisë, Me thundrra zhytë në gjakun e Balozit Mejdanet nëpër kohëra i stolis.”

Mesazhe të fuqishme me vlera gjithëkohore e gjithëkombëtare jepen përmes këtyre motiveve: “Rozafa përmbi ujna feks kësaj nate, ...........................

“Mandej ngadalë me duert e saj të irnueme, Të bardhët gjinj letshëm i qet prej tisit, Që t’ia thëthijnë me et pinjojt’ e fisit.”

Me sy realist e me dhimbje të thellë poeti ka parë realitetin e trevave të Veriut, tragjikën e jetës në malësi dhe e ka poetizuar atë me mjeshtërinë që e karakterizon. Vasha malësore është për poetin “motër vuejtjesh e gazit kurrnjiherë”, dhe ai i drejtohet asaj: “kuvend me fatin tand bani martina” dhe “duvakun përmbi krye ta çon martina”. (“Vashë malësore”). Në Malësi, çdo gjë lëviz, jeta, vdekja, qielli, drita, dhe jashtë çdo gjëje pa lëvizur mbetet vetëm prita. (“Prita”). Me nota të fuqishme proteste demaskohet zbatimi i jashtëkohshëm i zakonit kanunor, per shkak “se në ngujimet e kohërave të reja / luan kukaçeftas ligji”, si rrjedhim i të cilit “Në kunjin e ngujimit / vocrraku ka varur dijen / për të mos e prekur kurrë.” (“Ngujimi”).

Historia e lavdishme luftarake e malësorëve për mbrojtjen e trojeve, të lirisë, të traditave është bërë subjekt për vargjet e Ferrës. Krahas Dedë Gjo Lulit, Marash Ucit, Oso Kukës, ngrihet madhështore figura e gruas, e Norës së Kelmendit dhe e Tringës.

Poezi të veçanta u kushtohen, gjithashtu, personaliteteve të trevës shkodrane: At Gjergj Fishtës e Dedë Gjon Lulit (“Nata e vdekjes së dytë”); përkthyesit të “Iliadës”, Gjon Shllakut (“Në burgun e Iliadës”); poetit Gaspër Pali (“Kangatari”); kantautorit Gac Çuni, që vdiq tuberkoloz në burgun e Burrelit (“Kaçurrelat”), etj.

Në gjurmët e letërsisë gege ecën edhe erotika.

Poezi artistikisht të ngritura kanë lindur prej frymëzimeve të vargjeve të këngëve popullore shkodrane. Kështu, erotika me një strukturë e shtjellim figurativ modern “Arratisje në qiell” është frymëzuar nga vargjet: “Ulu mal të dali hëna, / mali u ul e hëna s’duket”.

Bukuria e vashës dhe ndjenja mahnitëse e dashurisë të veshura me një tis të tejdukshëm sensualiteti janë shkrirë në një në poezinë “Dy copë qielli”, frymëzuar nga kënga e dikurshme dhe e pavdekshme shkodrane: “Në zaman të asaj bukurije”. Në strukturën e një soneti, derdhur në shprehje metaforash moderne dhe ndërthurur me elemente të muzës shkodrane janë dhënë bukuritë femërore: shtati si selvija dhe i bardhë si bora e Veleçikut, flokët si pendë korbi, sytë si dy copë qielli, qerpikët si krahë dallëndyshash, buzët si karajfilat e Shkodrës.

HAEMUS PLUS II / 2015

Soneti “Natë ilire” është frymëzim i një nate shkodrane të hershme, të pikëzuar me të gjithë përbërësit poetikë të poezisë shkodrane të traditës: pejsazhet e mrekullueshme plot detaje të natyrës, konkretizuar me toponimet gjeografike si Taraboshi, Liqeni, Kështjella, gërshetuar me jehonat e lashtësive historike, që bartin përmes simbolikës mitologjike të Rozafës mesazhin e çmueshëm të të mbajturit gjallë të traditës përmes edukimit atdhetar të breznive të reja: “Mbi Tarabosh shuen muzgu flakë e hire, Në terr përzihen të butat rreze hane E mbi liqe veç nji lundricë ardiane Heshtjen ia përkëdhel natës ilire.

Qyteti fle i ndêm në myshqe e fire, Lëkundet mbi shpinë të ujnave, ia kande, Malet të ulen shesh mbi zaje rane Presin si n’ andërr agimin e endire.

Rozafa përmbi ujna feks kësaj nate, Lëpin me vravashka valët e prarueme, Valët që çohen shpejt si maja shpate.

Mandej ngadalë me duert e saj t’ irnueme, Të bardhët gjinj letshëm i qet prej tisit, Që t’ia thëthijnë me et pinjojt’ e fisit.”

Edhe në raste të tjera hasim tablo a fragmente tablosh natyrore të pamjeve karakteristike të qytetit, ravijëzuar me hijeshi artistike: “Mure, kopshte e agime, Rrugica me pluhur E lule mbi arkapi” “Udhave të Kolombit” Përveç motiveve, në rrafshin e poezisë shkodrane përkapen dhe bile janë aq të shpeshta elemente a topikë të botës qiellore si engjëjt dhe të asaj mitologjike, si zanat, orët, shtojzovallet, drangojtë, etj.

Engjëjt i hasim jo vetëm në poetikën e klerikëve si Fishtës, Mjedës, Zadejës, Shantojës, etj., po edhe tek poetët laikë. Ata janë karakteristikë e poezisë shkodrane. Kujtojmë Gurakuqin: “Era, tue shkel’ mbi lule pa lanë gjurmë, Me flokët e mij tue lujtë Shkonte, vet’ flejshem... Engjujt pa ba zhurmë Zdrypshin nën krah me m’ruejtë!”

Prania e engjëjve tek Ferra është e përhershme, që kur nisi të shkruajë poezi dhe deri tek botimet e fundit. Ja disa shembuj: “Engjujt hapin dyert e studios hyjnore”, (nga përmbledhja e fundit”Koha e gurit”, botim i vitit 2009, f. 31), “fluturime të tejdukshme engjujsh”, (po aty, f. 53), “Tufa engjëjsh zbardhin qiellin” (“Flautet e dimrit”, v.

2008, f. 19). Këto krijesa fetare, që kanë fituar një simbolikë poetike të veçantë, janë ngjitur deri ndër tituj të poezive: “Heshtje e tejdukshme engjujsh”, “Në petkun rozë të engjujve”.

70 | P a g e

Aq shumë hasen engjëjt në vargjet e Ferrës sa, në një analizë të veten, Dhurata Hamzai ka shkruar: “Poeti Ferik Ferra është një poet që këndon duke pasur përreth tufa engjëjsh, të cilët nuk harron t’i dëshmojë edhe në vargje të tijat.”

Po aq e shpeshtë dhe e shtrirë në gjithë kohën e vjershërimit të Ferrës, është prania e krijesave mitologjike të trevës së malësive të Veriut, orëve, zanave, shtojzovalleve, etj. Në poezinë “Bukuria që vret” të përmbledhjes poetike “Nata pa agim”, hasim: “Terthores malit veç nji shtojzovalle / ulet prej kreshtash...” dhe më poshtë: “Rrëshqet me të shpejtë ajo ora e Kelmendit”. Tek “Nata e vdekjes së dytë”: “zanat e malit zbresin fluturimthi” (f.

45); po këtu, f. 19: “afromi orë e zana”. Në vëllimin “Flautet e dimrit”, një poezi ka titullin: “Zana të padukshme përrallash” (f. 43).

Me poezinë e dy shkollave letrare shkodrane, Ferrën e lidh, gjithashtu, teknika e vjershërimit, mjetet stilistike dhe elemnete tjera të mjeshtërisë artistike. Po biem si shembull përdorimin e inversionit në renditjen sintaksore të gjymtyrëve të fjalisë (“ta thurë folenë e trendafiltë deti”), përdorimin e dendur të apostrofit (“Dy degë t’nji lumi rroken n’gji t’nji zalli”, “N’rreze t’agut t’majit sapo çelun”); mosnumërimi si rrokje më vete i ë-s fundore të fjalëve, aplikimin e lirive poetike, etj.

“Strukturat gramatikore të gjuhës veriore, të njohur si një gjuhë poetike... i lejojnë poetit që ai të përdorë mjeshtërisht liritë poetike si njëri nga elemtet më funksionalë të domosdoshmërisë në poezi”, ka shkruar studiuesi Dëfrim Cani.

Aty ku njihet dhe vlerësohet më mirë poeti është aftësia e tij në përdorimin e gjuhës, të fjalës, sepse gjuha është mjeti i domosdoshëm për të shprehur sa më saktë e sa më bukur intimitetin frymëzues.

Ka thënë Koliqi, një nga shkrimtarët e sofrës së parë të përdorimit mjeshtëror të gjuhës poetike: “Shqipja asht gjuhë e pasun dhe sqimatare. Ka në vetvete gjallni kromatike e hire muzikore ende të pazbulueme të cilat, kur të dalin në shesh nepër lavrim të palodhun të shkrimtarve qi ushtrojnë me vetëdije të ndritun zejen e tyne, do të jenë kënaqja e krenarija e breznive të përtardhuna....”

5). Dhe Feriku është një nga lavruesit e palodhur që është djersitur mbi zagnat e fjalës dhe që na është dëshmuar jo vetëm për aftësinë njohëse të gegënishtes, po edhe për dashurinë, vlerësimin dhe nderimin deri në admirim për te.

Aftësia për të gjetur fjalën ku fryn ajo fshehtësi kuptimore që e ndihmon poetin të nxjerrë në dritë atë gjendje të shqetë e të fuqishme shpirtërore emocionale, që e kapërthen në çastet e frymëzimit, dhe atë përfytyrim vetjak ku spikasin persiatjet filozofike dhe zdritin vizionet metafizike është ajo që i jep jetë komunikimit me lexuesin. Pikërisht këtu, poezia e Ferrës na

HAEMUS PLUS II / 2015

dëshmohet e vetëmjaftueshme në truallin e saj gjuhësor të gegënishtes letrare.

Mbi këtë truall gjuhësor, ai ka sendërtuar realitetet e tij poetike qysh në hapat e parë kur u fut në udhën e vjershërimit, në vitet e hershme të 50-ës. Këtë na e ka pohuar ai vetë me botimin në vëllimet poetike “Nata pa agim” dhe “Flautet e dimrit” të poezive të përfshira në titullin “Të mbetura n’arkiv, Rruga nga u nis poezia”.

Edhe më vonë, kur bëri të vetin standardin gjuhësor, ai nuk u shkëput jo vetëm nga leksiku i gëgënishtes, po edhe nga forma gramatikore të ndryshme si pjesoret, përcjelloret, paskajoret gege dhe, në përgjithësi, nga elemente të tjera, stilistike, metrike, etj. që janë karakteristike për poezinë gege. Në këtë hulli, Ferra jep një shembull të mirë pasurimi të poetikës kombëtare. Kështu, edhe në përmbledhjen e fundit poetike “Koha e gurit”, ku janë botuar poezi të viteve 2008-2009, ai ka aktivizuar një mori leksemash gege pak ose aspak të njohura, dhe po ashtu ka përdorur forma gramatikore karakteristike për gegërishten. Për më tepër, aty ka tri poezi të shkruara në këtë letrarishte: “Sy vajzash lidhun”, “Kaçurrelat”, “Nina-nana”.

Në rrafshin e fjalorit poetik, më vjen mbarë ta krahasoj me Koliqin. Pa i vënë vetes për detyrë të rëndoj lexuesin me shumësinë e leksemave të përdorura, po përmend vetëm disa të tilla, që nuk gjenden në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, botuar në Tiranë, në v. 1980: lundricë, cilë, terthore, perm, krajatë, pupilë, rrahe, cijim, çurlikim, unur, të varruemt, kuqlim, burbuqe, kumë, ngulsh, frotë, vranim, flakadan, trokamë, me konisë, letshem, unji, endire, etj.

Kështu ka ecur poezia e Ferrës, në vazhdën e vyer e poezisë popullore të trevës së Shkodrës, duke filluar nga eposi deri tek erotikat e ninullat, në vazhdën e poezisë së lavrueme prej Fishtës, Mjedës, etj., e deri tek ajo e Migjenit.

Referenca dhe shënime: 1). Botuar për herë të parë në vitin 1994, në Tiranë, nga Brikena Çabej, në një vëllim me “Romantizmi në Europë Lindore e Juglindore dhe në literaturën shqiptare”, me titullin: “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes” 2). Nga parathënia e Anton Nikë Berishës “Ndihmesë e rëndësishme për historinë e letërsisë” në librin e Ernest Koliqit “Dy shkollat letrare shkodrane”, f. 9 3). Ky citim dhe citimet e tjera të Koliqit, përveç atij të fundit, janë marrë nga kjo vepër.

4). Ferik Ferra, “Nata e vedekjes së dytë”, Shtëpia e librit “OMBRA GVG”, v. 2004, f. 123.

5). Radhonjtë e zjarrit, Anton Nikë Berisha, “Ernest Koliqi poet dhe prozator”, Editrice-Rende, v.

1995, f. 66.

71 | P a g e

Blerina SHALARI Shkolla muzikore shqiptare nën ndikimin e realizmit socialist Abstract: Epoka e njohur si e realizmit socialist sjell me vete një sërë atmosferash artistike e ideologjike, të imponuara ose jo, të diktuara nga kushtet apo njerëzit, si dhe të veshura me një mbingarkesë sociale. Kjo mbingarkesë nuk ishte gjithmonë negative, sepse shumë prej prurjeve muzikore ishin origjinale, identike, dhe kjo kushtëzohej rrethanat përkatëse, si dhe nga mungesa e informacionit, e lirisë krijuese, gjë që solli shumë forma shtrënguese politike, duke bërë që të kishte vepra të mbetura bocet. Në këto rrethana kemi edhe zhvillime kryesisht pozitive, siç janë: vendosja e institucioneve muzikore, duke përfshirë gjithë sistemin e shkollëformimit; formacionimi i shumë degëve të artit në grupe artistike, shoqëri kulturore, festivale, dekada, anketa etj; u hodhën disa baza shkencore në drejtim të metodologjive të kërkimit shkencor, mësimdhënies, kualifikimit, kritikës, gazetarisë kulturore, teksteve mësimore etj.

Pavarësisht se shumë prej tyre i përkasin një teknike adaptive të formulimit si: përkthimet, përshtatjet, huazimet, mund të themi se këto përvoja të cilat vinin nga jashtë sillnin teknika të domosdoshme për thellimin drejt artit profesionist.

Fjalë-kyçe: realizmi socialist, muzika shqiptare, studim, histori, vepra, analiza Realizmi socialist nga këndvështrimi historik e artistik Sigurisht që kjo epokë, siç priret të jetë e tillë për shumë prej vendeve që përfshiu, për vetë faktin se zgjati tepër, por edhe për mënyrën se si u zhvilluan ngjarjet, sjell me vete një sërë atmosferash artistike e ideologjike, të imponuara ose jo, të diktuara nga kushtet apo njerëzit, si dhe të veshura me një mbingarkesë sociale. Kjo mbingarkesë nuk ishte gjithmonë negative, sepse shumë prej prurjeve muzikore ishin origjinale, identike, dhe kjo kushtëzohej, siç e thamë, nga këto rrethana. Kushtëzohej, gjithashtu, nga mungesa e informacionit, lirisë krijuese, gjë që solli shumë forma shtrënguese politike, duke bërë që të kishte vepra të mbetura bocet.

Në këto rrethana kemi edhe zhvillime kryesisht pozitive, siç janë: Së pari, vendosja e institucioneve muzikore, duke përfshirë gjithë sistemin e shkollëformimit.

Së dyti, formacionimi i shumë degëve të artit në grupe artistike, shoqëri kulturore, festivale, dekada, anketa etj.

Së treti, u hodhën disa baza shkencore në drejtim të metodologjive të kërkimit shkencor, mësimdhënies, kualifikimit, kritikës, gazetarisë kulturore, teksteve mësimore etj.

Pavarësisht se shumë prej tyre i përkasin një teknike adaptive të formulimit, si: përkthimet, përshtatjet, huazimet, mund të themi se këto përvoja, të cilat vinin nga jashtë, sillnin teknika të domosdoshme për thellimin drejt artit profesionist.

Kuptohet që këtu nuk mund të flitet për novacione të tipit të shkollave gjermane, italiane, vjeneze, por nga kualifikimet e artistëve tanë në këto vende, mbërriti një lloj disipline e punës për profesionimin e mëtejshëm dhe jo vetëm të muzikës. Kujtojmë artistët Lola Gjoka, Tefta Tashko, por edhe kompozitorët Kristo Kono, Kostandin Trako e shumë të tjerë, që ishin të parët që e futën zhvillimin muzikor në drejtimit profesional.

Por edhe pse shfaqeshin shumë idealistë që donin ta përfshinin artin tonë në një rrjedhë të cilën ta diktonte frymëzimi, aty-këtu shfaqeshin barriera të cilat vinin nga shumë shkaqe e rrethana. Kushtet shoqërore në të cilat lindi ky art i mbiquajtur i “realizmit socialist” i përshkruan muzikologu Spiro Kalemi në librin e tij “Historia e muzikës Shqiptare”. Në kapitullin ku flet për këtë epokë, ai, midis të tjerave shkruan: “... Muzika shqiptare e realizmit socialist lindi dhe u zhvillua në kushte të caktuara historike. Këto kushte ishin të reja dhe thellësisht të ndryshme në krahasim me ato që përcaktuan krijimtarinë e paktë muzikore, që zu fill para vitit 1944, si dhe lëvizjen artistike muzikore të kufizuar që e pasqyroi atë....”7.

Vitet ’30, si periudhë ku përfshihen përgjithësisht hapat e parë të asaj krijimtarie, paraqesin në mënyrë të dukshme vështirësitë dhe kushtet e papërshtatshme mes të cilave nisi rrugën muzika e kultivuar shqiptare.

Në këtë panoramë që u bëhet kushteve historike, jepet e plotë edhe tabloja krijuese dhe artistike.

7

Kalemi, Spiro, Çefa, Sandër, “Historia e Muzikës” Vol. I, SH.B.L.SH., f.7.

HAEMUS PLUS II / 2015

72 | P a g e

Pikërisht në këto kohë dolën në dritë edhe një sërë krijimesh muzikore të mirëfillta, që përfaqësuan përpjekjet e muzikantëve patriotë shqiptarë në lëvrimin e gjinive dhe llojeve të muzikës së kultivuar. Në to bënin pjesë këngë, romanca, suita, rapsodi për orkestër e bandë, skerco vokale etj, një pjesë e mirë e të cilave mbështeteshin drejtpërdrejt në melodi e në motive këngësh e vallesh popullore shqiptare. Megjithëse këto vepra të pakta, fryt i punës së disa muzikantëve me prirje e ideale demokratike, nuk trajtonin tema e subjekte revolucionare dhe nuk shquheshin për ndonjë qëndrim ose për ndonjë tendenciozitet, ashtu si disa prej shkrimeve letrare e politike të kohës, ato përbënin, - krahas me krijimtarinë popullore të këngëve, valleve e muzikës instrumentore, - traditën e vogël që parapriu zhvillimin e gjerë të artit tonë muzikor, pavarësisht nga pengesat që vinin nga ideologjia dhe vetë metoda e ralizmit socialist”8. Është bërë mjaft i diskutuar problemi i fillimit në atë kohë të institucionalizimit të muzikës shqiptare, hamendësohet që kemi një kohështrirje të saj qysh në Iliri, më tej hidhen hipoteza për operën apo simfoninë e parë, megjithatë disa piketa të rëndësishme janë vendosur jo thjesht nga disa faqe historie, por nga fakte konkrete, të cilat do t’i shpjegojmë më tej.

Në këto vite, kur kishin kaluar dy dekada nga vendosja e regjimit komunist në Shqipëri, për shkaqe propagandistike, por edhe për shkaqe të tjera, ndodhën një sërë dukurish artistike, të cilat edhe sot mbahen si pika referimi për studime, për libra të ndryshëm, referime direkte, ose duke sjellë në skenë vepra të asaj kohe me përmbajtjen e frymës politike ose jo, me përmbajtje të lartë artistike ose jo etj.

Një ndër zhvillimet më të rëndësishme ishin edhe institucionet e mesme arsimore dhe akademike. U krijua Liceu Artistik i Tiranës dhe Shkodrës, Instituti i Lartë i Arteve, si dhe një sërë shkollash të nivelit fillestar.

Gjithashtu, u krijuan një sërë formacionesh orkestrore, banda, si dhe nisën së pari aktivitete, festivale, shfaqje madhore, si opera, balete, si dhe një festival kombëtar folklorik i zhvilluar në Gjirokastër.

Këto veprimtari nuk mund të mos ngjallnin diskutime, kritika, debate, deri edhe burgosje për shkaqet të cilat i nxiste liria krijuese ose nevoja për ta pasur atë.

Por edhe përplasja direkte me artin evropian jepte efektet e veta jo vetëm tek artistët, por edhe tek regjimi, të cilat ai i konsideronte të papranueshme (të ashtuquajturat shfaqje të huaja).

Ndërsa në Europë dhe në botë pakicat kishin institucionalizuar revoltat e tyre ndaj shumë gjërave frenuese e penguese, në Shqipëri nuk ligjërohej kursesi protesta, edhe pse kuptohet fare mirë se arti bën një protestë të gjithëkohëshme.

Kështu, për shembull, në Amerikë shfaqeshin gjithmonë e më tepër hipitë apo rrokerët e veshur me xhins, apo qoftë edhe xhazi që kishte gjeneruar shumë fansa në gjithë botën.

Ndërsa në Europë, edhe pse arti kishte ngritur bazën e tij të përhershme, atmosfera kishte marrë ngjyrime politike, sigurisht që këtu flasim për të ashtuquajturën Lufta e Ftohtë.

Histeria e kishte kapluar sidomos Europën juglindore, të cilën e kishin zotëruar gjithashtu ethet e ndikimit ose trazimit të saj nga cilido shtet tjetër që e lëkundte atë. Si pasojë arti u bë edhe më i vështirë sidomos në këto vende. Dhe ja cila ishte atmosfera. Në librin “Historia e Europës”, në kapitullin që trajton historinë e kontinentit e veçanërisht Luftën e Ftohtë shkruhet: ”... Lufta e Ftohtë u zhvillua ngaqë dallimet rreth formës së botës së pasluftës ngjallën dyshime dhe mosbesim ndërmjet Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimit Sovjetik. E ndërsa koha ziente me qerthuj politikë, këtë ngacmim të brendshëm dhe të jashtëm e përkufizoi Çërçilli kur citonte se ‘që nga Stetini në Balltik, deri në Trieste në Adriatik përgjatë kontinentit është krijuar një perde e hekurt’"9.

Në Shqipëri ndihej edhe më tepër censura ndaj të gjitha veprimtarive me pikëpamje promovuese dhe artistike. Pika kulmore u arrit me daljen e Festivalit të 11-të të Këngës, ku muzika shqiptare u përpoq që të bënte një hap cilësor drejt modernizimit të vet. Fillimisht festivali u quajt i suksesshëm, por më pas u anatemua si i huaj, u interpretua si protestë, dekadent dhe kundër moralit socialist.

Megjithatë në këtë kohë u shkruan shumë vepra serioze edhe në muzikë, u kompozua opera “Mrika”, “Simfonia e parë shqiptare” e Çesk Zadesë, koncerte, muzikë filmash etj.

Por, për të mos e kufizuar fushëpamjen e studimit vetëm tek arti muzikor i kësaj kohe, një opinion të artistëve të artit figurativ e gjejmë të shprehur në faqen e internetit “Propaganda Poster Albania” të datës 7 maj 2008 në artikullin “Mbi realizmin socialist”, ku flitet kryesisht për prurjet sidomos të doktrinës komuniste, ndër të tjera shkruhet: “... Fillimet nisen me romantikën dhe ëndrrat për një botë më të drejtë e më të barabartë. Shumë personalitete artistike të kohës përkrahën parimet dhe utopinë komuniste. Porse ato ç'ka predikonte kjo ideologji, dëshira dhe krijimi i një bote të bazuar mbi verdiktin e shumicës ndaj pakicës, mbi dominimin e padiskutueshëm të diktaturës së proletariatit, do të ishte edhe grushti përfundimtar që ky sistem do t'u jepte vlerave të vërteta artistike, në atë ç'ka më vonë u quajt arti i realizmit socialist...”.

Pikërisht nevoja për ilustrim politik, që partitë komuniste të kohës dëshironin të përcillnin tek masat e gjera të njerëzve, trysnia propagandistike, por edhe sociale, e klasës pushtetare komuniste, lufta deri në skaj ndaj

8 9

Kalemi, Spiro, Çefa, Sandër, libri “Analiza e veprave vol. 1, kap. ”Muzika nën realizmin socialist”, SH.B.LSh. Libri “Historia e Europës”, Kap.3 “Mbi luftën e ftohtë”, vb. 2011 sh. b. ”Mediaprint”, f. 200 HAEMUS PLUS II / 2015 73 | P a g e

çdo personaliteti artistik, që devijonte nga vija e kuqe marksiste-leniniste, si dhe diktatura e shabllonizmit ideologjik mbi kërkesat dhe vlerat e mirëfillta filozofike, estetike e artistike, bënë që divorci i artit me utopinë komuniste të bëhej qysh herët i dukshëm dhe i qartë.

Dihet tashmë se arti e ka të pamundur të kornizohet sipas doktrinash apo ideologjish, ndonëse nuk e kishte të lehtë të mos ndikohej prej tyre.

Po të flitet për veprat muzikore, veçanërisht për ato me tekst, kemi një ngarkesë me ideologji, të detyruar nga forcat shtrënguese të dukshme dhe të padukshme, të ushtruara nga njerëz kryesisht jokompetentë. Në fakt, teksti ishte pjesa e zbuluar, ose ajo që dallohej lehtë nga shtrënguesit, por sa vështirë e kishin ata të depërtonin në humbimat e muzikës?!

Kështu fillimisht kemi krijime të cilat i përkasin luftës dhe, sa më shumë i largoheshim asaj periudhe, aq më shumë shtohej prania ideologjike, apo propagandistike. Piktori i njohur Abdurrahim Buza, i revoltuar shprehet se ”... Nuk mund të pjellë art një shoqëri tek e cila mungon liria e ndijimeve apo mendimeve. Nuk mund të bëhet art kur dëshira për eksplorim (në trajtë apo edhe ide) shfaroset. Nuk bëhet art në momentin kur internon risitë dhe nevojën për to. Si pasojë e një konservimi në mendim dhe formë i atyre që artisti duhej të trajtonte, u kthye në filozofi udhëheqëse të doktrinës së realizmit socialist…”10.

Më sipër trajtuam një sërë elementësh historikë të zhvillimit të periudhës së realizmit socialist, rrymë e cila nuk u shmang dot nga të krijuarit art, edhe pse kjo fushë e ka si moto të sajën tejkalimin e epokës dhe kushtet përcaktuese. Kjo epokë, pra, realizmi socialist, sidomos në Shqipëri luajti një rol themelor në formëzimin e shumë strukturave akademike, institucionale, distributive, ku, për fat të mirë, nga njëra anë prodhohej art, kurse nga ana tjetër kostoja e prodhimit të tij ishte më e lartë nga ajo që mund të përballohej.

Sigurisht që ky prodhim nxiti edhe cilësinë, por edhe e rrezikoi atë në shumë raste.

Pavarësisht kësaj, pati edhe forma cilësore artistike, të cilat kanë jetuar edhe pas kalimit në pluralizëm. Nuk besoj se ka nevojë të përmenden arsyet, se përse shumë vepra të mirëfillta të asaj kohe interpretohen dhe duken edhe sot bashkëkohore. Ndërkohë që sot shkruhen vepra krejtësisht në kushte të tjera, ku disa prej tyre kanë përmbajtje të zbehtë, ose që kanë tingëllime fare sipërfaqësore në tema e lajtmotive. Kjo krijimtari “pluraliste” jeton shumë pak ose aspak, mbase nën kushtet e një represioni të ri, i cili banalizohet tek pamundësitë ekonomike që e pengojnë krijimin, shfaqjen dhe botimin etj.

Sot kanë dalë në sipërfaqe probleme si: Mungesat financiare, menaxhimi, e drejta e autorit, masivizimi i artit pa firmën e tij, e drejta televizive etj. Ndërsa dje: censura, ideologjia, morali, propaganda, si dhe demaskimi e autokritika, sillnin çarje edhe të pandreqshme në fushën delikate të artit muzikor, por edhe në artet e tjera.

Nga këto trysnira nuk shpëtoi asnjë lloj arti, madje ai figurativi ishte edhe më i ekspozuar, kjo edhe për vetë natyrën e tij si art.

Po në artikullin e botuar në faqen on line “Propaganda Postare Albania”, të datës 7 maj 2008, me titull “Mbi realizmin socialist”, piktori Shaban Hysa shprehet për muzikën dhe artet në përgjithësi: ”Nga ana konceptuale hapësirat vizuale u mbushën me shpata e pushkë, kazma e lopata, ushtarë e militarë, fshatarë e punëtorë.

Këndvështrimi filozofik i veprave nuk mund të pranonte asgjë që s'përmbante "fillin e kuq komunist", dhe parimet marksiste-leniniste qoftë në pikturë, qoftë në skulpturë, por sigurisht edhe në muzikë, letërsi apo kinematografi. Kryesisht kishte tema militare, punëtorë dhe fshatarë, në të cilat dominonte gjithnjë "njeriu i ri" i Partisë...”11.

Kjo ishte pakashumë sinteza që i bëhet idesë kreative, por edhe përmbajtjes së diskutueshme të artit në atë kohë. Por pavarësisht kësaj, nuk mund të themi se s’kishte krijimtari të begatë edhe nën trysninë e përgjithshme që ekzistonte. Prurjet ishin të shumta dhe të gjithanshme. Kjo shpjegohet edhe nga fakti që deri atëherë jemi ndeshur me një zbrazëti edhe të diktuar nga kushtet, por edhe për shkak të mungesës së institucioneve zyrtare që propagandojnë dhe shpërndajnë artin në mënyrat që njihen edhe në botë.

Për analogji, në artet e tjera, si në letërsi, pikturë, skulpturë, etnografi etj, pati më shumë prurje që vinin përpara luftës, me sa duket zhvillimi i artit muzikor ishte më kompleks, kërkonte më shumë ambjent për t’u rritur e zhvilluar, i nevojiteshin mjete shkencore e investime me instrumente, me pedagogë të formuar, etj.

Por kjo nuk do të thotë se arti muzikor mbeti pa një zhvillim të prirur dhe të ideuar kryesisht nga muzikantë profesionistë dhe falë cilësive të tyre, të cilat i kishin fituar jashtë vendit me studimet që kryenin. Me largpamësi, ata do t’i shpërndanin dijet që posedonin në një mjedis jo fort miqësor ndaj artit, por edhe në një atmosferë të kufizuar për të krijuar.

Në periudhën e realizmit socialist muzika, por edhe gjithë fushat e jetës fituan një prirje institucionale. Ky art u masivizua edhe më tej dhe u konservua nëpër shkolla, veprimtari artistike, si për shembull: dekadat e majit, anketa muzikore në radio, festivalet e këngës së lehtë apo edhe të asaj popullore etj. Edhe krijimi i

10 11

Buza, Abdurrahim, Artikulli “Arti i realizmit socialist” site-i Propaganda postale.

Hysa, Shaban, Artikulli “Mbi realizmim socialist”, 7 Maj 2008.

HAEMUS PLUS II / 2015

74 | P a g e

formacioneve të ndryshme, si popullore, ashtu edhe profesioniste, ngjalli ide për krijimin e veprave dhe mundësive të reja për artin tonë. Në fushën profesioniste udhën e hapi krijimi i Filarmonisë së Shtetit, krijimi i Teatrit të Operas e Baletit, si dhe shumë institucione dytësore nëpër rrethe. Në aspektin popullor u krijua Ansambli Kombëtar i Këngëve e Valleve, Festivali Folklorik Kombëtar i Gjirokastrës, si dhe institucionet mbështetëse kulturore e shkencore, që e ndihmuan këtë art të promovohej jo vetëm brenda, por edhe nëpër botë, duke fituar popullaritet gjithnjë e më të madh. Ky institucionalizim i artit përfshiu edhe procese akademike, të cilat u thelluan me krijimin e librave, metodave shkencore, studimeve etj.

E njëjtën gjë mund të thuhet edhe për kahjen popullore të muzikës. Duke qenë se folklori zhvillohet më tepër jashtë institucioneve dhe kornizave të tyre, lindi nevoja e institucionalizimit edhe të këtij zhanri të muzikës.

Instituti i Kulturës Popullore në atë kohë luajti një rol specifik në kërkimin, mbledhjen dhe grumbullimin e artit folklorik në të gjitha format e tij, dhe e bëri atë një gjymtyrë kryesore përbërse të librave, duke e konkretizuar më tej këtë veprimtari më lëndën e folklorit nëpër shkolla. Edhe aspekti kritik po fitonte cilësi të reja për kohën. Shtypi kryesisht, por edhe ndonjë botim apo emision radio-televiziv përçuan tek publiku anën kritike të gjërave. Kemi disa rubrika, si për shembull rubrika artistike tek revista “Skena dhe ekrani”, “Të huajt për muzikën tonë”, apo gazeta “Drita”, e cila kritikën e kishte në qendër të vëmendjes, duke u bërë ndonjëherë problematike për kushtet e regjimit të atëhershëm.

Nga pikpamja krijuese u vendosën disa gurë të rëndë themeli, si Simfonia e Parë e Çesk Zadesë, opera e parë “Mrika” e Prenk Jakovës, koncerti instrumentor dhe gjini të tjera si muzika e filmit etj12.

Tablo e veprave më të rëndësishme shqiptare, si dëshmi e universales dhe shkollës kombëtare Në kapitujt më sipër kemi folur për udhën nëpër të cilën ka kaluar arti ynë muzikor, si dhe për rrethanat historike. Tani do të pasqyrojmë disa aspekte të veprave më të rëndësishme, dhe se si u gjend krijimtaria nën ndikimin e realizmit socialist.

Kënga patriotike dhe ajo e thirrjes së bashkimit kombëtar ishte thelbësore, po të marrim për bazë raportin mes saj dhe veprave më serioze, të cilat ishin thjesht një sfond që dallohej lehtë.

Këngët ishin, si të thuash, pjesa më e shquar e shfaqeve artistike të pakta, por edhe që kuptoheshin shpejt nga dëgjuesi, prirje e cila ekziston edhe sot.

Në vendin tonë, qysh në fillesë të krijimeve serioze muzikore, vërehen forma veprash që afrohen dhe përmbushin detyrime të cilat i bëjnë ato të denja për t’u emërtuar si pjesë, indicie për opera, simfoni, prelud, sonatë, skerco, miniaturë, duo, meshë, rapsodi, kantatë poemë simfonike etj.

Autorë si Lec Kurti, M. Gjoka, F. Noli, P. Jakova etj, krijuan gjini që u bënë pjesë e shkollës së muzikës sonë dhe e aktiviteteve artistike.

Përmendim këtu miniatura, skerco për piano, si dhe indicie simfonike prej dy kohësh të L. Kurtit, gjithashtu edhe një indicie opere prej disa fashikujsh nga akti i parë i operas “Juda Makabe”. Albumi me prelude për organium nga M. Gjoka. Më tej në këtë muzikë që u krijua, por që pati domethënie të madhe për kohën, erdhën edhe vepra të tjera, si 3 melodrama, si dhe pjesë për kor, që u shkruan nga kardinal Mikel Koliqi aty rreth viteve ‘30.

Pas viteve ’30, mjaft muzikantë, sidomos ata me prirje fetare, studiuan kryesisht në Itali, por edhe në vendet e tjera, si Austri, Rumani, Gjermani etj. Këta ishin kryesisht këngëtarë, por kemi edhe kompozitorë, si pater Martin Gjoka e, më vonë, Prenk Jakova, të cilët sollën prurjet e tyre nga këto vende.

Rreth viteve ‘36-‘37 F. S. Noli krijoi vepra me rëndësi për kohën, si “Uvertura Bizantine”, poemi simfonik “Skëndërbeu”, si dhe “Gaspari i varfër”, poemë, dhe sonata për violinë e piano me theks klasiko-romantik.

Edhe pse Noli ishte një kompozitor i cili u bë i tillë rishtaz, veprat e krijuara prej tij ishin tregues i mirëfilltë i njohjeve të tij të thella në disiplinat muzikore, madje në këto krijime u personifikua më së miri subjekti programatik, i shfaqur me bulëza në faqet e siparit të krijimtarisë muzikore shqiptare.

Rreth viteve ‘45 filluan të shtohen institucionet, periudhë që e përfshiu artin muzikor në një sistem të rregullt e të pandalshëm. Rregullatori sigurisht që ishin institucionet arsimore muzikore, institucionet e zhvillimit të aktiviteteve muzikore, medias etj. Ngritja e tyre solli frymë të re dhe ofroi mundësi të reja për krijime të mirëfillta muzikore. Në këtë periudhë, në krijime kemi ende jehonën e luftës, e cila do të endet edhe për shumë kohë ndër veprat e profesionistëve. Kështu, për shembull, Kristo Kono shkroi dhe vuri në skenë rapsodinë nr.1, me titull “Rapsodia Shqiptare”, më tej renditen tre poema simfonike, valle, fantazi, si dhe vlen të përmendet opera e tij e suksesshme “Lulja e kujtimit” si dhe opereta e parë shqiptare “Agimi”.

Këto vepra Kono i shkroi në periudhën 1945-1962. Kristo Kono shkroi edhe vepra të cilat u futën si padashur

Aspekte të tjera të rëndësishme i gjejmë tek shtojca e studimit, ku flitet për studimet mbi muzikën tonë, si dhe tek kapitulli i fundit, ku dalin në pah cilësi të përveçme të tyre.

12

HAEMUS PLUS II / 2015

75 | P a g e

nën frymën e realizmit socialist, siç ishin operetat “Jeta është e bukur”, shkruar më 1957, dhe “Brigadierja”, 11 vjet më vonë.

Sot ka shumë kritikë dhe paragjykues në lidhje me frymën e përshkuar nga veprat e diktuara nga socrealizmi, por megjithatë, shumë prej tyre kanë tharm të plotë artistik, përjashto këtu ideologjizmin.

Më tej rendisim sipas kronologjisë veprat operistike të P. Jakovës, të cilat ishin opera e parë shqiptare “Mrika”, e cila vuante fatkeqësinë ideologjike, dhe opera epiko-historike “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”, e cila paraqitej më solide edhe falë përvojës së fituar ndërkaq nga kompozitori.

Tonet kombëtare nuk mungonin në këto dy opera, sepse edhe subjektet i afronin më tepër me këtë kah.

Personazhet ishin qartësisht të dukshëm, por edhe tablotë muzikore plotësonin një kuadër të zbrazët që ishte trashëguar. Në planin kritik ka vend për rrahje mendimesh mbi mënyrat e konceptimit të çdo tabloje, përfshirja në to e kulturës tradicionale, si dhe ruajtja e barazpeshave edhe me klasiken e romantiken; tone që ndihen dhe gjenden lehtë në këto opera janë fenomene që nxisin debat.

Diskutimi vlen për faktin se, duhet dalluar ku fillon krijimtaria vetjake e ku ndahet me traditën e me të renë, dhe këtë e zgjidh një kritikë thellësisht e kujdesshme.

Ka mjaft diskutime për operën e parë shqiptare, por ajo që vlen është se “Mrika”, mbetet të jetë e tillë në mungesë të plotësimit historik me dokumente, por edhe sepse asnjë vepër pak e ngjashme e mëparshme nuk plotëson kuadrin e saj.

Kompozitori Çesk Zadeja, promotori kryesor i shkollë-formimit tonë, ishte nga ata profesionistë të cilin e shquanin disa cilësi. Ai ishte i formuar në pothuajse të gjitha disiplinat muzikore, duke i zotëruar ato dhe duke i përcjellë shumë mirë tek nxënësit e tij, të cilët më vonë u bënë edhe ata profesorë. Kompozitori Zadeja ka një sërë fushash në të cilat ka pasur prodhimtari, si fusha e teorive, fusha e kompozimit, në të cilën solli vepra nga më të rëndësishmet, si dhe fusha pedagogjike. Ndër veprat e tij, përmendim në rradhë të parë Simfoninë nr. 1, e cila ishte e para që me formën e vet të konsoliduar, me shfaqjen e vet të plotë për një simfoni ndihmoi të krijoheshin edhe vepra të tjera të kësaj gjinie komplekse. Koncerti për piano e orkestër, i cili edhe pse nën frymëzimin e Koncertit nr. 2 të Çajkovskit gjeti edhe ai rrugëne e vet të krijimit, ku dyndeshin me rradhë motivet burimore shqiptare (theksoj faktin që këto motive ishin kombëtare). Zadeja shkroi edhe rapsodi, pjesë për kor, këngë, baletin “Delina”, si dhe një Sonatë për violinë e piano, kompozuar nën frymëzimin e Çezar Frankut. Zadeja nuk ishte skllav i imitimeve apo i plagjateve pa fre, sepse ai ishte thellësisht i ndërgjegjshëm për atë që krijonte, dhe kishte një shkallë të lartë profesionalizmi, aqsa shkroi edhe librin e tij “Vetëparja e procesit”, ku do të dëshmonte të gjitha aftësitë e tij në këtë drejtim.

Tonin Harapi ishte ndër ata autorë që mund t’i cilësojmë si klasikët tipikë. Kjo pasi vorbulla e krijimit e vërtit autorin në një tablo sa klasike, aq edhe shqiptare, sa popullore, aq dhe kombëtare e universale. Kjo është dinamika që përshkon veprën e tij, duke filluar që nga miniaturat për piano, këngët, romancat, kuartetet, Koncerti i tij për piano e orkestër, romanca për piano, temë me variacione etj. Romantiku i pianos, siç cilësohet Harapi, i dha një ton thellësisht lirik muzikës sonë, si dhe një frymëzim të thellë dhe ndjenjë shpirtërore po aq të thellë. Forma në veprën e tij ka po atë pamje që gjejmë në veprat e modës, pra, nuk mund të flasim për ndonjë novatorizëm tipik, siç bëjmë me krijimet e Zadesë. Vlera e artit të Harapit qëndron tek personifikimi i veprave të tij përmes këngëve. Tematizmi lirik ishte thelbi përmbajtësor i krijimeve të autorit13.

“Halili e Hajria” ishte baleti i parë shqiptar që kishte sfond epiko-historik. Subjekti i romanit të Kolë Jakovës e ndihmoi kompozitorin Tish Daija, - i cili pruri përvojën e tij nga shkolla e Moskës, - duke na dhënë një balet i cili është nga veprat me shfaqjen më të madhe në skenën tonë dhe jashtë vendit. Koreografi i saj ishte Panajot Kanaçi, i cili edhe ai solli përvojën e koreografisë ruse të njohur botërisht. Këto dy eksperienca u sintetizuan në një vepër si baleti në fjalë, i cili vazhdon të shfaqet me po atë tablo koreografike dhe me po atë muzikë. Edhe pse disa pjesë të tij u qëndronin skemave të soc-realizmit, si dhe shumë gjëra të tjera të cilat një kritik i kujdesshëm vlen ti shqyrtojë, ky balet ka vlerën e fillimit të shkollës sonë të baletit klasik, si dhe hapi udhën e kompozimit të baleteve të tjera si “Delina” i Zadesë, “Plaga e dhjetë e Gjergj Elez Alisë” i Feim Ibrahimit etj. Nuk mund të themi se “Halili e Hajria” ishte një prurje thellësisht novatore në kërkimtarinë muzikore, apo edhe në orkestracion, ku vlen diskutimi kritik, por megjithatë në të gjen edhe tablo lirike, të frymëzuara, me një karakter jo sektar, por kombëtar. Instrumenta si flauti, daullja, lodra etj, luajtën një rol përafrues me tonet kombëtare, por edhe folklorike. Kemi në të edhe elementë të valles popullore gërshetuar me koreografinë klasike. Tre aktet e tij përbëjnë formën klasike të baletit, ndërthurur me veshjen popullore.

13

Më tej në studim gjejmë edhe analiza të detajuara të disave nga veprat.

HAEMUS PLUS II / 2015

76 | P a g e

Prurje kemi edhe në format e përziera, siç janë poemat simfonike të Kujtim Laros, uverturat e disa filmave, forma të ndryshme suitash, përfshirë edhe ato korale, shkruar nga Kozma Lara, tema me variacione nga T. Harapi, trio e kuartete nga L. Dizdari, Sh. Kushta, rapsodi nga A. Peçi, F. Ibrahimi etj.

Po të bëjmë një paralelizëm, rapsoditë e Peçit frymëzohen disi nga ato të Listit, po kështu edhe koncertet për piano të F. Ibrahimit janë të frymëzuara nga ato të klasikëve rusë; vallet simfonike të Th. Gaqit mund të qëndrojnë krahas atyre të Bramsit e Bartokut etj.

Në veprat e muzikës së dhomës, shkruar nga Sh. Kushta, gjejmë edhe toneve muzikore të Ravelit apo nga fryma muzikore e Enio Morikones, që ndihet në muzikën e filmave të K. Laros, A. Lalos, A. Peçit etj. Në fakt, kritika muzikore duhet të vendoste barazpeshimin e këtyre krijimeve, ç’ka ndoshta do të sillte një rifreskim të tyre, ndoshta ndonjë ripunim apo diçka më shumë.

Disa aspekte mund ti përmendim edhe këtu, si për shembull: citimet nga folklori në disa prej këtyre veprave janë motive të plota, pa ndonjë rivlerësim kompozicional, siç kemi kohën e tretë të Koncertit për violinë të Pjetër Gacit, apo Vallja me dajre e Thoma Gaqit. Këto gjykime mund të shtrihen deri edhe tek miniaturat. Më të diskutueshmet janë ato të T. Harapit. Në valsin me temë popullore në si minor, për shembull, nuk e gjejmë të pasqyruar tonin origjinal popullor as në melos e as në harmoni, ndryshe nga çfarë dikton programi i veprës në titull.

Veprat serioze shqiptare përfshijnë të gjitha fushat e jetës brenda trajtimit të tyre. Ato kanë qenë shumë të ndjeshme sidomos në pasqyrimin e ngjarjeve më të rëndësishme historike. Pjesë e tyre madje kanë qenë edhe legjendat e mitet, me të cilat muzika jonë folklorike është mjaft e ngarkuar dhe e pasur. Kërkimtaria në këtë fushë ka qenë e theksuar më tepër pas viteve ‘90.

Gjini të tjera më të rralla kanë qenë të pranishme në krijimtarinë e kompozitorëve tanë, si Dubëlkoncerti i Thoma Gaqit, Dubëlkoncerti i Shpëtim Kushtës, Koncertrapsodi nga Th. Gaqi, Poema simfonike nga P. Vorpsi etj.

Pas viteve ‘90 u eksperimentua me forma abstrakte duke i brendësuar ato në gjinitë klasike. Kujtojmë operën “Oirat” e A. Peçit, operën “Dhoma” nga E. Dergjini, “Intenebris” nga Sh. Kushta, si dhe operën “Idomeneu” nga V. Tole me subjekte mitike.

Kjo ishte fryma që sollën veprat e paskomunizmit. Ato u shquan për një formë të lirë, të re e të panjohur më parë. Edhe pse këto zhvillime ishin pozitive për nga kërkimi, arritjet janë të tilla që nuk prekin gjithë sferën artistike. Pra, kemi një tronditje në themel të sferës tematike, kemi lëkundje gjithashtu në përmbajtjen narative të të gjithë veprës, ç’ka paraqitet problematike disa herë, kjo sepse kërkimi, apo qasja me të renë u bë disi qëllim në vetvete, diktuar edhe nga kushtet e mëparshme të lirive të kufizuara.

Bibliografi e përzgjedhur 1. Kalemi, Spiro, Çefa Sandër, “Historia e muzikës shqiptare vol 1. Kap. “Shkolla muzikore nën ndikimin e realizmit socialist”.

2. “Historia e Europës”, Kap. “Lufta e ftohtë” 3. Hysa, Shaban, artikulli “Mbi realizmin socialist”, Propaganda postale, maj 2008.

HAEMUS PLUS II / 2015

77 | P a g e

sine studio

Mimoza HYSA Linee (tte) di frontiera in “L’infinito viaggiare” di Claudio Magris Interpretare le scelte traduttive del testo in albanese Abstract: La prosa saggistica - narrativa di Claudio Magris in “L’infinito viaggiare” si caratterizza da una sintassi analitica, tipica della scrittura “diurna”, ma con una mescolanza di riflessioni e considerazioni del narratore. Alla costruzione di quel discorso snello, ma contemporaneamente complesso, concorrono diversi aspetti linguistici, tra cui i segnali interpuntivi. Cercheremo di analizzare in chiave linguistico e stilistico l’uso abbondante e svariato delle lineette “metanarrative”con una tendenza di stratificazione della narrazione. Si prosegue con un confronto dell’uso storico della lineetta nelle due lingue, mettendo in risalto la scarsa presenza di tale segno nella lingua albanese, per concludere con alcune esempi di scelte traduttive.

“Non c’e’ viaggio senza che si attraversino frontiere – politiche, linguistiche, sociali, culturali, psicologiche, anche quelle invisibili che separano un quartiere da un altro nella stessa citt{, quelle tra le persone, quelle tortuose che nei nostri inferi sbarrano la strada a noi stessi.”

Claudio Magris L’infinito viaggiare

Linee(tta) di frontiera La frontiera per un’autore come Magris, è modo di essere, è filosofia di vita che include ovviamente anche il suo stile. Nel vivissimo dialogo dell’autore con i suoi traduttori, Magris sostiene di far attenzione all’ambiguit{ della sua narrazione miscua, caratterizzata dall’alternanza della scrittura “diurna” con quella “notturna”. Anche se nell’illuminata prefazione l’autore sottolinea la prevalenza della scrittura diurna in L’infinito viaggiare, - cioè una scrittura che “cerca di capire il mondo, di rendere ragione dei suoi fenomeni, di collocare i singoli destini, anche dolorosi, sullo sfondo della totalit{ del reale e del suo significato14” diversamente da quella notturna “che si trova, talora anche senza averlo programmato, faccia a faccia col volto terribile della vita selvaggiamente ignara di valori morali, di bene e di male, di giustizia e di piet{, di ordine; una scrittura del caos che è talora l’incontro, estraniante e creativo, con un sosia o almeno con una componente ignota di se stessi, che parla con un’altra voce 15”, - pochi paragrafi in seguito non esclude la possibile presenza di una voce notturna nella sua scrittura16. Questo intreccio di scritture sui generis, tra saggistica e narrazione, fa sì che lo stile dell’autore sia complesso da interpretare.

Le indicazioni dell’autore verso i traduttori dei suoi libri abbondano di riferimenti al concetto di libert{ della traduzione, di suggerimenti a valorizzare l’intuizione piuttosto che la chiarezza massima del testo, a cogliere la dimensione acustica e fisica del testo e il ritmo come parte integrante del concetto. Il suo stile si può interpretare in svariati modi, ma mi vorrei soffermare ad analizzare un elemento “sottile” e “di confine”, quello dei segni interpuntivi, considerati come indicatori di stile.

L’argomento dei segni interpuntivi è assai delicato e, nella traduzione, è ignorato nelle maggioranza dei casi.

Anche nel caso di Magris, che ha scritto centinaia di pagine di consigli per i traduttori dei suoi libri 17, mancano indicazioni sull’argomento. Per un autore attento e critico del suo stile, è ovvio che le scelte di punteggiature oltre che corrette - detto con un’espressione del personaggio di Čechov – sono piuttosto consapevoli18. Diversamente dall’opinione di Leopardi - per di più uno dei poeti preferiti di Magris stesso –

C. Magris, L’infinito viaggiare, Prefazione, Mondadori, 2008, p. XXIII. Ibidem, p. XXIV. 16 “In queste pagine il dépaysement, che in altri miei libri ha il sopravvento è arginato, contenuto o eluso da un atteggiamento diurno, forse difensivo. Ma il viaggio, di per sé, insinua sempre nella scrittura una componente notturna…”. Ibidem, p. XXI. 17 B. Ivančić, Il dialogo tra autori e traduttori. L’esempio di Claudio Magris, Quaderni di CeSLiC, Centro di Studi Linguistici-Culturali, URT, 2010.

18 F. Serafini, Questo è il punto, Roma-Bari, Laterza, 2012.

HAEMUS PLUS II / 2015 78 | P a g e 14 15

sull’uso dei trattini e lineette in generale 19, il testo di Magris abbonda dei segni sopranominati. Ci fermeremo ad analizzare l’uso dominante delle lineette (trattini) metalingustiche e parentetiche, che oltre ad avere una funzione prosodico-pausativo, contrassegnano anche i rapporti logico-sintattici.

Non ci aiutano molto nemmeno le grammatiche per capire l’uso cosciente e stilistico di questo segno al margine dei segni interpuntivi, facilmente sostituibile con le due virgole e con le parentesi.

Per Serianni le lineette, oltre a introdurre un discorso diretto, soprattutto nei dialogati dei romanzi, servono anche a racchiudere le frasi incidentali20. Ma come va interpretato il proliferare delle lineette usate ad introdurre frasi incidentali nel testo de L’infinito viaggiare?

Prendiamo alcuni esempi: 1. La scrittura continua il trasloco, impacca e disfa, aggiusta, sposta i vuoti e i pieni, scopre – inventa? trova?

– elementi sfuggiti all’inventario e perfino alla percezione del reale…

L’esempio mette in evidenza la polifonia delle voci, caratteristica dello stile dell’autore: nella voce del saggista s’intromette quella del narratore che spezza la narrazione lineare con delle domande in sospensione.

2. … esso si prolunga nel trasloco dalla realt{ alla carta – scrivere appunti, ritoccarli, cancellarli parzialmente, riscriverli, spostarli, variarne la disposizione.

Nel caso della lineetta singola, l’attenzione viene focalizzata sull’ultimo elemento, che ha la funzione di determinare, circoscrivere ed elaborare il pensiero dell’autore. Dal punto di vista grammaticale la lineetta si poteva facilmente sostituire con i due punti, ma l’autore preferisce il trattino per rendere più netta la frase aggiunta.

3. Cosi accade con la scrittura: qualcosa che, mentre si viaggiava e si viveva, pareva fondamentale è svanito, sulla carta non c’è più, mentre prende imperiosamente forma e si pone come essenziale qualcosa che nella vita – nel viaggio della vita – avevamo appena notato.

La frase introdotta serve a specificare la parola che precede, con lo scopo di focalizzare l’attenzione del lettore su questo tratto del testo.

4. Berlino – spartita in due, occupata da quattro potenze e attraversata da un muro grottesco – è l’immagine bruciante di una storia innaturalmente bloccata.

La frase introdotta nel caso citato sopra inserisce spiegazioni dettagliate, elementi particolari e opinioni del narratore in aggiunta al pensiero discorsivo dell’autore saggista. La frase si poteva mettere tra due virgole, ma l’uso delle lineette esprime la volont{ dell’autore di dare maggiore evidenza della “seconda voce”.

5. …nel dramma il pazzo omicida si identifica con Ludwig, con la sua megalomania, ma analizza – meglio di uno psichiatra – questi disegni titanici… È di nuovo la voce narrativa che si intromette aggiungendo un’opinione contrassegnata dalle due lineette.

6. Ma Lotte – la vera Lotte, quella che riposa qui sotto – è stata veramente la moglie del Consigliere, la madre dei suoi figli, ha condiviso la sua vita.

7. La citt{ – bellissima, non certo ricca ma di franca e gentile vitalit{, con le sue strade affollate di gente e motocicli d’ogni tipo e le sue pagode sui laghi – suggerisce la pace e una vita modesta ma operosa, non le bombe piovute per tanti anni.

Ma questa atmosfera in sordina non deve trarre in inganno, non è – o non è solo – un segno di indifferenza…

G. Leopardi, Pensieri di varia filosofia e di bella letteratura, curato da Giosuè Carducci,Vol.II, 22 aprile. Giorno di Pasqua 1821: “Che è questo ingombro di lineette, di puntini, di spazietti, di punti ammirativi doppi e tripli, che so io? Sto a vedere che torna alla moda la scrittura geroglifica, e i sentimenti e le idee non si vogliono più scrivere ma rappresentare, e non sapendo significare le cose colle parole, le vorremo dipingere o significare con segni, come fanno i cinesi la cui scrittura non rappresenta le parole, ma le cose e le idee.”, Firenze, Le Monnier, 1898; p. 310.

20 L. Serianni, Grammatica italiana, con la collaborazione di Alberto Castelvecchi, Torino, Utet 1989; “Trattino” pp. 78-79.

HAEMUS PLUS II / 2015 79 | P a g e 19

Nei casi sopra citati si sente una partecipazione empatica del narratore che oltre ad aggiungere spiegazioni, partecipa emotivamente nella descrizione, dando al testo un tono discorsivo.

8. I – dovrei anzi dire soprattutto le – docenti conoscono l’universit{ italiana come me e sanno creare fra i loro allievi un grande interesse per il nostro paese.

Questo sarebbe il miglior caso in cui le lineette servono a puntualizzare dettagli anche visualmente con una divisione ben chiara. Una frase equivalente poteva essere: I docenti, o meglio dire le docenti, conoscono…

Ma nel secondo caso, anche se il significato non è diverso, la particolarit{ non sarebbe ben evidenziata e ben sottolineata. Sembra che Magris viaggi nel suo testo anche attraverso e oltre i confini delle lineette.

Per un autore che non solo è in grado di interpretare tutte le sue scelte e che riesce ad essere il critico di se stesso non si può pensare che queste scelte siano casuali.

Visto superficialmente, senza l’analisi e la conoscenza dello stile dell’autore, “l’ingombro” delle lineette nel suo testo può essere interpretato anche semplicemente come un’influenza delle lingue di origine anglossassone e in particolar modo della lingua tedesca21, dal momento che storicamente si nota una presenza scarsa di quel segno nei testi di letteratura e di saggistica italiana prima della “modernit{”.

Ma se prendiamo in considerazione l’ambiguit{ della sua narrazione, l’uso delle lineette si può interpretare in più modi: - in chiave stilistica: le frasi incidentali rappresentano “la polifonia e le stratificazioni enunciative”22 del testo letterario. Le lineette parentetiche introducono nel discorso un’altra voce (quello dell’autore narratore) che prende varie posizioni nel confronto dell’autore saggista, “contribuendo alla costruzione di quell’ambiguit{ tra resoconto oggettivo e confessione soggettiva” 23. Detto con le parole dell’autore accennate all’inizio, le frasi contrassegnate dalle lineette sono di una scrittura più “notturna” che “diurna”; - in chiave linguistica, le lineette conferiscono al testo tratti di oralit{. “Le frasi segmentate e spezzate che ne derivano sono infatti proprie della lingua parlata; ce ne accorgiamo leggendo il discorso ad alta voce.” 24 - in chiave sintattica, i vari tipi di inciso creano una moltiplicazione di frasi nell’architettura complessa e sontuosa del testo magrisiano.

- in chiave contenutistica, le lineette servono a intromettere dettagli, aspetti peculiari, osservazioni sottili, puntualizzazione di un concetto, luogo, idea o persona. La frase incidentale spesso crea una linea parallella a quella dell’argomento principale, formando una rete interculturale e interdisciplinare.

Per esempio: Nel delirio particolaristico che contagia l’Europa con la febbre di proclamare radici, purezze etniche e identit{ compatte, non sarebbe forse male se questo splendido Paese restasse senza nome; sarebbe – come gli anonimi di Kafka o gli sberleffi cari alla letteratura cèca – una lezione di verit{ umana e di ironia, di tolleranza e di umanit{.

Se allarghiamo il concetto di Magris circa la frontiera – intesa come una linea che separa e spesso rende nemiche le genti che si mescolano e si scontrano in quel territorio, ma che nello stesso tempo unisce quelle stesse genti25 – anche alla scrittura magrisiana, possiamo notare la duplice funzione delle lineette: - far emergere e scoprire peculiarit{, profumi locali, esperienze marginali. Le lineette nella narrazione lineare spuntano come frontiere che focalizzano queste particolarit{ e le mettono in evidenza. Sarebbe questa la ragione per cui tali frasi non vengono marcate tra le due virgole: l’effetto di pausa e di evidenza sarebbe minore.

“Questo procedimento, che in italiano è eccezionale (e comunque non va esteso al di fuori del settore tecnico-scientifico), è invece corrente intedesco, lingua ricchissima di parole composte”. L. Serianni (con la collaborazione di A. Castelvecchi), Grammatica italiana, Torino, UTET, 1989; p. 79.

22 B. Montara Garavelli, Prontuario di punteggiatura, Roma-Bari, Laterza, 2003, p.95.

23 B. Ivančić, Tra le (non) virgole di Alla cieca e sul rapporto di Claudio Magris con i traduttori, Quaderni di Italianistica, Voll 32, Nr.1, 2011, p. 96.

24 Ibidem.

25 Claudio Magris, Trieste. Un’identit{ di frontiera,Torino, Einaudi, 1982; p. 10.

HAEMUS PLUS II / 2015 80 | P a g e 21

- integrare la particolarit{, la seconda voce, nell’interno del discorso. Per questa ragione le frasi incidentali tra le lineette non vengono racchiuse tra le parentesi, che creerebbero un blocco, un’esclusione, un effetto di pausa e di evidenza maggiore, trattando la frase come parte estranea al testo letterario.

Da questo punto di vista, le lineette nel testo magrisiano diventano frontiere semantiche e stilistiche da valutare attentamente nel processo traduttivo. Nel nostro caso – la traduzione in lingua albanese – è interessante notare come sia cambiato l’uso della lineetta per le frasi incidentali nei vari periodi. Così prima della standartizzazione della lingua albanese, se consultiamo le riviste letterarie degli anni trenta, si nota una presenza importante della lineetta, specialmente negli autori con una formazione culturale influenzata dall’inglese e dal tedesco26. Dopo gli anni settanta, con le regole ferree redazionali della Casa Editrice Statale “Naim Frashëri” e con l’appiattimento dello stile nella scrittura del realismo socialista, si nota l’esclusione delle lineette in funzione parentetica e la loro sostituzione con le parentesi o le virgole. Dopo gli anni novanta, in un’atmosfera di caos, si manifesta anche la tendenza di trasgredire le regole della scrittura.

Nel processo traduttivo predomina la strategia “author-oriented”, vale a dire una traduzione concentrata più sulla lingua di partenza che sulla lingua d’arrivo, che in alcune opere ha ridotto la comprensione del testo da parte del lettore.

Nel caso specifico che ha dato luogo a quest’analisi, il traduttore del testo di Magris, deve adottare una strategia interpretativa delle lineette parentetiche: conservarle nel rispetto delle scelte autoriali o sostituirle con due virgole o parentesi nel rispetto della tradizione della lingua albanese? Un dubbio che nella scienza della traduzione mette a confronto due principi: quello di adeguatezza e quello di accettabilit{, o in altri termini l’approccio source-oriented, orientato alla conservazione del prototesto e quello target-oriented, orientato al metatesto27.

Nella corrispondenza con i traduttori, Magris opta per il rispetto dell’ambiguit{ della sua scrittura, quindi, per un principio di adeguatezza e un approccio source-oriented.

“Come sempre nel caso di difficolt{, sia strutturali generali, sia di singole frasi, io, come sapete, penso che la traduzione non debba spiegare, facilitare, smussare le difficolt{ del testo originale, che poi sono le difficolt{ della vita e del suo racconto, le difficolt{ che ognuno di noi, molto spesso, ha nel comprendere. Per questo, meglio correre il rischio di non essere capiti che non assumere il tono del Cicerone di se stessi e della propria opera, che prende benevolmente il lettore per mano e gli spiega le cose, spianandogli le asperit{”.28 Oltre all’opinione dell’autore stesso, nel caso specifico le lineette parentetiche vanno interpretate come indicatori di stile ed è per questo che nella maggioranza dei casi sarebbe giusto rispettarle. Anche il traduttore della prefazione ha optato per la riproduzione fedele di tali segni interpuntivi.

In conclusione possiamo affermare che la traduzione dell’opera di Claudio Magris L’infinito viaggiare è una sfida sia per il traduttore, a causa dei vari problemi linguistici, sintattici e stilistici sopramenzionati, sia per il lettore albanese, che si trover{ lungo una linea di confine tra culture diverse, e gli verr{ richiesta maggior partecipazione nella lettura, da intendersi come un viaggio fatto non da turista guidato, ma da esploratore curioso e interessato a oltrepassare le frontiere della comprensione.

Border’s em dashes in "The endless travel" of Claudio Magris. Abstract: The narrative dimension of Claudio Magris in "The endless travel" is characterized by an analytical syntax, known also as “diurnal” writing, with a mixture of reflections and considerations by the author. The construction of such a simple speech, but complex in the meantime, combine various aspects of language, including the punctuation marks.

This study aims to analyze in linguistic and stylistic key the abundant use of varied “metanarrative” em dashes trending to a stratification of the narrative set.

It proceeds with a comparison of the story of theem dashes’s use in both languages, highlighting the low presence of this narrative sign in Albanian. In conclusion it brings some examples of translational choices.

Bibliografia:

1. C. Magris, L’infinito viaggiare, Milano, Mondadori, 2005.

2. C. Magris, Lettera traduttori, correspondenza inedita con i suoi traduttori.

Revista letrare Java, Kris Maloku “A është poet Lasgush Poradeci?”, 1937.

Gideon Toury, Descriptive Translation Studies and Beyond, “Una traduzione accettabile ha come obbiettivo la massima fruibilit{ del testo nella cultura ricevente, a costo di sacrificare le specificit{ dell’originale. È un approccio che Toury definisce target-oriented, orientato al metatesto, mentre il principio di adeguatezza è orientata alla conservazione del prototesto come espressione della cultura emittente, producendo una traduzione source –oriented”. Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins Publishing Company, 1995.

28 Claudio Magris, Lettera traduttori AC, p. 9.

HAEMUS PLUS II / 2015 81 | P a g e 26 27

3. C. Magris, Trieste. Un’identit{ di frontiera,Torino: Einaudi, 1982.

4. Rivista letteraria Aleph, Intervista di Claudio Magris, realizzata da M. Hysa, Tirana, autunno 2011, nr. 21.

5. Rivista letteraria Aleph, Shënime udhëtimi, tradotto da R. Bejko, Tirana, Estate 2011, nr. 20.

6. U. Eco, Dire quasi la stessa cosa. Esperienze di traduzione, Milano, Bompiani, 2003.

7. B. Osimo, Manuale del traduttore: guida prattica con glossario, Milano, Hoepli Editore, 2004.

8. B. Ivančić, Il dialogo tra autori e traduttori. L’esempio di Claudio Magris, Quaderni di CeSLiC, Centro di Studi Linguistici-Culturali, ISBN:2038-7954,URT, 2010.

9. B. Ivančić, Tra le (non) virgole di Alla cieca e sul rapporto di Claudio Magris con i trattutori, Quaderni di Italianistica, Voll 32, Nr.1, 2011.

10. Gideon Toury, Descriptive Translation Studies and Beyond, Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins Publishing Company, 1995.

11. L. Serianni (con la collaborazione di A. Castelvecchi), Grammatica italiana, Torino, UTET, 1989.

12. B. Montara Garavelli, Prontuario di punteggiatura, Roma-Bari, Laterza, 2003.

13. B.Montara Garavelli (a cura di), Storia della punteggiatura in Europa, Roma-Bari, Laterza, 2008.

14. B. Mortara Garavelli,“L’interpunzione nella costruzione del testo.” La costruzione del testo in italiano. Sistemi costruttivi e testi costruiti. Atti del Seminario Internazionale di Barcellona (24-29 aprile 1995). Eds. María de las Nieves Muñiz and Francisco Amella. Firenze: Franco Cesati, 1996. 93-113.

15. F. Serafini, Questo è il punto, Roma-Bari, Laterza, 2012.

16. Akademia e Shkencave, IGJL, Drejtëshkrimi i gjuhës shqipe, Tiranë, 1973.

17. Akademia e Shkencave, IGJL, Rregullat e pikësimit, Tiranë, 1981.

18. Akademia e Shkencave, IGJL, Rregullat e pikësimit në gjuhën shqipe, Tiranë, 2002.

19. Gj. Shkurtaj, Si të shkruajmë shqip - Nga drejtëshkrimi te shkrimet profesionale, Tiranë, Toena, 2008.

Materiale inedito “Avvertenze generali per i traduttori di Microcosmi” “Avvertenze ai traduttori de La mostra” “Lettera ai traduttori di Alla cieca”

HAEMUS PLUS II / 2015

82 | P a g e

… privirea – o plantă carnivoră / … shikimi – një bimë mishëngrënëse

Luljeta LLESHANAKU Poetă, eseistă şi traducătoare născută în anul 1968 la Elbasan, Albania, autoare a volumelor "Ochii somnambulei" (1994), "Clopotele de duminică" (1995), „Semi-cubism” (1997), “Antipastorală” (1999), ” Măduva galbenă” (2000), “ Fresco” (SUA, 2002) etc. Este considerată o voce de prim rang a noii poezii de limbă albaneză.

Conştiinţă trunchiată (Ndërgjegje e gjymtuar) Liliacule, conştiinţa ta trunchiată orbeşte, lovindu-se de lumină!

Groznic e să adormi şi să te trezeşti Cu pasărea asta neagră-n suflet.

Cu tine (Me ty) Mă voi aşeza pe colţul buzei tale Ca o st}ncă l}ngă o cascadă Sigură că nu mă va răpi fluviul cuvintelor.

Mă voi aşeza-ntr-un colţ al ochiului tău Ca un nufăr răsărit l}ngă mal Cu petale minuscule – să nu-ţi acopăr privirea.

Că eu ce sunt, la urma urmei?

Un val îngheţat în spaţiu Smuls din marea sufletului tău Întinzi m}inile să mă prinzi şi nu poţi.

Plecat-au păsările (Ikën zogjtë) Plecat-au păsările Plecat-au şi drept junghi lăsat-au cuiburile Ca pe nişte pahare iarna umplut-a cuiburile cu ploaie Le-a umplut le-a băut Le-a băut s-a îmbătat De singurătate.

Clopotele duminicale (Këmbanat e së dielës)

Sufletul meu Se lovește ca o limbă De fețele metalice ale clopotului.

Ascultaţi Este clopotul de duminică Clopotul slujbei mari de duminică HAEMUS PLUS II / 2015

83 | P a g e

Oamenii ascultă predicile pentru o viaţă-ntreagă Fără-de-păcat Şi-şi aduc aminte să depună Flori prin cimitire.

Iarna pe câmpiile cu porumb (Dimri në arat me miser) Intrase iarna și saxofonul v}ntului se-ncolăcea precum cobra Urmărind în treacăt c}mpurile cu porumb rădăcinile rămase ghearele păsărilor iluzorii volanul de sub degete răm}ne gheață și luna-și lipește chipul murdar de parbrizul din spate aidoma copiilor părăsiți și curioși din periferii Două case goale colo-n ad}nc dinții tăioși ai șoarecelui de c}mp scormonind să găsească puținul rămas din roșiaticul anotimp al secerișului Mașina se oprește la asfințit bărbatul iese și-și aprinde o țigară trage puternic din ea trage disperarea c}mpului cu ambii plăm}ni și c}mpul trage disperarea lui p}nă-n bronhii apoi cu același v}rf al pantofului strivește filtrul rămas al țigării sigil}nd vechiul lor legăm}nt fără speranță fatal

Șah

(Shah) E toamnă. Venele de pe marmură se umflă de ploi.

Mormintele rudelor mele cu doar patru degete de timnp între ele puse la r}nd ca un șir de mașini blocate la răscruce cu calea ferată.

Războiul s-a dus. Acel m}ner de fierar ce-i ținea c}ndva, ca pe niște degete, împreună s-a aruncat, nefolositor, încolo.

Afară, sunt doar niște necunoscuți aștept}nd să treacă trenul pe partea cealaltă a drumului…

Mirosul păm}ntului Îți amintește de casa Unde lipsește un ceas at}rnat de perete.

Le curăț cu grijă numele Anii… ca niște răni minuscule pe genunchi HAEMUS PLUS II / 2015

84 | P a g e

Dragostea… care acum ustură mai puțin Dec}t un ghimpe de trandafir.

La intrarea-n cimitir Paznicul joacă șah singur în gheretă.

Omul fără pământ (Njeriu pa tokë) Eu sunt om fără păm}nt tot ce dețin mi-e scris diagonal pe față – o ”fragile” pe pachetele de transport între sărbători.

Iar bunicul meu se zg}lț}ia cu proprietatea sa Precum bestia și cursa Fără a mai include un terț la sfidă.

Era un duel de crai Joc fără viclenie, fără surprize, cu runde regulate de armistițiu Și fără răni mici; ea te răpește întreg.

Pașii lui erau mari. Privirea – o plantă carnivoră un spațiu curat de insecte și dubii. Și c}nd păm}ntul fu primul pe care-l lăsă el a văzut trădarea înfăptuită-ntre timp în spatele său: cum dudul arunca umbre peste curtea vecinului cum nevastă-sa-și scosese un ciorap de m}nie înainte să moară și băieții îmbătr}neau neînsurați.

Bunicul meu n-a construit un turn. A ales limba orizontală ca să vorbească cu Dumnezeu: cumpăr}nd păm}nt fără capăt. Cumpăr}nd continuitate și oricum a hulit c}nd spusese clar: ”tu n-ai putere de a g}ndi m}inele” Eu sunt altfel; sunt om fără păm}nt și nimic nu se-nt}mplă-n spatele meu. eu sunt mereu la timpul potrivit – ziarul umed al zilei lipindu-se de primul camion care trece.

Deţinuţii (Të burgosurit) Deținuții, vinovați și nevinovați c}nd ies, au aceeași expresie de față – patriarhul proaspăt căzut din tron.

Trec}nd pragul el își aplecă capul, în ciuda înălțimii medii.

Același lucru fac beduinii c}nd intră-n cortul pe care l-au cărat toată ziua în spinare.

Pereții, perdelele curate și mirosul de var evocă sentimentul războiului rece HAEMUS PLUS II / 2015

85 | P a g e

c}nd războiul tocmai s-a sf}rșit. În ziua următoare, cearșafurile lui au fost at}rnate spre aerisire în mijlocul curții, ca după prima noapte a nunții, petele virginității.

Fețe întunecate de soare l-au înconjurat, numai ochi și urechi ”Ce vis ai visat aseară?”

Visele deținutului sunte pergamene care se sfințesc grație capitolelor pierdute.

Sora lui tocmai i-a descoperit un nou obicei: bucăți de p}ine ascunse prin buzunare și sub pat și tăiatul neîntrerupt al lemnelor pentru iarnă.

Ce era panica asta toată?

Ce putea fi mai rău dec}t anii de pușcărie?

Dreptul de a alege Neput}nd.

HAEMUS PLUS II / 2015

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

86 | P a g e

lupa

Virion GRAÇI Herezi në gjirin e realizmit socialist Ismail Kadareja hyri në letërsi si poet. Me gjithë arritjet, si poet nuk ka shkuar më larg se bashkëkohësit e tij: D. Agolli, F. Arapi, Rr. Deda, A. Podrimja, A. Shkreli. Ndërkaq, si prozator, është midis shkrimtarëve më të njohur europianë dhe botërorë. Në prozë, Kadare i ka dhënë letërsisë shqipe një sërë kryeveprash, pikërisht në klimën shterpëzuese të doktrinës së realizmit socialist.

Me “realizëm socialist” do kemi parasysh versionin më liberal të tij, përkufizuar nga studiuesja amerikane Irina Gutkin (1890-1934) në “Zanafillat kulturore të estetikës së realizmit socialist”, Evanston: Northwestern Universiti press, 1999 (f. 13) Kryesorja për principet e realizmit socialist është që të paraqesin personazhe kryesorë pozitivë, politikisht të bindur e që kryejnë akte heroike.

Misioni politik i krijimeve të tilla artistike është që zgjidhja e konfliktit të jetë optimiste, tu thuret lavdi mësimeve të partisë komuniste dhe të arrihet një përfundim pozitiv.

Meqënëse doktrinës zhdanoviste tek ne i qëndronte në mbrojtje një shtet totalitar, i pamëshirshëm me ata që devijonin nga parimet e tij, guximi krijues i Kadaresë, shfaqur më së miri në prozën e gjatë mund të quhet: “herezi artistike”. Ballafaqimin me dogmën dhe me tabutë e tjera ideologjike të kohës e kryejmë me tre nga romanet e parë të tij: Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1970), Kështjella (1972), Kronikë në gur (1973).

Gjenerali, Kështjella, Kronika janë përcaktues në krejt krijimtarinë e autorit. Ata i japin autoritet të padiskutueshëm në kuadrin e letërsisë shqipe, si dhe njohje ndërkombëtare, duke filluar me Gjeneralin. Ndërkohë, me këta romane, autori përuron hyrjen e tij në skenën letrare të kohës duke qëndruar de facto jashtë dogmës zyrtare.

Duket paradoksale, por është fakt i kryer: tre romanet e përmendur, për nga metoda krijuese, cilësitë e tekstit dhe shtresëzimet kuptimore janë të paklasifikueshëm brenda korpusit të veprave të realizmit socialist.

Mendojmë se bazat e suksesit te këta romane janë dy: 1. përkatësia e rrëfimtarit dhe 2. pikat e veçanta të shikimit që autori ka zgjedhur për rrëfimtarët. Për rolin vendimtar të pikave të shikimit në një vepër rrëfimtare vlen të përmendim F. de Sosyr-in kur shkruan: është pika e shikimit ajo që e krijon objektin.

HAEMUS PLUS II / 2015

Në romanet e sipërpërmendur, rrëfimtarët e ndihmojnë autorin t’u shmanget standarteve të estetikës krijuese marksiste, vijës së partisë, patriotizmit folklorik, militantizmit politik dhe pasioneve të tjera akulturore, tipike dhe të detyrueshme për epokën.Duke respektuar me besnikëri strukturën menatale e psiqike të rrëfyesave, duke ruajtur natyrshëm këndshikimet e tyre Kadare ka respektuar në të vërtetë dhuntinë e tij krijuese duke mos i nënrenditur kërkesat artistike të tekstit letrar kërkesave propagandistike e partiake. Rrëfyesit e Kadaresë janë të huaj për botën shqiptare, madje, te Gjenerali dhe Kështjella ata vijnë nga kampe armike. Këndshikimi i tyre nuk të jep mundësi ta shikosh me idolatri dhe patetikë pozitive realitetin shqiptar.

Gjenerali dhe Kronika e kanë kohën e ngjarjeve të lidhur me periudhën e njohur si L.A.N.Ç e glorifikuar si më e ndritura në historinë e Shqipërisë ku, nën udhëheqjen e P.K.Sh u çliruam, lamë pas errësirën dhe shtypjen shumë shekullore dhe dolëm në parajsën socialiste. Kjo konstante demagogjike e historiografisë komuniste është e padiskutueshme dhe sot, në shek. XXI. Kadare i shmanget plotësisht këtij qëndrimi. Kuptohet, ai e pohon luftën e shqiptarëve kundër fashizmit, por me tonalitete të normale, pa ekzagjerime dhe mistifikime hiperbolike sikundër është trajtuar ajo në të gjitha gjinitë në periudhën e soc-realizmit. Kadare nuk e jep as direkt, as në mënyrë të nënkuptuar rolin e pazvendësueshëm shpëtimtar të partisë komuniste. Te Gjenerali komunistët përmenden rrallë, për ndonjë veprim bizar, sikurse është ndërhyrja në urbanistikën e Tiranës për të shmangur ngjashmërinë me sopatën e emblemës fashiste. Te Kronika udhëheqësi i tyre Hoxha, vetëm sa përmendet si “njeri i çuditshëm që kish vënë syze të zeza dhe thosh poshtë e lart do bëj luftë, do bëj luftë”. Lufta vizatohet me penelata të errëta: si fatkeqësi e madhe, si marrëzi e gjithanëshme, si ikje nga normaliteti, si sakrifikim i tmerrshëm i jetëve njerëzore: - Ç’domethënë parti komuniste?

- Kush e di?

- Gjëra të çuditshme, - tha gjyshja. - Gjëra që s’kanë ndodhur asnjë herë. (f. 232).

Një partizan. Nga lagjja e qendrës kish dalë një partizan.Një javë më parë ai kishte qenë njeri i zakonshëm… papritur ishte shndërruar në 87 | P a g e

partizan. Tani ishte në male. Të gjithë ishin këtu.

Vetëm ai atje.

- Pse thonë „ka dalë partizan”?

- Sepse ka dalë nga qyteti. (f. 228).

Mbriti te ura e lumit aradhja e parë partizane. E hollë dhe e gjatë, me një flamur të kuq në krye…..po ngjitej për në qytet. Një tjetër vargan po zbriste nga bregu i veriut. Nga larg vinte një britmë e zgjatur;”partizanët!partizanët!”U ngjita me vrap në katin e tretë për të parë. Prisja të shikoja gjigandë me armë që shkrepëtinin, kurse ato ishin dy rreshta të rëndomta, fare të brishta, me nga një flamur të kuq mbi krye.Ku shkonin ato?E dinin që qyteti ishte i egërsuar dhe i armatosur deri në dhëmbë? (f. 256) Ka dalë një luftë e re, luftë me kllasa apo luftë e kllasës…. Me këtë luftë vëllai vret vëllanë dhe i biri babanë. E vret mu në shtëpi, mu mes të bukës. E sheh në sy një copë herë, pastaj, s’të kam më baba i thotë dhe bam i bie në lule të ballit. (f. 248) Mblidhen djem të rinj e vajza të reja. Këndojnë nëpër qilare këngë të ndaluara. Do prishim botën e vjetër thonë, do bëjmë botë të re.

- Botë të re? E si është kjo botë e re?

- Ata e dinë moj Xhiko, ata…..për të bërë këtë botë të re do derdhet gjak./-Kurban i madh. /ç’më the, ç’më the. (f. 242) Te Gjenerali rrëfehet në vetën e tretë nëpërmjet optikës së gjeneralit dhe priftit, përfaqësues të ushtrisë pushtuese dhe të një sistemi shoqëror politik të kundërt. Ata nuk janë të prirur të flasin pozitivisht për aktualiteëtin shqiptar, janë të lirë të shprehen hapur me njëri - tjetrin për ato që shikojnë. Kjo liri e pakufizuar shprehjeje shkon në forcimin e frymës realiste të veprës, larg shablloneve të soc-realizmit, ndihmon të hidhen mendime e pikpamje kritike për shqiptarët, për aktualitetin, për historinë.

Njëkohësisht, interpretimi i botës shqiptare nëpërmjet tyre e shpëton nga përgjegjësia autorin sepse, ata që flasin për ne janë armiqtë tanë: - Shqiptarët janë një popull i ashpër e i prapambetur. Atyre, që kur janë foshnja, u vënë në djep pushkën, kështu pushka bëhet pjesë e pandashme e jetës së tyre. (f. 36) Në paqe ata trullosen, përgjumen ashtu si gjarpëri në stinën e dimrit. Vetëm në luftë e tregojnë veten plotësisht.

Lufta është gjendja natyrale e këtij vendi. Prandaj ata në luftë janë të egër, të rrezikshëm dhe bëjnë dëm më tepër se ç’duhet.

Pa zbukurime dhe idilikë kooperativiste jepet edhe jeta e njerëzve në rregjimin socialist. Njerëz që udhëtojnë në korroceritë e makinave, fshatarë të veshur me rroba leshi të zeza, gjithandej bunkerë, fortifikata, tipa të çuditshëm… etj.

Gjenerali dhe prifti shikuan nga gruaja, por ajo qe kthyer e po ikte; bucela e saj u lëkund edhe për ca kohë gjersa u zhduk në një rrugicë të fshatit. (f. 51).

HAEMUS PLUS II / 2015

Në të dalë të fshatit, përtej urës së drunjtë, rrugën e kish bllokuar një qerre, që i kish dalë rrota. Dy fusharakë vërtiteshin rreth saj. (f. 55) Dy barinj me kërraba të gjata mundoheshin ta ndanin grigjën përgjysëm sa të kalonin makinat. (f.

121) Malsorët e tyre prapanikë që gjer dje kanë jetuar si në mesjetë. (f. 135) Gjenerali dëgjoi tringëllimën e vedrës dhe zërat e grave që mbushnin ujë në kroin aty pranë, pëllitjet e veçuara të lopëve, një radio që porsa u hap dhe zërat e voglushëve që loznin e rendnin nëpër shesh. (f. 194) Baraka e gjallëroi vendin… Gjatë ditës aty rrotull vërtiteshin fshatarët duke vështruar me orë të tëra puntorët që gërmonin.(f. 167) Një përshkrim jo i përshtatshëm i është bërë dhe babait të një dëshmori të luftës: - E keni parë një plak me mustaqet bigë, që del çdo mëngjes me një kobure të madhe ngjeshur për brezi? - Ai që ka dy tre medalje në gjoks dhe që ecën me kokën përpjetë?Unë u trembem torrollakëve të tillë. Ja, i shkrepet, nxjerr koburen e të qëllon në mes të ditës. (f. 108) Te Gjenerali nuk gjejnë vend as tezat zyrtare të kohës për rezistencën antifashiste.Rezistencën e ditëve të para të pushtimit autori e ka dhënë nëpërmjet Nik Martinit. Portreti i tij i shkon më tepër përfytyrimit mitik për ushtarin e panjohur e të përjetshëm të atdheut, diku në një breg në pritje të armikut. Nik Martini vizatohet sipas përfytyrimit popullor, shembull ideal i rojes së përjetshme të tokës amtare.

Atë ditë ai doli e luftoi i vetëm në tre-katër vende të ndryshme, gjersa u lodh dhe u këput.Thonë se kur iu mbaruan fishekët dhe pa si kamionët me ushtarë po vraponin drejt Tiranës, ia dha një vikame, ashtu siç bëjnë malsorët kur u vdes njeri. E rrethuan nga të gjitha anët dhe e coptuan me kama. (f. 155) Gjenerali dhe prifti në bisedat e tyre karakterizojnë vendasit, domethënë shqiptarët.

Diskutojnë pamjen e tyre të jashtme dhe vetëdijen, cilësitë racore, prirjet etno - psiqike, muzikën, veshjet, sjelljet. Karakterizimet e tyre tingëllojnë si rishqiptime të pikpamjeve denigruese që qendra të ndryshme propagandistike kanë prodhuar kundër nesh. Nga ana tjetër, pohime të tilla, të instrumentalizuar, nuk ishin të domosdoshëm në dialogët e tyre, nëse fabulën e romanit e reduktojmë në misionin paqësor të dy përfaqësuesve të një ushtrie të mundur në tokën e fitimtarëve. Interpretimet konvergojnë në një pikë: gjenerali dhe prifti përfaqësojnë fuqitë e mëdha militariste në raport me popujt numerikisht të vegjël.

Ushtrisë së vdekur nuk i kundërvihet moralisht ushtria çlirimtare; ajo ka një kundërpeshë sfiduese brenda vetvetes: ditarët dhe dëshmitë e ish ushtarëve fashistë. Ata përgënjeshtrojnë dhe parodizojnë moralin dhe shpirtin ushtarak të një misioni pushtues, ata janë dëshmi të një realiteti 88 | P a g e

që i nëpërkëmb dhe i denatyron të gjithë, pa mëshirë. Tek Gjenerali nuk është folur asnjëherë pozitivisht për luftën, edhe kur ajo nënkupton qëndresën ose çlirimin e vendit. Neutralizimi i armiqve dhe i së keqes që ata përfaqësojnë, qoftë dhe skematikisht, siç ndodh rëndom në veprat e realizmit socialist, do të ishte i domosdoshëm.Te Gjenerali, botëkuptimi huaj, i vendosur sërish në pozita armiqësore, brehet dhe tradhëtohet nga vetë përfaqësuesit e tij; ushtarët e huaj jepen si qënie të zakonshme njerëzore, pa hijen e rëndë të pushtuesit, të uritur seksualisht dhe me dëshirën e ligjishme të varrosen normalisht dhe të mos i ndajnë nga njëri-tjetri.

Udhëtimi nëpër Shqipëri nuk shfrytëzohet nga autori për të pasqyruar transformimet e mëdha, jetën e bukur socialiste. Përkundrazi: një ambient i zymtë, tek-tuk fashatarë të çuditshëm, gjithsesi të paemancipuar, egzotikë në paraqitje e të prapambetur në sjellje. Përfaqësuesi i palës shqiptare në ekspeditë, specialisti është njeri i heshtur, aspak i kohës, d.m.th..aspak militant revolucionar. Është vizatuar me mjeshtëri si figurë pozitive, por nuk ka tiparet e heroit përfaqësues, misionar dhe zëdhënës i kohës, edhe pse është pranë njerëzish që përfaqësojnë dyfish botë kundërshtare. Specialisti shqiptar, ngalet atipik në rolin e tij përballë armiqëve. I heshtur, vetëm një herë shprehet me zë të lartë duke e thyer paqen midis tyre: - Njëzet vjet më parë ju shkruanit parrullat e fashizmit në gjokset e shokëve tanë të varur. (f. 54) Moment shpërthyes në roman është dasma dhe veprimi i plakës Nicë.Vrasja e vrasësit të burrit dhe përdhunuesit të vajzës është e natyrshme dhe e përligjur në sfondin e një lufte botërore. Por, varrosja e kolonelit te pragu i shtëpisë ku asaj i duhet të kalojë me mijëra here, është një episod horror. Nica, si figurë katalizuese, kapërcen jo vetëm caqet e realizmit socialist por edhe normat e romanit realist, në përgjithësi. Ajo ilustron pikpamjet e gjeneralit dhe të priftit për etnopsikozat e vendasve, për fatalitetin dhe zinë shekullore të shpirtit shqiptar që shfaqet edhe në këngët e tyre, sikurse shprehen ata. Historia dhe monologu i plakës Nicë ka qënë i përfshirë rregullisht në antologji letrare shkollore megjithatë, mbetet jashtë funksioneve të mirënjohura të personazhit pozitiv, jo vetëm në kuadrin e letërsisë së realizmit socialist.Ajo është enigmatike në fillim dhe tmerruese në finale.Ajo është e pakuptueshme dhe për bashkëfshatarët e saj.

- Mos kini frikë u hodh një tjetër, edhe sikur të dinin shqip, nuk do të kuptonin asgjë nga brenga e saj. (f.

210) Te Kështjella rrëfimi ka të bëjë me kampin e ushtrisë osmane. Nëse nuk do përmendej disa herë Skënderbeu ose Gjergji ynë ky roman mund të ishte historia e ç’do rrethimi otoman, kudo ku kish kështjella. Me botën shqiptare lidhet vetëm HAEMUS PLUS II / 2015

simboli i qëndresës kurse njohuritë e lexuesit për atë epokë, për shtresat sociale, për figurat kryesore, për ndodhitë me të fiksuara historikisht jo vetëm që nuk pasurohen, por përkundrazi, thjeshtëzohen. Ka një të dhënë minimaliste për Gjergj Kastriotin që: një herë ishte ftohur dhe kish mbështjellë qafën me shall… Po të kërkojmë elementë historikë për anën shqiptare, pa ndërhyrë këtu njohuritë tona të mëparshme, do të gjenim vetëm informacione osmanologjie në lidhje me strukturën e ushtrisë osmane, për mënyrën e organizimit, për hierarkitë, për frymën ideologjike, për mënyrën e funksionimit etj. Në interpretimet shkollore e universitare merret si primare kështjella, qëndresa e popullit tonë dhe titulli i romanit në botimin shqip ta imponon këtë lloj qëndrimi ideo-emocional. Ndërkohë, teksti romanor të shpalos në gjithanshmëri vetëm kampin kundërshtar dhe figurën e pashait turk.Pashai është figura qëndrore. Si tek Gjenerali, dhe Kështjella, duke e fokusuar tërësinë e mjeteve shprehëse te kampi armik, këndshikimi dhe botkuptimi i tyre sheston rrafshin përmbajtësor duke na dhënë një roman jashtë standartit socrealist.

Rezultat i shikimit nga jashtë i hapësirës shqiptare është përshkrimi me ftohtësi objektive i natyrës, male, varfëri, zymtësi.

Asnjëherë nuk kishte parë male të tilla. Ato i ngjanin një makthi të rëndë që të shtyp e të shtyp vazhdimisht e nuk të lë të zgjohesh.Toka dhe gurët ishin vërvitur drejt qiellit me një furi të tillë sa që dukej se i kishin thyer të gjitha ligjet e natyrës.

Allahu do të ketë qenë i nevrikosur kur krijoi këtë vend. (f. 8) - Kronikani shkruante se këto ishin male të larta, ku djalli vetë me një shkop në dorë dhe duke u rrëzuar e duke u coptuar mund të ngjitej, ku shejtanit i griseshin opingat dhe ku pulat pa vënë patkoj nuk mund të ecnin.Tursun pashait i pëlqeu ky përshkim. (f. 8) Te Kështjella, ajo që bie ndesh me normat krijuese të kohës është zgjidhja. Konflikti përfundon si në një dramë klasiciste, me zgjidhje artificiale, deus ex machina. Është zgjidhje mjeshtërore që shkon përkrah me frymën simboliste e alegorike të romanit. Nuk ka fitore të njërës ushtri kundër ushtrisë tjetër, nuk ka një betejë ose ngjarje përcaktuese përfundimtare ku secili të marrë atë që meriton. Nyja dramatike zgjidhet nga natyra.

Ndryshe nga të gjitha zgjidhjet e pritshme, fatin e luftës e vendos shiu.Fitorja nuk shkon te ai që bën luftë të drejtë, që ka udhëheqës të madh si Gjergj Kastrioti, që ka me vete shqiptarët trima e vetmohues, fitorja ose humbja varet prej reve të shiut. Pashain e tremb natyra dhe kapriçot e fatit, jo mbrojtësit e kështjellës: Për një kohë të gjatë ai bëri një gjumë të qetë dhe pa ëndërra. Ëndërra i erdhi më vonë. Ai pa në ëndërr daullet e shiut. Të rrjeshtuara njëra pas tjetrës, ato filluan të binin vetë pa i goditur njeri. Ai 89 | P a g e

i urdhëroi të heshtnin por ato nuk ju bindën. Ato vazhdonin të binin me një gjëmim të mbytur.

Tursun pashai u zgjua. Kjo nuk ishte më vazhdim ëndërre. Larg, diku anash në thellësinë e kampit, po binin vërtetë daullet e shiut. Ai ndjeu një zhurmë të butë mbi faqet e pjerrëta të çadrës dhe papritur ç’do gjë u bë e qartë dhe e pandreqshme. Shiu. (f.

233) Pa shiun, këshjella do binte nga etja, duke e zhvlerësuar sakrificën sublime dhe qëndresën e kështjellarëve. Me fillimin e shiut pashai heq dorë nga ç’do përpjekje tjetër, madje me gjakftohtësi nuk pranon iluzione ngushëlluese për të ardhmen e tij.

Nga toka ngjitej një erë e rëndë, era e baltës së lagur nga shiu pas një kohe aq të gjatë… asnjëherë nuk e kishte ndjerë kaq afër dhe kaq të pushtetshme praninë e baltës së dheut. Ajo shtillej në ajër, kudo, mbi të, nën të, anash tij. Ishte një rrethim i pakalueshëm…ai pati dëshirën instiktive të ikte, vrapues i vetmuar, larg, larg, me hapa të shtrira, monotone për të dalë nga ky kurth, por në atë çast e ndjeu se kudo rreth e përqark ishte po ky shi dhe po kjo fushë me pellgje, për të cilën ai ishte tashmë i huaj si për një njerkë. (f. 234) Jeta dhe lufta jepen si lojra të përgjakshme e të pabesa të fatit. Në këtë rast, fati (shiu) ishte në favor të kështjellës dhe pashai turk e pranon para kohe rezultatin e lojës: me respekt për veten e tij dhe me dinjitet të palëkundur e gjakftohtësi largohet përgjithmonë nga jeta, nëpër shi, si personazh i Heminguejit. Para vetvrasjes thërret Exherin, gruan që ishte shtatzanë; - Dëgjo! – i tha ai, nëqoftëse ai, – ai tregoi me gisht barkun e saj nën këmishën e hollë, - do të jetë djalë, ti do t’i vesh emrin tim………pastaj kërkoi një gotë ujë... unë do të fle, - tha ai.”(f.234) Betejat kryesore ndodhin në vetëdijen e pashait.

Gjatë gjithë kohës së rrethimit, ai ka menduar gjatë për vartësit e tij, për kundërshtarët e shpallur, për miqtë dhe armiqtë e tij në kryeqytet.

Ai është vazhdimisht duke vëzhguar anën e tij.

Njerzit e tij, shtabi i luftës, eprorët në kryeqytet dhe natyra vendosin për fatin e tij si njeri dhe si ushtarak. Figura e pashait është një arritje e madhe e autorit sepse, nëpërmjet trajtimit të saj në kompleksitet, konflikti romanor shteron plotësisht motivin atdhetar, eleminon planin etik të krahasimeve dhe zbulon një dramë më të madhe, më komplekse dhe më universale – absurdin dhe fatalitetin e ekzistencës njerëzore.

Me Kështjellën Kadare jo vetëm i ka ikur plotësisht realizmit socialist por edhe e ka pasuruar, në nivel ndërkombëtar tipologjinë e romanit historik Te Kronika janë tre rrëfimtarë. Së pari: autori fëmijë që rrëfen pjesën më të madhe. Së dyti: autori-shkrimtar që ndërhyn disa herë midis kapitujve, në hyrje dhe në memoriale. Së treti: kronisti Xivo Gavo. Rrëfimi Xivo Gavos plotësohet HAEMUS PLUS II / 2015

nga rrëfimet e plakës Sose (në mungesë të kronikës) dhe nga thëniet e njerëzve të panjohur.

Me tre zëra rrëfimtarë, te Kronika synohet morfologjia e jetës së një qyteti arkaik mes luftës dhe të papriturave të tjera të qytetërimit të shekullit XX. Autori ka hequr dorë nga ndërtimi i një bote fiksionare dhe ka dhënë botën reale të kujtimeve të tij në totalitetin e saj të papërsëritshëm. Krijimi artistik me bazë këtë periudhë bëhet më i vështirë kur pjesë e historisë së qytetit është edhe lëvizja komuniste dhe E. Hoxha. Ai perceptohet në vendlindje si një njeri që ishte dukur si shkolluar me që kish qënë në vendin e frëngjve, por kish dale ndryshe tani…

Rrëfimtari i parë, autori fëmijë, realizohet në shkallën zero të shkrimit, “shkrimi i bardhë” po të përdorim shprehjet e R. Bart kur analizon „I huaji” të A. Kamysë. Autori fëmijë është i vëmendshëm por asnjanës. Nuk shfaqet anjëherë emocionalisht, përveç rastit kur shkon në thertore dhe shikon gjakun e bagëtive. Ky rast i rrallë i shfaqjes emocionale të heroit është identik me kujtimin që vetë Kamy ruan nga babai, kujtim që ia përcjell dhe personazhit të tij Mërsosë; një ditë babai i Kamysë kish shkuar në një ekzekutim publik, në gijotinë dhe ishte kthyer andej i tronditur, i zverdhur, duke vjellë. Mbetet për t’u analizuar nëse kemi të bëjmë me përkime të rastësishme apo me ndikime të mirëfillta. Kadare, imazhin e thertores së bagëtive e bashkëshoqëron me lojën e pullave postare për të krijuar asosacionin metaforik të thertores së shteteve dhe popujve.

Djegia e shtëpisë së tij nuk i bën përshtypje, as djegia e përfytyruar e gjyshes. Ka një vëmendje të pazakonshme ndaj botës që e rrethon, ndaj gjërave të rëndomta, por nuk përfshihet në spektaklin e ndjenjave dhe gjykimeve, qofshin këto edhe të botës fëminore. Midis plakave të jetës, të rinjve komunistë, thashethemnajës së qytetit nuk mban asnjë lloj qëndrimi. Ky fëmijë i një qyteti-fshat, siç ishte Gjirokastra e asaj kohe, nuk ka asnjë lloj ideje se ç’janë fshatarët dhe ku shkojnë ata kur dalin nga qyteti. Është padituri dhe naivitet artificial, krejt i papranueshëm për moshën e rrëfimtarit, përderisa kemi të bëjmë me një fëmijë normal. Ai jepet i pandjeshëm edhe ndaj djegies a përmbytjes së mundshme të shtëpisë, i pandjeshëm ndaj ngjarjeve të rënda që ndodhin përreth, shpërngulje nga shtëpitë, bombardime, atentate, skandale rozë etj. Autorirrëfimtar vazhdon të shtiret si fëmijë, ndërkohë që rrëfën një histori romanore vetëm për të rriturit. Neutraliteti i rrëfimtarit kryesor sjell një dimension liriko-filozofik të panjohur ndonjëherë në prozën shqipe.Kemi të bëjmë me një mënyrë të re rrëfimi, rrëfim apokrif, fshehur pas moshës së rrëfimtarit-fëmijë. Autori-“fëmijë” rrëfen me paanësi pikërisht ashtu si shkruan Roland Barthes për rrëfimin në romanin “I huaji” i A. Kamysë: Shkrim i bardhë… neutral… amodal…. dëftor… i 90 | P a g e

sheshtë...i pangjyrë… transparent… i pafajshëm… akohor…

E panatyrshme është edhe dashuria e fëmijës për aeroplanin bombardues armik. As ky veprim s’ka të ngjarë të përputhet në asnjë rast me psiqikën fëminore. Ka një përkim tjetër (ose ndikim) me filozofinë e Mërsoit, te I huaji i cili komploton kundër vetes së tij. Duke perifrazuar autorin e Mërsoit, Kamynë kemi një farë bashkëpunimi moral midis viktimës dhe ekzekutorit, për ta bërë më të lehtë vuajtjen kur dënimi është i pashmangshëm.

“Shkrimi i bardhë,” “shkalla zero e shkrimit” është një mënyrë e panjohur për letërsinë shqipe, madje një mënyrë e dënueshme për kohën. Mosha e rrëfimtarit duket se e ka përgjumur censurën dhe e ka ngatërruar kritikën zyrtare duke e lënë magjinë e rrëfimit të shkojë te lexuesit.

Rrëfimtari i dytë-autori shkrimtar bën hyrjen, memorialen dhe disa ndërhyrje midis krerëve.Në hyrje jep anët e çuditshme e fantazmagorike të qytetit; - Ishte e vështirë të ishe fëmijë në këtë qytet.

- Në memoriale jep mallin për vendlindjen dhe personazhet e saj të çuditshëm: ‘Gjyshe Selfixhe, Xhexho, hallë Xhemo, nënëmadhe, Kako Pino… ato s’janë më. Por në udhëkryqe nëpër kënde muresh kam parë ca vija të njohura, ca si tipare, hije mollëzash e sysh. (f.306) Në ndërhyrjet midis krerëve autori rrëfimtar shton një dimension poetik të botës komplekse që po shpalos. Bën përgjithësime duke u ngritur mbi ndodhitë ditore, ndërthurje të mendimive e ndjenjave vetjake me poezinë dhe vrazhdësinë e jetës. Edhe ky rrëfimtar (autori-shkrimtar) mbetet i pandikuar nga fryma ideologjike e kohës ku shkruan. Asnjë nostalgji dhe mirënjohje tjetër për qytetin e fëmijërisë, përveç nostalgjisë për plakat e jetës, për trarët e shtëpisë së tij dhe për gurët e kalldrëmeve.

Rrëfimtari i tretë; kronikani Xivo Gavo shërben për të futur në botën romanore atë mori ndodhish dhe faktesh që asnjë ligjërim i rrëfyesve të tjerë nuk mund ti pranojë: kush është njeriu më i rëndë i qytetit, kush ka rekordin e pirjes së kafeve, lista e të vrarëve nga bombardimet, orarët dhe adresat e mamive, ndërrimi i pares sipas pushtuesve të radhës, rubrika gjuhësore etj. Kronika e Xivo Gavos, midis krerëve të romanit anashkalon aktorët dhe faktorët më të rëndësishëm të epokës, anashkalon ndodhitë e bujshme kontinentale e botërore dhe skalit me përpikmëri prozaizmin gotik, fizionominë origjinale dhe dramacitetin e jetës së një qyteti real.Lufta jepet si një padrejtësi e rënë nga qielli që e cënon rëndë jetën e qytetit,

HAEMUS PLUS II / 2015

por në pauzat paqësore, të gjithë e përzënë nga kujtesa, madje edhe kronisti skurpuloz Xivo Gavo.

Për hyrjen në qytet të ushtrisë greke ai shkrun: Më 18 nëntor në qytet hynë g… Askush nuk mund ta shpjegonte një kursim të tillë fjalësh për një ngjarje kaq dëshpëruese,e aq më tepër shpenzimin vetëm të një shkronje (g) për gjithë mizërinë e grekërve. (f.

172) Plaka Sose dhe thëniet e njerëzve të panjohur zvendësojnë disa herë kronikën duke ofruar një optikë edhe më syrealiste; parashikime, parandjenja, komente, interpretime befasuese me pasojë mitizimin e përvojërave të rëndomta dhe çmitizimin e faktorëve historikë protagonistë.

Te Kronika, në mënyrë embrionale por mjaft të qartë gjendet modeli qeverisës i shtetit të ardhshëm komunist; shkatërrimi i pamëshirshëm i klasave kundërshtare, asgjësimi i njëri-tjetrit, shkatërrimi i pronës private, shpronësimet, shtetëzimet, shoqërizimi i skajshëm i jetës deri te mensat e përbashkëta. Këto rrëfehen hapur, me episode konkrete, dhe përcillen pa asnjë simpati nga rrëfyesit te lexuesi. Kur flitet për luftën e klasave, për kurbanët e botës së re, kur partizanët vrasin shokun e tyre, kur ilegali komunist vret ungjin e tij qëndrimi ideo-emocional është dënues: hataja… ç’më the, ç’më the, kiameti, pse s’vdiqa dimrin që shkoi etj.

Gjenerali, Kështjella, Kronika jo vetëm në rrafshin e përmbajtjes, sikurse pamë kryesisht më lart, por edhe sipas rrafshit të shprehjes artistike, janë gjithsesi të paklasifikueshme në gjirin e veprave të realizmit socialist.

Ka pasur edhe më parë përpjekje për të hetuar gjurmë të antikonformizmit në veprën e Kadaresë.

Dallohet, midis tyre, studimi i A. Pipës Subversion drejt konformizmit (botimi i parë 1987, në revistën tremujore amerikane “Telos”). Megjithë aftësitë profesionale të autorit, vepra nuk duket e argumentuar nga pozita filologjike.

Kadareja mundi të krijojë kryevepra letrare brenda kuadrit të ralizmit socialist pa respektuar rregullat e patolerueshme të dogmës zyrtare e për këtë arsye kureshtja e lexuesve dhe e studiuesëve të tij vazhdon. Natyrisht, në të ardhmen priten studime plotësuese më të angazhuara. Deri tani vepra e Kadaresë të bind se, përveç talentit të jashtëzakonshëm, shkak i suksesit është dhe guximi i tij. Guximi krijues, ndonëse nuk është asnjëherë i mjaftueshëm për artin e vërtetë, është, megjithatë, gjithmonë i domosdoshëm dhe i pazvendësueshëm.

91 | P a g e

petku i dimrit bëhet flutur / haina iernii devine fluture

Blerina GOCE 1.

Mbete kujtim i papërtypur E djeshme Dhe unë hije e dhimbjeve të mia.

Orët e padjegura u bënë ditë e netë.

Dhe gotat mëkate të holla.

Të dridhura nga të mospirët E gjatë.

Nën strehëz të një qershie të motshme, Varur kanë mbetur litarët e akullit, Që dimrit qeshnin e kafshonin.

Ndërsa pranvera fshihej për të ardhur me petale.

Mbetën të djeshme…

Ti – i ikuri im, që ende s’të kam lëshuar.

Unë tek ti, më e parëndësishme se një orë.

Endem gjumëhumbur, me hapa prej ere Motet si motet, ikin e ikin kujtim i papërtypur i kohëve të djeshme 2.

Tek ti harrova pantoflën e dëshirës.

Kemi kohë që nuk flasim, E ndien zërin në erë?

Bulëzojmë në vrimëza marrie dhe heshtim.

Mbi ty tund pantoflën e dëshirës, rrobat e natës përpëliten.

Tek ti derdha lotët e të vetmes, Të bukurës, - puhizës sime.

Tek ti u fsheha me pantoflën e dëshirës, Kryqëzuam gishtat, Për pak vetëtimë…

A e ndien shiun e parakohshëm, Dhëmbët e mollës në puthjen e mirë?

Tek ti u zvarrita me pantoflën e dëshirës, Rrugët, zhveshur do të kruhen në baltë. shko, vrapo e ngroh këmbët, Dëshira rrëmohet në natë.

Në flokët e mi valëviten pantofla, Eshtra në ajër, që bëhen floknajë, A e di sa më dhimbsesh, i dashur?

Ne të dy të njëjtët, si dy pika uji, akuj me gjuhë flakësh në gji, ne të dy, të lashtët, shenjuar me dashuri.

3.

Në anën tjetër të hënës, Ketrat lahen me dritë.

Të arta janë pemët dhe bari, HAEMUS PLUS II / 2015

Retë treten ndër kësula yjesh Dhe Zanat janë çupëlina pa çorape.

Në anën tjetër të hënës…

Puthjet i kanë buzët blu, Dhe ëndrrat, dehje pa shkak.

Akrepat nuk kanë pse takohen, Në anën tjetër të hënës.

Breroresh përkunden yjet Dhe të qelqta janë horizontet.

Në anën tjetër të hënës…

Në anën tjetër të hënës, Hapen dhe të tjera kuti.

Petku i dimrit bëhet flutur në të tjera kohë.

Në të tjera stinë…. … Në anën tjetër të hënës.

Prapësitë janë të bukura, prej shtrige.

Thonjtë janë prej mishi në ajër, Këmbët prej flatrash zambaku, Lulet si kaprollë prej bore, Në anën tjetër të hënës…

Në anën tjetër të hënës, Ketrat hanë karamele, Të bëra nga bliri i natës.

Në anën tjetë të hënës, Tret pafajësinë.

4.

Kodra të bardha nën rrjetë acari, I grisur është bari mbi akull e brymë.

Eja mbështillemi dashur, me frymë Me diell të ngjyrosemi ne.

Në shtratin e ftohtë të krehim brengat, Të lagështa të errëta si re, Të athta në erën e pusit të vjetër, Eja, të zhytemi dritash.

Ndërsa errësira na prek kraharorët, Të këndojmë psalmin e shpëtimit, Të gjallë prej mishi e zemre.

Pa zë të lutim dashurinë, Si murgj të një dimri.

Eja mbështjellim frymët, i dashur, Në ëndërr të dridhur thellë vetes.

Në një.

Sytë të lundrojmë mbi fusha gruri, Borxhe plot ndaj jetës.

Kallinjtë tek përtyp era, Ngulçeve pa zë.

5.

Flokë drite Abazhuri i dasmës Më pëshpërit në njolla pluhuri.

Ende qeshem me fotografinë në mur.

92 | P a g e

Më the se në shtratin e vjetër Ka mbetur si njollë era e mollëve Symbyllur duart t’i puth dhe ëndëra thurr

Qiej larg të ndarë me heshtje, Më kumbon diku brenda në përgjumje a zgjim.

Abazhuri me flutura po krihet, Brinjëve të akullta, lagur floku im.

Abazhuri i dasmës është kurorë prej ere.

Kallkan si kolonë në amëshim.

Më pëshpërit pa fund me gjuhë prej Hëne Fllad i një stine pa kthim.

kur ajri nuk ka emër / c}nd aerul n-are nume

Arqile V. GJATA Ndezur i Tëri, si Qiri Miq me ajrin Kur linda... u bëra mik me ajrin. Çdo mëngjes etshëm me të puthem është drithërues, rreth tij zgjasim duartë për ta prekur.

Tek ajri janë gjithë gërmat e shpirtit ato, si gjethet e pemëve luajnë mrekulli.

Me mendje zhveshur a me xhaketë pranvere shkojnë pas frymës së ajrit dhe retë që shkojnë i gjen të shpërndara mes ajrit. Është fjala që vuan për pak ajër, mes nesh zvogëlohet koha kur ajri nuk ka emër!

Hija ime ... Hija ime nuk ka zhurmë ndoshta, nga që është e lumtur. Çdo ditë ngjitur pas shpine më duket e papërcaktuar, si mjerim i moshës Më ngatërohet nëpër këmbë gjithmonë veshur hollë, nuk jeton dot pa mua ka shtatin tim.

Dhe kur ditët shkurtohen me mua kërkon të ngjajë të më bëjë si vetja “krahë kënge”, prej saj... të jetoj dhimbjen në kotësinë e kësaj jete.

HAEMUS PLUS II / 2015

Tungjatjeta Atdheu im…

Atdhe!

E shoh, askush nuk t’i qep plagët dhe syt’ të zbet i ke.

S’paske më gjak, njerëz që dhimbjet t’i lexojnë s’ka më, renkimet të mbyten në det.

Ke kohë që humbur je, ndonëse ditëve dhe netëve të gjithë bartin sëmundjen tënde në krahë.

Je ligështuar si në kohën e gurit.

Në çdo stinë vetëm tretesh dhe frymë mezi merr.

Prej teje, një dorë jetë kërkojnë, Askush s’mendon se do t’jetë keq, kur ti do jesh zi e më zi, Ndaj që mos vijë ajo ditë, Atdhe, lutem ndezur i tëri, si qiri.

Ne nuk ikëm...

“Poezia lind nga dashuria për të rijetuar në vargje” Octavio Paz

Ne, nuk ikëm... ishte mjegull, dremiste moti unë qeshja me thashethemet e mjegullës, ndërsa ti meditoje me kohën duke vështruar retë si treteshin mbi kokat tona.

Ne, përsëri nuk ikëm dhe kur qielli u bë mermer.

93 | P a g e

Si dy banorë të pa strehë ngroheshim nga fryma jonë, bëheshim këngë...

Hija e Tij Ai e këqyrte hijen e tij nëpërmjet skeletit derdhur mbi rrasën e gurtë i zhveshur nga argëtimet për shkak të gjelbërimit.

HAEMUS PLUS II / 2015

Skeleti shkëlqente si foto nudo.

Në perëndim të Diellit ai përqafonte hijen të lënë diku më tej.

Hija lëkundesh sikur vallëzonte me skeletin dritëtretur.

E mjeruar nga frika e skeletit hija hesht…

Qetësohet në copëra jete, që akoma ecin si më parë.

94 | P a g e

encyclopedia

Kopi KYÇYKU Nuk mësoi si vdiset – Mihai Eminesku Kanë kaluar mbi pesë dhjetëvjetsha nga takimi im me veprën e Emineskut dhe mund të pohoj që mësimi i gjuhës rumune është për mua e lidhur pashkëputshëm me poezinë e këtij rumuni të përjetshëm që mishëron në tekst dhe në fat letrar disa nga veçoritë pa të dytë të genit (dhe gjeniut) rumun.

Poet i ri ende i pabotuar, i dhënë pas letërsisë, duke përkthyer nga italishtja dhe rusishtja për pasurimin e vet shpirtëror, por i dërguar për të studiuar për gjeologji, nuk besoja se do të përktheja ndonjëherë kryevepra emineskiane në gjuhën shqipe dhe as që do të hulumtoja me përkushtim strukturën poetike të Emineskut, nganjëherë në vetvete, herë të tjera të krahasuar me veprat e disa vëllezërve në poetikë dhe ndjesi ballkanase (si Hristo Botev e Lasgush Poradeci). Nuk mund të them se ardhja ime në Rumaninë e viteve ’60 të shekullit të kaluar përfaqësonte një mërgim në kuptimin klasik të fjalës, por, fatmirësisht, përmbante të gjitha hollësistë dhe ndjeshmëritë vetjake, që të ktheja sytë edhe më me vendosmëri drejt letërsisë.

Në mes të viteve ’70, kur, pasi kisha mbaruar Fakultetin e Gjeologjisë e të Minierave (1965), përfundova edhe Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, fragmente nga veprat emineskiane ishin përkthyer në botën shqipfolëse nga bashkëqytetarët e mi të mëdhenj, liriku Lasgush Poradeci dhe prozatori Mitrush Kuteli, të cilët jetuan, u formuan, madje edhe i botuan veprat e tyre po në Rumani 29. Ja si i shikonte Lasgush Poradeci, bie fjala, - i cili për një farë kohe ishte sekretar ekzekutiv i Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, - marrëdhëniet rumuno-shqiptare, duke përmendur Emineskun: „Në rast se do të donim të përshkruanim vendosjen ose fillimet e shqiptarëve në truallin mik të Rumanisë, do të duhej të kthehemi deri në kohërat e bashkëjetimit të të dy popujve, ose të nisim me shfaqjen e gjakut shqiptar, krejt i mirëdallueshëm, në historinë e shtetit rumun dhe të letrave rumune. Duke e vërtetuar, pra, këtë vllazërim të hershëm, do të kuptojmë dhe do të shpjegojmë më mirë qëndrimin shpirtëror që e bënë të tyrin njerëzit e lapsit të gjuhës rumune që kishin gjak shqiptar, ndërsa ndonjëri syresh edhe tipare e fizionomi shqiptare. Kësisoj do të dilnin në dukje edhe për kombin tonë marrëdhëniet gjuhësore dhe racore ndërmjet shqiptarëve dhe rumunëve, sidhe shprehjet e nënvetëdijshme të rumunëve të lapsit, – me poetin e madh Mihai Eminesku në ballë, - në kuadrin e simpatisë dhe dashurisë së tyre ndaj shqiptarëve”30.

Elita letrare dhe kulturore shqiptare e vlerësonte Emineskun, dukee përfshirë me ngrohtësi në grupin e romantikëve të pafat, të cfilitur nga varfëria, nga smira dhe sëmundje të pamëshirshme. Natyrisht, isha ndër të paktët që dinin se Eminesku është shumë më shumë se kaq dhe kisha detyrën shpirtërore të nxirrja në pah përmasën e vërtetë të vlerave të tij artistike dhe njerëzore.

Një hap i rëndësishëm u hodh në këtë drejtim njëherazi me daljen në dritë në Tiranë, më 1994, të kryeveprës ”Jeta e Mihai Emineskut”31, që e shqipërova në një gjendje emocionale të thellë, e cila m’u zgjua nga ritakimi me Rumaninë e rinisë pas 29 vjetësh mungese. Pritja e librit ishte e pabesueshme, çka dëshmoi edhe një herë dashurinë e pakufishme ndaj rioshit që pat shprehur dërrmuesen ”Nuk besoja të mësoja si vdiset ndonjëherë”. Nuk ishte i vetmi autor që rritet dhe bëhet përherë edhe më i gjallë me kalimin e viteve nga dita e vdekjes, por kishte diçka thelbësisht ballkanase, nga Evropa e vjetër, nga drithmat e mërgimtarëve që patën studiuar në

Në shtypshkronjën e famshme Albania të shqiptarëve të Konstancës, drejtuar nga Mihal S. Xoxja.

Shih Lasgush Poradeci, Vepra, vëll. 2, Onufri, Tiranë, 1999, f. 147.

31 Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike, Tiranë.

HAEMUS PLUS II / 2015 95 | P a g e 29 30

Perëndim, madje edhe nga epërsia e shpirtrave trako-ilire. Nuk e zmadhoj po të pohoj se asnjë poet tjetër në gjuhë të huaj nuk ka qenë kaq i shtëpisë në shqip dhe për shqiptarët sa Eminesku.

Qëllimisht ky libër është hartuar në rumanisht e në shqip, pa qenë dygjuhësh në kuptimin klasik, - sepse një pjesë e materialeve janë të njohura për lexuesin rumun, ndërsa të tjerat për atë shqiptar, - dhe u drejtohen në radhë të parë të interesuarve për përbashkësitë shqiptarorumune. Kam synuar të ruaj, përfshi aspektin kronologjik, etapat dhe gjuhët në dhe me të cilat i jam afruar dhe e kam përfytyruar praninë e Emineskut në poezinë e trevave tona, pa teprime dhe pa iu kundërvënë disa pandehmave apo mendimesh të heshura në shtypin rumun. Nuk kam aspak ndërmend të kumtoj ndonjë mësim të natyrës morale për ata që bëjnë çmos të shtrembërojnë ose të shformojnë fytyrën e Emineskut, në një kohë kur popuj të tjerë, në këtë rast populli shqiptar, e vlerëson në mënyrë korrekte dhe pa paragjykime poetin kombëtar të të tjerëve. Shtjellimi i librit nuk synon të kalojë përtej paraqitjes së paanshme të veprës letrare, të pranisë, të shtysës dhe të pritjes së një poeti të papërsëritshëm, sidhe të disa ”kushërinjsh të një gjaku”, siç i cilësonte Nikolae Jorga rumunët dhe shqiptarët. Për të dhënë më tej ndihmesë në njohjen dhe pranimin e kësaj lidhjeje të tejhershme, kam përfshirë në libër edhe një material për pakicën shqiptare në Rumani (përndryshe legjendare në historiografinë shqiptare, me ndihmesën konkrete që ka dhënë për themelimin e shtetit modern shqiptar); një material për fjalët e përbashkëta, proverbat dhe disa zakone të qytetërimeve rumun e shqiptar, me të dhëna për popullsinë arumune të Shqipërisë. Roli i të dyja bashkësive, - shqiptare dhe rumune, përbën një shembull bashkëjetese tradicionale vllazërore gjatë shumë shekujve.

Një kuvendim i gjerë me akademikun Mihai Çimpoi për veprën emineskiane, sidhe një përshkrim i shkurtër i pritjes së kësaj vepre në shtypin ndërkombëtar, është plotësuar nga kapitujt e titulluar Eminesku në poezinë ballkanike dhe Pritja e monografisë „Jeta e Mihai Emineskut” në botën shqipfolëse. Kreu Të tjerët për Emineskun i kumton lexuesit shqiptar dy portrete të thella dhe të besueshme, të vizatuara nga Karaxhiale dhe Mirçea Eliade – dy personalitete tepër të njohura dhe të vlerësuara nga shqiptarët. Portretet e mësipërm mendova t’i shoqëroj me copëza në gjuhën shqipe nga poezia, publicistika, proza dhe aforizmat e ”poetit pa të dytë„.

Po e mbyll i bindur se asnjëherë nuk mund të shkruhet mjaftueshëm për praninë e vërtetë kulturore të Emineskut bash edhe në një botë kaq të ngjashme me atë rumune, siç është ajo shqiptare. Por dashuria me të cilën është pritur çdo përçapje në këtë drejtim, më frymëzon të botoj këtë vëllim, duke ditur që aktualiteti, arti dhe mendimi i epërm emineskian do të vërtetojnë sërish që rumuni i amëshuar nuk mësoi si vdiset, sidomos në një hapësirë të përbashkët, por në gjuhë tjetër, në të cilën poeti i madh shqiptar Gjergj Fishta, i frymëzuar nga këngët epike, thosh se njerëzit shkojnë në vdekje ”sikur me lé”.

N-a învăţat cum se moare – Mihai Eminescu Au trecut peste cinci decenii de la înt}lnirea mea cu opera lui Eminescu şi pot afirma că învăţarea limbii rom}ne este pentru mine indisolubil legată de poezia acestui rom}n etern care întruchipează în text şi în destin literar c}teva dintre trăsăturile unice ale genei (şi geniului) rom}neşti.

T}năr poet încă nepublicat, pasionat de literatură, traduc}nd din italiană şi rusă pentru propria îmbogăţire spirituală, dar trimis să studieze geologia, nu credeam că voi transpune vreodată capodopere eminesciene în limba albaneză şi nici că voi cerceta cu devotament structura poetică a lui Eminescu, uneori în sine, alteori comparativ cu operele unor fraţi întru poetică şi simţire balcanică (precum Hristo Botev şi Lasgush Poradeci). Nu pot spune că venirea mea în Rom}nia anilor ’60 din secolul trecut reprezenta un exil în sensul clasic al cuv}ntului, dar, din fericire, conţinea toate amănuntele şi sensibilităţile individuale, ca să mă îndrept şi mai hotăr}t spre literatură.

La mijlocul anilor ‘70, după ce absolvisem Facultatea de Geologie-Mine (1965), am absolvit Facultatea de Istorie şi Filologie de la Universitatea de Stat din Tirana, fragmente ale operei eminesciene erau traduse în lumea albanofonă, de marii mei conorăşeni, liricul Lasgush

HAEMUS PLUS II / 2015

96 | P a g e

Poradeci şi prozatorul Mitrush Kuteli, care trăiseră, se formaseră şi chiar îşi publicaseră operele lor - în limba albaneză, dar în Rom}nia32. Iată cum privea Lasgush Poradeci, de pildă – fiind o vreme secretar executiv al Coloniei albaneze din Rom}nia – raporturile rom}no-albaneze, pomenindu-l şi pe Eminescu: “Dacă am fi dorit să descriem aşezarea albanezilor sau începuturile albanezilor pe păm}ntul prieten al Rom}niei, ar trebui să ne urcăm pănă în vremurile convieţuirii ambelor popoare, sau să începem cu apariţia s}ngelui albanez, cu totul distinct, în istoria statului rom}n şi al literelor rom}neşti. Demonstr}nd aşadar această înfrăţire atavică, vom înţelege şi vom explica mai bine atitudinea sufletească adoptată de către oamenii de condei ai limbii rom}ne av}nd s}nge de albanez, iar vreunul printre ei chiar trăsături de albanez şi în fizionomie. Astfel ar ieşi la iveală şi pentru naţiunea noastră raporturile lingvistice şi de rasă între albanezi şi rom}ni, precum şi expresiile subconştiente ale rom}nilor de condei – în frunte cu marele poet Mihai Eminescu – în cadrul simpatiei şi dragostei lor faţă de albanezi”33.

Elita literară şi culturală albaneză îl aprecia pe Eminescu, incluz}ndu-l duios în grupul romanticilor nefericiţi, chinuiţi de sărăcie, invidii şi boli necruţătoare. Desigur, eram printre puţinii care ştiau că Eminescu este cu mult mai mult dec}t at}t – şi avam datoria sufletească să scot la iveală dimensiunea reală a valorilor sale artistice şi umane.

Un pas important în această privinţă s-a făcut odată cu apariţia la Tirana, în anul 1994, a capodoperei ”Viaţa lui Mihai Eminescu”34, pe care am tradus-o într-o înaltă stare emoţională, trezită de revederea Rom}niei tinereţii după 29 de ani de absenţă. Primirea cărţii a fost incredibilă, dovedind încă o dată dragostea nemărginită a cititorului albanez faţă de t}nărul care rostise devastatoarea ”Nu credeam să-nvăţ a muri vreodată”. Nu era singurul autor care creşte şi devine din ce în ce mai viu odată cu trecerea anilor de la ziua morţii, dar avea ceva esenţial balcanic, din vechea Europa, din freamătul pribegilor care studiaseră în Occident, ba chiar din superioritatea spiritelor traco-ilirice. Nu exagerez dacă afirm că niciun alt poet de limbă străină n-a fost at}t de-al casei în albaneză şi pentru albanezi ca Mihai Eminescu.

Intenţionat cartea aceasta este compusă în rom}nă şi albaneză, nefiind bilingvă în sensul clasic – deoarece o parte a materialelor sunt cunoscute pentru cititorul rom}n, iar altele pentru cel albanez – şi se adresează în primul r}nd celor interesaţi de comuniunile albano-rom}ne. Mi-am dorit să păstrez, inclusiv cronologic, etapele şi limbile în şi prin care m-am apropiat şi am perceput prezenţa lui Eminescu în poezia spaţiului nostru, fără a bate apropos-uri sau a da replici unor ipoteze sau idei lansate în presa rom}nească. Nu intenţionez deloc nici să transmit vreo învăţătură de natură morală către semeni care se zbat să deformeze sau să deterioreze chipul lui Eminescu, în timp ce alte popoare, cel albanez în cazul de faţă, apreciază corect şi fără prejudecăţi poetul naţional al altora. Demersul cărţii nu vrea să depăşească expunerea nepărtinitoare a operei literare, a prezenţei, a impactului şi a primirii unui poet irepetabil, precum şi ce se poate distinge mai clar din toate cele sus menţionate dacă folosim ochi străini, dar ale unor veri de s}nge, cum îi numea Nicolae Iorga pe rom}ni şi albanezi. Pentru a contribui mai departe la cunoaşterea şi recunoaşterea acestei legături străvechi, am inclus în carte şi un material despre minoritatea albaneză din Rom}nia (de altfel legendară în istoriografia albaneză, av}nd un aport concret la întemeierea statului albanez modern); un material despre cuvintele comune, proverbele şi c}teva obiceiuri ale civilizaţiilor rom}nă şi albaneză, cu date despre populaţia arom}nească din Albania. Rolul celor două comunităţi – albaneză şi arom}nă – constituie un exemplu de convieţuire tradiţională frăţeacă de-a lungul mai multor secole. Închei convins că niciodată nu se poate scrie destul despre reala prezenţă culturală a lui Eminescu chiar şi într-o lume at}t de asemănătoare celei rom}neşti, precum cea albaneză. Dar dragostea cu care este primit orice demers în acest sens, mă inspiră să public acest volum, ştiind că actualitatea, înalta artă şi gîndire eminesciene vor mai dovedi o dată că rom}nul etern n-a învăţat cum se moare, mai ales într-un spaţiu comun, dar de altă limbă, în care marele poet albanez Gjergj Fishta, inspirat de c}ntecele epice, spunea că oamenii îşi dau viaţa ca şi cum s-ar naşte.

La celebra tipografie Albania, a albanezilor de la Constanța, condusă de Mihal S. Xoxe.

Vezi Lasgush Poradeci, Opere, vol. 2, Editura Onufri, Tirana, 1999, p. 147. Revista Haemus Nr. 4-5-6 / 2000, București.

34 Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike (Editura Enciclopedică), Tirana.

HAEMUS PLUS II / 2015 97 | P a g e 32 33

Maku PONE Eriselda Prifti dhe libri i saj debutues në poezinë e sotme shqipe Pyeti sytë për thellësinë që falin fshehtas, për një ndjenjë, një motiv a veç një fjalë, fali heshtje buzëqeshjes në perëndim, veç dy sy e dielli s’ka nevojë të dalë. (“Sytë”) Kjo është strofa e dytë e poezisë veç dystrofëshe të poetes së re, Eriselda Prifti, të cilën, ky botim e prezanton për herë të parë në letrat shqipe, siç po ndodh rëndom kohëve të fundit me libra pas librash. Botohen e botohen, por për fat të keq pasohen me heshtje vdekatare, pa thënë kush dy fjalë, po të përjashtojmë librat dhe autorët e tyre më me fat, që u bëhet ndonjë promovim shpesh i përciptë në ndonjë bibliotekë dashamirëse, siç është dhe Biblioteka Publike e Fierit.

Atëherë, cila është Eriselda Prifti, që besoj se shoqet dhe shokët më të afërt e thërrasin “Eri” dhe që edhe unë kështu do ta quaja në këtë parafjalë. Është adoleshente, nxënëse në vitin e fundit të shkollës së mesme “Numani” në Fier dhe, njëherazi, nxënëse e mësuesit të jashtëzakonshëm të letërsisë, poetit të shquar Bujar Xh. Rama, autor i librit “Nxito, Amarantë!”, një nga botimet e rralla të vitit 2014 në lëmin mbarëkombëtar të letërsisë moderne e postmoderne shqipe. Po tjetër? Eri vjen me këtë libër të parë të saj jo thjesht si një vajzë me prirje apo dhunti poetike, por si një talent i mirëfilltë, përpara të cilit vizatohet qartë një e ardhme krijuese mëse e sigurt.

Këtu do të doja të hapja një parantezë. Shkrimi i kësaj parathënieje, për habi, përkon me një nga netët e “Gjeniut të Vogël VI” në TV “Klan”, ku, siç dihet, zhvillohet një konkurim për zërin më të bukur midis fëmijëve deri në prag të moshës së adoleshencës. Po citoj mendimet e jurisë, vetëm për dy këngëtare, fëmijë të moshës 11-12 vjeç. Për të parën, Vanesën, një vogëlushe nga Saranda, katër anëtarët e jurisë u shprehën: “Më dha një shpullë të madhe emocionalisht. Më shpëtoi një pikë lot”.

“Shpulla, - thosh i dyti, - erdhi gjer tek unë. Vanesa është një artiste e madhe… Jam pa fjalë, pa koment”.

“Kurse mua më goditi me shpullë në të dyja faqet e shpirtit”.

“Ka një kapacitet vokal të jashtëzakonshëm. Jeta, e ardhmja, kanë rezervuar shumë për ty, vogëlushe!”.

Dhe ja si shprehen po këta anëtarë jurie për Kllarisën, një tjetër vogëlushe e talentuar, nga Prizreni: “Fantastike! Jam emocionuar në kulm! Ke një ylber në zë!”.

“Zëri yt ka shumë klas”.

“Kllarisa është një zbulim. Në strofën e dytë del me një zë fantastik!”.

Dhe të gjitha këto thuhen jo vetëm me entuziazëm, por edhe me shumë sinqeritet e seriozitet. Dhe jo se u adresohen fëmijëve, por artit, kantos, muzikës. Dhe, me të vërtetë, për ndonjë zë, si i Kllarisës, për shembull, pa e zmadhuar, do të thosha se arrin deri në prag të gjenialitetit.

Atëherë, pse të mos heqim një paralele midis muzikës dhe poezisë? Natyrisht që në këtë rast ka diçka të përbashkët: talenti. Po ka dhe diçka tjetër që do ta dallonte poezinë nga vokali, aftësia për të interpretuar.

Tjetër, rruga drejt krijimtarisë letrare është më e ndërlikuar. Nuk është se shpërthimi i aftësive qoftë dhe gjer në gjenialitet vjen që në hapat e parë. Poetja franceze Sabine Sicaud, që jetoi vetëm 15 vjeç, ka një emër të madh në letërsinë e madhe të Francës. Dimë shkëlqimin universal të Kitsit, 25 vjeçar, Roger Arnould Rivierës, 29 vjeç, e kështu me radhë: të Shellit, Petëfit, Lermontovit… deri te gjeniu ynë, Migjeni. Dhe, për të gjithë këta, një poet shkruan: Të gjithë pa i këputur lulet e të dyzetave a dhe më pak, dhe më pak.

Cilën të pyesësh, kohën? Kohë, pse kaq gëlltitëse, e pangopur, pse kaq, dhe cili është ndëshkuesi i madh për ty dhe ku është?

Përse nuk ndreqet paksa balanca, dhe ku është ai gjyq të të fajësojë?

Le ta lëmë poezinë në amshimin e saj, duke mbartur emrat e mëdhenj, të ecin pikërisht përmes kohës, për të pa pyetur aspak.

HAEMUS PLUS II / 2015

98 | P a g e

Por le t’i kthehemi asaj paraleleje. Atëherë, le t’i qëmtonim këto talente poetike, pavarësisht nëse kanë dalë e dalin me libra (të parë apo të dytë) apo që mbushin fletore pas fletoresh me dorëshkrime poetike e le t’i dëgjojmë duke lexuar poezitë e tyre në një sallë të madhe e le t’i gjykojë mandej juria e publiku. S’është fjala për të shpallur gjeni, por veçse talente! Siç është Eri! E do të ngrihej Eri Prifti, e me zërin e saj të drojtur, do të biskonte të shpaloste imazhet, grimcat, nuancat dhe atë botë poetike të saj që ka krijuar, onduluar kaltërsisë së muzës së vet: Ky shpirt që humbi nëpër shi, kaq shumë ka mall, akoma vuan, në strehë të shkretë ku fshehtas rri, ku mendja e zemra diçka i bluan. …………………………………………………….

Ashtu i kyçur, mes shiut të ftohtë, s’ka shpresa se do të gjejë shpëtim, ndoshta mjafton një fjalë e ngrohtë: “O shpirt, zër vend te shpirti im!”. (“Shpirti pa strehë”) Apo si më poshtë, në një tjetër poezi ku thjesht fjala “mall”, që e dimë apo e përfytyrojmë si diçka të butë, të trishtë, gati-gati të pazë, befas na bëhet si fortesë. Paradoks? Le të flasë vetë strofa e poezisë “Mbreti i harruar”: Në labirintet e një qielli të pangjyrë, shkruar pakuptueshëm, pa titull, një histori, sikur shumë kohë më parë na ish ngritur, një fortesë malli që askush s’e di. (“Mbreti i harruar”) Poezitë e këtij libri, thuajse me përjashtime të pakta, i kushtohen dashurisë dhe në tërësi ngjajnë me një palimpsest rinor, gjë që s’ka pse të habisë askënd. Ndjenjat, mendimet, vizionet, filozofia, edhe në rastin më të thjeshtëzuar, janë të harmonizuara me vitet (nëse mund të flitet për vite) apo vetë moshën e poetes. Aq sa poezitë në tërësi janë të veçanta duke shprehur një gjendje që i shkohet deri në fund, ato prapë përbëjnë një unitet i cili, në një rrafsh elipsoidal, përmbyllet në poezinë më të fundit të librit, me titullin “Mbrëmë”.

Tipar veçues i këtij palimpsesti është dëgjimi i zërit të brendshëm të poetes, i gjithçkaje që zë fill në qenie dhe nga mikrobota. Sa për mikrobotën, për universin, për fenomenet tokësore (qiell e dhè e zjarr e ujë), ato përdoren shpesh si metafora lëvizëse, herë me dritë e herë me terr, në përputhje me çka përcillet nga bota e brendshme e Eri Priftit, poetes. Një botë që të emocionon, të drithëron, të përfshin të tërin në vete, të futë në mendime për të gjykuar veten së pari e mandej botën (pra, të tjerët). Sikur këto pak fjalë të përcilleshin me një sfond muzikor, krejt rinor, për shembull me një tango, do të doja që ju lexues, të hapnit faqet e këtij libri e të lexonit poezinë “Tango dashurie”, duke përfytyruar dhe përhumbur në ritmin e vallëzimit përkatës: Lëkundem mbi valën e notave, mbi fjalët e shpirtit, bashkë me ëmbëlsinë e syve të tu.

Kjo tango fuqiplote më merr me vete, udhëtojmë pafund, më sjell prapë aty.

Pashë dete me mall dashurie, qiej me flakë pasioni, rrëke me trishtim. Ç’udhëtim mahnitës!

Rikthehem e mallëngjyer, në skutat ku fshihen kujtimet e shpirtit tim. (“Tango dashurie”) Udhëtoftë dhe ky libër me meloditë poetike dhe aq rinore të poetes sonë, Eriselda Prifti!

HAEMUS PLUS II / 2015

99 | P a g e

Fier, janar 2015

Eriselda PRIFTI Rënkon kujtimi

ta mbaja mend, si ngushëllim.

Hijet e pendimit nxihen brenda meje, si një diell i vjetër që s’ka më jetë, copëtuar prej fjalësh që s’deshën të fshihen, copëtuar prej ndjenjash që s’ishin vërtet.

Një zile nënë, më tha se shkove, mes territ-ferr në tokë të huaj, s’di nëse heshte a rënkove, një brengë e thellë që prapë e vuaj.

Fshehur kur s’ka frymë, një kujtim rënkon, ëndrrat e një jete fton në udhëtim, pas prekjesh të lehta asgjë s’ekziston, as zjarret e panjohura të të vyerit mendim.

Një zile bab’… Ah, tingëlloi, m’u pikën lotët hijes së zhveshur e s’kisha ç’të derdhja detit-varr që pranë tëndit shpirt më solli heshtur.

Fshehur I lagësht pezmatimi i viteve që shkuan, me to s’thur dot vargje siç bëja më parë, misteret e pangopura çdo fjalëz e harruan, tani lundrojnë pa leje qiejve vetmitarë.

U zhdukën gjethet vjeshtore pa fjalë e melodi, heshtjes së qëndisur nga rrugët e vetmisë, në muret e harresës mbështetesh ti tani, shtëpive të verbuara t’i fshihesh dashurisë.

Kur urrehen fjalët Përqafuar me heshtjen që zbraz shikimet, se ç’kërkoj në ty vetmuar kur të shoh, dashuruar vetmia me të shtrenjtën mike, kur urrehen fjalët, miqtë më nuk i njoh.

Sytë Brigjeve shkëmbore, pa përtesë, dy sy blu hapësirës prekin diellin, diku larg, për t’mos u shfaqur fare hapur, të sigurt për kaltërsinë, në luftë me qiellin.

Pyeti sytë për thellësinë që falin fshehtas, për një ndjenjë, një motiv a veç një fjalë, fali heshtje buzëqeshjes në perëndim, veç dy sy e dielli s’ka nevojë të dalë.

Historia e një jete Me kokën pas e nisa udhën, nën qiell me rè e lot të vrarë, aty gjithë malet mbytën shpirtin, aty, për pak, zemra u ndal.

Burgosa veten mes kufijsh, kur malli mbyste çdo kujtim, gdhenda një emër në çdo qelizë,

HAEMUS PLUS II / 2015

Ca grimca malli lënë mbi shtrat jetën fajësuan, s’gjej ngushëllim, një psherëtimë në gji të vuajtjes, prej jush, me kohë e mbaj kujtim.

Letra I zbraza gjithë sirtarët e vjetëruar prej vitesh, s’ngelën më kujtime, përqafime, fjalë, gjithë pluhurat e kohës sot i lashë jetime, i mbylla derën diellit, shpresës i thashë “Ndal!”.

Gazetave të heshtura ua kushtova ditët, kafeve pa sheqer, dhomëzës së ftohtë, veç nuk munda letrën t’ia falja të shkuarës, ato shkronja zjarr, eh, nuk munda dot!

E ruajta bardhësisë së mureve pa zemër, harresës që nuk shuhej prej shiut të pandarë, e ruajta unë shikimit, kristaleve të brishtë, nuk munda! S’braktiset kujtimi i parë.

Më pat’ degdisur brigjeve çdo fjalë e shkruar keq, çdo “ë” e munguar lindte një përqafim, tani u ngrysën yjet, nuk shtoj dot asnjë gërmë, dhe horizonti hesht, s’ka vend për korrigjim.

Thesari Netëve pa hënë, ditëve pa dritë, ëndrrave pa emër, lotëve pa mik.

Vargjeve pa shkronja, mbytur bardhësisë, zemrave pa rrahje, lodhur çmendurisht.

Flakëzës së helmuar, kujtimit të pandarë, dy-tri strofa a katër, i pari thesar.

Shkëputur nga vëllimi Eros i trazuar dashurie

100 | P a g e

haosul ce mistuie sute de flori / kaosi që djeg qindra lule

Belfjore QOSE Poezi/i Cercetăroare a literaturii și poetă, doctor în filologie, lector universitar, născută în anul 1985, absolventă a Facultății de Istorie și Filologie a Universității din Tirana, autoare a unor lucrări științifice apreciate, precum “Cum se creează realitatea literaturi albaneze contemporane pornind de la informarea mediatică„, ”Nuvela albaneză contemporană”, „Terminologia în edițiile dedicate eseului”, ”Tradiția și etnia ca impiedicare a alterării în romanul ‘Cercuri‘ de Martin Camaj” etc.

Mărgele negre în firul uitării (Rruaza të zeza në fillin e harresës) Tu ai irosit timpul nostru Fără cuvinte, în reci tăceri Ai dăruit vidului zilele noastre albe Am fi putut fi o iubire de copilași Lumină ce ține trupurile suspendate C}t de tare, mai mult dec}t pe Domnul Care se ivea între respirațiile noastre Ai iubit neantul liniștit Adormirea conștiinței Haosul ce mistuie sute de flori răsărite în tine.

Acum mierea zilelor noastre este Letargia dimineților Și nopțile goale plinde de ochi Privind din pereți Ca somnul zilelor cu dureri de cap Și ritmul felinei trezite noaptea Orele care hrănesc clădirea sufletului de odinioară Înfrumusețarea genelor pl}ngătoare Și dantelele magice ale vechilor ferestre Sunt la fel energie și inerție Ele nu-ntreabă de clipele pentru care am murit Ne-am uitat lumina aurelor noastre albe Degetele noastre împletite, una Cu simfonia frunzelor Și psalmii revărsați în cer de iubirea noastră De c}nd n-au mai simțit buzele dulceață n-au mai atins frumusețea lunii pline Universul se extinde, totul se-ndepărtează...

Ne unim doar în eterul sunetelor În durerea cărnii deschise Vezi roșul revărsat de miezul nopții peste streșinile noastre Îngerii căzuți care tac z}mbind?

Tu zilele noastre le-ai trecut una după alta Precum mărgelele negre-n firul uitării Renii în pădurile viselor i-am înecat Cu demonii noștri ai durerii Iar acum... acum tu ești umbra beznei Pe care dorința mea o îmbrățișează în fiecare dimineață HAEMUS PLUS II / 2015

Căci lumina se hrănește cu îmbrățișări curate dimineața Căci florile învie de dorul tău și mireasma mea.

Nimburile nopţii (Aurat e natës) Noi, cu aureole negre pe cap Ne m}ndrim de vid și neputințe.

N-am c}știgat nici pe cea mai bună clipă De păcatele triste împotriva-ne.

M-ai invitat în frigul nopții fără stele Ca să-nsingurăm împreună singurătatea.

M-am otrăvit îndelung conștientă De mult, dintr-un timp făr-de-timp.

Ne-am sărutat tristețea dintre priviri Neînt}lnite în lumină albă... Și s-au lșungit umbrele conștiințelor Ca să se-nnece ad}nc în fluviu, Și s-au întins lenjeriile paturilor Ca să-mbrace c}mpii pustii de suflet. Și avem otravă-n plăm}ni Și avem gunoi înlăuntru Aștept}nd lumina din alte lumi.

Ne-a rămas în g}t sufletul nopții Ce o vom voma profan și noroios. Și grabnic se răstoarnă șiroaiele Ploii peste aurele negre ale nopții...

Roşu (E kuqe) Sunt în inima mea Mai multe feluri de roșu Care lucesc și se ofilesc Precum soarele pe capul sfinților Ca niște bule de s}nge cresc și pleznesc.

Tu erai Roșul ce tangou respira S}nge cald strălucitor.

Eu eram Roșul trandafirilorvis}nd la rouă de sărutări.

Noi eram 101 | P a g e

Bestia cu s}nge-ntunecat în gheare De la sf}șierea reciprocă.

Noi suntem Vin întunecat de s}nge Care nebunia preschimbă-n salvare.

Eu sunt O navă cu p}nze roșii Pășind spre marea-nflăcărată-n asfințit.

Tu ești Roșul ascuns al lavei Ascuns după coaja cenușie.

Timpul nostru este O pană roșie de pasăre Căz}nd încet spre nesf}rșit Perfecți ca trandafirul Jertfiți ca inima mea ruptă-n două În mijlocul ninsorii Roșie Roșie Roșie.

Zborul clipei Și totuși puteam fi mult mai mult de at}t.

Laguna Goală cu picături de tristețe acoperiți ochii Se topește cu apa mătăsoasa piele de lumină, Subțire ca voalul ceții îmbracă nuferii Părul palid părăsit pe mal, Nimeni nu poate dărui dragoste ca ea Doamna lagunei cu ochii de sare, Alunecă apa printre degete Repaus nu cunoaște deși toți se odihnesc în ea, Patria lunii e aceeași cu a ei Se-nt}lnesc în nopțile cu lună plină,

Mai mult de atât (Më shumë se kaq) Știu Că te știu Te cunosc înainte ca Pomii să fi avut rădăcini Pe atunci marea avea tenul meu Și tu mistuiai cu raze aurii albastrul Și totuși tu ești mult mai mult de at}t.

Da, da, pe tine Te-am atins Mai înainte de a cunoaște Culorile Chiar înainte de A fi fost Nume Și totuși eram mult mai mult de at}t.

Am fost Ai unul-altuia Înainte ca z}mbetele să aibă buze Și iubirea – priviri Chiar înainte ca c}ntecul Să plămădească cerurile și norii Și totuși suntem mult mai mult de at}t.

Am cunoscut Înainte să trag aerul Adulmecat-am moartea noastră Suntem mișcare Ce nu poate încremeni HAEMUS PLUS II / 2015

Apa ei ad}ncă, f}nt}nă neagră-n noaptea fără stele C}nd el s-a-nnecat z}mbitor în ad}ncul ei, I-a lăsat trupul să piară, ca să aibă Drept robi tristețile sale veșnice, Doamna lagunei goale amar udată Topește-n ape timpul ei nefolositor, Viața ei e steaua dimineții Lumin}nd marea pentr-nt}ia oară, Viața lui, dansul bărbatului nordic Cu pași grei ce cheamă războaiele, Ce-i atrage, deci, departe de lumea asta Ce împlinește fiii tăcuți ai sunetelor, Tristețea vine cu pași lenți A venit s-o ia de m}nă pe doamna lagunei.

Iubirea e spaţiu (Dashuria është hapësirë) Iubirea e spațiu Unde visele noastre se-nt}lnesc Spațiu cu simțuri dublate Cu demoni și îngeri îmbrățișați În pacea așteptării marii fericiri E c}ntecul pieptului Auzit printre tăcerea frunzelor Ochii vindec}nd orbirea Cu care suportăm greutatea trupurilor În așteptarea veșniciei promise Frăgezimea spațiului între m}ini 102 | P a g e

Timpul care sapă-n durere Frumusețea ta fugară Spectrul culorilor monotone ale sărutului Luna pe care o ascundem în priviri Transformarea angoasantă A chipurilor sinelui întru oglindirea Noastră-n ochii cei mai iubiți Urc}nd scările ce ne duc spre

HAEMUS PLUS II / 2015

Cel mai aprins foc al împlinirii Iubirea se zbate cu vremelnicia Unei flori albastre de primăvară Fiind singura dovadă că nuk suntem Părăsiți în trupurile noastre ca niște sclavi Iubirea ne face mare eternă Iubirea e spațiu Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

103 | P a g e

Ernest KOLIQI Prozator, poet, dramaturg, eseist, editor şi profesor de literatură (Shkodra, 1903-Roma, 1975). A studiat literatura la Padova, în Italia. Autor al volumelor: “Umbra munţilor”, “Negustor de steaguri” "Chemarea lui Skanderbeg", "Urma anotimpurilor", "Simfonia vulturilor", "Gustul p}inii dospite", "Oglinzile lui Narcis", "Leagănul de aur", "Lună îns}ngerată" etc. A înfiinţat în Italia importante centre universitare de studii ale civilizaţiei albaneze, precum şi reviste de literatură, cultură şi spiritualitate.

Apa din fântână (Uji i pusit) Iubit-am basmul lui Narcis cu tot elanul s}ngelui meu primăvăratic. Şi pretutindeni şi mereu am căutat oglinzi în care să mă oglindesc.

Narcis m-am botezat în zilele primelor mele tinereţi, fără a presimţi pe atunci c}tă tristeţe-mi va cauza mai t}rziu acest nume de floare. Dar oare nu sunt proaspete şi jocurile copilăriei, sănătoase şi neprihănite? Pe urmă, c}nd înaintăm în v}rstă, oare nu repetăm aceleaşi jocuri în g}nd, adică în realitate? Şi atunci ele nu mai sunt proaspete şi curate ca odinioară, ci tulburi şi tulburătoare, slăbitoare ale trupului şi-ale sufletului.

Din fragedă copilărie, iubit-am apele, fie ele curgătoare, fie nemişcate, valurile strălucitoare, suprafeţele acvatice cristaline, at}t de atrăgătoare pentru Narcis cel visător. Îmi aduc aminte de o noapte pe la jumătatea lui mai. O noapte fără lună. Shkodra fusese învelită peste tot de întuneric, un întuneric des care nu te lăsa să vezi nici măcar la o palmă departe.

Curtea casei părea pierdută parcă-n străfundurile unei mări maronii, împreună cu duzii, cu teii şi cu micuţul foişor. Întunericul era dublat şi de tăcerea ce domnea dimprejur. Miresme de frunze şi plante abia născute, peste care domnea suflarea ispititoare a florilor, stăteau parcă suspendate-n nemişcarea aerului. Cu puţine nopţi înainte, mahalalele Shkodrei c}ntau sub fluturarea frunzelor. Acum, c}nd primul şi cel de al doilea Sf}nt Gheorghe trecuseră, oraşul se odihnea în pace deplină, obosit parcă de focul dansurilor. Doar cerul fierbea, plin de stele, peste acel întuneric nemărginit: stele îndepărtate, strălucind bl}nd, tăcut, sus, foarte sus, în spaţii supreme, de unde nicio rază nu izbutea să lumineze păm}ntul.

Mi s-a părut că-n depărtări începu să sune un fel de voce adormită, dar pătrunzătoare. Am stat la p}ndă. Nu cobora acea voce din cercurile cereşti, unde Calea Lactee se lungea însorită aidoma unei străzi misterioase presărată cu praf de mărgăritare. De unde venea, atunci? Nici eu nu miam dat seama. Desigur, venea dintr-o mare îndepărtare, sau poate şi dintr-un loc foarte apropiat: ad}ncul propriului meu suflet.

Mi se părea că recunosc în acea voce susurul apelor ce parcurg în lung şi-n lat păm}ntul albanez.

Albanie, mireasă a apelor, dulceaţa ta vie împrospătează visele nopţilor mele.

Coboară vesel din munţi Drina şi Mat şi Erzen şi Seman şi Vjosa 35, dans}nd precum nişte cuscri tineri, prinşi m}nă de m}nă. Şi niciodată c}ntecul lor nu piere. Chiar şi-n cele mai negre zile de necaz şi jale acel c}ntec sună şi se răsp}ndeşte ca un epitalam binecuv}ntător.

Un alt fluviu m-a răpit atunci pe neaşteptate, în valurile sale puternice. S}ngele albanez, cel nu seacă niciodată, ci, așa cum Drina trece de la o vale la alta, curge de la strămoşi la strănepoţi, de la un veac la altul. Fluviu bogat, izvor}nd din cele mai vechi izvoare ale neamului omenesc, curge mereu generos şi puternic, într-un spirit semnat de degetul Dumnezeului Însuşi.

M-am simţit parte a lui şi parte a destinului acelui fluviu.

Dădaca ce l-a crescut pe genunchii ei pe tata şi care m-a crescut mai t}rziu şi pe mine, îmi povestea: „Într-o noapte de mai, ni te-a dăruit Dumnezeu tocmai la rădăcina trandafirului ce-nfloreşte l}ngă f}nt}nă. Nu ştiu bine cine te-a adus în curtea noastră. Poate vreun înger alb, alunec}nd pe raza lunii de atunci, sau poate Sirena F}nt}nii, cea care cunoaşte căile subterane şi le aduce mamelor prunci din împărăţiile îndepărtate ale Zării. Eu, în zorii zilei, c}nd am ieşit să mulg vaca, te-am găsit pl}ng}nd gol-puşcă la rădăcina trandafirului, plin de păm}nt albit de roua dimineţii.

35 Nume de r}uri albaneze.

HAEMUS PLUS II / 2015

104 | P a g e

Şi te-am luat în braţe şi te-am dus la mama ta, care te aştepta. Şi te-am spălat şi te-am pus în leagăn colorat, cioplit în fruntea bazarului şi te-am învelit în pătură roşie”.

Cu buzele-i veştejite şi cu gura lipsită de dinţi, bătr}na dădacă i-a adus mereu somnul pruncului din acel leagăn, dorindu-i printre c}ntece străvechi un destin c}t mai strălucit, şi i-a luminat primele cărări ale vieţii cu lumină aurită de legende. Oare, cine va c}nta gloria voastră, bătr}ne ale Albaniei? Cu legende şi m}ndre balade, voi aţi mărit inima acestui mic popor. Şi în acel întuneric des, şi-n tăcerea apăsătoare a nopţii de mai mi-am adus aminte pe neaşteptate de povestea dădacei mele şi am ieşit în curte. Păşind cu ochii închişi, am ajuns p}nă la f}nt}nă, atras parcă de o putere a destinului.

Simţeam în beznă prezenţa copacilor cu ramuri întinse deasupra curţii, crengile în care circula esenţa primăverii; simţeam respiraţia frunzelor noi; simţeam bucuria încă timidă a fructelor ce creşteau strecurate-n prospeţimea frunzelor; simţeam mişcarea mută, în inima pomilor, a lichidului ce se-ndulcea, devenind must; simţeam briza răcoroasă ce ieşea din f}nt}nă, ating}nd bl}nd piatra cioplită. Dar de văzut nu vedeam nimic. În mod straniu însă, simţeam şi auzeam fără a vedea nimic, în bezna acelei nopţi de mai, Shkodra care se întindea dincolo de zidurile curţii, răpită parcă de un vis plin de presimţiri tragice, sub stelele îndepărtate ce se frăm}ntau în spaţiile nemărginite ale bolţii cereşti. Iar dincolo de Shkodra, printre munţii Albaniei, urechea smulgea din inima tăcerii vocile izvoarelor, ale p}r}iaşelor, ale r}urilor.

Cu m}inile-mi întinse în faţă, schimb}nd paşii cu grijă, căutat-am gura f}nt}nii. Imediat după ce am atins-o, piatra rece mi-a transmis un freamăt în tot corpul. S}ngele a clocotit în toate mădularele mele. Acea apă ad}ncă, parcurg}nd drumuri subterane, venea din munţi. Se amestecau în ea valurile lui Kiri36 şi Drina. Iar Drina adună toate p}r}iaşele munţilor Toskëriei şi Ghegëriei37 şi ale Albaniei Centrale. Şi eu eram f}nt}nă şi inima-mi, curg}nd prin matca numeroaselor generaţii, aduna s}ngele albanez din cele mai îndepărtate spaţii şi vremi.

L}ngă un trandafir înflorit, într-un mai îndepărtat, începuse anotimpul meu omenesc.

Simţeam cum sufletu-mi începea să se extindă, pornind din acea curte înconjurată de ziduri şi copaci imenși, trec}nd prin cartierele Shkodrei, prin c}mpii şi munţi ale Ghegëriei, prin Toskëria întreagă, şi prin ţări şi zări străine, unde trăiesc oameni cu s}nge ca al meu.

Dar nu era un sentiment prea clar. Ceva ca o negură subţire-mi învelea sentimentul. Inima se înveselea de puterea acestui sentiment, pe c}nd mintea-mi încă t}nără obosea străduindu-se săi cuprindă măreţia. O iubire deschisă şi necunoscută îmi ispitea inima, neliniştindu-o.

Suferinţa, numai suferinţa îi dăruieşte lumină experienţei, şi nu trufia ce caută-n tinereţe izvorul exaltărilor şi ale revelaţiilor. Înţelepciune, Înţelepciune – divinitate a maturităţii, doar tu ne salvezi de ameţeala născocirilor şi ne scoţi la limanul raţiunii. Dar maturitatea pe care o aduci, e plătită cu multe lacrimi şi jertfe.

Pe atunci, în anotimpul înflorit al tinereţii, în zadar chemam – printre ispite multicolore – Înţelepciunea, deoarece viciile lumii ieşeau mereu mai tari şi învingeau.

Ca să-i fac de ciudă Înţelepciunii, care ne învaţă să fim smeriţi, Narcis m-am botezat, căci acest nume antic mi s-a părut mai benefic pentru poezia-mi ce căuta izvoare de plăceri unde să se oglindească. Şi m-am aplecat deasupra fiecărei oglinzi lucioase, ca să privesc frumuseţea viciului meu.

T}rziu, prea t}rziu, căut}nd visele prin oglinzile nesătule ale vieţii, găsit-am pe neaşteptate adevărata mea faţă. Şi-n acele clipe dulcele nume al lui Narcis a căpătat un gust prea amar în buzele mele. Înţelepciune, Înţelepciune, divinitate mohor}tă ce străluceşti într-o lumină rece tocmai c}nd visele apun – nu vreau să-ţi fiu recunoscător pentru clipele-n care mi-ai sf}şiat voalul superb ce acoperea viaţa cea goală. Strigat-am: Trăiască frumosul vis ce minte! Trăiască încrederea în frumosul vis ce minte!

Azi sunt poate sărman, căci mă mint cu greu. Focul voluptăţilor rafinate mi-a ars carnea-n pat, dar mi-a copt şi sufletul. Un tremur preadulce a rămas totuşi în pat şi-n trup, şi turma anilor, apăs}nd cu greutatea lor peste mine, nu l-a putut distruge: a rămas cenuşa c}ntecului pe buzele mele.

Aurul viselor tinereţii a cam ruginit, dar faţa unei divinităţi superbe trimite dinspre crengile înzăpezite ale sufletului raze de nestins: este obrazul Poeziei, mireasa sufletului meu.

36 R}u din Nordul Albaniei.

37 Principalele regiuni ale Albaniei, în care sunt vorbite cele două dialecte ale limbii albaneze: gheg şi tosk. Acesta din urmă a stat la baza formării limbii albaneze oficiale.

HAEMUS PLUS II / 2015 105 | P a g e

Nu mă mai chem Narcis astăzi, c}nd m}ndria nu mai este virtutea mea cea mai de preţ. Azi nu mai admir ca altădată mitul celui ce a căzut şi s-a-nnecat în apa propriei frumuseţi, nu-l mai admir ca-n primăverile mele fragede, dar nici nu-l dispreţuiesc, fiindcă m-a ajutat să-mi găsesc adevărata faţă. Într-o noapte întunecată de mai şi de ad}ncă tăcere, la f}nt}na din curtea casei părinteşti, am simţit cum, în bezna ce mă împiedica să mă văd, o altă faţă se apropia de a mea, o faţă încremenită, dar cu tenul catifelat şi cu nişte trăsături dulci, răpitoare. Era Sirena F}nt}nii, oare? A vorbit? N-am auzit niciun sunet. Dar c}teva cuvinte mute produceau un ecou în profunzimile ascunse ale sufletului meu. „Nu-ţi înneca amarul experienţei în cenuşa primei Poezii dăruită de generoasele Z}ne. Te-ai căutat pe tine însuţi, băt}nd cărările abrupte ale vieţii. Căutarea fericirii te-a aruncat în paradisuri mincinoase. Fără a te zdrobi de greşeli şi străduinţe, nu se poate ajunge la limanul tihnit al Înţelepciunii. Eşti vlăstarul unui neam plin de suferinţe. Oare nu-ţi dai seama că-n dorinţele tale fierb dorinţele generaţiilor ce n-au cunoscut nici măcar o clipă de fericire pe această lume? Oare nu pricepi că s}ngele albanez, care n-a putut înflori printre hăurile întunericului, se zbate să-şi ia porţia fericirii care, p}nă acum, i-a fost refuzată? Nu simţi în gura ta setea strămoşilor care s-au născut şi s-au stins în vremuri de blestem şi jale, setea de o soartă c}t de c}t luminoasă, ce le-a ars sufletul plin de dor? Năpastele coboară peste sufletele albanezilor aidoma unor turme de corbi şi aduc doar doliu. Deschide-ţi ochii de altădată, ochii visătorului Narcis.

Caută-ţi adevărata faţă. Străduieşte-te să găseşti fericirea la care visează s}ngele tău. Şi nu uita că acest s}nge se-ntinde şi-n afara trupului tău, ca o mare imensă, iar tu nu eşti dec}t un val mărunt al acestei mări. Îndepărtează-ți necazurile şi lasă lumina speranţei să curgă degrabă în sufletul tău din ochii miresei tale, Poezia, pe al cărei har nici cele mai nemiloase dezamăgiri, nici cea mai cruntă ignoranţă umană nu-l pot învinge”.

Era întuneric. Acum îmi dau seama că, de mi s-ar fi dat ocazia să mă oglindesc în ad}ncimile f}nt}nii, aş fi izbutit să-mi găsesc adevăratul chip. În rom}nă: KOPI KYÇYKU

HAEMUS PLUS II / 2015

106 | P a g e

signum Zgjodhi e shqipëroi: BETI NJUMA

Ted HUGHES Këngë dashurie

(për Sylvia Plath-in)

Ai e donte dhe ajo e donte Puthjet e tij i thithnin të kaluarën e të ardhmen, ose së paku rrekeshin Dëshirë tjetër ai s’kish Ajo e kafshonte, e brente, e thithte Ajo e donte plotësisht brenda vetes Shëndoshë e mirë, në jetë të jetëve Kuitjet e tyre të pazëshme përpëliteshin mes perdeve Sytë e saj nuk donin t’u shpëtonte gjë Vështrimet e saj i mbërthenin duart, kyçet, bërrylat Ai e shtrëngonte aq fort sa jeta Të mos e zhvaste nga ai çast Ai donte që krejt e ardhmja të reshtte së ekzistuari Dëshironte ta pushtonte me krahët e tij Nga zgripi i atij hopi drejt asgjësë Ose përjetësisë apo çfarëdo të ish Përqafja e saj qe një ngërthim i pamasë Që gjurmët e tij të mbeteshin në kockat e veta Buzëqeshjet e tij qenë streha e një saraji përrallor Ku bota reale kurrë s’do hynte Buzëqeshjet e saj qenë kafshime merimange Që ta linin shakull deri sa ajo të ndjente uri Fjalët e tij qenë trupa pushtuesish Kukurisjet e saj, orvatje të një vrasësi Vështrimet e tij, kama hakmarrjeje Shikimet e saj të shpejta hije që fshehin sekrete të tmerrshme Pëshpërimat e tij kamzhikë fshikulles dhe çizme Puthjet e saj avokatë që zellshëm shkruajnë Përkëdhelitë e tij, spirancat e fundit të një të mbyturi Rrengjet e saj dashurore, kërcëllima drynësh Dhe britmat e tyre të thella zvarriteshin mbi dysheme Sikur kafsha pas një kurthi që dot s’i shpëton Premtimet e tij qenë maska anestezie Premtimet e saj i shkulnin majën e kafkës Ajo një karficë me të do bënte Përbetimet e tij tërë energjitë ia shteronin Ai i rrëfente si bëhet një nyjë dashurie Përbetimet e saj ia shtinin sytë në formalinë Në fund të sirtarit të sekreteve të saj Ulërimat e tyre nguleshin në mur Kokat e tyre shembeshin në gjumë si dy gjysma Të një bostani të prerë, por dashuria vështirë se ndalej Në gjumin e mpleksur krahë dhe këmbë shkëmbenin Në ëndrra trurin u merrnin peng sho-shoqin Në mëngjes fytyra e sho-shoqit ishin.

HAEMUS PLUS II / 2015

107 | P a g e

Anne SEXTON Ne

(LOVE POEMS, 1969)

Isha mbështjellë me një peliçe bardhezi dhe ti ma hoqe, mandej në një dritë të praruar më kurorëzove ndërsa jashtë flokë dëbore godisnin derën si shigjeta tërthore.

Ndërsa një pëllëmbë dëborë binte si yjet me grimca kalçiumi ne ishim brenda trupave tanë (ajo dhomë që varrin do na bëjë) dhe ti brenda meje (ajo dhomë që shpëtimi ynë do jetë), dhe fillimisht të thava këmbët me një pecetë e meqenëse skllavja jote isha ti më quajte “princeshë”.

Princeshë!

Oh, atëherë u ngrita në këmbë me lëkurën time time të praruar, dhe flaka përdhe psalmet flaka përdhe teshat dhe ti zgjidhe frerin u zgjidhe nga kontrolli ndërsa unë nga kopsat kockat, pështjellimet, kartolinat e Nju Inglënd netët e janarit të orës dhjetë e mandej u ngritëm lart, si gruri, akra e akra të praruara, dhe ne mblodhëm të korrat mblodhëm të korrat.

Vincenzo COSTANTINO Lërmë të t’prij udhën Mos pyet çfarë është.

Ku është.

Nëse s’i ndjen sytë që n’udhë po t’shoqërojnë.

Nëse s’kupton se mllefi të mbush grusht’ e xhepa.

Nëse s’kupton se një buzëqeshje shpesh lirisht, çliron…

Nëse s’kupton sa histori ka brenda një çasti të parëndësishëm.

Mos pyet çfarë është nëse s’ndjen aromën e shiut apo shijen e barit.

Nëse nuk i vë re gjërat e vogla Nëse s’kupton se e djeshmja s’është njësoj me të nesërmen.

Nëse s’mban mend nga vjen dhe ku po shkon mos pyet ku është, HAEMUS PLUS II / 2015

108 | P a g e

e gjatë është udha që ke marrë… lër të t’prijë ai që e ka kuptuar jetën e vet dhe tënden…

Alda MERINI Mua ashtu si ju Mua ashtu si ju më zunë mat teksa vidhja jetën, e flakur jashtë nga dëshira ime për dashuri.

Mua ashtu si ju s’më dëgjuan dhe pashë burgun e heshtjes përreth tek harlisej dhe flokët t’më shkulte.

Mua ashtu si ju lot më kanë dalë, kam qeshur e shpresuar.

Mua ashtu si ju më ngjau se lakuriq më zhveshën dhe kur më dhanë në dorë turpin tim turp hëngra ditë pas dite.

Unë ashtu si ju armikut i erdha në ndihmë pata besim tek teshat e mia të gjora dhe pyeta se ç’është Perëndia, mandej nisur prej ekzistencës së tij fuqi mora për të ndjerë martirin që kthehej brenda meje si pëllumb i gjallë.

Unë ashtu si ju e treta e vetme dashurinë edhe larg Krishtit të ringjallur madje.

Por unë ashtu si ju iu riktheva shkencës së dhembjes njerëzore, që shkenca ime është.

Ella Wheeler WILCOX Vetmia Qesh dhe bota tok me ty do qeshë Qaj, dhe fillikat do qash.

Meqenëse e trishta botë e lashtë duhet ta marrë hua harenë e saj, por ka telashet e veta pafund.

Këndo, dhe kodrinat do t'përgjigjen.

Ngashërehu, dhe ngashërimi yt në ajër do tretet.

Jehona do t’shndërrohet në një tingull gazmor që s’pranon të dëgjojë vajtime.

Ngazëllehu dhe burrat nga pas do t’vijnë.

Brengosu, dhe vetëm do t'lënë.

Kënaqësinë tënde duan në tërë plotërinë e saj, Por dhembja jote s'u duhet.

Ji e lumtur dhe miq pafund do kesh; Trishtohu e të gjithë do t’i humbasësh S’ka njeri të refuzojë verën tënde mjaltë.

Por vrerin e jetës vetëm duhet ta rrëkëllesh.

Kremto dhe shtëpia jote përplot do jetë Barkthatë qofsh dhe askush s’do t’i hedhë sytë.

Lavdiplot e bujare do jesh, jetë më të mirë do kesh por askush s'do të ndih’ të vdesësh.

Në honet e kënaqësisë ka vend për një vargan të gjatë fisnikësh.

HAEMUS PLUS II / 2015

109 | P a g e

Por të gjithë në radhë për një duhet të presim Për të përshkuar shtigjet e ngushta të dhembjes.

Nina CASSIAN Zgjedhimi i madh Unë, që s’pata kurrë ndonjë funksion, veç funksionit riprodhues, s’meritova tjetër veç teje, Isoldë leshverdhë, përgjithmonë bijë e barkut tim -unë, që kurrë s’pata ambicie veç ambicies për ta bërë këtë gërmë të akullt D shpatë të dalldisur të së brishtës fjalë Dashuri -unë, që s’pata kurrë mundësi veç mundësisë për të jetuar buzagaz edhe kur në tëmtha më parë se në flokë e kujtime më kullonte rrëkeja e poshtërimit, pështyma e një çanaku -unë që s’pata kurrë fuqi veç fuqisë për të jetuar e për të t’përqafuar, armiku im, për të qënë çdo çast e gatshme për të vdekur -unë pata gjithmonë pasuri, pasuritë, duke pasur, kam pasur, për të pasur, kam pasur dhe kam.

Gioconda BELLI Për asgjë s’pendohem Nga gruaja që jam, më rastis, ndonjëherë, të vërej, tek të tjerat, gruan që mund të isha; Gra të sjellshme, të zellshme, bashkëshorte të mira, shembuj virtyti, siç ime më do kish dashur.

S’di pse tërë jetën kalova pa iu nënshtruar.

I urrej kanosjet e tyre mbi trupin tim fajin që jetët e tyre të pamëkata, helmatisje të çuditshme më shtien në mendje; rebelohem ndaj sjelljeve të tyre që s’kanë të sharë, ndaj përlotjeve tinëz të shoqit, për turpin e lakuriqësisë nën të linjtat e hekurosura.

Këto gra, sidoqoftë, më shohin nga thellësia e pasqyrave të tyre; ngrenë gishtin akuzues dhe, hera herës, dorëzohem para vështrimit të tyre qortues e do doja të fitoja pëlqimin universal, të isha “vajza e mbarë”, të isha “gruaja përsëmbari”, Xhokonda e paqortueshme, të merrja notën dhjetë në sjellje nga partia, nga Shteti, nga miqtë, nga familja, nga fëmijët dhe nga tërë qeniet HAEMUS PLUS II / 2015

110 | P a g e

që me bollëk popullojnë këtë dynja.

Mes kësaj kontradikte të paevitueshme mes asaj që duhej të ishte dhe asaj që është, kam luftuar beteja të panumërta vdekjeprurëse, beteja kafshuese, ato kundër meje - ato kundër meje që jam vetvetjame psikikën që dhemb, me lëshra të kërleshura, duke përdhosur planet e të parëve, çjerr gratë që jetojnë brenda meje që, prej fëmijërisë, vëngërt më shohin ngase më rrinë ngushtë ëndrrat e tyre shembullore. ngase guxoj të jem ajo e krisura, e pabesueshmja, e buta dhe e brishta që dashurohet si një e përdalë e trishtë me beteja të drejta, burra të hijshëm e fjalë hokatare.

Sepse, në moshë madhore, guxova të jetoj fëmijërinë e mohuar dhe gjatë orarit të punës dashuri mbi tryeza bëra, lidhje të shenjta rrënova dhe guxova të shijoj trupin e shëndetshëm e harkor dhunti të trashëguara nga të parët e mi.

Nuk fajësoj askënd. Përkundrazi i falenderoj për dhuratat Për asgjë s’pendohem, siç tha Edit Piaf: por në thellomat e errëta ku fundosem në mëngjes, me të çelur sytë. ndjej lotët që më mblidhen pavarësisht lumturisë që më në fund kam fituar duke shkallmuar shtresa shkëmbore, shoh gratë e tjera brenda meje, të ulura në hajat që më sytë e tyre të dhembshur më vështrojnë dhe ndihem në faj për lumturinë time.

Vogëlushe të mbara të pakuptimta më rrethojnë që valle fëmijënore hedhin kundër meje; kundër kësaj gruaje, të pjekur, të plotë gruas me gjoks të ngjeshur e vithe të gjera, që, për time më e kundër saj, më pëlqen të jem.

Stefano BENNI Shpirt Të duken gjë kohëra për të folur për shpirtin?

Nuk ka më shejtanë Të dhënë pas tij Pas ofiqeve jepen Shpirti ka dalë mode.

Shpirt!

Nëse të ther zemra Antibiotikët nuk hyjnë në punë Mjekët dorëzohen S’ka usta Shpirti nuk riparohet.

Dhe ka vende Me shpirtra pak HAEMUS PLUS II / 2015

111 | P a g e

Dhe ka qytete me miliona shpirtra Por syrit i fshihen Vetëm trafiku duket Dhe radhët semaforëve Vetmitar është shpirti.

Shpirt!

Vetëm një herë të vetme e kam parë shpirtin tim Kish dalë nga goja Si tymnaja e një puroje Më pyeti nëse I lodhur së jetuari qeshë Po- i thashë Por më bindës do doja të isha.

Dhe me një ofshamë U kthye nga kish ardhur Është i duruar shpirti Shpirt!

Ka shpirtra të bukur Në shtate qesharake Dhe bukurane Me shpirtra që të kallin datën Shpirt i përbaltur I politikanëve Ku shpirt s’ka Dhe ka vise Me shpirtra pak Dhe ka vende Me mijëra shpirtra Që kur shuhen E në qiell ngjiten Një shfaqje e paparë janë Një vorbull kozmike Dhe gazetat shkruajnë Njëqind mijë viktima Por frymë të kota ishin Popujsh të largët Mesopotamikë Dhe për një hop lotët rrjedhin Mandej shpirtin shpëlan Dhe harron!

Adrienne RICH Dedikim E di që po e lexon këtë poezi vonë, para se të lësh zyrën tënde me të vetmen llampë të verdhë dhe një dritare që nxin në plogështinë e një ndërtese të zhytur në qeti kur ora e pikut ka kaluar me kohë. E di që po e lexon këtë poezi në këmbë, në një librari larg oqeanit në një ditë të hirtë fillim pranvere, flokë të lehtë dëbore degdisen rmes hapësirave të pamata të rrafshirave përreth.

E di që po e lexon këtë poezi në një dhomë ku ka ngjarë shumë më tepër nga ç’mund të durosh ku një lëmsh çarçafësh dergjen amullt mbi shtrat dhe valixhja e hapur flet për arrati por ende s’mund të largohesh. E di që po e lexon këtë poezi ndërsa metroja ngadalëson shpejtësinë, para se të rendësh nëpër shkallë drejt një dashurie të re që jeta kurrë s’ta fali.

E di që po e lexon këtë poezi nën dritën HAEMUS PLUS II / 2015

112 | P a g e

e televizorit, ku shfaqen pandalur imazhe pa zë, ndërsa pret lajmet e fundit mbi intifadën.

E di që po e lexon këtë poezi në një sallë pritjeje me sytë që ndeshin vështrime të huajsh që të panjohur do mbeten.

E di që po e lexon këtë poezi nën dritën e neonit me mërzitinë e të rinjve që ndihen të përjashtuar, që në moshë shumë të re vetëpërjashtohen. E di që po e lexon këtë poezi me shikim të turbullt: xhamat e trashë të syzeve t’i zmadhojnë gërmat përtej çdo kuptimi e ti prapëseprapë vazhdon të lexosh ngase edhe alfabeti i çmuar është.

E di që po e lexon këtë poezi në kuzhinë teksa ngroh qumështin, me një fëmijë që të qan mbi supe dhe një libër në dorë, sepse jeta është e shkurtër dhe ti etje ke.

E di që po e lexon këtë poezi që nuk është në gjuhën tënde domethënien e disa fjalëve nuk e di, ndërsa të tjerat të ngasin të vijosh leximin dhe unë dua të di cilat janë.

E di që po e lexon këtë poezi në pritje që diç të dëgjosh, e mëdyshur mes hidhësisë dhe shpresës, që mandej t’u kthehesh detyrave që s’mund t’i refuzosh.

E di që po e lexon këtë poezi sepse nuk ke tjetër ç’të lexosh, aty ku ke ngecur, lakuriq siç je.

HAEMUS PLUS II / 2015

113 | P a g e

Valbona BOZGO Sheja

tregim Rreth dhjetë shtëpi pas tonës, domethënë pas shtëpive të Veizit, Agimit, Hasanit, Dhorës vejushë, Lefterit, Platonit, Myrtezait, Spiros, Andonit dhe Xhavitit, vinte shtëpia e Shejes.

Megjithëse Sheja nuk ishte vejushë dhe i shoqi nuk mund të themi që nuk ishte burrë, të gjithë banorët e lagjes, atë godinë ndër më të varfërat e saj, mbase edhe të qytetit tonë, e thërrisnin Shtëpia e Shejes. Po të llogarisje sipërfaqen e tokës që zinte secila nga shtëpitë e përmendura më sipër, me oborret rreth e qark dhe me rrugicat e ngushta në çdo tri-katër prej tyre, që lidhnin rrugën tonë me të tjerat paralele, shtëpia e Shejes mund të ishte larg times ndonja pesëqindgjashtëqind metra. Brenda oborrit rrethuar me gardh gjembash, që e zvogëlonin disi sipërfaqen e tokës rreth shtëpisë, bënin hije një kumbull dhe një hurmë. Në një cep të oborrit, në verë, Sheja me të shoqin, Arifin, mbillnin ndonjë zarzavat për t’i ardhur në ndihmë ekonomisë së tyre të mjeruar.

Nuk ishte fukarallëku i tejskajshëm që e bënte të veçantë këtë familje me pesë djem, më i vogli prej të cilëve, Astriti, ishte bashkëmoshatari i im. Ishte Sheja vetë, madje edhe më e veçantë se sa Sheqerja, e vetmja shofere taksie femër e qytetit tonë, gjë mjaft e rrallë për atë kohë.

Sheqerja, megjithëse siç ia donte profesioni (i konsideruar vetëm për meshkuj) kishte një shikim të ngrysur, sapo e gjykonte një bisedë për të qeshur, merrte befas shijen e ëmbël të femrës, duke buzëqeshur apo u gajasur hareshëm, me kujdesin që kjo „dobësi” të mos i zgjaste shumë. Me urdhër të shpejtë, i tkurrte sërish tiparet e fytyrës, duke thirrur me një zë të trashë burri (nuk e mësova në e trashte enkas): „Taksi!”

Sheja ishte tjetër gjë. Ishte e vetmja karrociere e qytetit tonë. Vishej gjithnjë me pantallona, flokë të kapura bisht pas kokës, që përngjasonte paksa me bishtin e kalit të saj, Azganit. Ky ishte kali më trupmadh ndër gjithë të tjerët të ndërmarrjes së „grumbullim – furnizimit”, me ngjyrë kafe në të zezë, që dukej se i bindej të zonjës, jo thjesht nga fshikullimi i kamxhikut të saj mbi vithet e tij epshorë, se sa nga lidhja e ngushtë që ishte vendosur midis tyre. Goditja me kamxhik shërbente më tepër si sinjal për të ndryshuar gjendjen në të cilën ndodhej kafsha, rëndomë, për t’u nisur nga vendi ku ndodhej, se sa si dënim. Sheja e donte shumë Azganin. Thënë ndryshe, llastiku mbi trupin e tij, ishte si ndezja e motorrit të makinës së Sheqeres.

Sheja ishte grua e tërhequr dhe fjalëpak. Nuk i binte kurrë njeriu në qafë, por edhe askujt nuk ia mbante të matej me të. Karroca e saj, sipas porosive të banorëve të qytetit tonë apo institucioneve të ndryshme, transportonte gurë gëlqerorë, thasë me çimento, tulla, dërrasa, qymyr për ngrohje në dimër... e ç’të doje. Pasi e zbrazte mallin në vendin e porositur dhe karroca shkarkohej nga barra e rëndë, me përjashtim të vetë Shejes, e cila nuk llogaritej pasi ishte pjesë e saj, pas fshikullimit të lehtë të Azganit, i gëzohej lehtësisë me të cilën karroca rrëshqiste asfaltit të rrugëve. Kur këto ishin të lira, me pak kalimtarë, veçanërisht në orët e herëta të mëngjesit, apo të vona të mbrëmjes, ajo e godiste pak më fortë kalin, i cili merrte vrull dhe, me pamje krenare, sikur ta dinte se ishte më i pashmi ndër shokë, trokëllinte thekshëm patkonjtë dhe duronte pa sikletin më të vogël goditjet e së zonjës, e cila e nxiste të vraponte, siç i fuste Sheqerja marshin e tretë apo të katërt makinës.

Në dimër Sheja mbathte gjithnjë çizme llastiku. Në pranverë dhe vjeshtë përdorte këpucë, po prej llastiku, të pajisura anash me vrima të vogla, për të ajrisur këmbët dhe shmangur sa të mundje erën kundërmuese të djersës. Por, edhe stinës së verës, këmbët nuk i shpëtonin llastikut, i cili këtë herë materializohej në formën e sandaleve. Edhe familjarët e saj u mbathnin këmbëve të njëjtin material, si më pak i kushtueshëm që ishte.

Vetëm Azganit..., ah, atij nuk ia kursente kurrë shërbimin më të vogël. Ia kontrollonte thundrat vazhdimisht për të parë konsumimin e patkonjve e për t’ia zëvendësuar me të reja, sapo ta shihte të arsyeshme. Nuk kishte „gili-vili” me Shejen. Kur kërkonte ndërrimin e patkonjve të Azganit, kërkesë-urdhëri i saj duhej zbatuar menjëherë, në afatin më të shkurtër. Ai ishte krenaria e saj dhe e familjes.

Me Astritin, më të voglin e djemve, qëlloi të uleshim në të njëjtën bankë, në klasë të parë. Ishte shtator dhe mua më kishin veshur me pantallona të shkurtra teritali, të kaltra, me uniformën e shkollës: përparëse e zezë me jakë të bardhë dhe sandale prej lëkure mbi çorapet e bardha.

Astriti ishte veshur gjithashtu me pantallona të shkurtra doku, të dala boje, që me gjasë duhej të kishin qenë blu të errëta, dhe, sikurse unë dhe tërë nxënësit, kishte përparse të zezë, pa jakë të bardhë. Në këmbë, siç mund të ishte e kuptueshme, kishte mbathur sandale llastiku, pa çorape.

HAEMUS PLUS II / 2015

114 | P a g e

U bëmë shumë shokë, shoqëri që e ruajtëm edhe në vazhdim të klasave më të larta, paçka se nuk patëm më rastin të rrinim bashkë në një bankë.

Filluam të vizitonim familjet e njëri-tjetrit. Ai rrinte tepër i drojtur në prani të mobilimit të kënaqshëm të shtëpisë sime dhe unë i shtangur para atij boshllëku të paparë të shtëpisë së tij, e përbërë nga dy dhoma të vogla, një e prindërve dhe tjetra e fëmijëve, dhe një kuzhinë e dhomë ndenjjeje njëkohësisht. Të vetmet pajisje nëpër dhoma ishin krevatet dhe nga një sënduk druri, ku futeshin teshat, të cilët, sa herë hapeshin e mbylleshin, kuisnin tmerrshëm tek menteshat.

Rrobat e ditës vareshin në gozhdët pas dyerve. Në dhomën-kuzhinë kishte një dollap ushqimesh, njëri kanat i të cilit nuk puthitej mirë, duke i detyruar të shtëpisë të ktheheshin për ta mbyllur, derisa të puthitej me kanatin tjetër. Tavan nuk kishte. Në vend të tij nxinin disa trarë, që i binin kryq e tërthor atij vendi, ku duhej të ishte ai, tavani. Në mes të dhomë-kuzhinës, ndodhej një tryezë me shtatë karrike, secila me nga një cen. Kujt i mungonte dërrasa e shpinores, kujt ndonjëra që lidhte pjesët e brendshme të këmbëve të tyre, një tjetre i qenë shqitur copa kompensate apo ishte djegur në një cep, të tjerat kishin nga një vrimë apo një këmbë më të shkurtër se sa shoqet. Kjo e fundit ishte më e preferuar për Astritin. Invaliditetin e çalamanes, që u shkaktonte bezdi të tjerëve, me tundjet e vazhdueshme për shkak të shkurtësisë së njërës këmbë, Astriti e gjente shumë argëtuese.

I vetmi divan, që shërbente si shtrat edhe për një nga djemtë, zinte një qoshe, mbuluar nga një jorgan prej lecke, por i pastër.

Më ishte krijuar përshtypja se Sheja kishte dashur të lindte pesë fëmijë, dhe jo si në timen, me dy, veç unë dhe motra, që të mbushte atë boshllëk të shtëpisë, ku vija bast se, po të ishe fillikat, do të dëgjoje jehonën e zërit tënd.

Në një nga raftet e dollapit të bukës, ishin stivuar pjata kauçuku dhe lugë e pirunj alumini, si ato që përdoreshin në mensat e ushtrisë. Midis vakteve të ushqimit, vëllezërit mund t’i shihje brenda në shtëpi apo në rrugë, me feta buke të prera trashë si patkua kali, të lyer herë me sheqer dhe pika vaji sipër e, në mungesë të tij, ujë, apo të lyer me vaj e kripë. Rrallëherë shtrinin mbi bukë gjellë që mbetej nga dreka (në mbetej).

Sa herë shkoja tek ta, viheshin në siklet, për të më sistemuar në karrigen më të mirë, me përjashtim të asaj topalles, të bindur se ajo do t’i turpëronte plotësisht. Ndryshe ndodhte me ardhjen e Astritit në shtëpinë time. Prindërit apo ime motër mjaftoheshin duke iu drejtuar me një „ulu” të vetme, pa qenë nevoja për të zgjedhur vendin. Në rastet kur vaktet e ushqimit na zinin në shtëpitë e njëri-tjetrit, ai hante me kënaqësi dhe druajtje në pjatat tona të porcelanit, teksa unë u gëzohesha pa turp atyre të kauçukut në shtëpinë e tij. Astriti kujdesej që të mos i kërciste luga në pjatën e porcelantë, jo thjesht për të shmangur zhurmën, por edhe për të mos tërhequr vëmendjen e pjestarëve të familjes sime, që ndiqnin rregullin „kur hahet, nuk flitet”!

Në shtëpinë e tij, unë argëtohesha me shpengimin total të vetes. Zhurma e mbytur e lugëve mbi pjatat e kauçukta nuk i detyronte asnjë nga vëllezërit dhe prindërit e Astritit t’u ruheshin kërcitjeve të tyre, megjithëse, edhe po të ishin prodhuar nga tjetër material, zor se mund t’i nënshtroheshin ndonjë trajtimi special.

Një mbrëmje të vonë nëntori, ndërsa unë u harrova në shtëpinë e Astritit, Sheja kishte gatuar trahana. Nga një tenxhere e madhe e vënë mbi sobën me dru, nga ku i ishin hequr të tërë rrathët metalikë, meqenëse fundi i saj ishte mjaft i gjerë, dilte avulli dhe përhapej era e mirë e trahanasë. Shpejt e shpejt, mbi tryezë u shpërndanë pjatat e kauçukut dhe lugët e aluminit. Nën thirrjen e Shejes, të gjithë zunë vend rreth saj. Unë në karriken më të mirë. Astriti, në më të mirën e tij, që ishte më e keqja për të tjerët. Dy çunat e mesit, Genci dhe Petriti, u ulën në divanin-krevat. Përsheshi i trahanasë, gatuar me bukë gruri dhe misri bashkë, shpërndahej nëpër pjata, ndërsa të tërë ndiqnim me imtësi çdo lëvizje të Shejes, pas avullit që ngrihej mbi pjata dhe kondicionohej mbi hundët tona. Sipër çdo përsheshi u hodh gjysmë luge vaj luledielli, i skuqur me pak salcë, i cili shumë shpejt humbi midis boshllëqeve të masës së trahanasë.

Hëngrëm të gjithë pa folur dhe me oreks. Dëgjohej përplasja e mbytur e lugëve mbi pjata, e cila sa vinte e forcohej disi, duke lajmëruar për boshatisjen e tyre. Asgjë nuk mbeti në to. Askush nuk kërkoi të hante diçka më shumë. Nuk u bë asnjë pyetje, si ato që bëhen rëndom në shtëpinë time „u ngopët”! Nuk u ankua askush se kishte uri. „Unë po iki, u thashë. U bë vonë'.' Ata më përshëndetën me dashamirësi, pas falenderimit që u bëra edhe unë për darkën, ndërsa Astriti u ngrit nga karrikja e tij çalamane, për të më shoqëruar deri tek porta e oborrit.

S’ime mëje, më tepër se sa kënaqësia që ndjeva për ngrënien e trahanasë së Shejes, i bëri përshtypje mënyra e varfër e gatimit të saj. Pas një jave, që nuk e mora vesh në ishte rastësi, apo stisje e mamasë, e mbajtëm ne Astritin për darkë. Me trahana! Kur të gjithë zunë vend rreth tryezës, ku të mundnin, mamaja shpërndau nëpër pjata bukë gruri të prera kubikshe dhe të thekura në furrën e sobës, duke derdhur mbi to lëngun e trashë të trahanasë. Copat e vogla të bukës e thithnin lëngun e nxehtë si toka e zhuritur shiun e parë. Ritualin e vazhdonte im atë, me HAEMUS PLUS II / 2015

115 | P a g e

shtrimin sipër kësaj mase, të djathit të bardhë të grirë. Ceremoninë e mbyllte sërish ime ëmë, duke hedhur mbi djathë, dy-tri lugë vaj ulliri të skuqur me pluhur piperi të kuq, që t’i shponte flegrat e hundës me erën e mirë.

Astriti i gjorë më përgjonte për të mësuar se si nisej ngrënia e kësaj trahanaje, e stolisur si tortë.

A do ta përzieja të gjithë masën për ta bërë të njëtrajtëshme, apo do respektoja hierarkinë e asortimenteve të renditura me aq kujdes nga prindërit e mi! Për herë të parë, që nga shtatë-tetë vitet e lindjes sime, unë e trazova trahananë. Të mitë më vështruan çuditshëm, por nuk folën. I lehtësuar, duke u ndjerë i së njëjtës skuadër me mua, më ndoqi edhe Astriti. Si gjithnjë hëngrëm në heshtje, por pa nxitimin që tregohej në shtëpinë e shokut tim.

Pas rreth dhjetë ditësh u çudita pak, kur mamaja më pyeti: „Kur do të shkosh sërish tek Astriti?”

Ne shkonim e vinim tek njëri-tjetri pa bërë plane të mëparshme afatgjata. „Nuk e di! i them. Kur të më teket.” „Më lajmëro, kur do duash të shkosh ndonjë mbasdite të vonë.” „Mirë, i thashë”, pa kuptuar gjë, por edhe pa pyetur.

Jo më shumë se tri-katër ditë më vonë, para se të nisesha në shtëpinë e Astritit, ime ëmë më porositi të mbaja me kujdes një tepsi të mbuluar me gazeta, për ta ruajtur siç duket nga papastërtitë, por edhe mua nga nxehtësia e saj. „Ç’ka këtu?” e pyes. „Trahana!” „Trahana?! Pse?!”

Isha shtangur i tëri.

Ajo bëri një shenjë jo shumë të qartë, me kokë e duar. Kuptova vetëm se nuk ia vlente të pyesje për trahananë. „Shkëmbim përvoje”, thashë me vete.

Më erdhi ca turp kur dola në rrugë me tepsinë në dorë, pasi jo vetëm që nuk ishte ora për ta çuar në furrën e pjekjes së lagjes sonë, në qoftë se doja, që kalimtarët të mendonin se po e dërgoja atje, por edhe se furra ndodhej në tjetër drejtim.

Përjetoja me kënaqësi habinë dhe mirënjohjen e prindërve dhe vëllezërve të Astritit, kur t’u shfaqesha me atë trahana të ngrohtë e të shijshme, e cila kishte gjasa të ishte ambasadorja (pas meje), e shtëpisë sime në atë të shokut. Më pëlqente të mendoja se, pas kësaj, prindërit tanë do ta vizitonin nëpër shtëpira njëri-tjetrin.

Siç edhe e prisja, të gjithë familjarët e shokut tim u befasuan, kur më panë tek sikletosesha për të hyrë me atë tepsi në derë. E vura në mesin e tavolinës dhe u thashë: „E keni nga mamaja ime! Është trahana!”

Sheja, e ngurosur, pa nxjerrë asnjë fjalë nga goja, e zbuloi me të tillë kujdes dhe vëmendje tepsinë, sikur në të të gëlonin një tufë gjarpërinjsh. Ngjyra e kuqe e vajit të ullirit, përzier me specin e kuq, shpërndarë bukur mbi djathin e bardhë dhe ky i fundit, derdhur me bollëk mbi përsheshin e trahanasë, i çuditi të tërë, përveç Shejes. Ajo nuk urdhëroi asnjë nga bijtë e saj për të gatitur tryezën dhe për të nxjerrë pjatat e kauçukut nga dollapi. E mbuloi sërish tepsinë, si të deshte të qetësonte gjarpërinjtë dhe ma ktheu. „Dërgoja sërish mamasë. Ty të presim një mbrëmje tjetër për darkë, se unë ende nuk kam gatuar gjë dhe është keq ta lesh këtë trahana të ftohet.”

Zëri i saj ishte i qetë, bindës, pa shpoti dhe i prerë.

Asnjë nga djemtë nuk e kundërshtoi. Askush nga ata nuk pyeti. Më uroi sjellshëm me një „natën e mirë”, dhe i bëri me shenjë Astritit, që të më shoqëronte.

Mamaja u mërzit shumë dhe e shpalli me zë fyerjen, që mendonte se i kishin bërë: „Pse?!” „Nuk e di!” i thashë, megjithëse e kuptoja, se pyetja nuk më drejtohej mua.

Të gjithë ecnim e vinim nëpër shtëpi, gjoja se merreshim me punët tona, por duke përsiatur të njëjtën pyetje, që kishte bërë edhe mamaja „pse”! Trahanaja në tepsi ishte ftohur plotësisht.

Sapo u shtriva për të fjetur, dëgjova nga larg një trok kali, që afrohej në drejtimin tonë. Zbulova pak cepin e perdes dhe prita të shquaja në errësirë kalin dhe kalorësin. Ishte Sheja. Pa karrocë.

Hipur mbi Azganin e saj, që e godiste me këmbë në vithe, për ta nxitur të vraponte edhe më. Po ta krahasoje me shpejtësinë e makinës së Sheqeres, duhej të ishte me marsh të katërt. Flladi i lehtë që frynte dhe galopi i kalit, patkonjtë e të cilit, siç më kishte thënë Astriti, ia kishin ndërruar para dy ditësh, ia shtrinin krifën kafshës, bishtin e tij dhe atë të flokëve të së zonjës, me të tillë madhështi, si të kishin dalë nga ndonjë pikturë.

Maj 2011

HAEMUS PLUS II / 2015

116 | P a g e

imago

Alexandre LAMBERT Ph.D. Academic Director / Professor School for International Training (SIT/ Study Abroad) Switzerland: Global Health and Development Policy

„Malaise Albanaise“ – perspectives géopolitiques vers une nation paradoxale mais inédite Avant de rédiger cet article, j’ai réfléchit si le titre devrait être ‘question albanaise’ ou encore ‘paradoxe albanais’. Comme historien de formation, le terme ‘question’ ne me plait pas, car il me rappelle une des épisodes les plus sombres de l’histoire contemporaine: la ‘question juif’ issue de l’imaginaire nazi. Puis, j’ai hésité avec ‘paradoxe’, car il y en a en effet une multitude de paradoxes associé avec l’Albanie et les Albanais; pourtant, je trouve que le terme ‘malaise’ décrit de manière plus nuancée la situation actuelle et le cas historique d’une nation toujours aussi méconnue par nos confrères et consœurs Européens, inclut en ce qui concerne la vaste majorité de mes propres concitoyens helvétiques.

Pour l’histoire de l’Europe et de l’occident plus généralement, la situation des Albanais sur le plan historique et culturel est unique, dans la mesure où c’est en contraste flagrant avec la contribution de cette nation { la création sans doute de la civilisation occidentale. Par exemple, il faudrait expliquer comment est-t-il possible qu’une des nations les plus ancienne issue des populations Indo-Européennes survie sans discontinuité pendant bien 5000 ans sans pouvoir se reposer sur une structure étatique propre pendant bien longtemps, et qui en fait partie des trois langues nationale uniques (avec le Grecque et l’Arménien) en Europe, mais dont sont héritage est aussi peu connue au-del{s des frontières ethno-nationales Albanaises. Et commet est-ce possible, étant donné qu’il s’agit d’une nation et civilisation aussi ancienne et voisine { celle des Grecques, dont les ancêtres étaient connue comme Illyriens, donnant leurs nom { la Péninsule de l’Europe du Sud-Est depuis l’Empire Romain jusqu’{ l’Empire Ottoman, et dont plusieurs Empereurs et { l’Empire Romain Occidentale et Orientale (Byzance) ont été issues?

Les armées d Pyrrhus (dont provient le nom de la région historique de l’Epire, zone géographique entre l’Albanie et la Grèce contemporaine), qui ont failli tomber Rome, étaient bien remplies par les soldats Illyriens, et ont dit que la mère d’Alexandre le Grand parlait l’Illyrien. Taj Mahal semble avoir été l’œuvre d’un architecte d’origine Albanais, et mère Thérèse { bien été Albanaise. Plusieurs Papes { Rome ont eu des origines Illyriens, et l’héro nationale Albanais, George Kastrioti Skanderbeg a été déclaré défenseur de la Chrétienté par l’église catholique même. Et enfin les fameux mercenaires helvétiques, battu { Marignan par la cavalerie Vénitienne, allié au roi de la France, François 1e: il parait que ces chevaliers ont été des Albanais!

Voil{ un des paradoxes contribuant { la malaise Albanaise: peu de gens se souviennent en effet que les Albanais, bien avant de convertir en majorité { l’Islam, non seulement ont-il était soit catholique, soit orthodoxe et avaient organisé le plus grand nombre d’insurrections contre les Ottomans parmi les peuples occupés par l’Empire Ottomans dans le Balkans, inclut les Grecques et les Serbes. Dans une seule journée { Borshi au Sud de l’Albanie, les Ottomans ont coupé les jambes et bras de 6'000 soldats Albanais comme punition collective. Si les Serbes ont été fiers, dans leurs narratives historiques nationales de ‘batailles perdus’ comme la mystérieuse bataille sur le Amselfeld au Kosovo au 14e siècle, bien nombreux y étaient les troupes et même chefs de guerre représentant la partie Illyriens de la population locale contre les Ottomans. Et si le slaves réclament fièrement ayant arrivé dans le Balkans il y en a environ 7 siècles, les Albanais y sont depuis 50 siècles! Mais ce qui plus important { comprendre, c’est que la motivation principale de conversion confessionnelle pour les Albanais n’a pas été le choix de la fois; pour les Albanais, privés d’un Etat { eux, l’ont fait pour pouvoir préserver leur identité et héritage nationale. Ceci a fait que pour les Albanais, en contraste avec les Grecques et les Serbes, la religion, voir confession religieuse, n’est pas constitutive { leur identité nationale.

Mais pourquoi on ne se souvient pas des Albanais en Europe? Voici donc un autre paradoxe de l’histoire des Albanais et de l’Albanie: la création de l’état-nation, voir moderne, ne vient que très tard, au début du 20e siècle, et sa création ne fait que compliquer la situation des Albanais HAEMUS PLUS II / 2015

117 | P a g e

aux courant du dernier centenaire; or, un autre aspect unique pour la carte politique de l’Europe et le fait que la moitié de la population Albanaise vie en dehors de la frontière de l’Albanie, surtout au Kosovo, mais aussi en Macédoine, ainsi qu’au Monténégro. Le seul étatnation qui a vécu une situation similaire au 20 e siècle est la Hongrie où environ 40% de la population indigène réside en dehors de frontière depuis les démarcations tirés par le parties victorieuses de la première guerre mondiale. Et le malaise advient soudainement avec l’établissement de l’indépendance des Albanais et de la création de leur Etat; car nombreux ont été les associations Grecques, souvent issue par la diaspora vivant aux Etats-Unis, et débarquant { Genève lors de la Ligues des Nations, pour mettre directement en cause la légitimité de l’existence même d’une nation Albanaise. Aux archives de la Ligue { Genève, on peut trouver des documents témoignant de cette propagande anti-Albanaise xénophobe et raciste, appelant des Albanais entre autre ‘inférieurs aux chiens’! Mais ce qui est plus grave pour un bien-être et la survie d’un état Albanais neutre et viable, c’est que sa neutralité est ensuite violée de manière flagrante dans quasiment la totalité des guerres qui ont marqués l’histoire Européenne au 20 e siècle. Et si l’Albanie rejoint la résistance des partisans contre l’occupation Fascistes et Nazi, c’est que l’Albanie, { nouveau, fini par être malchanceuses, l}chée par les Alliés après la guerre - et bien qu’il faut mettre en évidence et attribuer { l’Albanie d’avoir fait exception héroïque en protégeant quasiment la totalité de la population juif alors résidant sur son sol!

Mais pour en consolider le malaise Albanais, il faut tenir avant tout en compte le destin et l’évolution politico-économique lors de la guerre froide et avec l’installation d’un des régimes communistes les plus totalitaires en dehors de l’Union Soviétique. Sans exagérer, on peut comparer l’Albanie communiste avec la Corée du Nord d’aujourd’hui; il faut juste faire abstraction des armes de destruction massive et le fait que l’Albanie ne poursuivait en effet une politique d’autarcie et isolationniste non-offensive. L’ancien dictateur de l’Albanie communiste, Enver Hoxha, a fait bon bouleau de non seulement garder l’Albanie comme pays non-alliés, mais surtout en l’isolant totalement du reste de la planète, { commencer par l’Europe, inclut des Balkans-mêmes. Ayant tenté une collaboration d’abord avec la Yougoslavie de Tito après la guerre, puis avec Moscou, et en fin avec les Chinois, l’homme qui ne pouvait pas faire confiance { personne d’autre (comme Staline), a fini par construire 700'000 bunkers pour symboliser la paranoïa personnalisée de l’Albanie communiste et transférer le pays en forteresse pour montre au monde extérieurs qu’il était désormais possible d’oublier l’Albanie tout simplement.

Ce chiffre représente plus que le nombre de soldat que les forces armées helvétiques ont pu mobiliser lors de la période la plus chaude de la Guerre Froide. Et dans la première partie des années 80, lors les dernières sessions de cabinet de Hoxha, { un moment où il a avait perdu sa lucidité mais continuait { vivre cliniquement tout en présidant le Cabinet, ont été marqué par un grand sillent diabolique, car personne osait dire un mot, tellement les gens étaient terrifié par un climat générale étouffant tout espace publique et encore plus la sphère privé d’une population entière, où tout le monde était censé d’espionner tout le monde, même en famille.

L’Albanie, déj{ fragilisée par sa naissance étatique, avait donc perdue presque 20 ans d’accès { la communauté et l’économie internationale avant que le régime ouvrait petit { petit les frontières et a offert, pour la première fois depuis des décennies un certain nombre de passeport aux citoyens en 1990, 5 ans après la mort du dictateur. L’Albanie était alors le pays le plus pauvre et marginalisé de l’Europe, plus même que la Moldavie sur le plan diplomatique; les gens n’avait aucune idée ni de l’information du monde extérieur, et ainsi poursuivait le malaise des Albanais: exodes en Italie et en Grèce ou avant la crise financière et fiscale, jusqu’{ 1 millions d’Albanais travaillaient en gris; crise humanitaire; chute des pyramides pyramide et collapse de l’état un 1997; nettoyage ethnique au Kosovo; collapse économique de la Grèce, et chômage de la jeunesse au Kosovo, menant au deuxième exode des Albanais vers l’Europe occidentale; crime organisé; criminalisation des migrants Albanais { l’étranger de plus en plus perçu comme drug dealers; la liste des pannes autours des Albanais et de l’Albanie reste long.

Nous venons de voter en Suisse si nous voulons automatiquement expulser les ‘étranger criminels’, initiative de la droite populiste, qui, dans ces discours anti-migratoire, fait trop souvent amalgame entre ‘crime et Albanais’, ce qui ne fait que compliquer le sort de cette population représentant la deuxième force migratoire en Suisse après les Portugais. Donc, peut nombreux ont été les moments où la chance a été de côté des Albanais, chez eux et { l’étranger.

Et c’est gr}ce { une force outre-mer, les Etats-Unis, que les Albanais ont retrouvé une autonomie et dignité relatif sur le vieux continent. Pour être claire, l’intervention militaire et le bombardement de la Serbie par l’OTAN pendant le conflit au Kosovo, ont été illégale selon le droit international, et surtout la Russie a été très f}chée avec les occidentaux d’avoir instrumentalisé le conflit pour les jeter en dehors des Balkans et prendre contrôle de la Serbie, HAEMUS PLUS II / 2015

118 | P a g e

ancien allié étroite de la Russie en Europe Centrale. Tandis que la majorité des pays de l’Union Européenne semblent être convaincu que l’intervention de l’OTAN a été ‘légitime’ pour éviter un génocide et une crise de réfugiée inédite, les Américain, eux, en ont profité pour établir une de leurs bases militaires les plus grandes en Europe entre la frontière du Kosovo et de la Macédoine, depuis laquelle ils sont capable de contrôle l’Europe Centrale. Après la Bosnie, où les Américains avaient déj{ intervenue, tandis que les Européens sa paralysaient mutuellement, et ont imposé leur paix (Dayton), { nouveau l’Europe vient de perdre une partie de sa souveraineté territoriale et indépendance politique sur le plan mondiale. Les Russes, de leurs parts, se sont récemment revanchés pour le Kosovo, en annexant la Crimée.

L’indépendance du Kosovo, la protection de la minorité Albanaise en Macédoine par l’accord de Ohrid de 2001, ainsi que l’accès récent de l’Albanie { l’OTAN, et son éventuelle adhésion { l’Union Européenne sont de l’espoir pour beaucoup d’Albanais, surtout la jeune génération post-communiste. Pourtant, l’Albanie et la situation des Albanais dans les Balkans restent plus que fragile. Chômage record, corruption systémique, manque de solidarité pan-Albanaise: le malaise se poursuit. Rares sont devenue les patriotes, voir des gens qui croient et tiennent réellement { une ‘Grand-Albanie’ - idée cauchemardesque surtout pour les Serbes - ou comme certains patriotes Albanais le posent: une ‘Albanie Réelle’, intégrant tout simplement les populations Albanaises privées territorialement depuis la création de l’Etat il y a { peine 100 ans. L’ironie ne fait que la division intra-Albanaise travail pour la paix aux Balkans.

Pourtant, les Albanais risquent d’en avoir un avantage paradoxale vis-{-vis d’autres pays et nations en Europe: étant le peuple le plus maltraité politiquement et économiquement, ils tendent désormais plus résistant { d’autres traumatismes, par exemple { surmonter la récession économique et crise financière-monétaire frappant l’Europe depuis 2008, ou encore de faire face { une nouvelle crise migratoire en Europe. Lors de l’exode des réfugiés du conflit au Kosovo, l’Albanie a déj{ donné preuve d’une hospitalité inédite, donc paradoxalement le pays le plus pauvre de l’Europe! Dans la longue durée, l’histoire leurs donnera peut-être même raison et justice, car { par leur malaise largement causé par une chaine d’évènement malchanceux (contraire par exemple { l’histoire de la Suisse qui malgré sa sagesse ne peut pas éviter le constat d’avoir été chanceuse pendant les deux guerre mondiales), ils n’ont strictement fait aucune erreur au faute grave (et ici, ils ont bien des choses au commun avec les helvètes!): au contraire, les Albanais se sont trop souvent comporté fonctionnel et prévisible dans leurs rapports avec les autres peuples et nations; il n’ont pas envahie d’autre pays, il n’ont pas massacré d’autre populations; rares sont de tel exemples sur le sol politico-national du vieux continent.

En ce qui concerne la situation des ressortissant Albanais en Suisse et résidants dans d’autres pays Européens, les Albanais vont survivre aussi cette épisode de leur malaise collective, car déj{ l’Europe fait preuve de la nouvelle vague migratoire, cette fois issue des régions voisines { l’Europe, surtout le Moyen Orient et l’Afrique Sous-Saharien. En Suisse, on se rappelle d’ailleurs d’autres épisodes similaires d’immigration ‘problématique’ avec certaines population Européennes, { commencer avec les Italien travailleurs-migrant au 19e siècle, ou encore des migrant Turques dans les année 1980: { telle époque, la presse Zurichoise caricaturait le stéréotype immigrant Turque comme Messerstecher; aujourd’hui, les gens s’en souviennent plus, car tous ces migrants provenant d’autres pays, après leur naturalisation, sont ensuite devenus parmi les ‘meilleurs Suisses’ – et en ce qui concerne le sort des Albanais et mêmes des Turques, j’invite { examiner l’histoire récente de l’équipe nationale de foot helvétique!

HAEMUS PLUS II / 2015

119 | P a g e

Ornela DOMI Figura e Prometeut në dramaturgjinë e I. Kadaresë Abstract The reconsidering of the Prometheus myth by Ismail Kadare writer in “Boring season in Olympus”has passed through the umnythification process and according to my opinion it has a cantemporean and modern addaption with the totilarist system of the Albanin reality. The author writes a drama with a proffesional level, as a specific genre on the reoutlineing of the ancient myth.This drama emphasises, Prometheus history reoccured in different time, different areas in Balkan in the neighbouring Albania too, even in all the countries living under totalitarist system, but the human revolution even though under the wildest dictatorship, always triumphs. The human civilisation finds the way to ilumination, knowledges, development, democracy and freedom of speaking. In this study, it is attempted to be shown not just the difficult way and the history of Prometheus god but even the softening of the relationship between the representatives (or people’ advocate) and his dictator leader. There are included sarcastic marks, irony, black humor, grotesque and stigmatization through tragedical reality. According to my opinion Hypnos, the God of sleep who reads the people dreams from the relationship with the truth is also the alterego of the writer.

Keywords Unmythification, remythification, revolution, genre, time, „coup d ‘etate”.

Hyrje Në këtë studim nuk do të flitet për mitin e Prometeut, si histori e njohur tanimë, pothuaj po aq e vjetër sa vetë njerëzimi, sesa për mënyrën se si është ngjizur dhe inskenuar drama e Kadaresë me tharmin e këtij miti, duke filluar që nga procesi i demitizimit. Dhe për t'u bazuar me procesin tjetër të „mishtimit” apo „rimitizimit”, siç e kam quajtur, apo shtimit të situatave të reja në histori, për të bërë një mit modern, të ri, i cili ka një imazh tjetër në ditët dhe në shekullin XX, kur ka shkruar autori. Për ta bërë më të kuptueshëm këtë fenomen, do ta shpjegoja, që të kuptojmë konvencionalitetin tekstor: „rimishtim”: nëse në një plan biologjik, marrim një fosil, apo një ADN, (në kuptimin metaforik këtu) dhe e mishtojmë atë me një fytyrë të re të Prometeut, si kryeshenjë në vepër, (sëbashku me Zeusin, kryeshenjë e dytë), ky do të ishte imazhi që ndërtohet mbi historinë e vjetër, „kolonat” mitologjike greke të lashta, në sensin e mbështetjes, të cilat janë rimarrë nga mitologjia greke, burim lënde e preferuar e shkrimtarit. Kadareja ka zbatuar në këtë rimarrje të mitit, jo si kanë qenë të krijuara në kohën e Eskilit e të grekërve të lashtë, por si duhej të ishin në kohët moderne dhe si do të metamorfozohej miti në kushte bashkëkohore, një Promete, Zeus e Olimp modern. Ai do të ishte i ngjashëm me një udhëheqje Kryeministri, kabinet ministrash, dinasti, oborr mbretëror, sistem diktatorial, despoti. Autori u ka qëndruar besnik arketipit mitik, historive të lashtësisë, mitologjisë, miteve, arketipeve, modeleve, heronjve, dhe rrethanat në thelb nuk ndryshojnë, janë po ato që përsëriten në epoka e në kohë dhe do të përsëriten edhe në të ardhmen. Shqipëria, vend fqinj me Greqinë, ka përjetuar po të njëjtat drama dhe tragjedi, dhimbje, vuajtje, histori individuale dhe të një kombi të tërë, identike si ato të Greqisë, dhe ato luhaten në shtratin mitik, i cili është i njëjtë. Do synohet të shpjegohet një analizë e psikologjisë së tiranëve dhe regjimeve në një plan politik në kuptimin e parë të fjalës, politika në letërsi, si nocion aq shumë i diskutuar që nga filozofët e lashtë, derivante nga etimiologjia e saj: polis, (qytet). Prometeu si figurë, personazh, në veprën e Kadaresë, e ka fillimin në (tregimin) historinë e autorit me po të njëjtin emër (dhe titull) „Prometeu”, si tharm, e shkruar në vitin 1967, ashtu si pjesa më e madhe e veprave të tij, që esencën e kanë gjithnjë më herët, e nga ajo u zhvillua drama. „Viti 1967, ishte vigjilja e protestave masive në mjaft vende perëndimore.”38 Miti dhe arketipi

38ÇAUSHI,

Tefik, „Universi letrar i Kadaresë”, Evropa, Tiranë 1996, fq. 126 HAEMUS PLUS II / 2015

120 | P a g e

„Stinë e mërzitshme në Olimp“, është një dramë interesante, e thurur me parimin e veprimit me një forcë dhe dendësi intrige, mashtrimit, spiunimit, prapaskenave, dhunë verbale dhe fizike, diktat, pushtet i ushtruar në mënyrë të indoktrinuar. Herë-herë të jep përshtypjen e një drame ku janë implikuar, përveç shtetit-Olimp, edhe hallka të tjera, si Sigurimi i shtetit, agjentët e tij, instancat e policisë, madje dhe vetë populli është aktor.

Aktorët janë perëndi, zota, të cilët përfaqësojnë mitiken, dhe roli i tyre thelbësor, thuajse është i ngjashëm me ato arketipikë, siç janë në mitologjinë greke. Pra, kemi të bëjmë me një projektim të mitit të Prometeut dhe ngjarjes, historisë së tij, ndër të tjera në një realitet ballkanas në Dukjet e para (Dukje është fjala e përdorur për akt), ku arkitekti është vetë autori dhe drita e zgjedhur nga lart, projektuese si në një skenë, ku do të zhvillohet një spektakël, vjen metaforikisht për të riskicuar fatin e heroit të Prometeut. Si një skenarist i mirë, autori e „monitoron” dritën e projeksionit të mitit edhe në një realitet shqiptar. Ka gjithashtu një dramë, një lidhje analogjie, të tipit metonimi situate midis ngjarjeve që ndodhin në Shqipëri dhe historisë së Trojës, miti i Kalit të drunjtë i Trojës, i cili duket se përdoret në funksion të aktualizimit të ideve të rrëzimit, shkatërrimit, që vjen nga tradhëtia e brendshme. Dihet se mitet janë lënda e pëlqyeshme e shkrimtarit, pothuajse në të gjithë sistemin artistik të shfrytëzimit të burimit të materialit të veprës së tij. Eric Faye për trajtimin e miteve nga Kadareja ka thënë: „Ja pse u drejtohet miteve, që marrin vlerat e një udhëzuesi për të kuptuar funksionimin e qytetërimeve.”39 Të shumtët e personazheve përfaqësojnë një hyjni, një mit, një domethënie kuptimore, një simbolikë të fshehur me anë të imazhit bartës dhe energjisë që gjeneron ose një grup domethëniesh tek ajo çka personifikojnë, përfaqësimi i tyre dhe rimarrja e mitit jepen që në fillim të dramës. Qysh në Dukjen e parë, autori ka respektuar atë çka miti përfaqëson, pra, arketipet; hyjnitë rimerren, pa ndryshuar rolin dhe kuptimin simbolik thelbësor. Por autori luan dhe krijon situata, intriga të vetat të reja, origjinale, të mbishtuara e të „mishtuara” përkatësisht sipas qëllimit ideoartistik; kjo përbën mënyrën kompozicionale që ndjek ai. Është një histori për Prometeun, por e theksoj se do të fokusohem në Dukjet, kur bëhet çmitizimi, dhe rimishtimi, fabul e ndërtuar sipas një realiteti dramatiko-tragjik, ku ironia, sarkazma therëse, humori i zi, si gjithmonë nota mbizotëruese në tonet kadareane, e bëjnë dramën të ngjitet në nivele të mirëfillta dramaturgjie. Në fakt, fati simbolik i Prometeut, (sipas variantit kadarean) është një „histori” tragjike që përsëritet në kohë, një evolucion fatsjellës për njerëzit, por jo për sakrifikuesin, i cili përsëritet qysh nga fillesat e njerëzimit, pra, që nga bota e miteve pagane, politeiste, një domethënie historike dhe marrëdhënie popull-qeverisje e lashtë e fenomenit të „Grushtit të shtetit”. Thelbi i pushteteve, sidomos ato totalitariste është se vjen një moment piku e natyrisht fillon lëkundja e fronit mbretëror, e udhëheqjeve anarkike, revolucionet e mëdha, demitizimi i diktaturave. Çdo diktature, sado e sertë të jetë, do t’i vijë ora e mbarimit, e shkatërrimir dhe kjo është perspektiva e lirisë dhe demosit, (popullit, greqisht).

Kohët, për fat të mirë, po shkojnë drejt luftimit të sistemeve e regjimeve absolute, siç ka dëshmuar ta tregojë dhe Kadareja në filozofinë e marrëdhënies së Zeusit me Prometeun, duke shkuar përtej Eskilit. Konflikti fillon e zbutet, ndryshojnë goditjet e mjeteve ndëshkuese të Zeusit, ato hiqen nga përdorimi (analogjikisht dhe simbolikisht siç është hequr në përgjithësi dhe dënimi me vdekje në historinë e njerëzimit), si „rrufeja” dhe sqepi vrasës alegorik i famshëm i „shkabës”, këta janë elementët risi, ndër shumë të tjerë që përmban historia e dramatizuar. Ligjet e famshme të Drakonit të Athinës për dënimet me vdekje, në parim zbuten, këtë kumt të rëndësishëm revolucionar e përcjell vepra e Kadaresë, ndërsa në rastin e Prometeut, kuptohet se vdekje fizike për të s'mund të kishte përsa kohë ishte perëndi, edhe pse ndëshkimi ishte edhe më makabër: vuajtje të përhershme me qindra vjet nga ana e Zeusit, qoftë me „rrufenë”, qoftë me „shkabën” gjithçka shkon si simbolikë dhe metaforë e revolucionit njerëzor, i cili, në mos sot a nesër, do të ndodhë.

Shaban Sinani, duke parë vendin që Ismail Kadare i kushtoi Eskilit të madh, e ka perceptuar si mësim prej tragjedisë: “Të mësosh prej tmerrit” ishte një nga parimet e artit grek. Tragjeditë e Eskilit e synonin katharsisin pikërisht nga madhështia e së keqes, nga frika prej ndëshkimit të gjallë.”40 Në mesazhet e fshehura, të tërthorta, të brendshme të aktorëve të dramës, të dhëna me figurat letrare tipike për maskimet dhe fshehjet, pra tekst implicit, si metafora, metonimia, ironia, simboli, kuptojmë se, po t'i zbërthejmë: sado e gjatë të jetë një diktaturë, do vijë një ditë që do rrëzohet dhe kjo gjithmonë ka kurbanin (flijimin) e vet gjakësor. Në këtë rast sprovimi është guximi i çartur, kurajo gati e një të „çmenduri”, dhe sakrifica e një individi, Prometeut në këtë rast, i cili arriti të thyente rregullat. Kadareja vazhdon me pasardhësin e flijimit dhe historia vijon me gozhdimin e të njëjtin fat pothuaj, me Krishtin, duke kuptuar se demokracia është një nga betejat që ndoshta edhe sot, pas mijëravjeçarësh, mbetet sfidë për popuj të shumtë në botë. Egërsia dhe makabritetet e formave regjimore të nazizmit, fashizmit, komunizmit apo diktaturave më të egra që ka njohur bota, jepen në dramë të mishëruar nga qëndrimi dhe modelet e sjelljes së zotave, pasi këto sisteme e kanë preardhjen nga lashtësia. Në këtë rast shprehet qëndrimi i udhëheqjes, për të cilën autori ka dëshirë të flasë nëpërmjet fshehjes së zotave. Ja ç'thuhet në Olimp për turmën e njerëzve: Hypnosi:

39FAYE,

Eric, „ Le ouvre”, Parathënia, Fayard, Paris 1999, fq. 50 Shaban, „Pengu i moskuptimit”, Extra, Tiranë 1997, fq. 7 HAEMUS PLUS II / 2015

40SINANI,

121 | P a g e

Zakonisht flitet me përbuzje për ta. Quhen kandrra, thnegla, flutura jetshkurtra. Ky, si të thuash, është qëndrimi zyrtar i Olimpit për racën e njerëzve.41 Drama përshkruhet me tone filozofike për nocionet bazë: rregullat, ligjet e pushtetit, normat, jeta, vdekja, vuajtja, udhëheqja, turma, modelet e sjelljes që në antikitet, por dhe atyre modernë. Arketipia mitologjike në këtë rast është përdorur si procede ideoartistike për të dhënë të tashmen, duke e marrë spunton nga e kaluara, por padyshim është mesazh për të ardhmen, se situatat janë gjithnjë në thelb të njëjtat, dhe historia përsëritet në kohë dhe në kombe, si në Greqi, Shqipëri, apo në vende të tjera ku kanë ekzistuar sisteme të tilla udhëheqjeje. Kurse Kadareja procesin e rikrijimit të situatave të reja e realizon me rimarrjen e po të njëjtave mite edhe demitizimin si linjë që e ndjek duke i dhënë mitit rolin e përcaktuar që ai e dëshiron në funksion të ngjarjeve reale bashkëkohore. Tefik Çaushi, teksa shpjegon demitizimin tek Kadareja, ka thënë se, edhe kur çmitizohet, hidhet dritë mbi atë çka fshihet mbrapa tyre. Pushtetin, apo pavdekësinë, as vetë perënditë nuk e mbajnë për diçka që është për t'u pasur zili, dhe pikërisht këtë do të transmetojë autori, se ka ardhur koha e rënies dhe e demitizimeve të miteve, edhe pse pushteti, për fat të keq, kur kalon dekada të tëra, kthehet në mit.

Hypnosi: “Sado që të duket e habitshme, ka raste kur pavdekësia s'është ndonjë gjë për t'u lakmuar.”42 Demitizimi si proces, të cilin më pëlqen të hulumtoj në thellësi dhe të sprovoj, zbërthen, dhe meqë është një proces shpërbërës, zhvesh velin mistik, apo magjik, i cili synon ta çojë perkursin nga miti i lashtë arketipik tek realiteti, nga madhështorja tek tokësorja. Në zhvillimin e fabulës shikoj të zbritet simbolikisht nga Mali i Olimpit në fushë, nga hyjnorja tek njerëzorja, sidomos në figurën e Zeusit, gjë që bëhet nga vetë Prometeu.

Zeusi në zërin dhe gojën e Prometeut quhet „kërmë”, „hakmarrës meskin”, „një pusht Olimpi”, „frikacak”, ai përshkruhet me ankthe për ikjen e pushtetit, as rrufeja e as shkaba, mjetet e dhunës (ky është edhe një mesazh i fuqishëm se dhunës së pushteteve i ka ardhur degradimi) nuk e çlirojnë prej frikës, as nuk i zgjidhin gjë në fund të fundit dhe, sipas tij, Zoti i zotave është më i lidhuri se Prometeu. Demitizimi është proces i nevojshëm për rimarrje të miteve; pas demitizimit vjen rimarrja, rikompozimi i mitit për shfrytëzimin e lëndës së tyre për t'u përshtatur me realitetin bashkëkohor. Ka dy situata apo skema që i mbivendosen vazhdimisht njëra-tjetrës në perkursin e subjektit të linjës së dramës: 1. Situata e ngjarjeve në Olimp, marrëdhëniet midis hyjnive, raportet e tyre me vdekatarët, njerëzit.

2. Situata e dytë e kodifikuar, ngërthen, kombinohet, ndërkallet, e cila është skematizimi i një kupole diktatoriale, një dinasti e tërë hyjnish apo ministrash, që vepron për të mbajtur pushtetin me çdo kusht.

Në Dukjen e dytë bëhet përgatitja me ankth, kuriozitet dhe tension e intrigë të një drame të vërtetë. Në planin përmbajtësor autori përgatit hap pas hapi tragjedinë, e zbulon perden e tragjikes shumë ngadalë, gjë që zgjon kërshëri, në tempistika shumë të larta sublimiteti në të njëjtën kohë, e që prodhon lëkundje, tronditje, emocionalitet me densitet të lartë, i cili sa vjen e rritet. Në një këndvështrim psikologjik, i cili duhet analizuar tek ligjërimi i Hypnosit, apo në terma shkencorë, po ta përkthenim: hipnotizim, apo Perëndisë së Gjumit në këtë rast. Meqë Hypnosit i përligjet të thotë çdo gjë dhe ka një liri pa kufi, ai le të themi se bëhet edhe zëdhënësi i vetë autorit. Perëndia e Hypnosit është alter-ego e autorit, pasi shkon tek e vërteta më lehtë se të tjerët. Ai shikon e dëgjon gjëra tek të cilat as vetë Zeusi nuk mundet të depërtojë, për shembull tek bota e ëndrrave të njerëzve, prandaj edhe në gjyq ai nuk thërritet të dëshmojë, pasi është më i paparashikueshmi dhe, nga momenti në moment, mund të thotë gjëra që nuk u vijnë në ndihmë interesave të Zeusit. Duket se sërish loja e parapëlqyer përkundrejt realitetit të ashpër të Olimpit, është fshehja me kujdes prapa ëndrrës, siç bën Kadareja edhe me “Nëpunësin e Pallatit të ëndrrave'”. Është i njëjti mjet: një ëndërr është thjesht një ëndërr, por në diktaturë ajo merr tjetër kuptimësi. Në regjimet totalitare edhe ëndrrat „kontrollohen”, monitorohen, madje edhe tentohet të „prodhohen” ëndrra enkas për të topitur mendjet e njerëzve dhe për të krijuar e prodhuar Mbinjeriun socialist. Për shembull, ndoshta në një mbledhje partie mund të të bëhet pyetja: Çfarë ke ngrënë mbrëmë? Por dhe mund të duket absurditet, po dhe se: Çfarë ëndrre ke parë mbrëmë? Hyjmë në rrethana absurdi, ngjarje absurdi, dhe njerëzit nuk janë më humanë, por duhet të modifikohen mundësisht gjenetikisht, që në ADN, dhe të arrihet edhe në mutacione, përveç „shpëlarjes së trurit”. Meqë është Hyu i Gjumit, Hypnosi futet aty ku s'hyn asnjë hyjni tjetër, në ëndrrat e njerëzve, tek e pavetëdijshmja frojdiane, tek pjesa më e madhe e Ajsbergut, tek zona e fshehur e ideve, ndjenjave, instikteve, të pathënave të njerëzve tek ëndrrat. Dhe meqë dihet roli i interpretimit të ëndrrave dhe rëndësia që i jepnin këtij interpretimi, nga këtu lindi nevoja e një hyu edhe për Gjumin, vëzhgimin ndaj tij. Kështu edhe Kadareja e përdor Hypnosin, si për ta shfytëzuar ëndrrën, shpjegimin e saj, për të mësuar se çfarë ëndërrojnë njerëzit gjatë natës, a përbën ajo një domethënie dhe rrezik për udhëheqjen e Zeusit? Duam të themi se atij i lejohet të arrijë caqet e së vërtetës, më shumë se të tjerët, dhe të zbulojë të vërtetat, siç e përmendëm pak më lart, falë magjisë mitike të interpretimit të gjumit të hyjnive të tjera, e, për pasojë, të marrëdhënieve të

41 42

KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq.29 KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq.30 HAEMUS PLUS II / 2015

122 | P a g e

pashmangshme mes hyjnive dhe njerëzve. Tek situata e parë konflikti, froni i udhëheqjes së pushtetit, lëkundet, në këtë rast Sigurimi (Sigurimi me shkronjë kapitale, pasi është Institucion survejimi Olimpik) është „shkaba sqephekurt” dhe goditja: „rrufeja” e Zeusit.

“Ka kohë që sigurimi i Zeusit është pajisur me mjete të reja.”43 Hypnosi “Ankth, dyshim, komplote të qena e të paqena.”44 Revolucioni prometejan Vetë Kadareja për Prometeun është shprehur: '”Pa qenë kurrë hero i flijimit të kotë, Prometeu është përkundrazi hero i inteligjencës, i arësyes së ndritur. Me këtë arësye dhe jo me kokëfortësi ai e fitoi luftën dhe e shpëtoi njerëzimin. Lëshimet e dyanshme Promete-Zeus, toleranca, përbëjnë thelbin e këtij dialogu. Më saktë se çdo tjetër mit, në të dëshmohet se nëpër ç'tmerre, kërcënime, rroposje iu desh të kalojë njerëzimit gjersa arriti në Olimp, pra në Parlament, të dëgjojë më në fund deputetin e tij të parë. Që nga ajo kohë në atë Parlament dëgjohej vetëm një zë, ai i Zeusit.”45 Burimi i konfliktit të dramës nuk është vetëm Vjedhja e zjarrit në Punishten e Hefestit, por dhe zhdukja e Farës së njerëzimit dhe zvendësimi i saj me tjetër, vendimi i Zeusit, i cili kundërshtohet nga Prometeu. Fakti që drama pikëniset nga antikiteti dhe e përdor atë për të shpjeguar gradualisht marrëdhëniet politiko-fetare, duke udhëtuar me makinën e kohës, tregon edhe se Kadare, gjithashtu, përdor terminologji tipike sistemesh diktatoriale, e për këtë miti i Prometeut shërbeu për të shpjeguar edhe regjimin absolutist në Shqipëri.

Një hyjni „Desha të di në gjithë këtë çështje a u mbajt parasysh biografia e Prometeut?”46 Epithemeu „Ata që të mbrojtën haptaz, natyrisht. Tani pritet një valë e dytë spastrimesh.”47 Hypnosi „Pas çdo rrëzimi është përherë dikush që ngrihet.”48 Hypnosi „Dhe shkaba e hekurt përherë e më ultas fluturon në Olymp.”49 Intriga u jep fuqi, energji pikëpamjeve të autorit; megjithëse është në konkurencë me simbolizmin, ajo shërbehet prej simbolizmit mitik. Projektimi i Prometeut, po të ndjekim një optikë psikologjike, më del edhe se është alter-ego e autorit, është Uni i tij ideor, ka një kod të fshehtë, për t'u lexuar, dhe na vjen në ndihmë psikokritika. Këtu jam përpjekur të lexoj funksionimin e sistemit anarkist dhe marrëdhënien e shkrimtarit me të, me situata të tëra intrigash, inskenime dramatike të akteve, kurthe, përndjekje politike, presione psikologjike, të gjitha materiale biografike, siç fatmirësisht na rrëfehet ai qoftë tek „Dialog me Alain Bosquet”, qoftë tek „Ftesë në studio”, të përjetuara nga vetë autori. Vetë Kadareja është shprehur se: „Janë dy kafe ku mblidhemi zakonisht, njëra dyzet hapa larg shtëpisë sime, në Hotel ‘Tirana’, tjetra pak më larg, në Hotel ‘Dajti’.

Të dyja janë të krimbura me mikrofona përgjimi, por ne prej kohësh jemi stërvitur të flasim nën to.”50 „Zieja nga tragjeditë e Eskilit, të cilat dukeshin se reflektonin preokupimet si një shkrimtar disident duke përballuar shtetin totalitar në shekullin 20.” (Duke iu referuar „Dialog me Alain Bosquet”) „Po ajo që e afron Eskilin me botën tonë ishte siç jua kam thënë mjaft herë, atmosfera e krimit dhe e ankthit shtetëror.”51 Një lexim psikologjik Prometeu në disa skena është alter-ego e autorit, siç e thamë më sipër, dhe ngjashmëritë analoge projektohen shpesh në vepër, ku autori-Promete shfaq të njëjtat modele reaguese ndaj pushtetit të marrëdhënies së arketipeve bazë nëpërmjet një raporti shumë të rëndësishëm tiran-shkrimtar (njeri i letrave), dhe duhet një dramë si mjet për ta konkretizuar e përçuar. Kështu krijojmë dhe interpretojmë kolonën e interpretimit të fatit të Prometeut me atë të fatit të autorit, por, kuptohet, pa lënë të përjashtuar as fatet e të tjerë individëve ose popujve të tërë, që përfaqësohen nga kurbani mitik, dhe që kanë të njëjtin fat si ai i Prometeut. Për aplikimin e tezës frojdiane, të ajsbergut me tre shtresat themelore të psikikës: Id, Ego dhe Superego për të analizuar personalitetin psikik të Prometeut dhe Zeusit, i jam referuar Pettijohn 52:

43KADARE,

Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”,Onufri, Tiranë 2002, fq.37 Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 38 45KADARE, Ismail, „Nga një dhjetor në tjetrin”, Paris, Fayard 1991, fq. 172 46KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq.56 47KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 87 48KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 43 49KADARE, Ismail, „Stinë e mërzishme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq.45 50KADARE, Ismail, „Dialog me Alain Bosquet „, Onufri, Tiranë, Paris 1994-1995, fq. 6 51KADARE, Ismail, „Dialog me Alain Bosquet”, Onufri, Tiranë 1996, fq. 123 52 PETTIJOHN, Terry, „Psikologjia: Një hyrje konçize”, Teoria motivacionale e Freud, Lilo, Tiranë 1996, fq. 141 HAEMUS PLUS II / 2015 123 | P a g e 44KADARE,

1. Lufta, konflikti me Zeusin, përbën të ndërgjegjshmen, ëndrra me sy hapur, që është e vetëdijshme se çfarë rreziku e pasojash sjell prishja e planeve të tiranëve, mendja e Prometeut i përket në skemë nivelit të Egos ose majës së ajsbergut, pjesës së dukshme.

2. E pandërgjegjshmja, e cila gjendet tek të gjithë instiktet, mendimet, ndjenjat humanitare, altruiste, ëndrrat, vizioni për të ndihmuar racën njerëzore, sakrificat për përpaqrim e qytetërim. Këtu ekzistojnë dhe vorbullojnë frikërat, ngurimet, vendosja në bankën e të pandehurit, gjyqi, në atë do të ndodhë nëse Zeusi merr vesh, çfarë ndodhi me marrjen e zjarrit nga Punishtja e Hefestit. Njëkohësisht, lufta për moszhdukjen e kësaj race njerëzore dhe ardhje e një të reje si dhe tentativa për marrjen e Pavdekësisë nga Tantali. (Këtu planifikimet e Zeusit për mbjellje të racës së re njerëzore, kam tentuar t'i lexoj si të barazvlefshme me vizionin e „klonimit” së „Mbinjeriut” socialist, fabrikës prodhuese të diktaturës (nëse do ta quaja kështu me huazimin niçean të konceptit për nga modeli i Mbinjeriut ose Supernjeriut), një luftë, e cila rezultoi gati utopike, që nga ideatorët në Mëmën e madhe Rusi për ta prodhuar këtë Mbinjeri. Në skemën frojdiane i përkasin Id-it.

Prometeu: „Ti deshe të ndryshosh racën njerëzore. Unë, si zot i njerëzve, të kundërshtova. Unë isha kundër njeriut tjetër, sepse ky farë njeriu s'ishte veçse një krijesë e zvetënuar.”53 3. Superego, rregullat, normat, pushteti, që në këtë rast është vetë Tirani, Zeusi, bashkë me kupolën mbështetëse të hyjnive për të ndëshkuar Prometeun. Gjithashtu, akuzë tjetër është edhe vjedhja e Pavdekësisë nga Mbretëria e Tantalit, siç e prekëm tangencial tek implementimi i shtresës së Id-it. Një ngjashmëri tjetër dhe sidomos me një tipar relevant, tipik për identitetin shqiptar, është edhe çështja e shumëpërfolur e hapjes së dosjeve, e cila mendoj se përmendet tërthorazi në dialogjet e dramës, pra, këtu ngjet pikërisht kuptimi i mesazheve që përcillen në dramë me një pushtet diktatorial, anarki absolute dhe pushtet që trashëgohet me pasardhës (një parti). Pushtet, i cili i ka rrënjët në një diktaturë dhe është sërish po një parti, e cila funksionon pothuaj po sipas një mekanizmi diktatorial. Bëhet e ditur se është ngritur një grup hetuesish, pra ka një organ hetuesie prokurorie (komision hetimor), që heton çështjen në Ferr, përsa i përket vjedhjes së Pavdekësisë në Tantal, pyetet për këtë edhe vetë Zoti përkatës, Tantali, në gjyq e sipër.

Prometeu, i pyetur për këtë, shpjegon se janë vetëm paranoja, përbetime; qarkullojnë zëra se Tantali me Prometeun komplotojnë kundër Olympit, e dihet se një makth i udhëheqësve diktatorialë dhe kupolës ka qenë historikisht „grushti i shtetit”. Prometeu, si zot i njerëzve, mbron racën e njerëzve dhe, pyetjes për trurin njerëzor, i përgjigjet: „Unë pranoj më mirë një tru të rrezikshëm dhe të aftë, se sa një tru të squllur. Zvetënimi i njeriut, në fund të fundit, do të çonte në humbjen tonë. Prometeu u ka hequr njerëzve njëkohësisht parashikimin dhe parandjenjën e vdekjes dhe këtë e ka bërë pa lejen e Hadesit, zotit të Ferrit dhe vdekjes.”54 Filozofikisht, duke qenë se në interpretimin e „Stinë e mërzitshme në Olimp”, përveç psikologjisë, nuk mund të bëjmë pa filozofinë, disa herë më sipër kam përmendur tonet filozofike: çdo udhëheqje mbahet nga populli, sistemet nuk kanë kuptim pa turmën, se përndryshe ç'funksion do të kishin. Është ajo që i mban në „punë”, në poste, çdo turmë ka nevojë për udhëheqje, orientim, apriori, se përndryshe demosi (populli) do ishte në kaos, nuk do të dinte nga të shkonte. Një tjetër çështje është lloji i sistemit të udhëheqjes, diktaturë apo demokraci, morëm ekstremet, por të dyja i kanë rrënjët sui generis në antikitetin greko-romak. Regjimet e tipit diktaturë kanë metoda katharsisi, ripastrime të identitetit, lloje modelimesh; në Shqipëri u aplikua „shpëlarja e trurit” dhe krimet; në Gjermani u ndoqën vrasjet masive, kampet e përqendrimit, fabrika e „sapunit”, Aushvicët, etj.

Tefik Çaushi, tek studimi i tij monografik „Universi letrar i Kadaresë” ka shpjeguar gjendjet emocionale negative që përshkruan Kadareja tek personazhet e vet, si viktima të regjimit, duke i konceptuar si dukuri, e cila është e barabartë me një zbulim gjenetik, makinë dhe mekanizëm që prodhon ankth, frikërat janë kaq të sofistikuara, saqë janë në gjendje të „fekondojnë” produktet e tyre në qelizat e individit dhe prej andej në pjellat e tij. Edhe tek miti i Prometeut, në gojën e Ëndrrës mashtruese, personazh në dramë, flitet për shpëlarje truri, duhet të shpërndahen ëndrra me qëllim mashtrimi njerëzve, fabrikimi i tyre bëhet i domosdoshëm, pasi truri njerëzor po bëhet i rrezikshëm dhe Olimpi po shqetësohet për këtë fakt. Ëndrra mashtruese „Këto që shpërndajnë, janë, siç tregon emri, ëndrra çoroditëse, pra të fabrikuara, me qëllim mashtrimi.”55 Zeusi deklaron se, nga veprimet rebeluese të Prometeut, si promotor i iluminizmit, truri i njeriut është zhvilluar, nuk është më i thjeshtë, por po ndërlikohet, dhe dihet se sa më shumë informacion, apo mjete të ketë njeriu, aq më shumë evoluon, dhe mundet të pajiset për pasojë me mjete sulmuese të sofistikuara. Pra, ideja është të tregohet se fortësohet qenia njerëzore, kjo është ajo së cilës edhe i trembej Zeusi, pushteti i racës njerëzore, së cilës Prometeu i dha zjarrin. Në mbledhjen e „gjuetisë së shtrigave” e të pandehurit Promete, dukej se po

53KADARE,

Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri,Tiranë 2002, fq. 54 „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 58 55KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 69 HAEMUS PLUS II / 2015 54KADARE,Ismail,

124 | P a g e

cënohej qetësia, kodi, rregullat, legjislatura e Olimpit, me fjalë të tjera ka kryengritje të hapur për të mbrojtur e dhënë ndihmë. Njerëzimi përballë zotave, me avokat populli të përhershëm, një hyjni. Në „Stinë e mërzitshme në Olimp” ka një marrëdhënie, një bosht, që mban të lidhur dramën, raportet midis pavdekësisë, vdekjes, jetës, hyjnisë, zotit, njeriut, pushtetit të Olimpit (që e quajta seli) me turmën, popullin, njerëzit e thjeshtë, por në sistemin diktaturë që skematizohet njëkohësisht është dhe raporti udhëheqje-turmë. Drama politike e inspiruar nga mitologjia politeiste jep koncepte dhe kozmogoni ballkanike, jo vetëm në Greqi dhe Olimp, por këta zota janë të pranishëm tek Ilirët edhe në Shqipëri. Kryearketipi dhe kyeshenja, avokati i njerëzve, është fitorja e iluminizmit të trurit, evolucionit të inteligjencës humane ndaj obskurantizmit dhe pushtetit (Prometeu nuk i braktisi kurrë njerëzit, as pas shpërthimit nuklear, siç tregohet më tej në Dukjet e tjera). Domethënia e fitores së Prometeut për zjarrin e njerëzve, edhe pse haraçi për t'u paguar ishte baraz me vdekjen, si dhe lufta për të mos e zëvendësuar racën njerëzore, të cilën Zeusi, zoti i Zotave, donte ta këmbente me tjetër. Njerëzit morën fuqitë, mësuan si të civilizohen e të kalonin epokën e primitivitetit dhe bashkësitë primitive të tribuve e shpellave, evoluimin e jetës, e drejta njerëzore do të triumfonte dhe njerëzit nuk do të kishin më rolin e skllevërve, siç donte të prodhonte Zeusi, vazhdimisht klonime, e që t'i bindeshin verbërisht atij. Gjithmonë, në një vathë do të ketë një „dele” rebeluese, që do spikatë nga tufa dhe, po t'i referohemi edhe Orwell-it me „Fermën e kafshëve”, filozofia kryengritëse në fermë do të ketë një zë që është më i lartë se të tjerët, i cili kupton më shumë, ka më shumë kurajo, është më i ditur, ka një tru më intelektual.

Rebelimi i kafshëve të Fermës „Mener” ndaj taktikave të Pushtetit, përbën Revolucionin, po ashtu edhe Prometeu, Kopernikët, Brunot, të cilët u dogjën në turrën e druve dhe u sakrifikuan, mbajnë flamujt e fitores ndaj sunduesve, injorancës, errësirës, dhunimit dhe injorimit të shkencës, dijes, arsimimit. Po të bënim një analogji midis ”Fermës së Kafshëve” të Orwell-it dhe „Prometeut” të Kadaresë, do të qëndronte katërnomi i tiranëve: Stalin-Napoleon (personazhi i Orwell-it) – Zeus-Enver, të katër me lakmi e etje të verbër për pushtet; nga ana tjetër kemi katërnomin e revolucionarëve: Karl Maks-majori Plak (Ferma e Kafshëve), Promete-Kadare, katërnomë që qëndrojnë seicili çift kundërshtarësh përballë njëri-tjetrit në luftën për revolucion, luftë me haraçe. Prandaj edhe veprimin e Prometeut e quajta kryengritje, mision për evoluimin jetësor „darvinian”. Jeta zhvillohet; asgjë nuk mund të ndalë iluminizmin e mendjes. E drejta, kategori morale dhe normative e zhanrit të tragjedisë, për të cilën Kadare shpreh vizionin e ndikimit të Eskilit tek „Eskili, ky humbës i madh”, për të cilën shkruan në një ese, në mendimet e tij për mitin e Prometeut dhe historinë e tij shkruan: „Eskili thotë: E drejta s'mund të jetë e dy palëve, ngulmon ai, ajo i përket vetëm një anë.”56 „Prometeu i mbërthyer”, si vepër tipike eskiliane, një dramë kushtuar rebelimit që u dënua prej Zeusit për krijimin e njeridashjes.”57 Situatat në dramëjanë shpesh të ngjashme, paralele me ato të jetës dhe të dhënave biografike të shkrimtarit, pra Prometeu dhe Kadareja, prandaj dhe titulli i studimit ka këtë lidhje dhe analogjitë duken: 1. Paranoja (autosugjestionimet) e tiranëve dhe të udhëheqjes së tyre (ish-kryeministri shqiptar i Hoxhës) se dikush po u thur komplote dhe „grushtin e shtetit”: Prometeut akuzohet se di sekrete për rrëzimin e Zeusit dhe, nga ana tjetër, Kadaresë i vihen punonjësit e Sigurimit për të verifikuar nëse është a jo agjent i sigurimit të huaj, perëndimor. Tek „Dialog me Alain Bosquet” Kadareja rrëfehet: „Ishte e qartë se, si gjithë paranojat përpara një krimi të ri, Enver Hoxha po sugjestiononte veten.” Paranoja (autosugjestionimet) e anktheve të tiranëve, se dikush di diçka më shumë se ata për kryengritje dhe për revolucione, sidomos bisedat konfidenciale të djalit të Mehmet Shehut me Kadarenë, bëhen në kohën kur diktatura ishte në agoninë e saj, se ndoshta më përpara guximi ishte utopi. Eric Faye ka hyrë në psikologjinë e veprës me seriozitet dhe në parathënie të veprës shkruan: ”Të topitësh mendjet e njerëzve! Ëndërr e çdo tirani. Dhe tregojnë me zell thesare imagjinate dhe zgjuarësie për të tkurrur e tharë mendjen e shtetasve të vet”.58 2. Përdorimi i pushtetit pa leje nga Zeusi, nga një tru intelekt më i zgjuar se tirani, po iluminon turmën dhe mendjen e popullit dhe po ekzistojnë qarkore gjithandej, se ka diçka që nuk shkon me izolimet e hyjnive.

Kadareja rrëfehet haptazi, dhe këtu marr spunton e sigurtë të vërtetoj tezën time me lidhjet e ngjashmërive midis autorit dhe Prometeut, për të cilat ai shkruan se kështu krijohej në regjimin komunist nyja fatale, e ngjashme me ato të antikitetit. Gjithashtu, fraza e Zeusit se: „Dhe mos harro ne të kemi ngritur në Olymp, ne të rrëzojmë në humnerë”59, është identike me frazën e Ramiz Alisë (siç duket Alia kish lexuar Prometeun e Eskilit dhe përdorte terminologji edhe në mbledhjet e „gjuetisë së shtrigave”) në pleniumin për Lidhjen e Shkrimtarëve, në të cilin marrin pjesë udhëheqës të lartë, për kritikat e ashpra ndaj kryeveprës tjetër, „Nëpunësi i Pallatit të ëndrrave”. Kadareja në këtë investigim dhe gjykim të hapur ndaj tij, një mbledhje, e cila zgjati dy ditë rresht, për „kokë turku”, quhet: antisocialist, vepra e mbushur me sulme ndaj partisë dhe Enver Hoxhës, e u quajt sarkastik, racist, dhe vepra e një niveli mediokër. Siç iu referuam parathënies së Faye-së, në këtë mbledhje gjykuese partie u tha gjatë pretencës: „Populli dhe partia të ngjitin në Olimp, po, nëqoftëse ti nuk u qëndron besnik, të hedhin në greminë. Partia pranon haptazi për herë të parë që Kadareja ka shkruar

56KADARE,

Ismail, „Eskili ky humbës i madh”, Onufri, Tiranë 2001, fq.31 Ismail, „Eskili ky humbës i madh”, Onufri, Tiranë 2001, fq.57 58FAYE, Eric, „Le ouvre”, Parathënie, Paris, Dhjetor 1992, fq .44 59KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq.63 HAEMUS PLUS II / 2015 57KADARE,

125 | P a g e

kundër regjimit.”60 Tek Zëri i Hermesit, - dhe skena e dramës në fjalë i përket Nëntokës, ku kanë zbritur përkohësisht Prometeun, - u përngjan analogjikisht etheve të fazës së Mbledhjes së mësipërme të udhëheqjes dhe dihej se, kur kishte mbledhje të tilla, ankthet, streset dhe marrjet e frymës, suspansat e zemrës ishin në maksimum. Kadareja ka përçuar ethet e ulje-ngritjeve që i jepnin veprat e tij, në reagimet e kupolës, ku, sipas zërit të Hermesit: „... e keqja nuk dihej në ç'trajtë të vjen. Mund të ngjitin prapë në shkëmb e atje të jesh më i mjerë. Mund të ngjitin prapë në Olimp, në shtratin hyjnor me pupla dhe të jesh më keq”61. Duke u nisur nga principi i tezës së Frojdit se vepra është ëndrra me sy hapur dhe njëkohësisht e barazvlershme me dëshirën maskuese të realitetit, që përjeton autori, tek Prometeu kjo përbën çlirimin nga tirani dhe reagimin ndaj diktaturave, por në veçansi asaj që u implemetua nga komunizmi në Shqipëri. Kështu, qëllimi i kësaj sprove për dramën „Stinë e mërzitshme në Olimp” është dekodifikimi i këtyre mesazheve, që vijnë nga Prometeu për realitetin shqiptar, i ngjashëm me sistemet e hershme antike, për nga funksionimi midis udhëheqjes dhe popullit. Kodi kryesor që mora përsipër të dekodoj dhe deshifroj lidhet me funksionin e sistemit të aparatit pushtetar shqiptar. Kjo arrihet tek vëzhgimi me kujdes i Dukjeve në skenë për të qëmtuar lidhjet e padukshme, të nëndheshme, të realitetit historiko-politik. Prometeu e dinte dhe ishte i vetëdijshëm se çfarë do t'i ndodhte nëse do të kundërshtonte Zeusin, pra i dinte pasojat, edhe pse i vetëm në këtë mision avokature të popullit, por sërish mori parasysh gjithçka. Tefik Çaushi, duke na folur për heronjtë e Kadaresë, thotë: ”Kujdes të veçantë ka treguar ai për të skalitur heronj tragjikë që shkojnë me vetëdije drejt sakrificës sublime.”62 Ai e dinte ndëshkimin fatal nga tirani, kështu edhe vuajtjet, sakrificat, edhe Freud-i ka hulumutuar parapërgatitjen e vdekjes prej së gjalli (pasi dihet se hyjnitë janë të pavdekshëm): „Nëqoftëse do të përballosh jetën, organizohu për vdekjen.”63 Tek Dukja e Gjashtë, janë ngjarje që, në thelb, ngjajnë me ato të Olimpit, por edhe me bordet redaktuese të gazetave, revistave, të cilat shqyrtonin për botim shkrimtarët duke përdorur skemën e laboratorit të Realizmit Socialist. Tek drama lexojmë se Soloni është i mërzitur, ka ikur nga teatri trufullues dhe fillon çensura, ku vepra e Eskilit duhet të kalohet tek strategu, pastaj të luhet në skenë. Pra, diktatura ka filluar të ngrejë siparin, demokracia lë vend për të dëshiruar. Autori në këtë Dukje flet direkt për Eskilin dhe prurjen e tij, „Prometeun”. Teksti dramatik ka, përveç zërave, edhe fjali në kllapa, të stilit përshkrues. Prometeu di një sekret që është përbetimi apo rënia nga pushteti, humbja e pushtetit të Zeusit.

Dhe Zeusi do të dijë nëse Prometeu do ta tregojë, meqë është i dënuar në shkëmbinjtë e Kaukazit, por kjo nuk ndodh.

Era e Krishtit, ose Monoteizmi Kadareja kalon tek epoka e Krishtit gradualisht, me elementë të historisë fetare, të Jezusit, birit të Zotit, mënyra e mbërthimit, prangosjes, i ngjan asaj të trashëgimtarit në Tokë të Perëndisë. Në fakt, Prometeu dhe Jezu Krishti kanë histori të ngjashme modelesh që përsëriten, e pra, Prometeu përsëritet në kohë, siç e kemi thënë edhe më lart, ky është thelbi dhe mekanizmi i arketipit. Si Prometeu, ashtu edhe Krishti u sakrifikuan, vuajtën për një kauzë të vetme, njerëzimin, njëri për iluminimin dhe nxjerrjen nga obskurantizmi, nga shpellat, tributë, turmat dhe civilizimi i tij, dhe tjetri mori përsipër tërë mëkatet e njeriut, gjynahet për të larë si haraç, të dy dinin se çfarë i priste si ndëshkime: kryqëzimi, vuajta për së gjalli. Freud-i, tek shpjegon dramën në sprovat e tij në lëmin e psikokritikës, shkruan: „Pastaj sa më pak që i besohet hyjnores, aq më tepër fiton rendi njerëzor, të cilin, duke e kuptuar gjithmonë e më mire, e bëjnë përgjegjës për vuajtjet”64. Vetëm se nga antikiteti tek epoka e Krishtit ndryshojnë kohët dhe mbrojtja e interesave për secilin, por misioni është në thelb i njëjtë, si për Krishtin, ashtu edhe për Prometeun. Për herë të dytë Prometeu gozhdohet në të njëjtën mënyrë si Krishti. Në historinë e njerëzimit, ky moment i Mbërthimit të dytë përkon me Mbërthimin e Jezu Krishtit nga Nazareti. Këtu ka kapërcim epokash, me shpejtësi kohore, tipike kadareane, dhe dy gozhdimet ecin paralel në dramë. Kështu, duke fluturuar në kohë brenda pak minutash, nga epoka në epokë, kalohet nga feja politeiste në atë monoteiste, e dedikuar një Zoti, falja i bëhet vetëm Atij dhe përfaqësuesit të Tij në Tokë. Tek kthehemi tek Prometeu, heroi ynë, kur e mbërthejnë për herë të dytë, Hefesti përdor terminologji teologjike monoteiste: „Zoti ynë” dhe Prometeut i ndodh në thelb po ajo histori që i ndodh edhe Jezu Krishtit. Përmendet edhe termi „mëshirë”, si hallkë kryesore fetare, dhe Zeusi ka filluar të zbutet, të bjerë. Pastaj ç'qe ajo fjalë mëshirë në gojën e dhunës? Dhe fjalët: „Zot ynë... më fal”, një term i ri i padëgjuar e sidomos i shoqëruar nga „falja”. Prometeu tregon në vepër për një turmë, e cila po qante para një njeriu të mbërthyer, madje, kur ka dalluar një njeri të mbërthyer, mendoi një herë se mos është dyzimi i tij: Prometeu: „Veç emrin ia dëgjova të kryqëzuarit, Jezu Krisht e quanin. Ishin kryqe mbi pirgje kishash. M'u kujtuan pamjet që kisha parë i kryqëzuar, me kurorë gjembash mbi krye: dhe mendimi me një qartësi verbuese: ky hyj a njeri, a

60FAYE,Eric,

„Le ouvre”, Parathënie, Paris, Dhjetor 1992 Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 112 62ÇAUSHI,Tefik, „Universi letrar i Kadaresë”, Tiranë, Evropa 1993 63FREUD, Sigmund, „Ese për luftën dhe vdekjen”,”Teoria e përgjithshme e neurozave”, Fan Noli, Tiranë 1997, fq. 48 64FREUD, Sigmund, „Mbi letërsinë dhe artin „, Personazhe psikopat në skenë, Fan Noli, Tiranë 2000, fq. 65 HAEMUS PLUS II / 2015 126 | P a g e 61KADARE,

ky hynjeri, shenjë e të cilit kishte nisur të përhapej ndërkaq mbi botë dhe do të jetë rrëzuesi i Zeusit.”65 Duke ndaluar tek shenja e Krishtit dhe kryqit, apo kishës, në të vërtetë ato e rrëzuan fenë politeiste, duke e kthyer në monoteiste, fe e cila besohet në të gjithë botën pothuaj, pra i biri i Zotit, Jezu Krishti, ishte pasardhësi që rrëzoi nga froni mitin e Zeusit. E pra, kjo përforcon edhe një herë idenë e arketipit që kalon nga Prometeu, bartet dhe pasqyrohet tek Jezu Krishti, në rrugëtime epokash, dhe vazhdon udhëtimi i makinës së kohës me „deus ex machina” (deus ex-machina në tragjedinë antike përbënte ndërhyrjet e perëndive që zbrisnin nga Olimpi për të rregulluar fundin e dramës me magjinë hyjnore), tek shekulli i XX, tek vetë Kadareja. „Deux ex machina” Kadareja nuk e përdor vetëm në fund, por sa herë duhet të manovrojë e të tejkalojë me këtë makinë magjike epokat, me shpejtësi drite, gjithnjë në planin kohor, e të ngërthejë në analeks dhe proleks të Gerard Gennette-it si kohën e shkuar, ashtu edhe atë të tashme me të ardhmen. Prometeu ia kalon stafetën Krishtit, e pranon atë si trashëgimtarin e Zeusit në Tokë, tashmë me vetëdijë, dhe di se njerëzimit i dha apo ia la trashëgim, testament: vuajtjen, flijimin, plagët, mbërthimin në shkëmb. „Në fund të fundit bota s'është gjë veçse një zëvendësim shëmbëllimesh.”66 Ashtu siç mendon dhe Frojdi për mitet: ”... por është shumë e mundshme që mitet, për shembull, të jenë gjurmë të deformuara të fantazive të dëshirës së kombeve të tëra, ëndrrat shekullore të njerëzimit të ri”67.

Koha dhe zhanri Drama e Prometeut konkretizon tipin dialogjik të tekstit me anë të polifonizmit të ideve, ku ka disa zëra brenda ligjërimit, sipas tezës së gjuhëtarit rus Bakhtin. Do të më vinte në ndihmë shkolla e Bakhtin-it, që e përmendëm shkarazi më sipër, e cila modelin e saj e përqëndron tek gjuha. Në „Probleme të poetikës së Dostojevskit„, Bakhtin-i shprehet: „Dostojevski, si Prometeu i Gëtes, nuk krijon skllevër pa zë (siç bën Zeusi), por njerëz të lirë, të cilët janë në gjendje të qëndrojnë në krah të krijuesit të tyre, të mos jenë dakort me të, madje edhe të rebelohen kundër tij„.68 Ashtu si tek Dostojevski, edhe tek „Prometeu i Gëtes”, edhe tek „Prometeu” i Kadaresë, ka rebelim dhe liri tek zëri indvidual i personazhit, e teksti në vepër ka tip dialogjik, e polifoni (shumë zëra, pasi është dramë). Sipas kritikut rus, dialogjet ndërveprues ndeshen me ligjërimin e dikujt tjetër, kurse dialogjet e brendshëm nuk hasen në ligjërimin e askujt. Kemi të bëjmë me një strukturë polifonike që gjuhësia realizon me tregues të veçantë si forma dhe mënyra të caktuara foljore (kushtore).

Eric Faye shpjegon nevojën e shumë zërave për të shkruar drejt natyrës tragjike, dramatike, dhe ajo është isoja e famshme ballkanike: „Shkrimtari shprehet vetë për nevojën e korit (isoja në traditën ballkanike)”.69 Ndërsa Fatos Beja për stilin e Kadaresë thotë „Ai i shpreh mendimet e tij në rrafshin e brendshëm strukturor dhe e bën shprehjen e tërthortë dhe alegori të mendimit një qëllim në vetvete”70 Prometeu i Kadaresë ngjason me mitin tjetër, me Uliksin e Joyce-it, për nga trajtimi i kohës: koha e Leopold Bloom-it është një ditë, ndërsa koha e Kadaresë, nga Dukjet e para, kapërcen histori dhe epoka brenda sekondash dhe, nga Dukja në Dukje, në epokën e Krishtit, Viti 0, ku mendohet se vetë Prometeu aludon për trashëgimtarin e Zeusit, Krishtin, meqë mitet janë të pavdekshëm. Pavdekshmëria përbën bërthamë energjie e rrethanë mitike e mjet i përshtatshëm përmbajtësor për të sjellë Prometeun deri në epokën e Krishtit, pra lejon lëvizjen në epoka, nga momenti në moment e në sekonda falë përdorimit të kodeve mitike, e kjo është koha artistike, e jo ajo historike apo reale. Eric Faye, teksa shpjegon implementimin dhe fuqinë e nevojën e burimeve mitike tek vepra në përgjithësi e autorit shpjegon ndër të tjera: „Veçantia e ngjarjes, në sistemin kohor kadarean, është rishfaqja e saj. Shkrimtari është ithtar i rikthimit të përjetshëm.”71 Sekreti i mekanikës së tij të kohës ka të bëjë me konceptimin që ka autori për njeriun. Koha kadareane është një armë kundër totalitarizmit. Përballë Zeusit, ai, ashtu si Prometeu, mbante në vetvete një sekret: ai ishte i sigurtë se rënia e tiranëve ishte e pashmangshme.”72 Nuk mundesha t'i qasem vetëm sitës përmbajtësore për tek interpretimi i kësaj drame, por mos tentoja për tek gjuha dhe zhanri i përdorur pikant dhe shumë i veçantë për këtë shkrimtar. E kisha një merak për titullin e saj, që më hante përbrenda dhe do ta them, pasi kështu do të ishte më objektive.

Vepra ka plot e përplot pasuri letrare përbrenda dhe do këshilloja të lexohej në fillim, pastaj në fund titulli, ndoshta do të dukej lojë fjalësh, pasi gjithmonë ndodh e kundërta, por epiteti: ”e mërzitshme”: „Stinë e mërzitshme në Olimp” duhej zëvendësuar me një epitet që i shkon artit dhe vlerave që ajo përcjell. Vetëm se mërzi nuk gjej në këtë dramë, përpos historive, epokave, miteve, tragjedive e mentaliteteve shqiptare e ballkanike, jetës, vdekjes, sakrificës, vuajtjes, mbërthimit a gozhdimit, faljes, mëshirës, konceptit të tiranive, Zotit, e më në fund imazhit të njeriut, qenies njerëzore. Kadare nuk është dramaturg i mirëfilltë, por është një brumë dhe penë e mirë, i cili mund të sjellë një dramë të një niveli mjaft cilësore si kjo. Për dramën, Freud-I e

65KADARE,

Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq. 146 Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002, fq.148 67FREUD, Sigmund, „Psikoanaliza e letërsisë dhe e artit”, „Poeti dhe fantazia”, Dituria, Tiranë 2000, fq. 25 68JEFFERSON,Ann and ROBEY, David, „Teori letrare moderne”, Përg.F. Dado. Tiranë, Tetovë, Albas 2004, fq.281 69FAYE, Eric, „Le ouvre 1”, Parathënie, Fayard, Paris, Dhjetor 1992, fq.41 70BEJA, Fatos, „Vlera ligjërimore dhe individualitete autorësh në prozën e shkurtër”, Nëntori, nr.10, 1987, fq 56-62 71FAYE, Eric, ”Le ouvre”, Parathënie, Fayard, Paris Dhjetor 1992. fq. 38-39 72FAYE, Eric, ”Le ouvre”, Parathënie, Fayard, Paris Dhjetor 1992, fq.40 HAEMUS PLUS II / 2015 127 | P a g e 66KADARE,

ka zhvilluar më tej kritikën e tij: „Ajo, si të thuash, zbut kundërshtimin e filluar kundër rendit botëror të perëndive, kundërshtim që ka përcaktuar edhe vuajtjen. Heronjtë janë së pari rebelë kundër Zotit ose diçkaje hyjnore dhe nga ndjenja e mjerimit e të të dobëtit ndaj pushtetit hyjnor...”73 Se pse autori ka zgjedhur më shumë romanet dhe jo dramaturgjinë, nuk do të ndalem në këtë artikull, pasi nuk është ky objekti i studimit dhe, për më tepër, është si të kërkosh „gjilpërën në kashtë”. Por shikoj tek autori premtime shumë të mira për të bërë dramë duke u nisur nga „Stinë e mërzitshme në Olimp', ashtu siç ka patur sukses „Kostandini dhe Doruntina”. Vepra nuk është asesi eksperimentuese, në nivel fillestarësh, dhe përderisa Kadare zotëron gjithë arsenalin e duhur për të shkruar dramaturgji, mundet të na falë edhe drama në të ardhmen. Arsenali që ai posedon përbëhet nga kategoritë e zhanrit të dramës, të cilat respektohen, nga ato estetike, si gjuha, tragjikja, dramatikja, vrasja, krimi, vuajtja, sfondi gri, seriozja, kryqëzimi, gozhdimi, sakrifikimi, dhembja, vdekja dhe sublimiteti. Shkrimtarët mund të kenë shumë për të thënë, shumë drama individuale dhe nga ato të popullit të tij, apo të mbarë njerëzimit, por është gjuha ajo që dallon artin e një shkrimtari nga ai i një tjetri, është mjeti, kanali i shenjave. Pikërisht përdorimi i burimit të tragjedisë antike për veprën e tij, ka plotësuar tek Prometeu tharmin e dramës, atë që vetë autori e koncepton: „Në themel të tragjedisë antike qëndron në të shumtën e herës një gabim fatal, një faj që kërkon shlyerje, një krim, një vrasje.”74 Prometeu është simboli i një marrëdhënie njerëzore, tek e fundit, duket të jetë më shumë njeri, sesa hy në karakterin e vet, edhe pse e ka marrë spunton nga marrëdhënia me një tiran. Por kjo marrëdhënie përsëritet në epoka, si emblemë e kërkimit të së drejtës njerëzore, e kryengritjes nga izolimi, nga shtypja, shovinizmi, çlirimi nga skllavërimi ndaj çdo gjëje, ajo përsëritet tek të gjithë ne, tek çdo individ, si dramë individuale apo grup me interesa të caktuara, apo popull, kur izolohet dhe shkelet natyra njerëzore, humaniteti, dija, intelekti, shkenca, qytetërimi, iluminizmi i mendjes njerëzore për të njohur botën ku jeton dhe për ta përdorur atë sipas nevojave të saj.

Përfundime Miti i Prometeut dhe i Zeusit është rimarrë nga Kadareja duke u demitizuar dhe rimitizuar, ‘rimishtuar” me situata të reja, duke e kthyer dhe përdorur atë për një realitet bashkëkohor modern dhe realitet shqiptar njëkohësisht.

Arketipi mitologjik është përdorur si procede artistike, duke e marrë spunton nga e kaluara, për të na dhënë të tashmen dhe mesazhin për brezat e ardhshëm, se do të ketë gjithnjë një Promete që do të klithë nga dhembja dhe do të sakrifikohet për evolucionin njerëzor.

Hypnosi, perëndia e Gjumit, me lojën e intrigës me ëndrrat dhe zbulimin e tyre, si rrezik për udhëheqjen totalitare, bëhet zëdhënësi i së vërtetës, dhe pjesë e alter-egos, apo një nga Un-et e autorit.

Prometeu është dhe Uni ideor i Kadaresë, në marrëdhënien e tij me Zeusin, analoge me marrëdhënien me diktatorin, raport që është shkruar me një sërë prapaskenash, intrigash, komplotesh, inskenimesh, të cilat vërtetohen me materiale biografike më sipër.

Drama është shkruar me profesionalizmin e një dramaturgu të mirëfilltë, me tipin dialogjik të polifonizimit të ideve, sipas teorisë së Bakhtin-it.

Bibliografia 1.BEJA, Fatos, „Vlera ligjërimore dhe individualitete autorësh në prozën e shkurtër”, Nëntori, nr.10, 1987.

2. ÇAUSHI, Tefik, „Universi letrar i Kadaresë”, Tiranë, Evropa 1993 3. FREUD, Sigmund, „Mbi letërsinë dhe artin”, Personazhe psikopat në skenë, Fan Noli, Tiranë 2000.

4. FAYE, Eric, „Le ouvre 1”, Parathënia, Fayard, Paris, Dhjetor 1992.

5. FREUD, Sigmund, „Ese për luftën dhe vdekjen”, ”Teoria e përgjithshme e neurozave”, Fan Noli, Tiranë 1997.

6. JEFFERSON, Ann and ROBEY, David, „Teori letrare moderne”, Përg. F. Dado. Tiranë, Tetovë, Albas 2004.

7. KADARE, Ismail, „Eskili ky humbës i madh”, Onufri, Tiranë 2001.

8. KADARE, Ismail, „Stinë e mërzitshme në Olimp”, Onufri, Tiranë 2002.

9. KADARE, Ismail, „Dialog me Alain Bosquet„, Onufri, Tiranë, Paris 1994-1995.

10. PETTIJOHN; Terry, „Psikologjia: Një hyrje konçize”, Teoria motivacionale e Freud, Lilo, Tiranë 1996.

73FREUD,

Sigmund, „Mbi letërsinë dhe artin”, Personazhe psikopat në skenë, Fan Noli, Tiranë 2000.

Ismail, „Eskili, ky humbës i madh”, Onufri, Tiranë 2001.

HAEMUS PLUS II / 2015

74KADARE,

128 | P a g e

ligo

Viktor EFTIMIU Aforizma Kohës nuk i pëlqen përveçse ajo që është ngjizur të mbetet. Ajo nuk i ruan çikërrimat.

Ngutja është armikja e përsosjes.

Kuptoj të luftoj për një ideal, por jo për një himerë.

Jam zvjerdhur nga fundërrinat, më jepni një maskara!

Gratë, kur martohen, fitojnë lirinë që humbin burrat kur martohen.

Klasikët më tepër citohen, se sa lexohen!

Më në fund e arrita idealin: pleqëria. Vetëm të zgjatet ca. Çdo orë të cilën nuk e kalon i vetmuar është një orë që ia ke rrëmbyer jetës.

Jam modest, me një kusht të vetëm: të dihet!

Të siguroj, doktor, se e ndjek me përpikmëri regjimin që më ke caktuar, me të gjitha pakënaqësitë që më shkakton. Por a më garanton ti se ky regjim do të më shpëtojë nga një ftohje mushkërish, nga mbytja, apo nga rrotat e ndonjë kamioni? Jo. Atëhere lermë të qetë!

Harresa na duket tradhëti. Harresa është tradhëtia e epërme.

Gratë pyesin gjithmonë, por nuk e dëgjojnë përgjigjen, sepse përgatisin ndërkohë një tjetër pyetje.

HAEMUS PLUS II / 2015

Kur fillon t’i zgjedhësh femrat, është shenjë se po plakesh.

Të hartosh synime nuk domethënë se po qeveris.

Gratë të duan hero, por ta ndalojnë luftën.

Fakti që asnjë i vdekur nuk u kthye mbrapsht, dëshmon se të shumtët nuk kanë kujtime fort të këndshme që këtu.

Llogarite gjithmonë hasmin më të fuqishëm nga sa do të doje të ishte.

Mos fli mbi dafina. Lavdia ndalet në çastin kur harron se je prore një debutues.

Trajta reale e lumturisë është shpresa. Kush nuk shpreson, s’mund të jetë i lumtur.

Shpesh njerëzit pa asnjë cilësi janë më të durueshëm se sa ata pa asnjë mangësi.

Ka libra dhe drama që, ndonëse të botuara, mbeten të pabotuara. Iu vjen radha një ditë!... Janë ringjallje ngadhnjimtare.

Lexuesi është liqeni që di të bëjë rrathë të hijshëm, plot valë të kadifenjta e muzgore, prej krateresh hëne, kur e godet në zemër guri i hedhur nga bregu.

Librat na mësojnë, por nuk na udhëheqin. Nuk kam vrarë nën ndikimin e romaneve me krime, siç nuk jam vetëvrarë pas Verterit, dhe nuk jam bërë murg duke lexuar Jetët e Shënjtorëve.

129 | P a g e

dar viaţa se trezise cu trei ore înaintea mea / por jeta ishte zgjuar tre orë para meje

Virion GRAÇI Scriitor, cadru universitar și cercetător al literaturii, născut în anul 1968, absolvent al Facultății de Istorie și Filologie a Universității din Tirana, autor al volumelor ”San Valentino” (poezii, 1993), și al romanelor ”Nebuni în rai” (Të çmendur në parajsë, 1995), publicat și de Gallimard, ”Sabia ruginită” (Shpata e ndryshkur, 1999), ”Fii domnului maimuțoi ” (Bijtë e zotit majmun, 1999), ”Tata în ploaie” (Babai në shi, 2000), ”Doamna fără nume” (Zonja pa emër, 2005), ”Sfoara și rămas-bunul” (Litari dhe lamtumira, 2011), „Anotimpul Umbrelor” (Stina e Hijeve, 2014, roman c}știgător al Premiului Național “At Zef Pllumi” și al Marelui Premiu pentru Literatură, Tirana 2014).

Chipul pe sticlă (Fytyra në xham)

1 Mi-am continuat drumul fără iubită.

Pomii-mi cădeau peste umeri bornele kilometrice Îmi făceau semne să continui.

Am continuat. Undeva zării un pod Aruncat peste prăpastie Acolo jos, înfricoşător Printre pietrele cu mucegai şi umbre Iubita mea planta trandafiri.

M-am aruncat. Am încremenit în aer. Obosit.

2 Ieşisem să te aştept C}nd dorul îm cosese O cămaşă galbenă Cu flori albastre Ca nişte fluturi de ninsoare.

Dacă m-ai fi văzut de departe Ai fi venit moartă şi z}mbitoare Peste umerii pasagerilor Care coborau din tren.

3 Eşti mare… Ai crescut… În palmele mele c}ntăreşte mult Trupul tău şi c}ntecul tău.

Am luat o fată mai mică Dar degetele-mi încremeniseră Împietrite.

Tu ardeai în palmele unui bărbat.

Bărbatul era mai mare dec}t propria dragoste.

HAEMUS PLUS II / 2015

4 Te-ai pierdut în marea albastră m-am întors calm şi fericit în banca singuratică pierdută-n nisip.

Mi-am adus aminte.

Noi niciodată nu ne sărutasem Devenit-am astfel parte firească a mării. În Marea Neagră.

5 După mine venea fata pe care o iubeam Cu băiatul pe care-l iubeşte.

Mi-am întors din nou capul După mine venea fata pe care o iubeam Cu băiatul pe care-l iubeşte.

Mai t}rziu N-am mai auzit vocile lor.

Noaptea se împlinise.

Mi-am aprins o ţigară. Mi-am grăbit paşii.

Dimineaţa mă putea înghiţi şi pe mine.

6 Te-am întrebat de nume Ti-am cerut adresa Te-am întrebat de ceas Ceasul era opt Dimineaţă.

La miezul zilei te-am căutat din nou tu ai lipsit.

Am oprit o altă fată. I-am spus: 130 | P a g e

Întreabă-mă de nume, ia-mi adresa Întreabă-mă de zilele grele ca nişte ghiulele. Întreabă-mă de ceas, tu, fată necunoscută. Întreabă-mă, că voi muri acum şi n-am Niciun act în buzunarele sacoului.

7 Te-am văzut ieri seara.

Ieşiseşi din somnul tău Intraseşi în somnul meu Ţi-am făcut loc l}ngă mine Ţi-am şoptit ceva la ureche.

Plăcile troatuarelor sparte de primăvară Frunzele ucise de toamnă Drumul tău cotidian călcai, iubito.

Din trotuarul celălalt strigam.

Timpul mi se-ncolăcea de g}t ca un şarpe.

Iubito. Crede-mă. Tu mergeai Călc}ndu-mi prezenţa Pe drumul tău sărac.

9 Chipul tău se iveşte temporar Pe curăţenia temporară a geamurilor.

Ai dat din cap neîncrezătoare te-ai întors din nou în somnul tău.

Apoi se topeşte-n culorile-ntunecate ale perdelelor Si-n sunetele vesele ale muzicii.

am strigat… am strigat… dar viaţa se trezise cu trei ore înaintea mea.

Chipul tău apare veşnic Pe curăţenia temporară a geamurilor.

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

8 Călcai bălţile mici

HAEMUS PLUS II / 2015

131 | P a g e

n(t)ext

Elsa DEMO Shpëtim Gina, ose Fëmija i papagëzuar i dramaturgjisë shqiptare Tridhjetë vjet më pas Në pranverë të vitit 2007, në një sallë të vogël njëqindvendëshe të Teatrit Kombëtar në Tiranë, luhet premierë absolute dhe vetëm për një natë, drama “Pesha e paqes”75. Autori është Shpëtim Gina.

Emri i Shpëtim Ginës ishte mbuluar në harresë dhe ajo premierë përmendi bashkëpunëtorët e magjepsur nga puna e një dramaturgu të ri në vitet shtatëdhjetë, veprat e të cilit i kishin kaluar dorë më dorë, madje i kishin ruajtur pas vdekjes së tij pa dijeninë e familjes.

Regjisori Viktor Gjika, një pionier i kinemasë shqiptare, i dorëzoi familjes Gina asaj vere të 2007ës, dramën “Shtëpia Nr. 1961”. Autori që kur e kishte nxjerrë nga duart ia kish dhënë mikut për ta lexuar. Ashtu si Pesha e paqes ose Akuzë kishte dalë në dritë nga aktori Minella Borova i cili e ruante prej viteve shtatëdhjetë. Kur Akuzë u përball me skenën, publiku e pa veten në pozitën e atij që mbërrin kur festa ka mbaruar. Prezantimi pas çerek shekulli me Shpëtim Ginën linte të kuptohej që ai, edhe pse jo njohës i kultivuar i teknikës dramaturgjike, ndërton një arkitekturë teksti të vetën që forcën e ka në dialogët e dendur dhe të tendosur psikologjikë, në shthurjen e monotonisë së rrëfimit teatral, në kapërcimet e befta nga skenat e vogla të realitetit konkret në ato të mëdhatë, të botës së mendimit abstrakt dhe asocasioneve, një procedim jo i zakontë për dramën shqiptare të realizmit socialist.

Të nesërmen, publiku priste ta ridëgjonte këtë tekst të tjetërlloji në sallën e vogël të Teatrit Kombëtar, kur aktori i personazhit të ushtarit (ushtarin e luftës në askund do të takonim më vonë në dy dramat më të plota që ka lënë Gina), doli në skenë i veshur me kapotë dhe njoftoi që ai dhe kolegët e kanë bojkotuar shfaqjen për mosmarrëveshje financiare me regjisorin.

Pagëzimi i Ginës u la në mes për motive banale. E njëjta gjë, por për shkak të censurës, kishte ndodhur më 1972. Puna për dramën “Armiqtë” të cilën Mihal Luarasi po e përgatiste për premierë në skenën e Teatrit Kombëtar u ndërpre si “vepër moderniste”76.

Disa dëshmi Më 1972 Shpëtim Gina kryen studimet për Gazetari dhe fillon punë në Radio-Televizion, skenarist në Redaksinë e Kulturës. Atë vit realizon me regjisorin Mevlan Shanaj dhe operatorin Pali Kuke dokumentarin “Berati” i shfaqur për ekipin e TVSH por jo për publikun. “Berati u ndërpre dhe për këtë na çuan deri në Plenumin IV. E gjithë aroma e Beratit, si xhirohej, si flitej, ishte ndryshe dhe për rrjedhojë i shtyu aparatçikët për të cilët mendonim se nuk mund ta lexonin metaforën apo elipsën në atë film, ta ndalonin. Në fakt ata i lexuan këto tek Berati.”77 Të tre punuan për dokumentarët artistikë mbi qytetet e Korçës dhe Kukësit.

Kuke i ka lexuar dramat e Ginës në kohën kur janë shkruar dhe dëshmon që ato nuk janë aspak të errëta siç mund të mendohet. “Ky çun në një kohë kur shteti që kishte vendosur telin me gjemba, nuk lejonte qarkullimin e modernistëve, dhe Shpëtimi s’i njihte modernistët, ai shkruante si një modernist.” 78 Adhuronte Dostojevskin79, pëlqente Heminguejin, lexonte Elyarin, Aragonin, Jevtushenkon, (Gina nuk njihte ndonjë gjuhë të huaj) por ishte vonë të thuash që ai u influencua nga këta dhe të tjerë. Faktin që ai lëvroi, pas poezisë80 vetëm dramën, kolegu e komenton si një ambicje për të kërkuar në një shteg të pashkelur.81

Regjisori nga Korça Llazi Sërbo e quan ringjallje të autorit me premierën e dramës, e cila në origjinal mban titullin Akuzë.

Nga biseda në gusht 2011 me Mihal Luarasin. Regjisor i Festivalit të 11-të të Këngës, pas të cilit u zbulua i ashtuquajturi grup armiqësor në kulturë dhe arte, dhe regjisor i disa spektakleve teatrale të ndaluara në proces pune, ndër to “Armiqtë” e Shpëtim Ginës.

Luarasi u dënua me burg. U kthye në skenë pas viteve '90.

77 Gazeta Shekulli - Nr. 2019, 15 gusht 2007, f. 14 – 15, Diabolizmi komunist në vitin 1961: homazh shkrimtarit Shpëtim Gina, Elsa Demo 78 Po aty 79 Në dorëshkrimet e Ginës rrinin disa fletë të daktilografuara nga Shënime nga shtëpia e të vdekurve. Çezar Kurti, mik dhe kunat i Ginës, e kishte përkthyer nga rusishtja këtë vepër të Dostojevskit qysh në vitet '70.

80 Një sërë poezish të rinisë së parë të autorit ndodhen në arkivën e dorëshkrimeve që ruan familja. Tani për tani vëmendja jonë është tek Gina dramaturg.

81 Po aty.

HAEMUS PLUS II / 2015 132 | P a g e 75 76

Për të gjitha këto, vepra e Ginës ngjallte kuriozitet në rrethin e artistëve në Tiranën e viteve ’70. Kishte shkruar Një në katër dashuri82, Shtëpia nr. 1961, Akuzë, Armiqtë, kishte në dorë Venema, e papërfunduar për shkak të vdekjes së papritur.

Regjisori Viktor Gjika ishte lexues i Ginës. “Nuk them që dramat e tij ishin të përsosura, por kërkimet brenda tyre ishin tejet interesante sidomos për kohën.” 83 Dramën “Shtëpia Nr. 1961” Shpëtimi ia kishte dhënë me dorën e tij. “Kishte nevojë për ta përpunuar. Por ndodhi ajo që ndodhi. Lajmin për vdekjen e tij e përjetova si një fatkeqësi totale. Dramat e Shpëtimit duken të errëta, por ato kanë një gjuhë të nëndheshme. E tillë është Shtëpia Nr. 1961. Por ajo që më ka pëlqyer më shumë është Akuzë. Të bën përshtypje kurajoja e një djali kaq të ri. Për mua mbeti një talent që fatkeqësisht nuk e arriti plotësisht atë që kërkonte. S’mundi.” 84 Gjika nuk bie plotësisht dakord me opinionin që mendimi dhe filozofia e dramave të Shpëtim Ginës bie ndesh me frymën e regjimit komunist. “S’mund të thuhet plotësisht kjo. Ai e kishte më tepër si kërkesë ndaj artit dhe jo ndaj marrëzive të së përditshmes sonë. Përfundimisht them se edhe aty ku Shpëtim Gina arriti me artin e tij, për mua është shumë. Ajo që të godet në atë që krijoi është alegoria, sepse ky djalë donte të mbërrinte tek e vërteta e madhe. Nuk është çështja këtu as ta mbivlerësojmë, po as ta nënvlerësojmë duke mos e botuar. Vepra e Shpëtim Ginës ka nevojë të redaktohet nga dikush që e do këtë autor.”85

Nga shënimet Nga shënimet dorëshkrim të Shpëtim Ginës që ruhen nga motra Mira, nuk mund të rindërtosh qoftë dhe një gjysmë drame. Por konceptet, strukturat, skicat dhe përshkrimet e linjave dramatike, e personazheve, situatave me dialogë të plotë, e vendit dhe kohës ndihmojnë për të kuptuar busullën dramaturgjike të një të riu në kohën e kaosit dhe mishmashit ideologjik në kulturë e arte.

Për shembull. Në këto fletë shkruhet një skicë për dramë ndoshta: “Jeta e një aktoreje e mbyllur në një dhomë në Gjirokastër. Dashuritë e saj. Monologu shoqërohet me veprimin.”

Shënimet janë përzier me fletoret e hartimit të vitit 1967. Nëse ka gjë që duhet marrë seriozisht në ato radhë është ndikimi i helmit ideologjik që servirej si një pjatë e ftohtë në menytë e programeve arsimore. Shpëtimi 16-vjeçar, gjimnazist në Qytetin Stalin, përshkruan heronj si Adem Reka që nuk vdesin kurrë, përshkruan heroizmin e një naftëtari dhe sekretarin pranë aksidentit që mban shtrënguar në duar teserën e Partisë.

Po të duam t’i kërkojmë në të ardhmen këto gjurmë të hershme të indoktrinimit, mund t’i gjejmë tek “Zema”.

Shënimet tregojnë për një projekt drame për t’u vënë në skenë. Themi për t’u vënë në skenë, sepse ka menduar aktor-protagonist Sandër Prosin për rolin e Vedat Kazadesë. Ky është ndërtues, i biri i një gurëgdhendësi të vjetër, dikur luftëtar, Jaho Kazadeja. Familja e Injac Mesarejës është, gjithashtu, protagoniste. Shtëpia e tyre është shkatërruar nga lufta.

Janë dhe dy të huaj që kërkojnë të thellojnë fatkeqësinë e njerëzve që i ka zënë tërmeti. Grigor Zastreha, rus, ndërtues.

Shpëtim Gina ka dhënë një skicë-ide për katër skenat e dramës. Thelbi i konfliktit është prishja e marrëdhënieve Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, të cilën Gina e rimerr tek Shtëpia nr. 1961.

Shkruan: “Akuzat dhe lufta ideologjike e politike midis partive dhe qeverive tona të jepet në debatet – dialogjet midis Vedat Kazadesë dhe Grigor Zastreha... Të paraqiten në formë digresioni dialogë politikë.”

Përshkrimi i dalogëve politikë është në stilin e realizmit socialist, opozicioni i karaktereve – gjithashtu. Gina u është referuar disa raporteve koncize për “gjendjen e Kampeve të pas LDB, çështjen e kufijve dhe krijimin e vendeve të demokracive popullore dhe lufta e tyre kundër ndërhyrjeve imperialiste. Demokracia në esencë është formë e diktaturës së proletariatit, plus që përcaktoi karakterin e luftës nacional-çlirimtare në vendet e Evropës Lindore. U krijua premisë për fitoren e revolucionit socialist në këto vende”.

Për linjat dramatike ai mendon këtë operacion - Të individualizohet reagimi i personazheve të thjeshtë - Të thuhen qartë pikësynimet e revizionistëve – reagimi i njerëzve tanë - Vijnë me idenë që të na qytetërojnë - Në planet e qytetit (ashtu si e duan ata – të futin degjenerimin moral) - Vedat Kazadeja – udhëheqës konkret jo figurë simbol - Rusi është i orientuar – (përçmimi ndaj popullit si turmë) – Shqipëria si pengesë në planet që ka revizionizmi – kështu duhet Plus idetë e Plenumit të Katërt: - Lufta jonë në plan ndërkombëtar - Vigjilenca - Të shihet mundësia e futjes së çështjes së Teme Sejkos, ose ndonjë agjenti dhe grupi tjetër agjentural revizionisto-imperialist E dhamë këtë shembull procedimi për të kuptuar evoluimin e dramaturgut në veprat e ardhshme, e sidomos vetëdijesimin për rolin e ideologjisë në një vepër. Ose ka të ngjarë që një dramë si e lartpërmendura, për të

Drama e parë e Shpëtim Ginës e prezantuar në Institutin e Lartë të Arteve më 1971, për t’u punuar si punë diplome nga studentët e dramës. Familja e deklaron të humbur.

83 Po aty 84 Gazeta Shekulli - Nr. 2019, 15 gusht 2007, f. 14-15, cit.

85 Po aty HAEMUS PLUS II / 2015 133 | P a g e 82

parë dritat e skenës, duhej të shkruhej me destinacion për skenë dhe të merrte në konsideratë çfarë lloj drame pëlqehej e pranohej.

Drama historike duhej të ketë qenë në interesat e tij. Gjejmë shënime për dramën “Petralba”, mbi legjendën për ndërtimin e një kështjelle ilire. Injaci është kthyer nga lufta i gjymtuar. I ngrys ditët në shtrat i palëvizur.

Pranë tij është vëllai i vogël Petri. Kori është aktor në këtë dramë me sfond fundin e luftës iliro-romake.

Për dramën “Pa të nesërme” gjejmë aty këtu ndonjë fletë në dorëshkrim. Personazhet janë një partizan, një fshatar, një ballist një kapiten gjerman, Gëteri. Ky i fundit thotë diku: “Idealet e vërteta të njerëzve janë ndjenjat humanitare. Më dëgjoni? Ato përjashtojnë çdo ideal tjetër, çdo pseudoideal. Ta marrë djalli, vetëm të xhveshur nga çdo ideal, njerëzit janë njerëz.”

Nuk dimë nëse këto copëza u bënë ndonjëherë drama të plota, e nëse po, a e morën statusin e dramës, u shtypën në makinë shkrimi, siç ka bërë Gina me dorën e vet për ato drama që kanë mbetur?

Statusin e dramës së parë e mban “Një midis katër dashurive”, 1971, rezulton e humbur. Në mars të vitit 1972 Gina humbet të ëmën. Gjatë prillit shkruan “Armiqtë” që ia kushtonte së ëmës, Fotini. Teatri Popullor do ta vinte në skenë në studion e teatrit. Roli kryesor, i Terrinës, iu besua Edi Luarasit. Aty mendohej të luante edhe Prokop Mima. Siç u përmend më sipër, puna për dramën u ndërpre. Regjisori Mihal Luarasi kishte shkuar deri në porositjen e kostumeve dhe skenografisë (skenograf Agim Zajmi) gjithçka në të zezë.

Nga drama e fundit “Venema” gjejmë pak fletë të daktilografuara. Adelina Gina kujton: “Më 1973 shkruan “Venema” për eksperimentimin e revolucionit socialist në një ishull. “Me të vërtetë beson se socializmi do të dështojë?”, e pyeta unë e habitur. “Po, tha ai. Nuk e shikon se çfarë dhune ka? Dhe ka po aq varfëri ekonomike!”86 Me “Armiqtë” (teksti I), “Akuzë” po edhe me dramën “Shtëpia nr. 1961” (teksti 2), pavarësisht se nuk është dramë kundërskemë, Gina ndërkohë e kishte shpënë në krizë mendimin mbi komunizmin si vend askundi.

Vdekja Më 15 gusht 1974 Shpëtim Gina, 23 vjeç, u gjet i vdekur, nga një asfiksi mekanike, në një gropë pranë lumit Droje në Mamurras, gjatë zborit ushtarak.87 Në katër vitet pas vdekjes familjarët përpiqen edhe pranë organeve të rendit e të drejtësisë të hedhin dritë mbi vdekjen e të birit. Këmbëngulja e tyre bazohej në faktin se: dëshmitari në vendngjarje nuk u mor në pyetje, por u lejua të shkojë dy javë në shtëpi, meqë ishte shumë i tronditur; Organet hetimore të Krujës kishin mbërritur në vendngjarje pas tetë orësh dhe familjes nuk i janë bërë të ditura rezultatet e autopsisë. 88 Mira Gina, motra e vogël e autorit, nuk e i ka hequr dyshimet për vdekjen e të vëllait: “Ai thoshte më ndjekin.

Dramat e tij lexoheshin fshehur, gjërat e tij lexoheshin fshehur, emri i tij doli në 2-3 gjyqe, ai përmendet në dosjen hetimore te Minush Jeros. Si të mos kem dyshime që ajo nuk ishte vdekje aksidentale?”89 “U fut në lahej dhe u mbyt... kjo u tha. Por unë kam bindjen se ai u mbyt vetë, bëri vetëvrasje. Ai nuk duronte dot, ishte shumë i ndjeshëm, pati frikë nga arrestimi.” 90 Mihal Luarasi ishte dënuar për agjitacion e propangandë krahas Minush Jeros, Todi Lubonjës e Fadil Paçrami armiqtë e popullit që vepronin në kulturë dhe arte. Por Luarasi nuk e përmend kund që puna e tij me dramën “Armiqtë” e Ginës dhe ndalimi i saj të jenë llogaritur në aktivitetin e atij armiqësor kundër pushtetit popullor.

Lajmin për vdekjen e Shpëtim Ginës e mori në burgun e Ballshit. “Unë besoj që Shpëtim Gina është vetëvrarë.”91

Utopia Të huaj Ngjarja e dramës me dy pjesë Armiq zhvillohet në Itali, viti 1943. Një fshat i humbur në një krahine të largët.

Shtëpia e plakës Terrinë. Në anën tjetër të kënetës, një kamp përqendrimi nga vijnë krisma, thirrje, lehje qensh. Është arratisur dikush. Postieri Tore dhe vajza e tij Orjeta 16-vjeçare shpërndajnë letrat e ushtarëve.

Kanë qëndruar para derës së Terrinës. Plaku Tore shfaq një qëndrim delikat ndaj të bijës, e virgjër, e padashuruar. Sepse gjithë djemtë janë ushtarë. Vetë babai e ka ndaluar të bijën të mos shoqërohet me djem duke e ditur që do të thirren ushtarë. Toreja shfaq frikë për ditën kur e bija do të dashurohet! E bija shfaq një ndjenjë faji kundrejt të atit. Një raport i çuditshëm!

Prej këtij prologu të nëndheshëm psikologjik, Armiq hyjmë drejt e në temë. Dy të arratisur nga kampet fashiste italiane: Mifoli shqiptar, komunist, i angazhuar me lëvizjet antifashiste, i internuar në Itali; dhe Totoja, fotograf civil italian. Kërkojnë të fshihen. Vendi më i mirë është shtëpia e plakës Terrinë, sepse tek ajo, si për një të marrë, nuk dyshon njeri.

Adelina Gina, Ku e çuat Shpëtimin, Nju Jork, 2002.

Adelina Gina e motra e autorit në librin Ku e çuat Shpëtimin ndërmerr një hetim personal mbi rrethanat e vdekjes së vëllait. Ajo dyshon për vrasje.

88 Po aty 89 Nga biseda me Mira Ginë n, dhjetor 2010 90 Maks Velo, Kohë antishenjë, Tiranë bot. II, 2006, f. 94. Artisti Maks Velo, e kujton Shpë tim Ginë n në një takim të shkurtër në korrik 1974, në një gjendje ankthi. Mendonte se Sigurimi e ndiqte. Një muaj më vonë u gjet i mbytur.

91 Nga biseda me regjisorin, gusht 2011 HAEMUS PLUS II / 2015 134 | P a g e 86 87

Totoja është njeri i frikësuar së tepërmi, me parandjenja. Vazhdimisht përsërit: Këtë luftë unë i kam frikë plakat! Ka krijuar marrëdhënie varësie prej bashkëudhëtarit të tij komunist, është në të njëjtën kohë dyshues. Ndihet i rrethuar. Fuçitë me turshi kastravecash i shembëllejnë me një batalion ushtarësh që kanë zbathur këpucët. “Të gjitha luftërat”, thotë Totoja, “kanë ushtarë dhe për mua janë njëlloj.” Ai mendon se lufta dhe politika janë për njerëzit që s’kanë zanat dhe s’dinë të përfitojnë në mënyrë të ndershme. “Kjo luftë e bëri gjysmën e njerëzimit me zotin. Zoti e fitoi luftën e vërtetë.”

Mifoli nuk e humb toruan. Ai e quan luftën një gabim i natyrshëm dhe i pashmangshëm dhe ka këtë përgjigje për frikën e tjetrit: “Ti je mbështetur në telat e kampit tënd të përjetshëm. Kampi është pasiviteti ndaj një lufte që vret popujt. Kampi është pasiviteti ndaj një lufte që vret popujt. Mos i mbro njerëzit që ëndërruan kur duhej të luftonin kundër luftës. Ti fsheh veten. Mos u mbështet në tela.”

Mifoli nuk ndjek njeri pas. Madje ai do të sjellë në vete Terrinën.

Plaka Terrinë shfaq shenjat e gruas së traumatizuar. Ka humbur të birin, Alfredon. Ajo edhe beson që ai i rron diku dhe njëri prej të arratisurve që ajo strehon, e mendon si Alfredon. E ndjen veten një grua mit që lind dhe rilind të birin që shkon ushtar, vritet dhe nuk vdes. Ka humbur të shoqin në Luftën e Vlorës, ndërsa të birin në malet e Kuçit. Por nuk është shkak që shqiptari në shtëpinë e saj të shihet si armik.

Terrina mendon për një kohë tjetër: “...pas luftës thonë se do ngrenë një shtëpi të madhe. Njerëzit do flenë njëkohësisht dhe do zgjohen po ashtu nën çatinë e përbashkët. Thonë se kjo është mënyra më e sigurtë për të zhdukur luftërat”.92 Po cili është armiku? Cili do ta asgjësojë tjetrin? Sepse dikush duhet ta justifikojë atë presion të botës dhe luftës që vjen nga jashtë brenda mureve.

Absurdi Në pjesën e dytë hyjnë në skenë (Lo) Dezzi, fashist dezertor dhe Bertari, civil italian. Duan të shkojnë në Zvicër dhe këtë e përsërisin parreshtur. Në gojë të Bertarit janë vënë batuta të ngjashme me të Totos. Ai e ka frikë shokun i tij, Dezzi, mendon që ai do ta helmojë, ka frikë të flejë, do të qajë, ka parandjenja të këqija, i vjen erë e djegur, i ngjan se i digjen rrobat në trup.

Tablotë ndërrohen shpejt dhe marrëdhëniet në rreth të personazheve futen në një centrifugë dialogësh plot ankth e frikë. Secili e mendon tjetrin armik të mundshëm. Kanë ndjenjën e persekutimit. Përsëritjet e tyre kalojnë deri në paranojë.

Gina e ka futur dramën në një terren të absurdit. Përmbajtja është bërë e pashpjegueshme, është zhbërë; personazhet janë në kundërvënie me vetveten dhe me tjetrin; dialogët më vete janë natyralistë, në tërësi përbëjnë absurditet; situatat duken si në një atmosferë ëndrre dhe gjumi, pavetëdije ku personazhet vetanalizohen. Gina operon me silogjizma të dendur.

Në bodrumin e shtëpisë së Terrinës janë bërë bashkë katër të arratisur.

Kanë provuar rolet e njëri-tjetrit e tani janë ata që duan të jenë.

Totoja rob i frikës që kërkon të ecë vetë e të mos ndjek njeri pas.

Bertari është kthyer në gjendjen e frikacakut.

Ndërsa Mifoli më në fund gjen kundërshtarin e tij ideologjik, Dezzin fashist: “Edhe fashizmi një diçka e tillë është. Një rendje për t’u larguar nga lufta. Luftë do ketë dhe pikërisht kësaj lufte ju i trembeni. Ajo është lufta e vërtetë. Lufta çlirimtare e popujve.”

Finalja e dramës duket një zgjidhje artificiale. Në derë dëgjohen të trokitura. Është AI. Dezzin e ka kapur histeria, frika mos ushtarët e gjetën. Vret të panjohurin që ka behur në derë dhe bie i qëlluar nga Terrina. Të tjerët largohen.

Armiqtë, pritja dhe ëndrra Imazhi i armikut është interpretuar dhe lexuar si një kryefigurë në gjithë letërsinë e dramaturgjinë e realizmit socialist. E në njëfarë mënyre lexuesi që i njeh kodet e metodës nuk mund t’ia largojë menjëherë vetes paragjykimin për të gjetur te “Armiqtë” e Ginës njëfarë aksioni demaskues ndaj armikut të popullit, partisë, socializmit, komunizmit. Zakonisht ky armik quhet sabotator, tradhtar. Gjithsesi, diçka që presupozon kundërvënien ideologjike apo klasore midis njerëzve.

“Prapa çdo armiku të vërtetë ose të supozuar do të zbulohej një organizatë, komplot ose grup armiqësor. Aq e fortë ishte alergjia e totalitarizmit ndaj individit, sa as armikut nuk i lejohej luksi që të vepronte si subjekt i lirë dhe individual.”93 Gina e ka shprishur imazhin e atij lloj armiku. Njerëzit e tij janë krijesa të rrethanave, që ëndërrojnë vende që nuk ekzistojnë, rende shoqërore të përsosura, kolektive, në fund të fundit totalitare.

Personazhi i Totosë ka një pyetje tensionuese të vazhdueshme drejtuar Terrinës: Pret njeri? “Mua s’di pse më duket sikur pret njeri.” Totoja e shpjegon këtë obsesion tijin me gjestin universal të njerëzve kur dalin në fotografi. Të gjithë i vendosin duart njëra mbi tjetrën “sikur janë duke pritur dikë”.

92 93

Shpëtim Gina, Armiqtë, dramë, 1994, f. 18-19 Ardian Vehbiu, Shqipja totalitare: Tipare të ligjërimit publik në Shqipërinë e viteve 1945-1990, 2009, f. 102 HAEMUS PLUS II / 2015

135 | P a g e

I terrorizuar, i papërmbajtur, në panik, i varur, i obsesionuar, akuzues, i paqëndrueshëm qoftë ndaj opinionit për plakën, qoftë ndaj bashkudhëtarit komunist, i flet Terrinës: “Përse nuk kërkon ndihmë? Fundja s’është heroizëm të fshehësh armikun tënd dhe biles t’i japësh bukën dhe gjumin tënd. Dëgjo! Mos mendo për mua. Unë mund të iki. Nëqoftëse ti do që të jem këtu, atëherë mund t’u thuash se jam djali jot. Unë dua të ndihmoj. Ne të gjithë nuk e duam luftën. Nëqoftëse je i ndershëm kjo s’do të thotë se nuk e do luftën. Mjaft më duruam! Përse duhet të flasim me një zë të tillë. Njëlloj sikur lutemi.

Vetëm ne mendojmë si mos t’i fyejë të tjerët. Ata po na vrasin! Dhe kur vjen puna paturpësisht vijnë të fshihen në shtëpinë tonë.

Kërkojnë t’i shpëtojmë ne. Dëgjo! As ti s’besoj të jesh me fashizmin, por gjersa shumë nga ne luftuan për të, fashizmi ka të drejtë të marrë hakun. Vetëm ne mendojmë të jemi sa më njerëzor. Kurse ata na shkatërrojnë diku dhe vijnë të shohin si jemi hutuar dhe si përpiqemi të hiqemi heronj. Tallen me ne! Po na tallin! Kështu përdhosen kufomat e atyre që luftuan. Mirë ishte mos të kishin shkuar në luftë, por tani që ndodhi kjo, ne dimë dhe si duhet sjellë me trimat e vrarë. Më dëgjon? Ti duhet të vendosësh.”

Gina i shtron personazhet e tij në diskutime për konceptet liri, paqe, jo si koncepte mbi sovranitetin e masave e të popujve por si aspirata utopike, të pamundshme, kontradiktore me prirjet e natyrës njerëzore e për pasojë të ankthshme.

Origjinali i dramës “Armiqtë” 1972, që mendohet të jetë ai që ruhet në katër kopje në Bibliotekën Kombëtare, nuk është i botuar. Familjarët nuk kanë dijeni për të. Madje ata kanë botuar në vitin 1994 dramën “Armiq”, “Naim Frashëri”, 1994, f. 99 e cila paraqitet si “variant për skenë”. Regjisori Mihal Luarasi konfirmon se drama që u pezullua në vitin 1972 nuk është ajo që është botuar më 1994. Drama e botuar dhe ajo e pabotuar që gjendet e shaptilografuar në Bibliotekën Kombëtare, kanë shumë dallime mes tyre. Drama e botuar nuk i ka dialogët reflektivë mbi komunizmin si utopi dhe aludimet mbi ideologjinë komuniste si fe, të cilat përbëjnë provokacion te “Armiqtë”.

Armiq të tjerë Drama me dy pjesë “Njerëzit që jetojnë në shtëpinë Nr. 1961” e njohur si “Shtëpia nr. 1961” nuk mban datë shkrimi. Mendohet se i përket kohës kur Gina shkroi gjithë dramat, pra në mes viteve 1970-1974.

Më 1959 Hrushovi vuri tullën e parë në themelet e Pallatit të Kulturës në Tiranë që do të ndërtohej sipas modelit të arkitekturës ruse. Dy vjet më pas, 1961, çifti Hrushov-Hoxha u prishën përgjithmonë.

Drama e Ginës ngjizet në këtë konflikt ideologjik. Personazhet qendrorë janë një arkitekt, Madu dhe gruaja e tij, Besa, dy të huaj dhe një koleg arkitekt i përzënë si sabotator nga projekti për ndërtimin e një pallati të madh. Është një kohë e trazuar. “Kudo flitet se punët janë keq. Ne u prishëm me miqtë dhe dikush tha se zemërimi i miqve të prishur është më i tmerrshmi.” Imazhi i armikut është i ngjashëm me imazhin që jep letërsia e realizmit socialist. Por refleksionet e personazheve marrin kthesa të befta (shih teksti II).

Drama “Akuzë” me dy pjesë është shkuar në vitin 1972-1973. Në një takim paqeje të vitit 1949, një kont dhe një diplomat inskenojnë në një hotel një ngjarje të vitit 1943 në Shqipëri. Aty pranë fle Maria. Kështu duhet të quhet gruaja që evokon paqen (shih teksti III).

Diplomatët ftojnë në skenë Ushtarin, Plakun, Rabin dhe Kenon. Përsëri dy fronte armiqsh (teksti IV): Ushtari italian, një dezertor i fshehur në një shtëpi shqiptare dhe në anën tjetër Rabi e dashuruar me këtë njeri.

“Akuzë” është një bashkëbisedim me historinë, për të sqaruar disa gjëra, në shërbim të paqes.

Tekste T. I Po botojmë një pjesë të bisedës Toto-Bertari të cilën nuk e gjejmë në botimin e 1994-ës, që është i pari botim zyrtar i veprës, i quajtur variant për skenë. Dy personazhet kanë pak që janë takuar. Dialogu i tyre është një pazar për t’u bërë komunist, si Pazar me djallin, fl. 45-48: Bertari - Tani do të bëj ca gjyq. Miku im do të vrasë. Unë jam më njerëzor. Unë propozova që në Romë të botohej një buletin i vogël për njerëzit që vdisnin çdo ditë. Numurin e parë e mendova me një vejushë që vdes në banjo. (ndërron ton) Flas seriozisht! Ti më dukesh njeri i mirë. Gjer sot nuk kam vrarë njeri pa gjyq. Vendimi është marë po sidoqoftë ke shanse të apelosh tek zoti.

E di ku është zoti? Dhoma e fundit, majtas.

Toto – Parandjej se do të ndodhë diçka. Ai është njeri i tmerrshëm. Mos flisni kështu! Unë s’mund ta mendoj të fshehur atë njeri. Është pa trup dhe s’ke ku ta vrasësh. Unë kam frikë.

Bertari – Di ti të mbash proçesverbal? (nuhat përreth). Ç’është kjo erë e rëndë? Fillojmë pa procesverbal. E plotësojmë më vonë. Kur të jetë paqe. Atëhere do shtrihem gjithë ditën në diell dhe në vend të kujtimeve do mbush procesverbalin. Të siguroj se do paraqes një gjyq madhështor. Ti do shkëlqesh si hero! Të themi të drejtën tani je i zakonshëm. Atëhere mund të mësosh dhjetë gjuhë dy orë pas vdekjes. Do përpiqem të bëj sa më të pabesueshëm.

Je komunist?

Toto – Jo.

HAEMUS PLUS II / 2015

136 | P a g e

Bertari – Si nuk u bëre komunist? Megjithse njeriu nuk mund t’i parashikojë të gjitha. Sidoqoftë unë do them se je komunist. Kjo është e nevojshme. Për komunistët do hapet rrethi i dhjetë i ferrit. Ka për të qenë thjesht eksperimental. Nga je ti?

Toto – Unë? Italian. Nga Periko. Periko është përballë bregut. Deti është në mes.

Bertari – (mendohet) Unë them se ti je komunist.

Toto – Nuk jam.

Bertari – Të pëlqen të mos e pranosh? Unë them se kështu është më mirë. Biografia jote del më interesante.

Toto – Unë nuk kam qenë kurrë komunist.

Bertari – Ashtu?! S’më besohet! Është e çuditëshme! Megjithatë përpiqu ta ndjesh vehten komunist. Nuk është aq vështirë. S atë gjej ai atë komunistin jam i lirë. Mund të ndihmoj. Sa bukur do ishte sikur gjer atëhere ti të bëheshe komunist. Ne do ju vrisnim të dyve njëlloj. Është puna mos të mbeteni të pakënaqur nga njëri tjetri. Jo se komunizmi është ndonjë gjë e madhe, por si gjithë gjërat e reja. E provojmë njëherë? Unë kam besim tek ty. Me popullin tonë mund të bëhen gjëra të mrekullueshme. Fillojmë?

Toto – Më lini të rri sonte me ju. Nesër do iki. Unë jam i martuar dhe s’dua të rri të stabilizohem dhe njëherë. Komunizmi nuk është për njerëzit e martuar.

Bertari – Përse mos të përfitojmë nga ajo që s’e ke gruan këtu? Dëgjo! Ti duhet të kesh besim tek unë. E sheh mikun tim? Unë e bëra fashist. Unë jam i pasur dhe mund të të bëj dhe ty komunist. Unë të mendoj ty se si do jesh. Vetëm ki parasysh mos ta harrosh ndihmën time! E fillojmë nga e para?

Toto- Sikur mos ta merrte vesh Klodi! Ajo do dyshonte!

Bertari – Është gruaja?

Toto – Gruaja.

Bertari – Mendo se ta kanë vrarë. Është mirë të kesh një familje tragjike. Ti ndoshta je i butë por të paktën dhëmbët duhet t’i shtrëngosh. E lëmë kështu? Gruan ta kanë vrarë dhe ti kërkon hakmarrje.

Toto – Unë kma tre fëmijë të vegjël! T’ju vijë keq! Unë vetëm njëherë i kam menduar jetimë fëmijët e mi. Atëhere gjithë fotografëve ju kërkuan një taksë për jetimoren.

Bertari – Ke bërë pjesë në ndonjë organizatë?

Toto – Për çfarë organizate flisni? Ç’më duhet mua të ngatërrohem në organizata. Ajo i do të gjitha, edhe kuotizacionin, edhe mbledhjet. Si mund të shkoj unë në mbledhje? Klodi është xheloze e tmerrshme.

Bertari – Ti nuk më kupton (pauzë) Unë e kuptoj që ti s’je futur në organizata komunistësh. Por është më lehtë të kesh qënë në një organizatë futbollistësh ose varrmihësish dhe të kalosh në një fazë më të lartë.

Toto – Mua s’më pëlqen kur njerëzit zemërohen. (i preokupuar) Ne nuk kemi djalë. Unë dhe Klodi e parashikuam luftën. Mos më ngatërroni me gjëra të tilla? Të gjithë ata që flasin janë të zemëruar.

Bertari – Më vjen keq për ty. Ti gjithë jetën e ke kaluar si brenda një kampi.

Toto – Edhe ju thoni kështu? Por unë gjithmonë kam qenë njeri i lirë.

Bertari – Për asgjë nuk je kurioz. Komunizmi është i mirë.

Toto – As unë nuk them se është i keq. Por të jemi në paqe dhe ju të quani komunizëm një dru të madh që unë mund ta përdor si tra në shtëpinë time, këtë e pranoj. Më nevojitet!

Bertari – Dëgjo! Lëri falët e tepërta! Unë s’jam mësuar të dështoj. E sheh mikun tim? Me pasurinë time e bëra fashist. Unë shpenzoj miliona dhe ti komunist do bëhesh. Nuk më pëlqen të dështoj. Unë mund të ble dhe një ishull dhe të lë ty të organizosh një revolucion. Shkurt, jam i vendosur. Ke vrarë ndonjë armik? Sigurisht që duhet të kesh patur ndonjë njeri që të ka urryer.

Toto – Jo. Para meje të gjithë buzëqeshin.

Bertari – Ti i ke të gjitha të dhënat. Mbi të gjitha të është vrarë gruaja! Patjetër duhet të kesh ndonjë njeri. Kujtohu mos ke vrarë ndonjë ordiner pastaj ne themi se është armik. Këtë e kemi në dorë.

Toto – Ju lutem! Mos m’i lini fëmijët jetim!

Bertari – Unë s’dua të dështoj. Më pëlqen të krijoj komunizmin. Po ju jap dhe fëmijëve tuaj dy milion. Ata mund ta studiojnë Marksin në një universitet të ri. Prano se ke vrarë dikë. Do të jap tre milion. Bli një shkretëtirë. Çoji njerëzit për t’i ekzekutuar dhe pastaj po deshe faljua jetën.

Por ama çoji njëherë. Prano!

T. II Këtu është dialogu ndërmjet dy personazheve qendrorë të dramës, arkitektit Madu që pushteti e ka ngarkuar me detyrë të ndërtojë një pallat i cili do t‘i sillte një fatkeqësi, dhe Skulptorit, një i huaj restaurator që kishte ardhur në Shqipëri në kohën e miqësisë së vendit tonë me Bllokun Komunist. Referencat për figurën e diktatorit janë të qarta. Ja dialogu, për shtetin, politikën dhe artin. f. 41- 43 HAEMUS PLUS II / 2015

137 | P a g e

Madu - Përse erdhe ti në Shqipëri?

Skulp.- Për të restauruar atë skulpturën që ju më vonë ta kishit si perëndinë tuaj.

Madu - Ne nuk kemi perëndi.

Skulp.- Çdo popull ka bazën e tij shpirtërore. Ju do kishit atë.

Madu - Ku është statuja?

Skulp.- Po dehet.

Madu - Ajo nuk është njeri.

Skulp.- Artisti veprën e tij gjithmonë e jetëson duke e krahasuar me njerëzit. Ky është ngushëllimi i artit. Në këtë mënyrë ne s‘jemi vetëm, ndonëse jashtë gjithçkaje që s‘ka të bëjë me të bukurën, artin.

Madu - Ju pëlqen politika?

Skulp.- Koktejli më është dukur i kotë. Është i përzier dhe kuptohet se ka mungesë sinqeriteti...

Madu - E dini sa peshon bllokada?

Skulp.- Pyetjet tuaja janë të çuditshme. Kurse jeni mjaft i ri!

Madu - Ju po ikni...

Skulp.- (E ndërpret) Unë akoma s’kam vendosur.

Madu – S’ju përket të vendosni. (Pas pak) I morët të gjitha dhe po ikni. Shtritë përreth bllokadën.

Skulp.- Kjo është politikë e hapët. Do ju lutesha të mos e vazhdojmë në këtë mënyrë bisedën.

Një artisti të vërtetë mund t’i prishet shija në biseda të tilla.

Madu - Kjo që flasim ka të bëjë me politikën?

Skulp.- Më duket se po.

Madu - Atëherë ju e njihni mirë politikën.

Skulp.- Unë njoh politikë statujash. Është shumë bukur të merresh me diplomaci statujash. Ato kanë ecur me karvanet në mesjetë dhe kanë bërë udhëtime të gjata nëpër viset e humbura. Ajo statuja e dehur ka një tendosje të tmerrshme muskujsh, ma dhanë për ta restauruar. Sikur vazhdon të rendë mbi një kalë fluturues, mes armiqsh që e ndjekin. Ja nga kush e njoh unë politikën dhe ja cila më largon më tepër.

Madu - Edhe një statujë e lashtë ka diçka nga koha e sotme.

Skulp.- Si jo! Njerëzit janë si shtetet dhe në ndërtimin e tyre konstruktiv s’kanë ndryshuar kurrë. Shtetet shahen me njëri tjetrin, përdhunojnë ishujt e virgjër, bëjnë plot maskarallëqe dhe të nesërmen i qeshin njëri tjetrit. Statujat nuk kanë ndryshuar vetëm se arti gjithmonë ka qenë jashtë politikës. Ç’na duhet ne politika?

Madu - Po pallati?

Skulp.- Na duhet. Duhet të jetë një faltore për njerëzit që s‘përzjehen me dobësinë e përgjithshme që quhet politikë. Politika është gjendja e të dehurit e kombeve. Në në gjendje të tillë, e shumta mund të riprodhojë veten por asgjë jashtë saj. Kështu artisti duhet t’i largohet...

Madu - Pallati që do t’iu shërbente njerëzve të cilët i largohen politikës, në ndërtimin e tij i nënshtrohet kësaj. Përse ikët, kushe braktisi? Ai duhet ngritur. Ndërtesa nuk i përket asnjë diplomacie. Mund të organizoni një kryqëzatë artistësh (tallet) për të mbrojtur këtë ndërtesë "fatkeqe" që duhet t‘i nënshtrohet politikës? Fati i saj është i tmerrshëm. Mendoni sikur ju vetë të ishit prej tullash dhe t’ju nënshtronin në këtë mënyrë. Do ishit një ndërtesë po në kubaturë por me kubaturë të...

Skulp.- Ajo është viktimë. Por mund të them se askush nuk do të më ndihmonte mua. Biles s’do lejoja. Ai do zgjaste dorën do zhdukej në fatin tim.

Madu - Ikni!

Skulp.- Edhe kjo është politikë. Duket që ju i zgjatët dorën asaj ndërtese dhe ajo ju dha fatin e saj. Të jesh viktimë është një kënaqësi e abstraguar për një artist të vërtetë.

Madu - Edhe të jesh i ikur është një tradhti që politika e dënon duke e quajtur armik. Kjo sjell luftën.

Skulp.- Ah luftë! (me ton indiferent) T. III Rabi takohet me Marinë, vajza që nuk ka qenë në luftë ndonjëherë, e që duhet të jetë personifikim i paqes. Ja dialogu mes tyre, f.13: Rabi – Ikën ushtarët?

Maria – Unë s’banoja në qytetin tënd. Jam e huaj.

Rabi – E huaj? Si erdhe deri këtu? Babai e mbylli mirë derën!

Maria – Ke frikë nga lufta Rabi?

Rabi – Përse të kem. Pastaj unë një vëlla e kam partizan.

Maria – Ç’janë këta?

Rabi – Ata që vrasin ushtarët.

Maria – Tek ne nuk ka luftë, Rabi. Vjen me mua? Tek ne asnjëherë nuk është bërë luftë.

HAEMUS PLUS II / 2015

138 | P a g e

Rabi – Nuk ka ushtarë?

Maria – Jo. Djemtë janë të bukur dhe të duan shumë. Ti nuk ke dashur asnjë djalë. Kjo dihet.

Ushtarët kanë të gjithë të njëjtën ngjyrë dhe duket sikur janë lakuriq. Vajzat e kanë pisk në luftë.

Mund të mos puthësh asnjë djalë dhe në të vërtetë ke shkuar me të gjithë. Njerëzit janë lakuriq dhe kanë armë.

T. IV f. 32 Monologu i Ushtarit: Ne s’lindim. Më shihni mua? Unë s’kam lindur. Ne shfaqemi në një copë tokë dhe pyesim fytyrën tonë: Hej ti, erdhëm ne! Ku të futemi. Na caktojnë një copë vend dhe jemi ushtar. Pyesim se kë kemi armik dhe na tregojnë fytyrën tonë. Këtu mbaron jeta. Thashë se kudo nxitojmë. (pauzë.

Nis e këndon këngën e sipërme. Pastaj vazhdon:) Shilarësi lëkundet. Edhe ky nxiton. Mjerë ky!

Patjetër i kanë treguar fytyrën e tij për ta vrarë. Një ushtar. U mërzita. Ku thua mbaron toka.

Thonë se ajo rrotullohet kur vritesh. Unë dua ta provoj një gjë të tillë dhe kam bërë shpesh si i vrarë por ajo nuk rrotullohet. Toka është dinake dhe s’mund ta gënjesh lehtë. Si duket kjo është e fshehta e saj. Ku mbaron toka? Përtej? Unë kam shumë dëshirë të di ku mbaron toka. (pauzë) Fytyra imë është e bukur. Përse duhet ta vras gjithmonë. Për më tepër kur është aq e bukur. Të ishte ndryshe unë do pranoja të rrija pa fytyrë. S’do jetë aq keq! (pauzë) Pushka është e rëndë.

Plumbi nuk duket, po ikën larg. Po sikur të ketë andej ndonjë tjetër që mos të ketë fytyrën time?

Sa keq! Unë e vras dhe nuk di ç’bëj. Po të kishte fytyrën tim do ndjeja dhëmbje. (pauzë) Sa shumë tokë që ka! Dhe e gjitha do më rrotullohet. Do jetë e rëndë? Sidoqoftë do jetë pesha e fundit që do mbaj mbi supe. Ç’më duhet mua gjithë ky vend? Këtu ka vetëm akuj. Unë kam shumë kurse ata s’kanë fare. Ekzistojnë të tjerë? S’e di. Le që kjo është puna e tyre. Do më pëlqente të mi merrnin gjithë këta akuj? S’e di. Ç’më mbetet për të bërë? (pauzë. Mendohet) Ndoshta duhet t’i kujtoj shilarsit se është një ushtar i vdekur. Unë i rrotullohem mbi kokë si toka e madhe. Unë dhe shilarsin do ta vras! Po sikur t’i shkrepet të kërkojë akuj? (përgjon pyetjen e tij) Shkurt mbi autorin Shpëtim Gina. Lindi në dhjetor 1951 në Berat. Në fëmini e tërhiqte bota e ngjyrave dhe e muzikës.

Në vitet e shkollës tetëvjeçare u mor me pikturë dhe në shkollë të mesme u tërhoq nga poezia dhe shkrimet. Në vitet 70-74 kreu studimet e larta fillimisht për Gjuhë-Letërsi e mandej për Gazetari në Tiranë. Shkruan novelën “I braktisuri”. Përgatit për botim vëllimin “Valët e bardha”. Por e tërhiqte mbi të gjitha dramaturgjia. Shkroi gjithsej shtatë pjesë për teatër midis viteve 1970-1974.

E para ishte “Një dashuri”, pastaj “Shtëpia Nr. 1961”, që merr shkas nga prishja e miqësisë shqiptaro-sovjetike. Asnjë dramë nuk iu botua deri në vitin 1990. Vepra e Ginës kalonte megjithatë nën dorë në rrethet e artistëve në Tiranën e viteve ’70. Shkroi skenarë për disa dokumentarë artistikë për qytetet, prodhime të TVSH-së. Iu ndalua në fazën e provave, më ’72-shin, drama “Armiqtë”, me regji të Mihal Luarasit, atëherë i ndaluan dokumentarin “Berati” ku ishte bashkautor i skenarit.

Drama e tij e fundit “Venema” mbeti e papërfunduar, sepse më 15 gusht 1974 Shpëtim Gina, gjatë kohës që ishte në zbor, u gjet i mbytur pranë lumit Drojë në Mamurras... Vdekja e tij është trajtuar me detaje nga motra e tij, Adelina Gina, e cila rezultatet e kërkimeve të veta dyvjeçare në vendet ku kish qenë dhe ndër njerëzit që kishte takuar për herë të fundit i vëllai, i paraqet vite më vonë në librin “Ku e çuat Shpëtimin?!” (SHBA, Kurti Publishing 2002); gjithë dyshimet e çojnë tek Sigurimi i Shtetit.

Nga vepra e Shpëtim Ginës është botuar deri më sot vetëm drama “Armiqtë”, Tiranë 1994.

Në mars 2007 në Teatrin Kombëtar u vu në skenë për herë të parë drama e tij “Pesha e paqes” (“Akuza” është titulli origjinal, e shkruar një vit para vdekjes).

HAEMUS PLUS II / 2015

139 | P a g e

stilema

Arian LEKA Arian Leka este una dintre vocile inconfundabile ale tinerei literaturi de expresie albaneză; este un autor care face poezie înaltă, ca să nu spunem vizionară. Ceea ce îl deosebeşte de confraţi este profunzimea şi perspectiva programului poetic. Un program care nu pleacă de la h}rtie spre autor, strig}ndu-le literelor şi sunetelor să devină versuri, ci care curge în mod firesc din(tru) autor şi se naşte ca poezie. Născut la Durrës pe 19 februarie 1966, după ce a studiat (deloc înt}mplător muzica, cred eu) la Liceul “Ian Kukuzeli”, a absolvit Facultatea de IstorieFilologie a Universităţii din Tirana, secţia Limbă şi Literatură Albaneză, complet}ndu-şi studiile la Florenţa. În anul 1994, publică volumul de povestiri Acest tăr}m liniştit unde nu se înt}mplă nimic, urmat de Sacro e Profano, Viciile celor Morţi, Doan Doel, Cele mai frumoase Legende (vol.

1, 2), Nava Somnului, romanul Şarpele Casei, volumul de poeme Strabism şi Umerii bărbatului (nuvele şi povestiri), volumul Carte de mare etc. A tradus în limba albaneză fragmente din creaţia lui T. F. Marinetti, Cesare Pavese, Dino Campana, Eugenio Montale, Italo Calvino. A înfiinţat primul festival internaţional de poezie – POETEKA, și este redactorul-şef al Revistei Poeteka (Tirana, din 2004), revistă specializată de poezie şi cultură poetică, partener Eurozine.

Scrieri ale lui Leka au apărut şi au fost traduse în limbile engleză, germană, italiană, portugheză, croată, rom}nă, macedoneană, franceză. Leka este laureatul mai multor premii, printre care Premiul Ligii Scriitorilor din Albania, Premiul “Pana de Argint” pentru volumul “Strabism”, al concursului “Europa – patria noastră comună”, al Comunic@rts Prize etc.

Corecturi (“Ndreqje gabimesh”) fragment IX Ce-i făcut de Dumnezeu trebuie distrus De parc-ar fi un cadou venit t}rziu Ca o schiță începută bine încheiată greșit c}nd peisajul pe p}nză deși făcut cu m}na s-a transformat…; și din toate formele de viață a rămas vie doar o formă...; strecurarea-n h}rtie fără de care reușești să trăiești foarte bine și iar indiferent că va fi dificil fără h}rtie te vei descurca cumva.

Greșeala a fost antitrupul barcă de salvare vaccinul pentru aceeași greșeală.

Trupul, adăpost sigur fie și partial și cel mai bland.

De-aia ce-i făcut de Dumnezeu trebuie distrus ca o poruncă indirectă.

Mai înt}i trupul.

Trupul tău.

Tare. Orbește.

HAEMUS PLUS II / 2015

Fără multă concentrare.

Trupul tău – formă oarbă, perfecta greșeală – nu acceptă să se schimbe.

Creat pentru ochi, trupul tău c}t pentru inima și m}na tare.

Inițial dilemele cu tine însuți Ori de nu poți, cel puțin trebuie să știi de unde să-ncepi. și cum începe distrugerea: Părul, fruntea, ochiul, ochiul piciorului, piciorul Coapsele, nările, pulpele subțiri groase sau subțiri, cum o fi.

De la tălpi la antebrațe.

De la genunchi la bujorii genunchilor. Și mai ales epifizele, brațele goale. băute p}nă la ultima picătură de m}niile – acidele moi.

De la v}rful degetelor unei m}ini și apoi ale celeilalte p}nă la capătul unde picură dorința.

Pustii de clavicule oase ce separă g}tul de firele pieptului tăiat ceafa și atelierul unde se născură pl}nsete amorțite și unde se alcătuia noua vină, proaspăt tăiată precum bancnotele 140 | P a g e

zgomote, voci, sunete criptele și închisorile tăcerii strigătele și blestemele z}mbetele amare s}nul cu sf}rcurile întunecate oarecum decolorate ca o haină căruia îi trebuie doar nasturii, trebuie sf}rămate.

Inițial ușor, frăgezind, înmuind în taină p}nă c}nd cu-o mișcare bruscă trebuie fr}nt al tău trup.

Umbra căz}nd din s}nii tăi respir}nd și coastele se numără pe bețe de pin nesăturate de rășină.

Diafragma cu foi moi subțiri separ}nd o lume: lumea ce funcționează cu v}nt de cea care merge cu lichide reci Fără multe dileme mai ales fără multe remușcări trebuie netezite odată cu arcul din talpa piciorului la g}t, apoi degetele superioare care ating raiuri de carne, de h}rtie, de plastic și degetele inferioare care îndură beznă și lume rarefiată: piei, imitații de piele bumbac și mătase brută.

Merele deasupra p}ntecelui Pomeții și bucile aburinde oriunde s-au plămădit și se mută în trupuri străine trebuie stricate, distruse.

La fel cum v}ntul strică nisipul.

Precum unghile chipul.

Albul de prisos – culoarea. Și linia din mijlocul frunții la osciorul nasului, de la crăpăturile buzelor de unde mărgele de sudoare curg spre bărbie așa cum niște țapi în haită sar să moară liberi nu liniștiți.

Trebuie distrus acest trup.

Oric}t de bine plămădit.

Oric}t de sf}nt la prima vedere.

Tocmai acesta.

Mai înt}i pentru că este, Apoi pentru că este trupul tău.

Coastele învelite-n fir alb ca un mosor pentru zmei.

Streșinile spatelui, de la umeri la br}u Unde nu mai plouă de la gropile din subsuori la gheare și la tainele str}nse de ele HAEMUS PLUS II / 2015

printre ațele fiecărui deget trebuie desfăcute.

Trebuie distruse, deci, toate de parcă ar fi un pustiu unde nu mai răsare semință trupul tău Trebuie distrus.

Mereu fără a uita ce fusese păm}nt roditor hectare cu puf și fire crescute-n lumină sau chiar și-n întuneric încleștare de pleoape și spr}ncene urechi în forma unor jumătăți de inimi și păr... trebuie desfăcut.

Trebuie distrus, la urma urmei, cu forța cu voință și dorință Așa cum parcă fără a vrea se distruge o capodoperă antică adormită-n temeliile unor noi cartiere pline de oameni noi, necunoscuți La fel plăm}nii cu tot cu faguri trebuie distruși.

Inima cu s}ngele curat și cel murdar.

Venele unde nu merita nici să te legi, nici să v}slești.

Ficatul plin de otrăvuri cauzate de tine.

Rinichii care, la fel ca stridiile, cresc pietre, dar nu prețioase.

Splina, bila cu bătăliile pierdute și toate duritățile lăcomia stomacului grăsimea tare grăsimile moi și toate cutele gușei și-ale burții.

Mitra cu g}tul ei unde se ascund lăcomiile care zboară jos, cu rațele de la br}u în jos mereu cu suspiciunea cr}ncenă – să devină oameni sau să răm}nă doar semință? de acolo în sus trebuie distruse fără a tine cont că orice lucru ce are aripi și nu zboară, trebuie ucis fără a ține cont că orice cu mai mult de patru membre e neplăcută și trebuie distrusă.

Se poate închipui la fel și în același mod așa cum trebuie distrus trupul tău complet.

Trebuie. Trebuie. Trebuie, deci. Trebuie distrus cu răbdare superioară nemaivăzută, trupul. Și alene, desigur.

Temeinic. Fără a economisi nimic. Încet. Și îndelung.

Cu dorința ce se-ncumetă să devină chiar oftat ispită de a deveni muncă și muncă lăsată la mijloc greșeală-ntre greșeli spre a fi reluată după somnul căldurii iarăși 141 | P a g e

viciu-ntre vicii.

Viața așteaptă. Nu într-o noapte.

Dar totuși oric}t timp ai avea, totul trebuie distrus distrusă această jucărie creată spre a fi stricată cu c}te o respirație ușoară ca toate cadourile, ajunse mereu oarecum t}rziu, c}nd ți-ai pierdut legătura c}nd nu le mai vrei sau nu le-nțelegi.

Cutie închisă unde adorm irosirile Păcate. Regrete.

Plictis trezit de atingerea și urma ochiului care pe neașteptate chipurile și înt}mplător parcă se mută peste trup mai încet dec}t umbra norului se sf}șie pe v}rfuri de plante galbene Mare neînțelegerea mare singurătatea tăcerea.

Nici untdelemn, nici mir, nici tăm}ie nici murdărie, mireasmă, putoare.

Toate tind să fie la fel În fața aceleiași conștiințe Plămădită cu prima chemare: - Distruge-ți acest trup la fel ca pe al tău!

- Fă-i acestui trup tot ce ai fi vrut Să-i faci propriului trup în viață!

- Și nu economisi! Pornește cu dreptul. Iară.

Ce ți s-a dăruit, dăruiește. Și convinge-te fără a găsi o explicație.

Fără a căuta rădăcina greșelii de care se zice c-a-nceput la Ida sau Eden (nu țin minte clar) cu un măr sau un smochin (nu se crede) cu o tăr}toare (tăr}ndu-se, căci i s-au pierdut picioarele, cum se zice, și care fuseseră aripi) și cu un mic de ce la mijloc dar care doare c}t pielița smulsă din unghia de l}ngă degetul mare.

Trupul tău trebuie distrus.

Mereu. Și c}nd e frumos. Și c}nd nu era frumos. Și c}nd era uscat, umed, gras, fraged, solid, cu lichid sau complet ofilit – trupul trebuie distrus.

Trebuie desfăcut, sf}șiat bine.

Intenționat și calm.

Așa cum e distrusă carnea florilor c}nd putrezesc și nimeni nu observă cum se născuseră, cum înfloriseră și cum brusc într-o zi le văzurăm ofilite HAEMUS PLUS II / 2015

pe movilă, lupt}ndu-se cu soarele care, p}nă atunci, fu viață.

Sudoarea rece se umflă și murit-a în drum de sete.

Buza de sus picură sub bărbie, pe piept. Și asta întoarce totul de la capăt.

P}ndesc greșelile, relațiile, prieteniile Elanul, dragostea, esențele Mizeriile, perfecțiunea Și mă conving: Trebuie distrus, trupul tău de la început.

Cu stimă și cu răbdarea frunzei aștept}nd sub coaja groasă un anotimp și luna înviind-o din nou la cinsprezece nopți.

Trupul tău trebuie distrus, cum am spus. Încet.

Pășind spre moarte moartea fiind – odraslă a morții.

Ascuțit.

C}t o săgeată ieșită din arc.

Rapid.

Precum sabia din teacă.

Trebuie topit, poate, mai înt}i, trupul tău acest castel frumos de ceară.

Trebuie consumat ca banii c}știgați la pariu ca monedele găsite pe jos, trebuie consumat într-o clipă trupul tău trebuie stricat cap-coadă, cu capul sus călcat ca granița trasată în aer și pe care n-am trecut-o niciodată, la fel ca prima greșeală ce se mișcă-n g}tul fiecărui bărbat chiar c}nd n-a trăit ca Adam.

(Trebuia să mă sui pe ziduri ca să văd lumea de dincolo.

Pentru tine fusese mai simplu. Suită pe tocuri înalte lumea nu părea ovală. Pentru tine lumea era plată.)

De aceea trebuie întoarsă, cum necesită.

Oarecum ca un vechi ceas cu arc legat de buzunar ascuns în buzunarul lăuntric.

Trebuie demontat ar fi fost la urma urmei cel mai potrivit cuv}nt pentru trupul tău. Încep}nd de azi, toată viața.

Cu grijă.

Ca un singur fiu trebuie privit trupul tău deja atins.

Oarecum ca o mină ascunsă-n c}mpia unde se joacă copii.

Nimic nu era strain pentru mine P}nă-n ziua în care (te-)am cunoscut pe tine și datoria că tot al tău 142 | P a g e

venit dintr-un singur Dumnezeu sau din toți zeii dacă nu azi într-o altă zi trebuie distrus.

Era o mina trupul tău. Continuă să fie.

Mină care, deși veche, explodează-n m}ini.

Venită din prima noastră bătălie cu visul în care aveam ochii deschiși și c}nd vorbeam dormitați cu viața.

Mină. Mină ce lasă semne.

Lasă răni pe față, cicatrice și chin în pat era trupul acela.

Mină marină, cu cocoașă pe spinare care pleznește și sufletul – trupul tău.

Dar totuși.

Oricum.

Puternic insist că trupul tău trebuie trebuie trebuie și trebuie distrus.

Cu milă de data asta.

Ca o floare c}nd îi scoatem petalele.

Fără a lupta.

Căci trupul tău se distruge parcă de la sine, putrezește ca fructul, chiar c}nd nu-l privești, întins pe paturi ca o plapumă damaschină plină de ornamente, jocuri pești și profeți.

Chiar c}nd nu-l atingi.

Chair c}nd nu-l vezi.

Chiar c}nd nu-ți aparține.

HAEMUS PLUS II / 2015

Trupul de care crezi că-i al tău trebuie distrus.

Cu ranga, cu ciocanul oarecum ca cei ce nu cred în Dumnezeu care calcă-n picioare zg}rie pereții cu unghiile profan}nd sfințenia doar ca-n inimi să trăiască regretul și să găsească pacea ce vine după greșeală și plata ei printr-o nouă greșeală nouță, făcută cu m}na, precum trupul, Astfel trebuie distrus trupul tău.

Rupt, descusut, îndoit Și trebuie luat cu binețea initial.

Puțin c}te puțin… În c}mpiile cu gr}ne ceva mereu răsare.

Precum din sărutări în trupurile noastre răsar răni.

Gheață mestecă iubirea.

Cu drag.

Hrană nevăzută. Și totuși. Și iar și iar.

Trupul tău era o armă, iubito.

Armă tăcută a uciderii în masă trupul tău Acest trup.

Trupul tău.

Trupul meu, de fapt.

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

143 | P a g e

Mimoza HYSA Prozatoare și traducătoare născută la Tirana, absolventă a Facultății de Istorie și Filologie a Universității din Tirana (1989) și a Lingua e Cultura Italiana (2009) cu lucrări despre opera lui Eugenio Montale. Timp de un sfert de veac a tradus în albaneză opere ale unor importanți autori italieni, precum Leopardi, Quasimodo, Ungaretti, Montale, Buzzati, Tabucchi și, mai recent, Claudio Magris. Ca prozatoare a publicat ”Vremea Erei” (Koha e Erës), ”Istorie fără nume” (Histori pa emra) și ”Decizia” (Vend/imi, are și sensul Țară / Țară a mea). Este laureata unor premii importante ca autoare și traducătoare. În anul 2015, a c}știgat Premio Nazionale per la Traduzione (Il Premio Maggiore) în Italia.

Război în iran sau irak În casa noastră se bat toți. Cum se bat? Cum s-or nimeri. Seara, de pildă, c}nd tu ești liniștit, căci nu s-a ridicat spre cer vreun strigăt cumplit, exact c}nd tata urmărește știrile lumii, fără a fi atent la partea stătută a familiei, mama se apucă să spele vasele. Dar vasele, din nefericire, sc}rț}ie, mai ales paharele, iar zgomotul, chiuitul, croncănitul continuă p}nă c}nd urechile lui tăticu se irită (și nu-s de vină) și pumnul lui zguduie masa: Gata cu vasele alea! Eu, da, aud. Dar mama e rece ca piatra și nu vrea să știe că jumătatea ei află ce trebuie să afle omul și răspunde: Iar eu spăl. Deja s-a iscat cearta. În ochii înveliți de m}nie ai lui tata, unde supărarea sare din orbite și se înfige ca un cuțit în spinarea aplecate peste vase, a mamei, care nu se oprește... krau… krau, spăl}nd vasele alea blestemate. Eu și sora mea, care scormonește sub masă, am încremenit cu privirea cusută de spinarea nepăsătoare a mamei. Și aș fi vrut ca în acele clipe s-o zg}rii cu unghiile și să-i spun să-și tacă cleanța și să-și oprească m}inile, ca să se îmbl}nzească ochii tăticului. Ți-am zis să lași vasele, că eu urmăresc știrile! Vocea capătă o tonalitate metalică și amenințătoare, ca tăișul cuțitului c}nd taie p}inea: Grap. – Pff, ne-ai m}ncat ficățeii cu știrile astea. – A depășit granița. Știam c-o va depăși. Dar nu pricep de ce are at}ta curaj. Acum tata s-a ridicat de pe canapea. Iar știrile de la televizor bubuie și curg fără a ține cont de noi. De fapt, eu le ascult foarte bine: și soldații iranului, și pe cei americani; îi aud, foarte bine îi aud, vreau să mă ridic și eu în clipa aceea și să-i spun: tati, se aud, stai că-ți spun eu ce nu auzi, ți le spun pe toate, fără a o uita pe fetița sp}nzurată, nici pe băiatul zburat de la etajul zece... doar nu te ridica... ți le spun. Dar nu-ndrăznesc să ridic ochii. Dar o văd pe sora mea care și-a adormit păpușa, căci sunt știri, firește. Păpușa nu pl}nge c}nd sunt știri. Nici nu c}ntă. Băi, te potolești, sau îți dau în cap cu scrumiera asta? Vocea a explodat pe neașteptate și a amenințat, de-ți vine să crezi că soldații de la televizor au intrat în casă cu mitralierele. Mama doar se întoarce un pic, cu o oarecare indiferență: Ei, nu mai spune! Ia încearcă! – Doamne, asta n-are pic de creier! Ce să-ncerc, războiul? Marele război de aici, de la noi! A ieșit sora mea de sub masă și s-a pus între ei. Ochișorii ei sunt bulbucați, iar din chiloței începe să-i curgă... oh, asta mai lipsea... acum o să sară ailaltă... războiul... a-nceput războiul... unde să mă strecor eu... Mamii, am făcut pipi... Iată, vezi ce-ai făcut? Ai îngrozit copilul, ca un balaur. Pe cine faci balaur, tu, putoare? Îți arăt eu ție balaurul. Și-a luat av}nt. Cu scrumiera în m}nă. Scrumul cade peste noi. Și-a luat av}nt. Și eu unde trebuie să mă ascund. Trebuie să mă ridic... să-l opresc... Eu?! Mi-e teamă. Sunt copiii aci, dar ți-o arătam eu... Din fericire, ne-au văzut. Ne-au văzut, din fericire. Dar se înt}mplă și să nu ne vadă. Și mama primește c}te o palmă peste față. De fapt, o iubește. Mie nu-mi place că-l contrazice. Și știu bine că tăticu se va enerva. Dar nu se retrage. Vorbește. Rece chipurile, dar vorbește. Cum să-i placă. Aidoma surorii mele. Și ea tot cu mama seamănă. Eu îi spun să nu-mi ia caietele, că le umple cu pete. Ea – tot pe a ei o ține. Apoi ia bătaie. Desigur. Cum să fac altfel, dacă insistă. Ei îi curg mucii și pl}nge tot timpul. Astfel mă supăr și mai mult. Se pl}nge la mama. Și mama sare peste mine ca o bestie. Tata te ucide cu vocea-i ca un cuțit. Și casa încremenește.

Iar mama te bate de-a binelea. Eu alerg în jurul mesei, dar ea e puternică. Cu un trup dens și m}nă mare. Eu sunt cel mai nenorocos din casă. Căci m}na mamei e foarte grea. Și te lovește fără să te privească. Parcă scutură covoare. Aproape îmi vine să mă-ntorc și s-o lovesc pe față.

Pe fața aceea șifonată care se str}mbă c}nd lovește: dai, dai, pe spinarea mea. Dar nundrăznesc. M-ar fi snopit tata în bătaie, cu cureaua, apoi. Căci pe adulți nu-i poți înțelege.

Tocmai c}nd nu te aștepți, se unesc și te zdrobesc în bătaie. Tu ești mereu de vină. De aceea o suport și o privesc cu niște ochi de lup. Ea se enervează mai rău: Nu te uita la mine cu ochii ăia, că te-am făcut. Ne ostenim de moarte pentru voi. Hai, dispar! – Chiar vreau să dispar. Dar n-am HAEMUS PLUS II / 2015

144 | P a g e

unde. Și mă-nvelesc cu plapuma în patul meu p}nă mă sufoc. Și pl}ng. O voi ucide în bătaie pe soră-mea m}ine, c}nd nu va fi nimeni în casă. Jur. Dar m}ine mi-a trecut supărarea. Și totuși, în ochii lumii suntem o familie foarte cumsecade.

Mama e o doamnă, iar tata – un deștept. C}nd își beau cafeaua, îi b}rfesc pe vecinii care se înșeală. Mai ales pe tanti Keti și nenea Berti. Se sărută pe scări (zice mama) ca să ne arate că chipurile se iubesc. Eu nu zic nimic, dar seara merg chpurile să mă joc cu Besi, fiul lor. Suntem v}rstnici. De fapt, mă duc pentru o clipă, pentru o singură clipă, c}nd nenea Berti se întoarce de la muncă. Ies în hol, ca să-l văd cum intră și-i sărută părul lui tanti Keti. Iar Besi sare și-l îmbrățișează. Eu n-am făcut asta niciodată. Și nimeni nu mi-a sărutat părul. Intru hoțește în casa mea neprihănită și-mi urez să mă-nsor cu o ”t}rfă” (cum zice mama) căreia să-i sărut părul și care să mă sărute. Noroc că g}ndurile nu se văd, altfel mama m-ar fi bătut. Apoi m-ar fi bătut și tata, și apoi ar fi pl}ns surioara și mie mi-ar fi luat creierul foc și i-aș fi strivit căpșorul... iar mama... iar tata... lanț...

Este ora de știri... și mama... iarăși... dar de ce doamne... spală vasele... eu intru în nenorocitul acela de război care nu se termină odată în iran sau irak și trag... pac... pac... pac... înainte să se zg}lț}ie paharele farfuriile și înainte de a urla tăticu... le iau kalașnikoavele soldaților din iran sau irak... și trag în rafale... peste mama... peste tata... peste mine... și peste toată lumea...

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK ©

Luftë në iran a irak...

Në shtëpinë tonë rrihen të gjithë. Si rrihen? Si t’u vijë. Darkave për shembull, kur t’i je i qetë se nuk është çuar lart ndonjë piskamë therëse, tamam kur babi ndjek lajmet e botës, pa e pasur mendjen në pjesën e ndenjur të familjes, mami zë e lan enët. Por enët për fat të keq kërcasin, gotat sidomos, dhe gërvishtja, gërricja, kërkëllitja vazhdon derisa veshët e tim ati acarohen,(dhe s’kanë faj) dhe grushti i tij tund tavolinën: Boll me ato enë! Unë po dëgjoj. Po mami është e ftohtë si guri dhe nuk e çan kokën se pjesa tjetër e familjes po nxë çka duhet të nxërë njeriu dhe përgjigjet: kurse unë po laj. Tani ka plasur sherri. Në sytë e veshur me mllef të tim ati ku zemërimi kërcen nga orbitat dhe gjuhet thikë mbi shpinën e përkulur të mamasë mbi lavaman që nuk pushon,… krau… krau duke larë ato të mallkuara enë. Unë, ime motër që gërmon nën tavolinë kemi ngrirë duke ia qepur sytë shpinës indiferente. Dhe do të doja atë çast ta gërvishtja me thonj dhe t’i thosha ta mbyllte sqepin e t’i pushonte ato duar që të zbuteshin sytë e babait.

Të thashë t’i lesh enët se unë po dëgjoj lajme! Zëri merr një tingull metalik dhe kërcënues si tehu i mprehtë kur pret bukën: Grap. - Uh, na hëngre me këto lajme. - E teproi. E dija që do ta tepronte. Po nuk e kuptoj pse ka aq shumë guxim. Tani babai është çuar nga divani. Dhe lajmet e televizorit buçasin e rrjedhin pa e vrarë mendjen për ne. Në fakt unë i dëgjoj shumë mirë: edhe ushtarët e iranit, edhe ata amerikane; i dëgjoj, shumë mirë i dëgjoj, dua të ngrihem edhe unë atë çast e t’i them: baba, dëgjohen, shiko se t’i them unë se çfarë nuk dëgjon, t’i them të gjitha, pa harruar as vajzën e varur...as djaloshin e fluturuar nga kati i dhjetë....vetëm mos u ngri...t’i them.

Po nuk ma mban as të ngre sytë. Po shoh motrën që e ka vënë kukullën në gjumë, se ka lajme, natyrisht. Kukulla nuk qan kur ka lajme. As këndon. A do të marrësh vesh ti, apo ta fluturoj tavllën në kokë? Zëri ka plasur dhe është hakërruar sa të duket sikur ushtarët e televizorit kanë hyrë në shtëpi me mitralozë. Mami denjon vetëm të kthehet si me indiferencë: Jo, more, pa provoje. - O zot, kjo nuk ka mend fare. Çfarë të provojë, luftën? Luftën e madhe, këtu, tek ne!!!

Ka dalë motra nga poshtë tavolinës dhe ka qëndruar në mes të dyve. Sytë zgurdullaqë dhe nga breçkat e vogla e nëpër shalë i rrjedh... oh, dhe kjo u desh...tani do të nxehet kjo tjetra... lufta... plasi lufta... ku duhet të futem unë... Mami bëra çiçin... Ja, e shikon çfarë bëre? Tmerrove vajzën si lugat. Kujt i thua lugat ti moj qelbësirë? Ta tregoj mirë unë ty lugatin. Ka marrë turr. Me tavllën në dorë. Hiri na bie neve. Ka marrë turr. Dhe unë ku duhet të futem. Duhet të çohem… ta ndal...Unë?!!Kam frikë. Janë fëmijët pa ta tregoja unë…Për fat, na panë. Na panë, për fat. Po ndodh dhe që nuk na shohin. Dhe mami merr ndonjë shuplakë turinjve. Në fakt e do. Unë e kam inat që kundërshton. Dhe e di mirë që babi do të nxehet. Po nuk tërhiqet. Flet. Si ftohtë gjoja, po flet. Si t’i pëlqejë asaj. Si motra. Edhe ajo dreq asaj i ngjan. Unë i them mos m’i merr fletoret se m’i bën me njolla. Ajo të sajën. Dhe pastaj rrihet. Sigurisht. Si mund t’ia bëj ndryshe kur këmbëngul. Ajo qurravitet dhe qan pa pushim. Këtu e marr edhe më shumë inat. I qahet mami.

Dhe mami pastaj më sulet si bishë. Çfarë babi, babi të vret me zë, si thikë. Dhe shtëpia ngrin.

Kurse mami të rreh tamam. Unë sillem qark tavolinës, po ajo është e fortë. Me një trup të ngjeshur dhe me një dorë të madhe. Unë jam më i pafati në shtëpi. Sepse dora e mamit është shumë e rëndë. Dhe të qëllon pa të parë fare. Sikur shkund qilima. Jam gati t’i kthehem dhe t’i HAEMUS PLUS II / 2015

145 | P a g e

bie fytyrës. Asaj fytyre të shprishur që shtrembëron buzët kur qëllon: hë, hë, hë në shpinën time. Po nuk guxoj. Do të më rrihte babi me rripin e pantallonave pastaj. Sepse të rriturit nuk i kupton dot. Atëherë kur s’e pret bëhen bashkë dhe të zhdëpin. Ti gjithmonë ke faj. Ndaj e duroj dhe e shikoj me sy ujku. Ajo nxehet më keq: Mos më shiko mua me ato sy, se të kam bërë kokën.

Rropatemi për ju. Hajde m’u zhduk. - Ashtu dua të zhdukem. Po s’kam ku. Dhe mbulohem me jorgan në shtratin tim derisa të më merret fryma. Dhe qaj. Do t’ia marr shpirtin sime motre nesër, kur të mos jetë askush në shtëpi. Betohem.

Të nesërmen më ka kaluar inati. E megjithatë ne për botën jemi familje shumë e mirë. Mami është zonjë e rëndë, kurse im atë i zgjuar. Kur pinë kafe të dy përflasin komshinjtë që “ia dredhin” (thotë mami) njëri-tjetrit. Sidomos për teta Ketin dhe xhaxhi Bertin. Puthen nëpër shkallë (thotë mami) për të na treguar gjoja se duhen. Unë nuk i them gjë, por mbrëmjeve shkoj kinse të luaj me Besin, djalin e tyre. Jemi moshatarë. Në fakt, shkoj vetëm për një çast, një çast të vetëm, kur kthehet xhaxhi Berti nga puna. Dal në korridor ta shikoj kur hyn dhe i puth flokët teta Ketit. Kurse Besi i hidhet në qafë. Unë nuk e kam bërë kurrë. Dhe askush s’më ka puthur flokët. Përvidhem në shtëpinë time të pamëkat dhe uroj të marr një grua “kurvë” (siç thotë mami), që ta puth në flokë dhe të më puthë. Shyqyr që mendimet nuk shikohen se mami do të më kërcente me dru. Pastaj do ta rrihte babi, e pastaj do të qante motra e mua do të më ndizej truri e do ta përflakja turiçkat… e mami… e babi… zinxhir…. Është ora e lajmeve... dhe mami... prapë... po pse o Zot, prapë... lan enët... unë futem në atë dreq lufte që s’mbaron në iran a irak dhe qëlloj.... bam... bam... bam... sa pa kërcitur gotat sa pa gërvishur pjatat e sa pa gërthitur babai... u marr kallashin ushtarëve në iran a irak... dhe zbrazem me breshëri... mbi mamin... mbi babin... mbi veten... e gjithë botën...

HAEMUS PLUS II / 2015

146 | P a g e

theatron Një botë më tutje (fragment) Synopsis Pjesa “Një botë më tutje” mund të zbërthehet edhe si “Ja ç’bënë e ç’nuk bënë nganjëherë shqiptarët për të shumëpërfolurat luftë, paqe, famë, art, mbijetesë… ”.

Përfaqësuesit e tri breznive të fisit Vrana, në kapërcyellin mes dy shekujve, zgjedhin një rrugë të panjohur për të mposhtur kohërat. Ideja e tyre është e thjeshtë dhe gjeniale, e frymëzuar ndoshta edhe nga njëfarë lodhjeje, ose zvordhjeje gjenetike ndaj luftrave. Gjyshi (Plaku Vrana), djali i tij (Poeti i Pabot(ë)uar), dhe nipi (Djaloshi) hyjnë me vetëdijë të plotë në një “betejë” që, me kalimin e kohës, synon të vendosë paqen, ose të paktën të shpëtojë sa më shumë jetë të pafajshme. Ata pranojnë të luajnë një rol të rrallë, me një thelb të ndjeshëm poetik dhe ëndërrtar. Hiqen sikur luftojnë, dalin në televizor, në lajme e dokumentarë që paraqitin jetën e ballkanasve, duke harxhuar njëherazi sa më shumë municion.

Veprimtaria e Vranajve mund të emërtohet edhe “verbim plumbash”. Mirpo poezia, ose teatri i tyre, shlyhen me gjak, jo si në art. Art është vetëm jeta e tyre; vdekja mbetet pó ajo që mbyll çdo jetë njerëzore. Nga një botë më tutje, të tjerë vdekatarë bëjnë çmos e nuk stepen para asgjëje që municionet të mos shkojnë dëm. Njëra palë flijohet për çarmatimin, kurse tjetra: për arritjen e paqes përmes vdekjes së sa më shumë njerëzve. Është vetëm njëra nga linjat që lidh e ndan dy botët e pranishme në pjesë (pa llogaritur botën e teatrit), derisa të gjitha treten në botën tjetër.

Nga ku, në gjendjen e tanishme, çdo botë është vetëm “më tutje”.

A u t o r i, 2012

V. Në odën e Miqve.

Hapësira duket e zbrazët dhe e zymtë. Jo vetëm rrobat mungojnë, por janë zhdukur edhe dollapi i rrobave, mbulesat e divanit, të kolltukëve, të karrikeve dhe të tryezës së ulët rrumbullake.

Në mure shquhen vendet ku dikur vareshin fotografi të familjes.

Nëna shërben kafenë.

Gjyshi Sollën gratë ndonjë haber nga pallati?

Nëna Po. Gjyshi Hë, se gratë nuk sjellin gjithmonë gjëma. Apo sollën prapë ndonjë gjëmë?

Nëna Jo, jo, falë Zotit. Punëtorët nuk janë hajdutë. As edhe një tullë, as edhe një kovë llaçi nuk kanë vjedhur.

Gjyshi E di, moj, po ç’ka mbetur pa bërë?

Nëna Nja dy metra katrorë.

Gjyshi Dy, po ç’farë metrash katrorë? Metra themelesh, çatie, dy varre? Apo metra katrorë mbarësie?

Nëna Në çati.

Gjyshi HAEMUS PLUS II / 2015

146 | P a g e

E thotë mirë im bir poeti. Me kokat që nuk shohin veçse ëndrra katrore… krekosen sikur kanë shpikur rrethin… Mbaruan trarët, apo tjegullat? Le të shkrijnë ca gëzhoja e ta mballosin si punë dhëmballe. Se gëzhoja e plumb të padobishëm kemi me okë. Fjala vjen: s’kemi kë vrasim me aq plumb. Mos më bëj të ngjitem vetë gjer atje, se…

Nëna Jo, jo. Tjegulla e trarë ka, por se ku ka ngecur puna.

Gjyshi Se mos na e hedhin fjalën të murosim ndonjërën prej jush, moj!

Nëna Në tavan? S’ka bërë vaki gjer më sot.

Gjyshi Po mund të bëjë që sot e tutje. Pse, zeja që zgjodhi yt nip e yt bir kishin bërë vaki më parë?!

Mirpo na u faneps si vegim e na bëri njerëz.

Nëna tund kokën e dëshpëruar.

Gjyshi Ca i bëri njerëz, ca – gurë varri, ama pa gjë nuk e la.

Nëna Mos m’i gërvisht plagët tani.

Gjyshi Jo, jo, do hedh valle nga gëzimi. Rreth plagëve… Së shpejti vijnë edhe shirat e stuhitë dhe ndofta marrim plevitin në shtëpi të re. Se, veç plevitit, gjë prej gjëje s’na ka mbetur.

Nëna Ky qe fati, me fatin nuk mbrehemi.

Gjyshi As që kemi kohë. I mbrehu ai qetë me ne e na dha dërrmën. Bëji një zë tim biri.

Nëna Lere tani, se po çlodhet. Të marrë edhe ai dy fije frymë, se i ra bretku duke shtënë.

Gjyshi Thirre, moj, të thashë, se e di unë si çlodhet ai. Vargje shkruan, nuk çlodhet.

Nëna del dhe njofton Poetin e Pabotuar. Ky mban në dorë një tufë letrash të mbushura me shënime. Flokët i janë shpupurisur, rrëzë veshit të majtë ka një laps.

Gjyshi Më fal, se mbase ta përdhosa çastin vegimtar.

Poeti i Pabotuar Hm, s’ka gjë. Jam rregjur tashmë. Këtu më lehtë mund të vrasësh, se sa të shkruash.

Gjyshi Po prandaj jemi të rrethuar nga të afërm, usta, që të shkruajmë, jo të vrasim… Zaten, ti i bën të dyja me të njëjtin përkushtim. Dhe ke arritje të shënuara.

Poeti i Pabotuar Po, për besë, mund të dalë një varg me vlerë: Vras, që të shkruaj i qetë. Ose: Vras, pra shkruaj.

Apo: Vras, pa shkruaj?! Apo: Shkruaj, pra vras?!

Gjyshi Po provoje gjithnjë edhe sëprapthi, se nuk i dihet. Për shembull: Shkruaj vargje, që të vras i qetë.

Poeti i Pabotuar Për këtë më thirre? (...)

Fragment nga Ardian-Christian Kyçyku: “Një botë më tutje”, dramë, shkruar në Bukuresht, 2012.

HAEMUS PLUS II / 2015

147 | P a g e

micro-antologii Ion MINULESCU

Luan STAROVA

(1881-1944)

Romanca e kyçit (Romanţa cheii)

Kyçin që ma fale mbrëmë Kyçin e derës së gjerë S'di si e humba po mbrëmë!...

Por çdo kyç humbet një herë!

Kyçi që më fale mbrëmë Më ra nga kulla e lartë Nëpër shkallë, si një gjëmë Ma fiku dritën e qartë.

Kyçin që e humba mbrëmë E kërkova, e kërkova; Por në shkallë Ishte natë dhe gjë s'dallova Natë si nën kupolën e rrallë Të harkuar të manastirit, Kur u shuan në ikona Qirinjtë prej dyllit - të dlirit.

Dhe mbeta në kullën gotikeNë kullën me tri stema: Të dashurisë, Të Shpresës, Dhe të Besimit të ardhshëm...

Të pleqërisë.

Dhe mbeta në kullën gotike Zot mbi perandoritë e pafundme Të së zezës kaotike.

Dhe kaluan qysh mbrëmë çaste, Dhe kaluan qysh mbrëmë orë, Dhe krahët e agimeve Fluturuan mbi mua gaztorë, Ashtu si çastet e jetuara Mbi bardhësinë e parmakëve zanorë.

Dhe zbrita nëpër shkallë...

Por në këmbëshkallën e fundme Çelsin që më dhe mbrëmë E gjeta të shndrruar- gjë e rrallëNë një kupë të bardhë, plot Me verë të gjelbër prej luleje, si lot.

Dhe mbi këmbëshkallën e fundme U përgjunja Dhe lotova Sepse në këmbëshkallën e fundit, Si në një libër të mënçur, që flet, Në fundin e kupës lexova Mbytjen që më pret!...

HAEMUS PLUS II / 2015

Când ne era greu în viață (Kur e kishim rëndë në jetë) Gëzimei

C}nd venea ziaua neagră-n viață C}nd soarta pe drum ne-a țintuit C}nd în tăcere vorbeam C}nd noul val din depărtări se simțea C}nd umbra spaimei ne urmărea Tu aveai un răspuns. Începeai să croșetezi o dantelă mare Pentru masa solemnă a vieții Știind că nu-ți mai aparține Dantela devenea manuscrisul vremii noastre Pentru tot ce zilele trecute ne răpeau În fața fiecărei curbe ce ducea la prăpastie Tu prin dantelă poduri de speranță descopereai. Și c}nd dantela s-a terminat Cu clipele vremelniciei interzise Dantela – manuscris al destinului nostru Dantela – labirint cu ieșire În visele tale neliniștite Leagăn al odraslei tale pierdute Și tot ce-ți rămăsese în viață Dantela – umbra vieții trec}nd. Și c}nd aveai s-o întinzi pe masă La a cărei serbare mereu cineva Veșnic avea să lipsească Chipul tău era acoperit de un z}mbet invizibil Și pe frunte ți se mișca un nou rid.

Flutura AÇKA Copilăria (Fëmijëria) S-au umplut cu apă de ploaie şoşonii goi ai copilăriei uitaţi undeva-ntr-un colţ al memoriei mele pl}ngăreţe de supărare că nu i-am scos de m}nii uitate de alergatul de a nu mai fi copil.

148 | P a g e

Horia GÂRBEA (l. 1962)

Dita e punës (Ziua de lucru)

në mëngjes nga ora katër pa ngrënë mblidhte princi-poet plehrambledhësit dhe i pyeste bre juve thoni se njeriu është dritë po usta thoshin ata është mirë - kërcëllonte princi-poet më shumë në mllef se në poezinë e vet mirë marrsh në punë dhe iknin dhe fshinin ç'të bënin nga ora tetë thërriste ministrat këshilltarët besnikë e të pabesë dhe i pyeste bre ju e dini ç'ka thënë bodleri haberin s'e kishin ka thënë se me ju a në një vend të shkretë është e njëjta gjë për mua disa fyheshin thoshin ta kapnin atë bodlerin e ta shtronin për therrje të shihnin por ai ua priste mjaft me llafe ju thoni se njeriu është dritë po si jo qeshnin të gjithë bashkë me barqet si të mos jetë i përzente që atje dhe mërzitej sillte ndonjë këngëtar i jepte ca kacidhe e urdhëronte merrja asaj me derrin mistrec atë me gjuetinë time pastaj në mbrëmje mblidhte zonjat e oborrit ca kurva të paturpshme dhe i pyeste si në polici ju e dini ç'ka thënë bodleri ha-ha që nga ta dinë ka thënë se jeni ca kufoma të shpërbëra do të enden krimbat mbi ju pastaj do të bëheni qeliza pastaj molekula ehej qeshte ndonjëra kështu do të ndodhë gjer të bëhem unë kalbësirë eja ti këtu të shohësh sa kacidhe vlej dhe në s'të pëlqeftë të më quash edhe mua molekulë

nëse dinte ç'pat thënë bodleri s'e di bir unë s'e di cili ka qënë ai kurse princi-poet tërbohej dhe e kapte për fyti lëri këto thuaj vetëm kaq është njeriu dritë plaku puliste sytë dhe tirrte zërin në terr të them të drejtën bir ca thonë po ca thonë jo

Ardita JATRU (n. 1972)

Veni o zi (Erdhi një ditë) Veni o zi Și veni o zi atunci de ne-au zis-o pe cea mai mare minciună am m}ncat-o cu p}ine şi adormit-am flam}nzi.

Am creat şi-un zeu Iar mama mea dona s}nge trei sute de grame lunar pentru trei mii de leka şi sărutul ei mirosea a plumb dimineaţa cu laptele-n geantă.

T}năra mea mamă, anemică, părea bătr}nă tata-n închisoare fraţii mei, crescuţi prematur.

Apoi veni o altă zi zeul ni l-am călcat în picioare plini de ură.

Poeţii de curte şi-au ars poeziile.

Apoi am plecat, nevăz}nd încotro printre răsp}ntii uimiţi.

Noi, săracii lumii. Și veni ziua de azi răsări aceeaşi seminţă veche deveni copac deveni pom cu rădăcini puternice.

Dintr-un punct al păm}ntului urmăresc calea întoarcerii prin cer.

Cu avioane de h}rtie îi trimit salutări mamei.

Jamarbër MARKO (1951-2010)

mjaft me qerratallëqe kërcente princi-poet ju thoni se njeriu është dritë dhe tërë lavirat princërore thoshin se po është kurse ai nuk dinte kë të pyeste më shkonte natën në shpellë tek një dijetar dhe e nxirrte jashtë për mjekre se flinte edhe ai si njerëzit dhe e pyeste HAEMUS PLUS II / 2015

În camera mea la masa mică (Në dhomën time tek tavolina e vogël) Iarăşi aceşti trandafiri Și iarăşi aceşti trandafiri Straniu de miraculoşi şi indiferenţi Precum zilele şi-nt}mplările Precum oamenii mari şi cerşetorii Cu m}ndria gloria şi plictisul 149 | P a g e

Iarăşi aceşti trandafiri Și iarăşi aceşti trandafiri Iarăşi ca întotdeauna Precum oamenii şi gloriile Ceea ce n-o poate exprima Cel ce voieşte totul

HAEMUS PLUS II / 2015

Și are totul în sine pentru scurtă vreme Zgjodhi e shqipëroi KOPI KYÇYKU © Selecţie şi traducere: A.-CH. KUCIUK ©

150 | P a g e

biblios Eveniment: „Chira Chiralina” în limba albaneză Panait Istrati, „Kira Kiralina”, În albaneză de KOPI KYÇYKU Editura PA, Prishtina 2015, Cu sprijinul rețelei culturale Traduki Într-un eseu intitulat ”Panait Istrati și rădăcinile prozei balcanice„, Prof.univ.dr. Ardian Kycyku îi oferă cititorului de limbă albaneză un tablou nepărtinitor al epocii dominate de opera istratiană. „C}nd un geniu apare în lumea literară – afirmă autorul – indiferent de limba pe care o alege să se exprime, inițial se înt}mplă transformarea (pentru mentalitatea contemporanilor) a Ierarhiei Invizibile. Din profunzimile în care nu se poate merge pentru turism și unde critica oficială vede doar nedreptate în împărțirea darurilor, literaturilor respective li se zguduie zidurile (căci temeliile ordonă zidurile, nu invers). Din fericire, orice astfel de zguduire este un fel de respirație eliberatoare pentru cititorul cu minte deschisă. Îndeosebi în țările excomuniste, unde cerneala încă nu și-a achitat prețul s}ngelui, ca să scape de jugul realismului socialist – și unde presa încă este sufocată de autori care-și îngustează reciproc spațiul, că poate astfel vor deveni mai mari dec}t însuși spațiul – un geniu ca Panait Istrati uimește și bucură, dar produce și spaimă, și astfel riscă să fie tratat ca un geniu autohton, contemporan, și să fie pedepsit cu tăcere. Deși multiplu apropiat ca rom}n și francez, el vine tradus într-una din acele limbi denumite mici și care, timp de peste o jumătate de veac, a fost supusă inovațiilor ordonate de sus. În vremea c}nd porneau să zidească orice viitor, cu viteza întunericului, nu a luminii, aceste așa-zise inovații au exacerbat schizofrenia unora, paranoia altora, au ajutat viclenia și au îngenunchiat în rutină însăși revelația 94. Din nefericire, de-zidirea poate dura uneori c}t zidirea.

Călătoria lui Istrati spre limba albaneză a durat 80 de ani, din clipa în care autorul a plecat la cele sfinte”.

HAEMUSPRESS, 2015

Revista “Poeteka”, një antologji mbarëkulturore Nga KOPI KYÇYKU Krijuesit e penës, penelit dhe pentagramit, zakonisht nuk janë të zot të merren me punë organizative, apo, siç thuhet shpesh e më shpesh sot, me veprimtari menaxheriale. Në këtë pikë bën përjashtim poeti, prozatori, eseisti dhe botuesi i mirënjohur Arian Leka. Festivali i përvitshëm “Poeteka”, që zhvillohet nën drejtimin e tij, me pjesëmarrje të gjerë ndërkombëtare, çmohet lart për përmbajtjen e thellë dhe larminë, dy veçori këto që spikatin gjithnjë e më dukshëm.

Revista “Poeteka”, që mbushi një dekadë jetë qysh nga numri i parë, është “bija” e Festivalit të sipërpërmendur. “Ati” biologjik e shpirtëror i saj është pò Arian Leka. Jam duke shfletuar numrin më të freskët (36/2015). Freskia konceptuese bie në sy që në mbulesë dhe vazhdon të fryjë si fllad i shëndetshëm në të 192 faqet, përmes rubrikave të tërheqëse: Letërsi shqipe, Letërsi e huaj, Esse, Përballë tekstit, Studime – albanologji, In Memoriam, Ad Honorem. Për nga frymëmarrja tematike kjo revistë mund të cilësohet pa frikë antologji mbarëkulturore.

Vendin kryesor, siç është e natyrshme për profilin e këtij periodiku, e zë poezia. Nga poetët shqiptarë janë përzgjedhur me shijë krijime të poetit të shquar Petraq Risto e të Ilir Kalemajt, ndërsa nga të huajt janë botuar poezi autorësh gjithaq të famshëm në vendet e tyre, por edhe në botë: francezit Alën Boske, polakes Viclava Simborska dhe rumunit Dan Koman.

Shkrimtarët Ylljet Aliçka dhe Roland Gjoza janë përfaqësuar me materialet hulumtuese: “Lufta e pamëshirshme për të parë televizor” (i pari) dhe “Çerek-ëndërr amerikane” (i dyti). Violeta Murati del me studimin “Shmangie e gabime në transmetimin e tragjedisë ‘Neomenia’ të

94

Vezi Popa, Marian, Istoria literaturii rom}ne de azi pe m}ine, Editura Semne, Bukurești 2003.

HAEMUS PLUS II / 2015 151 | P a g e

Santorit”, ndërsa Naim Kryeziu na sjell në kujtesë, përmes shkrimit “Unë e kapa për fyti shekullin tim”, shkrimtarin nobelist Elias Kanetti, me rastin e 110-vjetorit të lindjes së tij.

Rubrika “In Memoriam” e numrit 36 të revista “Poeteka” i kushton gjithashtu një “Dossier” të plotë dramaturgut Et’hem Haxhiademi, duke nxjerrë në dritë përmes dokumenteve, dorëshkrimeve e faksimileve të ndryshme përmasat e panjohura dhe fare pak të njohura të një shkrimtari të pafat, por me talent të spikatur. Janë fotografi, dorëshkrime, veprat, copëza rrëfimesh nga i biri Emini, nga e mbesa Hortensia Haxhiademi (Pëllumbi), kritika letrare nga Jozef Radi e Anton Çefa, si dhe krijimtari poetike dhe të pjesë të zgjedhura nga tragjeditë e këtij autori të shquar të viteve ’30, lënë krejtësisht në haresë dhe jashtë vëmendjes së historishkrimit letrar. Tërheq vëmendjen një tekst i titulluar “Shënime mbi jetën T’ime” shkruar nga Et’hem Haxhiademi, ku gjenden fakte e të dhëna të rëndësishme mbi jetën e dramaturgut të shquar, i cili, mes viteve '30, konsiderohej një emër i shquar, ndërsa gazeta letrare greke Vatra së Re (Nea Hestia) e cilëson "dramaturgu të shkëlqyer – pse jo edhe të pashok – shqiptar". Ky jetëshkrim mund të konsiderohet edhe si një rrëfim autorial, krijuar si dorëshkrim nga vetë autori, Et'hem Haxhiademi, mbi jetën e tij. Sipas dëshmisë së të birit, Eminit, ky tekst është kërkuar dhe parë nga poeti Lasgush Poradeci dhe është marrë në Elbasan më 9 prill 1938.

Shënimi në krye të faqes është i vetë Lasgushit. Origjinali i këtj teksti i është dorëzuar të birit, Emin Haxhiademit, më 15 shkurt 1996 nga e bija e poetit, Marije Poradeci. Për të parën herë një fotokopje i është dhënë si material botimi shkrimtarit Petrit Velo. Fotokopja e dytë i është dorëzuar Muzeut të Genocidit.

Duke përfshirë edhe këtë dokument, revista "Poeteka boton mbi 50 faqe materiale letrare dhe faktologji, duke hedhur edhe më shumëdritë mbi jetën, por sidomos edhe fatin e veprave dhe dorëshkrimeve të shkrimtarit që u shua në burg, duke e rikthyer atë në vëmendjen e munguar prej dekadash, por edhe ritheksojnë vlerën letrare dhe estetike të veprës së tij poetike dhe dramaturgjike.

Me interes të veçantë është theksimi i një të vërtete të rëndësishme. Jo vetëm shqipëruesit e mirënjohur Edmond Tupja, Pandeli Çina, si dhe Fadil Bajraj, kanë vënë në punë me sens mase dhe elegancë të gjithë pasurinë e mjeteve shprehëse të figurshme, duke bërë të mundur tingëllimin sa më saktë e më bukur në gjuhën tonë amtare të krijimeve të huaja, por edhe të gjitha materialet e tjera të revistës “flasin” (me shkrim) një shqipe të pastër e të pasur. Nga ky këndvështrim, “Poeteka” i sjell shërbim të vlefshëm ruajtjes e pasurimit të shqipes letrare dhe e meriton të këqyret si një model për t’u ndjekur nga simotrat e saj, brenda dhe jashtë vendit.

Marrim shkas të tërheqim vëmendjen se, në një kohë kur pothuajse kudo në botë, jo vetëm në fakultetet filologjike, por edhe në të gjitha të tjerat, përfshi ato të shkencave të sakta, gjuha amtare përkatëse figuron ndër lëndët kryesore, tek ne u dashka hequr qafe shqipja korrekte, letrare, e njësuar, edhe nga shkollat e mesme, – siç ka ndodhur, mjerisht, për vite me radhë!, – sikur të qenkej jo më e gjallë se të gjallat, por e vdekur.

Që është një e vërtetë e hidhur kjo që sapo thamë, e dëshmojnë jo pak intelektualë që flasin në televizor, por edhe jo pak gazeta e revista. Ka edhe më keq: atë që ne, “konservatorët”, e quajmë gjuhë korrekte, shumëkujt i duket pedantizëm, “tekë” filologjike e panevojshme. Por, në të vërtetë, e folmja dhe e shkruara jokorrekte nuk janë veçse tregues i diçkaje më të rëndë, sepse, po të pranojmë që ky gjymtim i papërgjegjshëm vjen jo aq për shkak të mosdijes se sa nga mungesa e vëmendjes, do të zbulojmë se në thelb qëndron mungesa e përpjekjeve dhe e vetëkontrollit. “Etika e autenticitetit”, siç e ka cilësuar Çarls Tejlori humbjen e vetëkontrollit, bën ligjin në qëndrimet e në sjelljen e shumë njerëzve të ditëve tona.

Rënia e vetëkontrollit është më e dukshme në një shoqëri “në tranzicion të përjetshëm”, siç po duket të jetë kjo e jona. I pari ka qenë pikërisht sistemi komunist ai që bëri çmos t’i edukonte qytetarët të jetonin pa vetëkontroll, sepse duheshin kontrolluar jo nga ata vetë, por nga partia, ndërkohë që “parimi udhëheqës” nuk gjendej në logjikën apo në ndërgjegjen e secilit, por në Komitetin Qendror të PPSH-së.

Më vonë, në fillimvitet ’90 të shekullit të kaluar vetëkontrolli u cilësua si pengesë në rrugën e oreksit për të përfituar sa më shumë, pa ngopje, nga liria, nga mundësitë për zhvillim biznesi apo veprimtari politike. Kështu shpjegohet shpalosja e lakmive të të babëziturve të biznesit e të politikës me një shqipe që mezi kuptohet nga shqiptarët e thjeshtë. Pra, nga një gjuhë e drunjtë u kalua në një tjetër gjuhë të drunjtë.

Të flasësh e të shkruar pastër e hijshëm shqip nuk është diçka formale, por dëshmia më bindëse që jemi shqiptarë. Sepse vetëm gjuha është sinonimi i identitetit kombëtar. Kjo mjafton që t’i heqim kapelen revistës “Poeteka”.

HAEMUS PLUS II / 2015

152 | P a g e

arte

Blerina SHALARI Studimet e ndryshme mbi muzikën shqiptare Abstrakt ‘Studimet e ndryshme mbi muzikën Shqiptare’ flet për studimet e ndryshme që i janë kushtuar muzikës shqiptare, si asaj profesioniste, ashtu edhe asaj popullore. Në trajtesë këqyren aspektet më të veçanta të tyre, lidhur edhe me kohën kur janë botuar, si dhe varur nga kushtet të cilat diktonin zhvillimin e studimeve të thelluara për muzikën, gjykuar më së shumti nga pozitat e realizmit socialist. Në studim përmenden çështje që kanë të bëjnë me thelbet e muzikës profesioniste e popullore. Gjithashtu, studimi përmban një sërë përgjithësimesh në lidhje me ndihmesën që kanë sjellë këto studime, artikuj, monografi etj, për fushën e kërkimit shkencor në artin muzikor.

Në këtë trajtesë janë përfshirë pikëpamjet e mjaft autorëve të njohur, si Ramazan Bogdani për fushën e folklorit, Fan Noli për kritikën, Ramadan Sokoli për muzikologjinë etj. Ky studim nxjerr në pah ato që janë prurjet më të rëndësishme për fushën e kërkimit, si shenjimin e momenteve kyçe të historisë së muzikës, dokumentimi i koncerteve, veprimtarive masive si dhe kritikës.

Në studim gjejmë edhe disa vlerësime të muzikologëve mbi momentet kyçe të historisë së muzikës në Shqipëri, dhe se si ajo ka depërtuar në botë me elitizmin e saj.

Fjalë kyçe: Studim, autor, muzikë, kërkim, histori, muzikologji.

Muzika Shqiptare radhit një shumicë kërkimesh, të cilat janë munduar të zbardhin kohërat e largëta, prej nga mori udhën arti ynë dhe se si pastaj u shkencëzua duke mbledhur edhe përvoja nga jashtë.

Diskutimi për këto studime është i gjerë. Ai fillon me historiografinë, e duke u endur pastaj nëpër caqet e përshkrimit e të dokumentarizimit, dhe duke vazhduar më tej me erërat e kritikës, analizave strukturore, e duke përfunduar tek shtypi dhe kronikat e tij, të cilat, në më të shumtën e rasteve, janë shkruar nga njerëz pa ndonjë lidhje profesionale me muzikën. Prijësit e mendimit studimor si R. Sokoli, kanë vënë bazat e një traktati të muzikës popullore. Janë klasifikuar brenda librave të tij fusha si: Organologjia. Prejardhja e muzikës, disa studime krahasimore edhe me muzikën e Ballkanit, edhe me qarqet perëndimore të saj etj. Më tej fusha e studimtarisë u shtri edhe në qarqet parauniversitare, dhe në universitet. Njëheresh me ngritjen e Liceut Artistik të Tiranës u bë e mundur pajisja e studentëve me lëndë të muzikologjisë dhe të teorisë muzikore. Tashmë në Universitetin e Arteve janë përfshirë edhe disa lëndë të thelluara të historisë muzikore bashkëkohore, dhe të historisë e të mendimit teorik. Kërkimtaria mbi muzikën tonë HAEMUS PLUS II / 2015

ka qenë pjesë edhe e diplomantëve po në këtë fushë, pasi është gjykuar me një rëndësi jetike nga profesorë të fushës për të zgjeruar këto hapësira e për të trashëguar tek studiuesit e ardhshëm njohuri mbi këtë art e, pse jo, për të zbuluar vlera të tjera që fshihen kohërave.

Në këto studime është pasqyruar jeta artistike sipas periudhave, aktivitetet koncertore të çdo fushe, festivalet, intervista me protagonistë, jetëshkrime, bibliografi të përgjithësuara, monografi për interpretë e kompozitorë, si dhe ndonjë tekst historie i muzikës sonë, i cili, për hir të së vërtetës, duhet thënë se luhatet mes pasaktësirave e mes aludimeve për të përcaktuar etapa të krijimit e të zhvillimit më tej. Për t’u vlerësuar janë edhe shumë qëndrime të muzikologëve tanë mbi fenomenet artistike të artit në Europë, përshtypje të tyre për mendimin artistiko-estetik, artikuj, kumtesa referate etj. Pjesë e studimtarisë muzikore kanë qenë edhe kompozitorët. Edhe ndër ta është zgjuar interesi për të përshkruar fenomene të caktuara, prirje dhe drejtimet e tyre, hapësirat e folklorit, kritika etj.

Këtu kujtojmë Prof. Çesk Zadenë, Prof. Sokol Shupon, Prof. Vaso Tolen, të cilët, pavarsisht se janë kompozitorë, kanë gjetur veten në një kuptim të caktuar tek rrjedhat e muzikës kombëtare. Ata janë 153 | P a g e

tunduar tepër edhe nga hulumtimet në folklor, duke studiuar e interpretuar dukuri të ndryshme, e duke i klasifikuar më pas, të ndihmuar edhe nga përvojat e tyre krijuese.

Kyçe është edhe ngritja dhe evoluimi i shtypit periodik mbi muzikën, ku përmendim Revistën Kultura Popullore, gazetën “Drita”, revistën “Skena dhe ekrani”, si dhe një sërë emisionesh e dokumentarësh e filma artistikë të dedikuar muzikës sonë.

Rëndësi të veçantë paraqesin edhe dhënjet e gradave shkencore sidomos mbi muzikën tonë popullore dhe profesioniste. Çështje të caktuara të shkencës sonë muzikore janë bërë tema shkencore të diplomantëve të sotëm.

Për ta ilustruar këtë, përmendim referatin e së nënshkruarës me titull ”Deformimet e shijeve të publikut”, kumtesë e mbajtur në qershor 2013 në Qendrën e Studimeve Albanologjike, “Kënga historike dhe balada”, kumtesë e mbajtur në Konferencën Shkencore Tradita etno-kulturore dhe bashkëkohësia, 2012, si dhe një botim në Revistën Haemus, në Bukuresht, me temë pavarësia e Shqipërisë në folklorin muzikor.

Në studimin e tanishëm kemi marrë nën shqyrtim kërkimet që janë bërë kryesisht mbi muzikën profesioniste, dhe se si ka ndikuar në të folklori dhe tradita popullore. Le të sjellim tani disa pjesë nga këto kërkime, si dhe disa përshtypje e konkluzione mbi to.

1. Studimet mbi muzikën popullore Në këtë fushë kemi një kolorit studimesh të grupuara ndër libra të ndryshëm. Prof. Ramadan Sokoli rendit 17 studime librore mbi muzikën popullore. Kujtoj: “Les dances populaires et et les instruments musicaux du peuple Albanais”, Tiranë 1958, “Albanskie narodnie peznie”, Tiranë 1965, “Folklori muzikor Shqiptar”, “Morfologjia”, Tiranë 1965 etj.

Më tej përmendim “Çështje të folklorit” me bashkautor, vëllimet 1, 2, 3, 4, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, më tej: “Polifonia dyzërëshe e Shqipërisë jugore”, me autor Benjamin Krutën, botim i Institutit të Kulturës Popullore, “Polifonia labe”, autor Spiro Shituni, “Folklori muzikor” i Sokol Shupos, apo “Muzika me saze” e Vasil Toles, janë një orientim i mirë shkencor edhe për studime të tjera, sepse shumicës prej tyre u jam referuar edhe unë në këtë punim.

Me mjaft rëndësi paraqitet kolana me 18 vëllime “Arti koreografik kombëtar”, hartuar nga Prof.

Ramazan Bogdani.

Ky studiues i pazëvendësueshëm i kulturës sonë ka botuar një kolanë me 18 vëllime, ku 12 mijë faqe i kushtohen HAEMUS PLUS II / 2015

tërësisht artit etno-koreografik kombëtar, dhe të cilat datojnë qysh nga viti 1955 e deri në vitin 2002.

Për këtë na vjen në ndihmë një artikull i posaçëm që merr në analizë gjithë këtë kolanë të Prof. R. Bogdanit. Ky vëzhgim shpjegon disa fakte substanciale të kësaj vepre madhore në seri. Në shkrimin me titull “Ramazan Bogdani – 12 mijë faqe etnokoreografi në 18 vëllime”, shkruar nga Halil Rama, botuar në gazetën “Telegraf” të datës 15 maj 2012, autori shprehet se: ”Duke u përqëndruar te Etnokoreografi VI, lënda objekt e vëllimit, ashtu si pararendësit, vjen nga fusha e koreografisë popullore, kombëtare e ndërkombëtare, dhe fizionomia si gjithmonë dimensionohet sipas rendit kronologjik”.

Vëllimi Etnokoreografi VI përfshin lëndë të pasqyruar në një hapësirë tetëvjeçare (2005-2012).

Në të shqyrtohen 32 artikuj të mëvetësishëm, si edhe një shtojcë veprimtarish folklorike të autorit (për periudhën objekt). Duhet pohuar se Prof. R. Bogdani është një rast tipik i studiuesit të mirëfilltë, dhe që ka qenë pazgjidhshmërisht i lidhur sidomos me vallet shqiptare dhe studimin e prejardhjen e tyre, duke na dhënë një kontribut të paçmuar për to. Në një artikull tjetër na vjen një pohim për studimet e të huajve mbi artin tonë. Autori Emil Lafe, në këtë artikull me titull “Folklori muzikor shqiptar, një thesar i kulturës sonë kombëtare”, na sjell disa studime me interes të kryera nga kërkues të huaj sidomos mbi folklorin tonë, por edhe në fushën eksploruese të terenit me ekspedita. Qysh në krye të shkrimit vjen studimi i kryer nga një kërkues i huaj. Citoj: ”Vëllimi me këngë çame është edhe puna e parë intensive në fushën e Albanologjisë e Prof. Dr. Wilfried Fiedlerit”. Ky studiues ka mbajtur edhe disa konferenca në Tiranë për folklorin.

Në këtë grupim librash e kërkimesh, kam zgjedhur të pasqyroj edhe studimet që janë bërë sidomos për të përcaktuar kufirin midis muzikës profesioniste dhe asaj popullore. Për këtë rast kemi një sërë syresh të gjendura nëpër organet e periodikut, si dhe në shumë arkiva. Ja disa prej tyre: Studime rreth dy fushave të muzikës Së pari, kemi disa referime marrë nga bibliografia e autorit Vasil Tole, të cilat i përmbahen periodikut të viteve 1988-1990, në të cilat gjejmë artikuj për Ansamblin Shtetëror të Këngëve e Valleve, artikuj për zhvillimin e mësimdhënies dhe të shkollave të muzikës, artikuj mbi probleme të artit muzikor të kohës, të pasqyruara jo vetëm nga muzikologë e kompozitorë, por edhe nga gazetarë jo të fushës, por që kanë shfaqur interes ndaj artit aq masiv në atë kohë.

Më poshtë po radhis një sërë titujsh: Tre gazeta kryesore të asaj kohe kanë njoftuar koncertet e ansamblit popullor të dhëna kryesisht jashtë vendit. Kujtoj: 154 | P a g e

Ansambli i këngëve dhe valleve popullore jep koncert në Ankara, gazetat: “Zëri i popullit”, “Zëri i rinisë”, “Bashkimi”, botuar më 7 maj 1982.

Po në atë vit, Ansambli i Këngëve e Valleve Popullore përfundoi me sukses turneun e dytë në Turqi, botuar në gazetat: “Zëri i popullit”, “Bashkimi”, “Luftëtari”, botuar më 16 maj 1986.

Më poshtë kemi edhe një sërë koncertesh të tjera dhënë nga ansambli ynë në Turqi, Greqi, të pasqyruara gjerësisht në gazetat më të njohura të kohës. Më tej kemi artikuj të shkruar nga interpretë, dhe nga gazetarë jo të fushës. Citoj: Antoniu Gjergj: “Të përcjellësh notat nga partiturat tek zemrat”, intervistë me artistin e merituar Gjergj Antoniu, revista “Skena dhe ekrani”, 1986, nr’4, f.34, 35.

Në këtë përmbledhje interesante kemi edhe të huaj, muzikantë, shkrimtarë, të cilët kanë biseduar me gazetarët tanë për vlerat e artit tonë muzikor e letrar. Po aty lexojmë: “Ata janë shumë”, bisedë me violinistin e shquar Francez Zherar Pule, Gazeta “Drita”, botuar më 2 mars 1986, f.16.

Më tej gjejmë artikuj të cilët flasin drejtpërdrejt mbi burimësinë popullore dhe se si ndikon ajo në muzikën me autor. Në f. 2 të bibliografisë citoj: Tish Daija, “Muzikë që buron nga jeta e popullit”, sipas kujtimeve të artistit të popullit Tish Daija, shkruar për një nga pionierët e parë të muzikës së re Shqiptare, Muharrem Xhediku, gazeta “Zëri i popullit”, botuar më 12 gusht 1986.

Po aty, Spiro Kalemi: “Interpretimi i këngës popullore nga Marie Kraja”, revista “Kultura popullore”, botuar më 1986, nr. 2, f. 107, 117 etj.

Kemi nëpër gazeta një rubrikë interesante që titullohej “Të huajt mbi muzikën tonë”, ku ndeshim një dyzinë muzikantësh, interpretësh, kompozitorësh, të cilët flasin me nota pozitive për këtë zhanër.

Ja dhe disa tituj që tregojnë kufijtë e artit popullor dhe atij të kultivuar: Kujtim Shkreli: “Zhvillime dhe prirje të muzikës Shqiptare”, “Skena dhe ekrani”, 1988, nr. 2, f. 28, 33. Më tej: Kujtim Shkreli: “Ekzekutimi i muzikës të së kaluarës është edhe aktualizim i saj”, Tiranë, 1988, 26 maj.

Apo: Çesk Zadeja, Pandi Bello dhe Ibrahim Madhi: “Vetëm brenda origjinalitetit kombëtar mund të krijohet”. Mishërimi i origjinalitetit kombëtar në muzikë, Skena dhe ekrani, 1988, nr.4, f.8-9.

Trajtime të endjes artistike mes dy kufijve të artit, pjesë integrale e këtij punimi përmendim: Ibrahimi, Feim: “Aspekte të shfrytëzimit të muzikës popullore polifonike në veprat e kompozitorëve bashkëkohorë shqiptarë”, Kultura popullore, 1990, nr.1, f.55-58.

Në studimtarinë tonë një vend të posaçëm zë edhe mendimi muzikologjik për muzikën e huaj, në përgjithësi për muzikën e të mëdhenjve, apo disa pikëpamje të muziktarëve tanë mbi teori të caktuara të strukturës, si: Histori muzike, Polifoni, HAEMUS PLUS II / 2015

Harmoni në disa stile, Orkestracion, dhe teori forme nga disa autorë.

Kemi një studim nga më të arrirët e fushës së muzikologjisë sonë, “Bethoveni dhe revolucioni borgjez Francez” shkruar nga Fan S, Noli, një vepër e gjithëvlerësuar edhe nga studiues të huaj. Në këtë vepër, ndryshe nga faktika e cila na njeh me analiza të zakonshme, me gjykime kritike apo me ndonjë qasje me letërsinë apo estetikën, na paraqitet vepra e Nolit, e cila priret drejt gjykimit të jetës së përditshme të Beethovenit, duke e zbritur atë nga piedestali dhe jo duke shfaqur thjesht pamjen e tij si një pinjoll autentik i Revolucionit Frëng. Janë bërë shumë reçenca e diskutime mbi këtë vepër, por ajo qëndron si një nga shembujt më të mirë të krijimit muzikologjik. Ajo është e para vepër që gradon me doktoraturë F. S. Nolin, i cili kishte njohuri të shumta nga muzika dhe artet e tjera. Ai ka kompozuar disa vepra, të cilat flasin qartë për këto njohje. Kujtojmë “Uverturën bizantine”, Poemin simfonik “Skënderbeu”, “Gaspari i varfër”, gjithashtu poem simfonik, si dhe një Sonatë për Violinë e Piano. Çuditërisht, Noli i shkroi ato si një shpalosje e traditës Europiane, duke e vënë kombëtaritetin në një plan të dytë, por jo fare të pacituar në krijimet e tij të pakta.

Sipas mendimit tim, Noli kishte një stil tranzitiv, i cili shfaqej herë me nuanca të shekullit XX, e herë me ato të Haiden e Mozart, tek Sonata për Violinë e Piano. Këto vepra patën rëndësi historike për kohën, sepse u shndërruan në një shtrat të mirë për krijime të reja.

Shumë akademi përkujtimore shkencore janë mbajtur andej dhe këtej kufirit shqiptar si një shenjë e kujtesës, e cila thërret vazhdimisht në zbërthimin dhe përcjelljen e kësaj figure tek pasardhësit.

Në fakt, kombëtariteti i Nolit nuk qe i shprehur aq tek muzika që krijoi, se sa tek meshimi i tij në gjuhën amë në Boston, e në vatrat ku kishte Shqiptarë. Por sigurisht që vepra më e rëndësishme muzikologjike ishte ajo për Bethovenin. Ja si shprehet shkrimtari i shquar, nobelisti Xhorxh Bernard Show: "Kjo është një vepër e një kritiku dhe biografi të dorës së parë. E lexova të tërë që nga fillimi e deri në fund me kënaqësinë më të madhe, meqë jam edhe vetë një njohës i muzikës, kritik dhe artist-filozof me profesion”95.

Pas Nolit, do t’u referohemi botimeve si dhe debatit mbi zhvillimet e historisë së muzikës sonë, duke sjellë këtu disa artikuj dhe disa gjykime mbi to.

Para se t’i shfaqim këto forma kërkimi, do të japim disa opinione të vetë studiuesve mbi to.

Prof. dr. Zana Shuteriqi, në një artikull të botuar në gazetën “Agon” më 16 shtator 2010 me titull “U nda nga jeta Gjergj Antoniu, gjeniu i interpretimit”,

95

Show, Bernard, artikulli “Noli muzikolog”, 155 | P a g e

shpreh një vlerësim për botimet shqiptare të kësaj fushe. Ajo thotë, mes të tjerash: “Është bërë pothuajse e zakonshme që, midis rretheve artistike, botimet e reja shqiptare mbi muzikën të përshëndeten si ngjarje të rëndësishme. Në më të shumtën e rasteve, vlerësimi mban parasysh numrin e pakët të botimeve dhe jo vlerën e vërtetë të tyre”96.

Pra, studiuesja kërkon me ngulm largimin nga konformiteti i kërkimeve, si dhe këmbëngul gjithashtu tek të qënit objektivë ndaj veprës apo personazheve të saj, edhe pse në vorbullat historike të vendit ka shumë artistë të cilët janë denjësuar me veprën e tyre, ashtu si Gjergj Antoniu, një zë i përveçëm i violonçelit si profesionist dhe si pedagog.

Kemi edhe disa studiues të tjerë, të cilët kërkojnë të jenë më hulumtues në përcaktimin e disa shënimeve jo të sakta sa i takon zhvillimeve të historisë së muzikës sonë. Për shembull, studiuesi dhe kompozitori Sokol Shupo jep një version të vetin, sigurisht edhe të bazuar, i cili flet mbi meritën e Lec Kurtit që shënoi fillesat e gjinisë së operas ndryshe nga ç’na e paraqet historia e muzikës. Shupo, në një artikull të publikuar në internet, shkruan: “Çuditërisht, shumë vepra që ne i quajmë si të parat në gjininë që i përkasin, nuk janë të tilla”. Studiuesi bën një krahasim, prej të cilit del se pikërisht veprat që për dekada i kemi konsideruar të parat, janë shkruar shumë më vonë se veprat e harruara të Lec Kurtit. Nëse deri më sot kemi besuar se opera "Mrika" (1959) e Prenk Jakovës është e para në llojin e vet në Shqipëri, na del se, në të vërtetë, e para është "Arbëresha" e Kurtit (1915), nga e cila kanë mbetur vetëm 11 fashikuj nga akti i parë, për të vijuar me sonata, muzikë dhome, kuartete harqesh, romanca dramatike, trio pianistike, prelude, muzikë korale e koncerte, të cilat janë shkruar nga 20 deri në 60 vjet më vonë nga autorë si Fan Noli, Çesk Zadeja, Tonin Guraziu, Tish Daija, Limos Dizdari, etj. Kjo do të thotë se historia e muzikës shqiptare ka se ç'të korrigjojë”97.

Por kemi edhe ndonjë studiues tjetër, i cili hedh dyshime, ose nuk është i njëmendshëm kur thotë se ende nuk kemi një libër të përgjithshëm të historisë së muzikës sonë, me sa duket librat e shfaqur tashmë ai i konsideron si një marrëveshje të heshtur mes autorëve, të cilët janë munduar të shënojnë analitikisht, por edhe historikisht periudhat ku duhet ndalur për të ravijëzuar udhën e artit muzikor shqiptar. Po i referohemi studiuesit Akil Mark Koci nga Kosova, i cili hap debatin mbi këtë temë.

Në artikullin botuar më datë 22 mars 2012 në “Prishtina Press”, Akil Koci thekson: “Dua të flas për probleme të zhvillimit historik të muzikës shqiptare, për të cilin deri më tashti asnjëherë nuk është bërë fjalë”98.

Në fakt, mendojmë se libra ka pasur, por se sa i kanë arritur ata qëllimet e tyre për të krijuar historizmin muzikor e për të renditur kalendarin e saj, apo për të shenjuar kritikën më të mprehtë, si dhe për të trajtuar probleme të estetikës, kjo është diçka tjetër; ndërsa autori i këtij shkrimi e gjerëson çështjen duke kërkuar me të drejtë një libër unik mes Shqipërisë e Kosovës, për të gjetur kështu edhe aspektet më të përgjithësuara artistike ndër shqiptarët.

Por për Prof. Vaso Tolen historia e muzikës merr një tjetër ton kur në të përfshihen edhe muziktarët popullorë, siç i quan ai. Në artikullin “Roli i muziktarëve popullorë në fillimet e muzikës profesioniste”, botuar në revistën “Perla”, botim i Fondacionit Kulturor “Sadi Shirazi” Viti XI, 2006, Nr. 3 (42) fq. 142-152 na jep disa mendime jo thjesht në lidhje me fillesat e muzikës sonë paraprofesioniste, por edhe duke e gjykuar këtë, “ngjizësen e profesionizmit të vërtetë më vonë”, pra autori kërkon ta shtrijë më në kohë trokitjen e fillesës, madje këtë e ka bërë edhe me një vepër tjetër, ku shpjegon lidhjet e muzikës me letërsinë.

Të ndalemi tek artikulli dhe të shohim refleksionin e Prof. V. Toles për sa thamë më lart: “Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX, krahas lëvizjes përparimtare shqiptare për liri dhe zhvillim shoqëror, në fushën e muzikës u vu re prirja për të evidentuar nga trashëgimia muzikore popullore të gjitha ato vlera që deri më atëherë, për arsye nga më të ndryshmet, ishin penguar, ose lënë jashtë qarkullimit artistik muzikor. Një ndër këto ishte edhe lëvizja për çlirimin e repertorit muzikor popullor qytetar prej të gjitha atyre ndikimeve muzikore çnatyruese që gjendeshin në të. Në këtë vazhdë do të renditim Përpjekjet e atyre autorëve...”99. Ato përfshijnë emërtime shkallësh muzikore, pjesësh të ahengut qytetar, si dhe emërtime të veglave muzikore.

Prof. Vasil Tole i konsideron këto lëvizje si të prirura drejt profesionit, pasi, siç e shpjegon ai më poshtë, ndihej nevoja e katarsisit në modën e huazuar deridiku të ahengut, duke shënuar historikisht edhe një lëvizje për këtë huazim. Ja si e referon Prof. V. Tole këtë zhvillim: “Si kulm i kësaj lëvizjeje mund të konsiderohet ngritja në Shkodër, diku aty nga mesi i shek. XIX, i shoqërisë për një purifikim të ahengut”100.

Koci, Akil, artikulli “Pse nuk kemi një libër të historisë së muzikës shqiptare”, gazeta “Prishtina press”, dt. 22 mars vb2012.

98

Shuteriqi, Zana, artikulli “U nda nga jeta Gjergj Antoniu, gjeniu i interpretimit”, gazeta “Agon”, dt. 16 shtator vb. 2010.

97 Shupo, Sokol, Opinion mbi Lec Kurtin, Publikuar: 19.08.2012.

HAEMUS PLUS II / 2015 96

Tole, Vasil, artikulli “Roli i muziktarëve popullorë në fillmimet e muzikës profesioniste”, revista “Perla”, vb. 2006 Nr. 3 (42) fq.

142-152”.

156 | P a g e 100

Vetëkuptohet se purifikimi do të largonte të gjitha sforcimet e detyruara orientale, por vështirë se do të kryhej një e ashtuquajtur reformë për këtë.

Sidoqoftë, këto lëvizje duheshin bërë, siç e shpjegon edhe artikulli. Citoj: “Ky orientim për nga kjo pjesë e kulturës muzikore qytetare shqiptare ishte një përpjekje për kthim në origjinën e vjetër të këngës qytetare shqiptare, në atë muzikë e cila ndërtohej mbi diatonikën e pastër dhe jo mbi kromatikën, që është mbizotëruese në ahengun qytetar me vegla.

Kështu flasim për një fillesë edhe të kultivimit të ngadalshëm që do të fillonte të ndihej në tonet e muzikës Shqiptare, e cila u ndihmua nga zhvillimet e saj të këngës popullore qytetare”.

Prof. V. Tole na njeh edhe me një studim të rëndësishëm, i cili vjen përmes transkriptimit popullor, duke shenjuar një pjesë historie të këngës qytetare: “Si një etapë të natyrshme në këtë lëvizje, e cila synonte ridimensionimin e ahengut qytetar, do të përmendim edhe të gjitha ato përpjekje, të cilat synonin fiksimin në nota të tij, siç është rasti i Pjetër Dungut, i cili botoi në vitin 1940 librin me transkriptime muzikore “Lyra shqiptare”.101 Studime interes-plotë janë edhe ato të kryera sëfundi nga hulumtuesit e rinj, të cilët synojnë të ndriçojnë dorëshkrime, dokumenta, arkiva, deri edhe libra liturgjikë. Një studim të tillë na sjell Dr. Holta Sina, e cila ka hulumtuar mbi Kodikun 2 të Beratit. Në fakt, ky studim vjen pas atij të kryer nga Prof. Sokol Shupo gjithashtu për Kodikun 2 të Beratit, shek. IV. Tema e Dr. Holta Sinës me titull “Dorëshkrimet muzikologjike në Shqipëri: Pikëtakime të ndërsjellta mes muzikës bizantine dhe traditës muzikore vendase”, ka në fokus dorëshkrimet e lashta muzikologjike të liturgjisë së krishterë të Fondit 488 të AQSH, për të cilat nga studiuesit shqiptarë është shkruar shumë pak. Rëndësia e studimit të këtyre dorëshkrimeve qëndron në faktin e vlerës së tyre të padiskutueshme historike, dokumentare, por dhe kulturore e artistike, duke dëshmuar në këtë kontekst lashtësinë e shkrimit dhe këndimit të kësaj muzike në vendin tonë. Ky studim bart vlera historike, por edhe antropologjike, për faktin se hulumton mbi shenjimet muzikore të purpurantes ruajtur në pergamenë në formë unikale edhe në botë.

1. Rama, Halil, Bogdani, Ramazan, “12 mijë faqe etnokoreografi në 18 vëllime”, gazeta “Telegraf”, 15 maj 2012.

2. Lafe, Emil, “Folklori muzikor shqiptar, një thesar i kulturës sonë kombëtare”, 2012.

3. Ansambli i Këngëve e Valleve Popullore jep koncert në Ankara, gazetat: “Zëri i popullit”, “Zëri i rinisë”, “Bashkimi”, botuar më 7 maj 1982.

4. Ansambli i Këngëve e Valleve Popullore përfundoi me sukses turneun e dytë në Turqi, gazetat: “Zëri i popullit”, “Bashkimi”, “Luftëtari”, 16 maj 1986.

5. Antoniu, Gjergj, “Të përcjellësh notat nga partiturat tek zemrat”, intervistë me artistin e merituar Gjergj Antoniu, revista “Skena dhe ekrani”, 1986, nr’4, f.34, 35.

6. “Ata janë shumë”, bisedë me violinistin e shquar Francez Zherar Pule, Gazeta “Drita”, botuar më 2 mars 1986, f.16.

7. Daija, Tish, “Muzikë që buron nga jeta e popullit”, sipas kujtimeve të artistit të popullit Tish Daija, Gaz. “Zëri i popullit, 12 gusht 1986.

8. Kalemi, Spiro, “Interpretimi i këngës popullore nga Marie Kraja”, revista “Kultura popullore”, 1986, nr2, f.107, 117.

9. Shkreli, Kujtim, “Zhvillime dhe prirje të muzikës Shqiptare”, “Skena dhe ekrani”, 1988, nr.2, f.28, 33.

10. Shkreli, Kujtim, “Ekzekutimi i muzikës të së kaluarës është edhe aktualizim i saj”, Tirana, 1988, 26 maj.

11. Çesk Zadeja, Pandi Bello dhe Ibrahim Madhi, “Vetëm brenda origjinalitetit kombëtar mund të krijohet”.

Mishërimi i origjinalitetit kombëtar në muzikë, Skena dhe ekrani, 1988, nr. 4, f. 8-9.

12. Ibrahimi, Feim. “Aspekte të shfrytëzimit të muzikës popullore polifonike në veprat e kompozitorëve bashkëkohorë shqiptarë”, Kultura popullore, 1990, nr. 1, f.

55-58.

13. Shuteriqi, Zana, “U nda nga jeta Gjergj Antoniu, gjeniu i interpretimit”, gazeta “Agon”, 16 shtator 2010.

14. Koci, Akil, “Përse nuk ka histori të muzikës shqiptare?”, “prishtina press”, 22 mars 2012.

15. Tole, Vasil, ”Roli i muziktarëve popullorë në fillimet e muzikës profesioniste”, revista “Perla”, botim i fondacionit kulturor “Sadi Shirazi”, Viti XI 2006 Nr. 3 (42) fq. 142152.

16. Sina, Holta, Dorëshkrimet muzikologjike në Shqipëri: Pikëtakime të ndërsjellta mes muzikës bizantine dhe traditës muzikore vendase, tezë për gradën Doktor.

Në përfundim themi se ky kapitull synoi të jepte një pasqyrë mbi disa nga studimet e fushës së muzikës, dhe të trajtonte, gjithashtu, ndihmesën e tyre mbi të kultivuarën artistike dhe populloren e bërë art rishtaz, si dhe pikëtakimet mes tyre.

Bibliografia Tole, Vasil, artikulli “Roli i muziktarëve popullorë në fillmimet e muzikës profesioniste”, revista “Perla” vb. 2006, dt. 22 mars.

HAEMUS PLUS II / 2015 101

157 | P a g e

verba manent Mărturiile Preotului SIMON JUBANI – Prima slujbă religioasă în Albania, după 23 de ani de ani de ateism impus Spre sf}rşitul secolului trecut s-a tipărit în Italia, în limba albaneză, cartea „Închisorile mele” (Burgjet e mia) a preotului misionar catolic Simon Jubani. Spirit liber şi dedicat trup şi suflet credinţei, Jubani a trecut prin iadul totalitarist păstr}ndu-şi intacte integritatea spirituală, dreptul de a se exprima liber şi crezul, cum rar s-a înt}mplat. Memoriile sale descriu calvarul trăit de el și de alți clerici în decursul a unui sfert de veac. Jubani este martorul suferinţelor unui întreg popor, dar şi purtătorul de cuv}nt al elitelor albaneze distruse fără milă de regimul lui E. Hoxha.

Cititorii avizaţi cred că niciodată mai înainte în literatura albaneză nu s-a revărsat o asemenea cantitate de informaţie, transmisă cu un talent la care ar fi visat şi scriitori deja celebri. Pr. Simon Jubani a fost ales să ţină şi prima slujbă religioasă după 23 de ani de ateism impus. În luna noiembrie 1990, într-un cimitir din Shkodra – oraş cu tradiţii culturale bogate – mii de oameni, din toate confesiunile, s-au adunat, spontan, călăuziţi de Duhul Sf}nt, şi au trăit revenirea lui Dumnezeu pe păm}nt albanez. Un miracol al lui Dumnezeu, spune Părintele – şi aşa a fost. Iată c}teva fragmente din atmosfera şi predica ţinută în acea zi de preotul martir-în-viaţă Dom Simon Iubani. ”Era în noiembrie, luna celor morţi. Vechile morminte catolice erau profanata în continuare. Dincolo de tombele sfăr}mate, se puteau vedea scheletele. În ziua mare, oamenii intrau şi ieşeau din mormintele unde odinioară făcea vizite doar moartea. Credeau că sunt mine de aur. (…) Biografiile celor morţi erau studiate cu aceeaşi grijă cu care Partidul cerceta c}ndva biografiile celor vii. (…) La 4 noiembrie 1990, la ora 9 dimineaţa, vine la mine acasă şoferul ambulanţei, Mark Murana (Tomba – alb. n. trad.). Straniu chiar şi numele său de familie, făcut parcă special pentru acea zi. Mi-a spus că unii oameni, adunaţi la cimitir pentru a curăţa mormintele celor dragi, vroiau să aibă o slujbă, iar eu eram slujitorul ce locuiam cel mai aproape. Iar eu, care abia aştept să mă implic în aventuri sfinte, sper}nd că nu-mi va interzice nimeni să acţionez, mi-am pregătit rapid geamantanul cu toate uneltele necesare Slujbei. Şi de data asta Dumnezeu alesese pentru o lucrare at}t de mare pe muritorul cel mai smerit şi lipsit de merite. Fireşte, frica s-a născut înaintea vitejiei. De aceea, puţinul popor adunat la cimitir doar m-a salutat cu capul, fără să-mi adreseze vreo vorbă, continu}ndu-și treaba prin morminte. Astfel, în caz de pericol, puteau spune nu doar că nu mă chemaseră, ci şi că nici nu mă văzuseră intr}nd în cimitir. M-am dus la locul unde altădată fusese altarul, exact unde se punea sicriul celui decedat. Era un puternic moment de meditaţie. Era cel dint}i altar ce se înălţa în Albania după marea distrugere: se înălţa peste rugăciunile poporului şi ale sufletelor aflate în purgatorii, peste lacrimile celor os}ndiţi şi peste sudoarea celor nerăsplătiţi, peste s}ngele martirilor şi peste suferinţele indescriptibile ale celor dispăruţi şi ale celor rămaşi în viaţă spre propria nefericire. L}ngă acel altar extraordinar am făcut pregătirile pentru Jertfa Euharistică, fără a mă g}ndi la altceva în afara a ce aveam să înfăptuiesc. Altarul acela se afla într-o capelă arsă şi profanată din Shkodra cea martirizată, aflată în Albania s}ngerată, încercuite de s}rmă ghimpată, în Europa ce nu avea să-i mai permită clanului de la Tirana să facă ce vrea.

Totuşi, eram faţă-n faţă cu antihrist! Am început cu o scurtă introducere, chem}nd oamenii să se roage pentru sufletele ce treceau încă prin Purgatoriu, cer}ndu-le ajutorul, ca să pot finaliza cu succes această bătălie cu antihrist, şi am început slujba în latină, citind dintr-o cărticică ce scăpase după nenumăratele controale şi confiscări. Încetul cu încetul, turma dimprejurul altarului s-a mărit, căci la cimitir continuau să ajungă alţi îngrijitori de morminte ale oamenilor dragi, doar era o lună semnificativă pentru toţi. Bineînţeles, erau mai multe femei şi copii. Bărbaţii se temeau să nu-şi piardă serviciul şi, implicit, p}inea cea de toate zilele. Dar am văzut şi bărbaţi în jurul acelui altar, unde se ţinea Sf}nta Slujbă, după 23 de ani de tăcere.

Vestea avea să facă înconjurul lumii imediat! Cea dint}i slujbă, în măreţia ei, a rămas o faptă izolată în mintea şi inimile tuturor celor ce au avut norocul să se înt}lnească primii cu Hristos-Cel-întors pe păm}nturile noastre. În primul r}nd, pentru că ştiau prea bine că Hristos nu se schimbă şi nu trădează; în al doilea r}nd, fiindcă n-a mai fost un alt eveniment care să trezească at}tea speranţe, şi, în al treilea r}nd, fiindcă oamenilor nu le-a mai rămas vreun alt vis, dec}t să aştepte ziua fericită c}nd vor părăsi Albania pentru totdeauna, nu ca să muncească precum sclavii în lumea care i-a dezamăgit mai rău dec}t comuniştii, ci pentru a se bucura de adevărata libertate, eliberaţi de greutatea creierului lor extrem de tulburat şi care mai greu se poate limpezi în această viaţă. Această Slujbă a fost preludiul acelei Missa Solemnis din 11 noiembrie, unde am ţinut omilia dedicată marii speranţe. Printre altele, am insistat să afirm atunci că libertatea, în concepţiunea filosofică a cuv}ntului, este progresul treptat al conştiinţei şi al culturii umane. Această libertate şi aceste drepturi ni se dau astăzi în mod gradual şi pe cale pașnică. Aceasta este tipică popoarelor civilizate. Trebuie să înfruntăm ispita şi să nu folosim violenţa, nici brutalitatea. Violenţa şi brutalitatea n-au rezolvat niciodată problemele naţionale şi nici pe cele de familie„.

Prezentare și traducere: A.-CH. KUCIUK © HAEMUS PLUS II / 2015

157 | P a g e

@rhetipal

Kopi KYÇYKU Mbi supe Mbi supe mbart një zog, që flatrat rreh, Nga fjalët më jan' bërë buzët gjak, Si vdekja, dashuria kosën mpreh Mbi ndjenjat që i vret, ose merr hak.

Vdekje e përkryer...

Edhe në qofsh prej guri, granit apo beton, Kalon koha ngadalë, shkujdesur, me durim, Me dhëmbët aq të mprehtë sikur të ledhaton, Gjersa të shndrron në rërë prej plazhi plot shkëlqim.

Të vraka edhe drita, të vraka edhe terri, Të vraka helmi, gazi, trishtimi dhe mërzia, Të vraka thjesht vështrimi, dhe puthja erë ferri, Por vdekja e përkryer vjen veç nga dashuria.

Si nuk e shihja, vallë? Çuditem me vetveten: si nuk e shihja, vallë, Si dimri vjen rënduar, me hënë të venitur, Njëlloj si ai plaku me dhembje në dhëmballë, Dentistin me rënkime te pragu duke pritur?

Habitem me vetveten: si nuk e kisha parë Si dimri vjen mendueshëm, me pamjen e trishtuar Të djalit çehrezbehur, përlotur, zemërvrarë Nga ndjenja e kulluar, e thellë, por e dështuar?

HAEMUS PLUS II / 2015

Po grindem me vetveten: si nuk e kisha parë, Si dimri vjen në pyje, me gjethe kalbur bore, Që një drenushë e ndrojtur, në ar e argjend larë, U merr erë tek dridhet si vetë gjethet prore?

Në sqep i mbiu...

(Në frymë popullore) Kur u kthye me ushqim për të vegjlit zogu - at, i ziu, Folenë e gjeti bosh, pa zogj, të shkretë, pa jetë, Kërkoi por nuk i gjeti, iu thinjën pendët krejt, Dhe fara, më në fund, në sqep atij i mbiu.

Tingujt e dëborës (Kujtim i trishtë) Në parvaz të dritares dhe në pragun e jetës, tingujt e dëborës këtu, në vendlindje më jehojnë në vesh prej shumë vitesh.

Hije të shtënash pushke, të mbetura diku, si era e ngrirë në degët e janarit akull në vena.

Në zemrën e ëndrrës së bardhë një tingull prej vitesh nxihet.

158 | P a g e

dixit

Tompa GÁBOR (regjisor teatri, Rumani)

Njerëz që mund të shihen në pasqyrë Jo, nuk më interesojnë këto demagogji populiste që thonë se publiku duhet shërbyer. Nuk është e vërtetë. Publiku duhet shërbyer në restorant, në bordell. Jo në letërsi, jo në art. Arti, po nuk pasqyroi, me mjetet e veta të veçanta, realitetin, dhe po nuk u përpoq të shtrojë pyetje të rëndësishme për ekzistencën njerëzore, po nuk ishte një mjet edukimi jo vetëm drejt kulturës së epërme, por edhe drejt njerzillëkut, e humb kuptimin. Kultura nuk duhet marrë si një mjet edukimi i masave. Kjo është fatkeqësia. Kjo vjen nga fryma e turmës dhe të gjithë diktatorët spekulojnë bash me frymën e turmës. Është e vërtetë se teatri ka një ndikim magjik mbi një grup njerëzish, mbi një sallë... Po sa mund të zgjerohemi? Në stadiume? Teatri nuk është një mjet agjitacioni masiv. Është tjetërgjë. Sigurisht që disa regjisorë të rëndësishëm të këtij shekulli kanë synuar pjesëmarrjen, afrimin, kanë dashur të kthehen në ritual, Brook-u, Andrei Șerban-i, Artaud-i, Grotowski. Por Grotowski u bë i rëndësishëm dhe e pamundur të shmangej pavarësisht se nuk besoj që pjesët e tij i panë më shumë se 10.000 vetë. Ai ka vënë në skenë për 35-40 vetë! Nuk e mohoj as karakterin ndonjëherë elitist të teatrit. Jam i bindur se një pjesë e mirë teatri u kumton diçka të gjitha niveleve të spektatorëve, por qëllimi i saj është të ngjizë njerëz të pjekur, shtetas të lirë, për të cilët kemi shumë nevojë dhe të cilët mund të marrin vendime vetjake, mund të shihen në pasqyrë dhe mund të ndeshen me qënien e vet.

Oameni care se pot privi în oglindă Nu, nu mă interesează aceste demagorii populiste care spun că publicul trebuie deservit. Nu este adevărat. Publicul trebuie deservit la restaurant, la bordel. Nu în literatură, nu în artă. Arta, dacă nu oglindește, cu mijloacele sale specifice, realitatea și nu încearcă să pună întrebări importante despre existența umană, dacă nu este un mijloc de educare nu numai către înalta cultură, dar și educare spre omenie, dacă nu contribuie la maturizarea individului, și nu a masei, atunci își pierde sensul. Cultura nu trebuie luată ca un mijloc de educare a masei. Asta e nenorocirea. Asta se trage din spiritul de turmă și toți dictatorii speculează numai spiritul de turmă. Este adevărat că teatrul are un efect magic asupra unui grup de oameni, asupa unei sălii… Dar c}t putem extinde? Stadioane? Teatrul nu este un mijloc de agitație în masă. Este altceva. Sigur că regizorii importanți ai acestui secol au căutat participarea, apropierea, au vrut să se reîntoarcă la ritual, Brook, Andrei Șerban, Artaud, Grotowski. Dar Grotowski a devenit important și imposibil de neluat în seamă, chiar dacă nu cred că au fost mai mult de 10.000 de oameni în total care au văzut spectacolele lui. A jucat pentru 35-40 de oameni! Eu nu neg nici caracterul uneori elitist al teatrului. Sunt convins că un spectacol de teatru bun comunică ceva tuturor nivelurilor de sectatori, dar menirea lui este să formeze oameni maturi, cetățeni liberi de care avem multă nevoie, care pot lua decizii proprii, care pot să se privească în oglindă, care pot să se confrunte cu propria ființă.

(Fragment din volumul „Conversație în șase acte cu Tompa G|bor” de Florica Ichim, Fundația Culturală „Camil Petrescu”, Revista „Teatrul Azi” , București, 2003)

HAEMUS PLUS II / 2015

159 | P a g e

premium Semioticon Balcanic SEMIOTICON BALCANIC / SHËNJAR BALLKANIK – Nismë vetjake e Prof.univ.dr. Ardian Kycykut©, me synim ngritjen në një nivel të epërm të komunikimit mes hapësirave shpirtërore dhe kulturore ballkanike, të huajsuara artificialisht nga diktati ekonomik dhe mediokriteti në periudha të ndryshme historike. Nisma nuk përfaqëson një lëvizje kulturore apo të çdo lloji tjetër dhe nuk synon veçse rivënien në qarkullim, nën një tjetër këndvështrim, të disa teksteve themeltare – fjalë të urta, metafora, poezi, proza, mendime, maja të humorit ballkanik etj – për të kapërcyer dy hapësira padijeje, të qëllimshme ose jo, por shkatërrimtare.

Semioticon Balcanic do të ketë së shpejti platformën e vet virtuale, pa lënë pasdore botimet në letër.

Bonus: Kandidatëve që do të bashkëpunojnë për mbrojtjen e doktoratave në fushat e mësipërme, do t’u mundësohet botimi dhe mediatizimi në:  Semioticon Balcanic  Revista Haemus / Haemus Plus (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 1998, ISSN: 1454-1203, ISSN digjital: 2069 – 153X / www.revistahaemus.blogspot.ro)  Revista ComUnique (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 2006, ISSN: 1842 – 9130 / www.comunique.ro)  euArts review – Organ i European Academy of Performin Arts (ISSN 2343 – 7367 ISSN digjital: ISSN-L 2343 – 7367 / www.eu-arte.eu) si dhe, sipas rastit dhe mundësive, botimi i plotë i doktoratës në një kolanë të posaçme të Sh. B. Librarium Haemus (www.librarium-haemus.blogspot.com) Të gjitha të drejtat e këtij materiali janë të rezervuara dhe nuk mund të përdoren pa lejen me shkrim të autorit.

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku Doktor i shkencave filologjike Rektor i Universitetit Rumun të Shkencave dhe Arteve “Gheorghe Cristea” të Bukureshtit. e-mail: ardkyc@gmail.com ose Contact www.akycyku.com

HAEMUS PLUS II / 2015

160 | P a g e

Botimi në HAEMUS dhe HAEMUS PLUS / Publicarea în HAEMUS şi HAEMUS PLUS Rregullore botimi në Revistën Haemus Vlerësimi i cilësisë akademike të materialeve për Revistën Haemus bëhet në pajtim me procesin double blind review; komunikimi ndërmjet vlerësuesve dhe autorëve bëhet me anë të e-mail-it: haemus.librarium@gmail.com REVISTA HAEMUS garanton se punimet nuk do të refuzohen / ndryshohen edhe kur idetë e shprehura janë të kundërta nga të studimeve të botuara më parë, apo nga qëndrimet e vlerësuesve, me përjashtim të rasteve kur materialet e dërguara nuk dëshmojnë se janë hulumtime shkencore.

Kolegjumi i redaksisë jep siguri për fshehtësinë e materialeve që nuk pranohen për botim, sidhe për ndryshimet që u bëhen materialeve, ndërsa autori mban përgjegjësi të plotë për idetë e shprehura në artikull, për dokumentet e përdorura dhe për burimet e cituara.

Redaksia e revistës nuk mban përgjegjësi për opinionet e shfaqura nga autorët në artikujt e dërguar për botim.

Bashkëpunimi: Për çdo material që do të botohet në revistë, bashkëpunëtori përkatës duhet të shlyejë një shumë ndërmjet 90 dhe 120 euro (barasvlera në Lekë dhe / ose Lei) për çdo titull / material shkencor të të gjitha fushave. Në këtë shumë përfshihen shtypja në letër dhe elektronike e revistës, mediatizimi, shpenzimet për dërgesën e revistës me postë, si dhe 2 (dy) ekzemplarë të revistës për autorin e materialit të botuar – 1 (një) ekzemplar në letër dhe 1 (një) ekzemplar digjital, në CD të personalizuar.

Theksojmë posaçërisht se veprimtaria jonë zhvillohet mbi baza vullnetare dhe asnjë përqindje nga shumat e lartpërmendura dhe / ose nga donacionet e mundshme nuk do të përdoret përveçse për ato që deklaruam më sipër.

Ata që dëshirojnë të mbështesin botimin në letër të Revistës Haemus, mund ta bëjnë përmes http://revistahaemus.blogspot.ro/p/donatio.html Çmimi i një ekzemplari të Revistës Haemus (për secilin numur) dhe / ose i një koleksioni të saj, në format elektronik të siguruar, ose në letër, do të botohet në sitein: www.revistahaemus.blogspot.ro Rregullorja e plot mund të lexohet në www.revistahaemus.blogspot.ro – rubrika Publish.

HAEMUS PLUS II / 2015

161 | P a g e

Info REVISTA HÆMUS (themeluar në Bukuresht, Rumani, në vitin 1998, ISSN: 1454-1203, ISSN digjital: 2069 – 153X) është revistë evropiane shkencore, enciklopedike dhe antologjike, që boton me përparësi materiale shkencore, akademike, kulturore dhe artistike, të vlerësuara e të njohura nga institucione dhe qarqe universitare dhe akademike evropiane e më gjerë. Arkivi i Revistës, përfshirë HAEMUS PLUS, numëron tashmë mbi 5.500 faqe.

REVISTA HÆMUS bashkëpunon me DEPARTAMENTIN E GJUHËVE TË HUAJA DHE IMAGOLOGJISË të UNIVERSITETIT RUMUN TË SHKENCAVE DHE ARTEVE “GHEORGHE CRISTEA” të Bukureshtit, me revistat universitare “COMUNIQUE”, “9 MAJ – DITA E EVROPËS”, “CHORESPONDANS”, si dhe me EUARTS REVIEW, organ i European Academy of Performin Arts.

REVISTA HÆMUS del mesatarisht me 4 numura në vit (mbi 200 faqe A5 secili), si dhe me një, ose dy Shtojca HAEMUS PLUS në vit (mbi 250 faqe A4 secila), në gjuhët shqip e rumanisht, por edhe me përmbledhje, ose materiale të plota në gjuhët anglisht, frëngjisht, italisht, gjermanisht, greqisht, rusisht, turqisht, bullgarisht etj.

*** Të gjitha materialet janë përkthyer nga / Toate materialele au fost traduse de Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU Titujt e rubrikave janë vendosur nga Redaksia / Titlurile rubricilor aparţin Redacţiei.

Revista Haemus mund të porositet dhe / ose të parapaguhet në: haemus.librarium@gmail.com w e b p a g e s:

BOTIMET LIBRARIUM HAEMUS: www.librarium-haemus.blogspot.com

REVISTA HAEMUS: www.revistahaemus.blogspot.com

SHOQËRIA KULTURORE SHQIPTARE „HAEMUS”: www.ahaemus.blogspot.com

HAEMUS PLUS II / 2015

162 | P a g e

HAEMUS PLUS II / 2015

163 | P a g e