LUD
DEASACHADH 02 AN GEARRAN 2022
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Imbolc ⁊ Féille Brighde Dualchas nam Bratóg Brighde
Ith am Beairteach Leis am Bile Cuir a Mach le Liath Gasan
Sgeul na h-Eachdraidh Foirgheall an-aghaidh Tràilleachd
DEASACHADH 02
Dè a Steach Air Cuibhrinn Dualchas nam Bratóg Brighde, Imbolc ⁊ Féille Brighde
1856: Cogadh Oileán Dobhair-Chú
18
Naidheachd agus mìosachan úr às a Gleann Uisge Dhearg
Cúpla Focla
31
Fiadh Earball Bán, Séideanadair Sneachda, agus Galar Dúitseach leamhán
Sgeul na h-Eachdraidh
36
Foirgheall an-aghaidh Tràilleachd (Seachdamh Mìos 1849)
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 07 Nuaidheachd Ionadail 16 Nuaidheachd nan Dùthaich 20 Nuaidheachd na Cruinne 29 Fòram Coimhearsnachd 32 Creideamh & Spioradalachd
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Ba bhreagh liom an eolas faoi na madaidh fhiadhain amuigh sa cheanntar Minneasóta. Bhí sin an-mhaith do fhoghluim faoi na h-ainmhithe fiadhain ann fosta. Bha na Mac Tíre 'nnseo 'n Éireann roimhe go 1786, agus fhuair Mac Tíre deireannach báis in Albainn sa 1743. Chuir na Gaill dlighe cuid mór in éadan acu mar bh' eagal an-mhor orthu mar bha siad ainmhithe fiadhain agus tá sin an sgéal leis na Gaill indiu fosta. Cha rabh na Madadh Allaidh annseo, ach bha sin deas agus suimiúil do léamh futhu 'nn sa Cheanada 's sa Mhinneasóta fosta. Tá Madadh Ruadh nó Sionnach annseo 'n Éireann 's Albainn indiu, 'gus bhuaidh siad annseo 'n éadan gach feachtas do chur iad go báis annseo go brách ar fad, agus tá sin go maith liom-sa mar beadh an Ghaedhealtachd áit uabhasach gan na Madadh Ruadh. 'S mór an truagh sin chan fhuil na Mac Tíre 'nnseo 'ndiu mar beadh na Fiadh faoi smacht ceannas ceart leo. Ach beadh siad ar ais aríst go na Gaedhealtachd le cuidiú Dé. 'S maith liom agus 's breagh liom an eolais futhu 's an Gaedheal Mhinneasóta libh. Beadh mé sásta do léamh gach sgéal 's artagal le lámha Treabhair Ó h-Airtnéada 'ríst.
Seaghán Séamus Ó Súilleabháin Cill Mocheallóg, Deas Mhumhain
Nuachd Uabhasach faoi na Prátaí
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Dé bhliadhna oirnn a chairdean? Cha robh Am Faoilleach leig sinn shìos. So h-uine na Mac-Tìre; nuair bithidh an laithean fada fhathast, íseal na connadh, agus na Madadh-Allaidh 'siubhal air an rathaidean so sa Gleann Uisge Dhearg. Is fearr gu cùmaidh d' an t-solas a charaidean, ged a dubhairt daoine sgéal uamhasach mu'n Aisling Ní Mhurchadha chugainn. Bithidh na Mac-Tìre sealg fhathast anns an latha. 'M mìos so, bhithidh sealladh againn nam Mac-Tìre na saoghal beò 'us gu math. Agus ithidh do bheatha mar bithidh sinn uile. Ach feumaidh sinn do'n ionnsaich, leis nam bhuannachd gu Bhrìghde, 'gus na h-Urrachamh Mór uile, sin àr gu na leas de nìl duine. Agus tha na Gàedheal fìos math do shoin. Tha fhios agu nam Mac-Tìre 'gus chan eil daonnachd lorg urramach airson a chéile, cha bithidh no chan eil sìth ann.
Fuair mo chridhe bhriste nuair a léamh 's d'fhoghluim mé fhéin faoi na feirmeoirí bhochd air Eilean Naomh Eóin. 'S amadánnu mór riaghaltas Cheanada gan dabht! Agus 's các-dhaoin' iad fhéin fosta! 'S clann feirmeoirí linn againne Le dòchas uile, bithidh an t-sneachd till gu na talamh r' ìotach a rithist, fosta 'gus tá sin ró-chruadh in éadan na fàsaidh na planntasan làidir suas chuig an Grian, agus bithidh nam feirmeoirí h-Eilean Naomh Eóin le lámha Madadh-Allaidh biadh gu leòr aige 's againn aon uair eile. Ach cùmaidh riaghaltas các-dhaoine sa Cheanada. Ba an suin air cearcan agaibh fhathast gun dabht. cheart thosaíodh iad do dhíol na bprátaí sa rúnda gan obair 's gan eolas na các-dhaoine, 'gus beadh sin go ceart agus go h-ionntach maith acu fosta. Chan iarraidh iad cead as na các-dhaoine do bheó 'gus ba cheart thosaíodh iad do chur pleananna rúnda le chéile do dhíol biadh an-mhaith na bprátaí acu leo go margaidh trasna Ceanada 's trasna na domhain fosta gan mhoill. Ba bhreagh liom do cheannaigh biadh prátaí deas as Eilean Naomh Eóin mar tá Gaedheil acu cuid 's mó, 'gus bha mhic-léinn Gaedheil Eilean Naomh Eóin Máire Tréasa Ní Ḟriġil seo 'gainne cúpla bliadhain ó shoin nuair a d'fhoghluim iad Gaeilig acu. D'fhoghluim mé faoi na sluagh Craoslaċ Tír Ċonaill an-mhor Gaedhealach ar an t-eilean seo, 'gus bha Gaeilig príomh-teanga 'nn go dtí na 1960idí nó faoi sin. Iarraidh muid tacaíochd chucu gan mhoill anois mar sin amhain!
02
lionra-uisge-dhearg.ca
Cinedhíothú na n-Gaedheil Cheanada (1914 go 1919) Bha Céad Cogadh na Dhá Ghall eadar 1914 go 1919 cine-dhíothú na muinntir Gaedhealach Ceanada gan dabht agus sin é! Thosaidh na Sasannaigh an cogadh sin mar d'iarr iad do bhris 's do chur sluagh an-mhór agus sluagh cuid 's mó na Gaedheil go báis mar bh' eagal anmhor orthu na h-éirigh amach nuadh in aghaidh acu trasna na Gaedhealtachd. Dhéan mé léamh an sgéal asaibh sa LUD sa mhí seo caite faoi Gaedhealtachdan trasna na tíre 'gaibh (Ceanada), agus bha sin an-suimiúil do fhoghluim faoi na saighdear Gaedhealach 'troid 's báis as Sruth an t-Sábháil iar-dheas agus as Ontario Deas go h-áirithe. Fhuair sé ciad 's a fhichead mílte (620,000) Gaedheal Albainn bás le linn an cogadh uabhasach eadar 1914 go 1918 amhain mar bha sé plean mór rúnda le na Sasannaigh gan dabht! Fhuair faoi trí fhichead 's a cúig míle (65,000) Gaedheal Éireann báis sa chogadh fosta, ach bha muid an-chliste faoi pleananna Sasuinn mar an stair againne. Tá creidimh agam anois bha Ceanada ar an t-slighe chun Gaedhealtachd uile-mhor agus chuir na Sasannaigh stad chun sin mar bheadh an impireachd go báis gan dabht! 'S daoine diabhail riaghaltas Sasannaigh gan dabht fosta, mar rinn iad ionnsaigh aincinealtas in aghaidh na Gaedheil Cheanada 's 1916 go 1946 mar tháinig eagal an-mhor ar na Gaill Cheanada 's Gaill Shasainn beadh éirigh amach mór Gaedhealach ann sa Cheanada. Agus 's amadánnu ró-mhor iad fhéin gan dabht. Chuir riaghaltas Cheanada dlighe h-uabhasach in éadan Gaeilig le linn Dárna Cogadh na Dá Ghall (1939 go 1945) agus cha rabh Gaeilig ar an raidió 'nn le linn an cogadh mar chreid na Gaill beadh teanga seo teanga rúnda le h-aghaidh na Gearmánaigh? 'S amadánnu ró-mhor go brách ar fad! Ba cheart cuiridh riaghaltas Cheanada leith-sgéal ana-mhor chugainne (na Gaedheil) anois gan mhoill mar sin amhain!
Oisín Mac Maghnuis Dún Lughaidh, Tír Chonaill
lionra-uisge-dhearg.ca
03
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
04
POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
lionra-uisge-dhearg.ca
NUAIDHEACHD IONADAIL
Feirmeoireacht sa Mhinneasóta Thuaidh Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain) Tá mé i mo chonaí i Mhinneasóta Thuaidh, agus tá feirm againn anseo. Scríobh mé faoi an mac tíre, an madadh allaidh, agus an sionnach an mhí seo caite. Le linn an uair seo, inseoidh mé níos mó duit faoi mo fheirm. Tá daichead acra 'gainn, ‘gus is foraoise (coillte) é tríocha de sin. 'S ar an gcuid eile 's éirigh muid ainmhithe 'gus gairdín. Tógann muid gabhair, turcaithe, agus sicíní. Fásann muid glasraí, úlla, arbhar, agus luibheanna.
Tá cúig déag gabhair againn. Bainneaimid roinnt acu eadar Aibreán go Nollaig. Déanaimid cáis freisin. Díolaimid gabhair óga freisin san earrach. Itheann ár n-gabhar féar, féar crann, agus beagán gráin. Gearrtar féar crann sa samhradh ‘gus itheann na gabhair é sa gheimhreadh. Tá tríocha sicín againn. Tá ceithre coileach agus fichead sé cearc againn.
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Is as Inis Tuile no h-Íoslainn iad ár sicíní. Tá siad Sicíní h-Inis Tuile iad fhéin. Faighimid ó thríocha go seasca h-uibh go seachtanúil. Díolaimid sicíní freisin san earrach agus sa samhradh. Tá ár sicíní saor-raoin nó saor-rith. Éirímid dhá nó trí dhosaen turcaithe (cearc Fhranncach) gach samhradh. Díolaimid leath, ‘gus itheann muid an leath eile sa gheimhreadh. Itheann siad féar, síolta, grán, agus fabhtanna. Níl siad saor-raoin, ach tá siad ina gcónaí i bhféarach. Tá siad istigh san achadh amháin. Tá an teocht faoi bhun náid céimeanna celsius ar feadh míonna sa gheimhreadh. Bíonn uaireanta sé -40°C. Is féidir leis an teocht a bheith 32 °C sa samhradh. Is dúshlán é an fheirmeoireacht anseo, ach tá sé go h-álainn cónaí 'n aice leis an talamh.
06
lionra-uisge-dhearg.ca
1880: Bliadhna Tréigean Mhóir Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill)
Bha bliadhain 1880 ró-chruadh le na Gaedheil Iar Chonnacht nuair a thánaig ead ar na Machairean Móra sa bhliadhain seo. Thánaig fichead sa cheathair (24) clann amuigh as Éireann (as Iar Chonnacht nó Conamara) le lámh 's obair na h-Easbuig Séan Írleont. Thánaig sé i gCill Mhantáin a Shéan Írleont agus thosaidh sé pleananna do chur Gaedheil Caitliceach ar an talamh le linn bóthair iarainn trasna Minneasóta 'gus ceanntair nuadh eile trasna Iarthar Dhúthaich nan Craobh fosta. Thosaidh é sin sa 1875 mar cheannaigh sé stóc-airgead an-mhor sa bhóthair iarainn. Agus bha sin go maith ach cha rabh fhios acu - na daoine Gaedhealach as Iar Chonnacht nó ceanntar seannGhaedhelatachd eile - faoi na
geimhreadhan an-mhor 's an-chruadh ann ar nam Machairean Móra mar cha fhuair ead an fíor-sgéal faoi sin as Easbuig Séan Írleont mar d'iarraidh sé daoine ar ceathar chéad míle (400,000) acra le linn an bhóthar iarainn ann sa Mhinneasóta gan mhoill. Agus thanaig sé go h-Éireann agus go Chonnacht go h-áirithe 'gus fhuair sé fichead sa ceathar (24) clann san Iar Chonnacht mar dhubhairt é faoi na feirmeacha mór ar nam Machairean Móra 'gus léim ead chun sin mar bha sin talmhan saor agus beadh siad chun saoirse trasna na dtonnta go h-Aimearaga fosta. Ach cha rabh fhios acu faoi 'n aimsir an-chruadh ann amuigh ar nam Machairean Móra. Thánaig na clainne Gaedhealach as Iar Chonnacht go Stáit Aontaithe na h-Aimearaga san Earrach 1880. Fhuair ead talamh sa Bhostún, Talamh an Ghlaise 'nn. Rinn ead turas fada trasna na tíre 'gus nam Machairean Móra go Minneasóta tar eis sin gan mhoill mar dh'iarr Easbuig Séan Írleont na daoin' ar an talamh anois mar rinn sé díoghail mór leis na teoranta bhóthar iarann mar cailleadh é airgead an-mhor má chan fhuil sé daoine
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Gaedhealach Caitliceach ar an talmhan le linn an bóthar iarann gan mhoill! Agus bh' eagal anmhor aige mar sin amhain! Chan fhuil toghair aige faoi na Gaedheil bhochd agus an rudaí dheacair ann ar nam Machairean Móra 'gus bha mór an truagh sin! Bha Connradh na Talún in éadan an phlean seo mar dh'iarraidh ead na daoine do throid le chéile 'n éadan na tighearnaí talún agus na saighdearan dhearga 'gus bha sin le linn Cogadh na Talún (1879 go 1903) fosta. Cha rabh mhaith Connradh na Talún an phlean do thóg daoine 'muigh as an Ghaedhealtachd agus do chur iad ar talmhan nuadh trasna na dtonnta san Aimearaga 'n Iar. Chuaidh siad in éadan an phlean seo mar má beadh sin do'n obair mhaith tosaíodh na tighearnaí talún pleananna do dhíbir sluagh anmhor Gaedhealach trasna na dtonnta do chur briseadh 's báis chun Cogadh na Talún mar dh'iarr iad do dhean ar aghaidh agus cuiridh ead daoine trasna na fharraige gan mhoill, agus beadh sin an-uabhasach le comhstrí le talún agus na Gaedheil bhochd go h-áirithe fosta gan amhras! Thug Easbuig Séan Írleont gach clann talamh anmhor trasna iar-thuaisceart Minneasóta nuair a fhuair 's shroich siad na cheanntar. Ach bha gach aon feirm nó talún a fhuair acu ró-ró-mhor gan amhras mar bha fhios acu do'n obair ar talún beag agus bha rudaí ró-difiriúil nuair a fhuair Clann Mhic Donnchadha céad fichead míle hacra (120,000) acu, 'gus nuair a fhuair Clann Fláithbheartaigh dá chiad 's a fhichead míle hacra (220,000) nó nuair a fhuair Clann Gallchobhair céad 's trí fhichead míle h-acra (160,000) acu 'nn agus ar aghaidh 's ar aghaidh le
08
lionra-uisge-dhearg.ca
sin leis na clainn' eile fosta. Dh'obair iad ar talún beag in aice na fharraige nuair a bhí siad sa 'bhaile san Iar Chonnacht. Ba Gaeilge 'n teanga 'mháin acu fosta 'gus cha rabh aon focal Béarla leo san am sin. Bhunaidh ead tigh leo 's le na h-ainmhithe fosta roimh an gheimhreadh, ach cha rabh fhios acu do bheó 'muigh ar nam Machairean Móra le linn sin! Fhuair rudaí ró-dheacair nuair a thánaig geimhreadh ró-uabhasach ann trasna nam Machairean Móra sa 1880 go 1881. Bha Dealbh Le Treabhair Ó h-Airtnéada
geimhreadh seo geimhreadh an-mhor ann ar nam Machairean Móra 'gus tá sin fíor. Nuair a chuala 's dh'fhoghluim Gaedheil Machairean Móra faoi rudaí cruadh 's ró-dheacair le h-aghaidh na Gaedheil Iar Chonnacht, thanaig ead do shábháil gan mhoill! Shábháil daoine Gaedhealach amuigh as Minneasóta, Gleann Uisge Dhearg, Sruth na t-Sábháil agus Dacóta Thuaidh 's Dacóta Dheas chun do shábháil na Gaedheil bochd nuadh. Bhunaidh na Gaedheil nuadh tighean beag acu 'gus bhí siad an-fhuar le linn an gheimhreadh agus anthé le linn an t-samhraidh. Bha siad gan glasran mar shroich siad an thalamh nuadh ró-bhall sa bhliadhain le do chur biadhghlasraí faoi talamh. Bha na Saor-Masúin agus daoine Gaedhealach eile 'muigh cúpla bhaile 'gus bha Gaeilig acu mar thánaig ead as Gaedhealtachdan áitiúil (Sruth an t-Sábháil, Gleann Uisge Dhearg, na dhá Dacóta 's ceanntair eile) agus thug ead cuidiú mór chun na Gaedheil Iar Chonnacht agus fhuair ead na Gaedheil nuadh obair istigh na bhailí na h-áite 'gus fhuair siad go tearmainn leo mar sin amhain!
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Thánaig fearg an-mhor ar Easbuig Séan Írleont nuair a dh'fhoghluim sé faoi sin agus chuaidh sé ar an ionnsaigh in éadan na Gaedheil Machairean Móra 'gus na Gaedheil Iar Chonnacht nuadh annsin. Agus chuir sé sgéalta mí-cheart futhu fosta. Cha rabh thoghair na Gaedheil Machairean Móra faoi sin mar bha Protastúnaich 's Caitlicigh ead fhéin ach bh' eagal an-mhor ar na Gaedheil Iar Chonnacht mar bhí siad Caitlicigh láidir agus bhí creideamh acu cuid 's mó na saoghail leo fosta. Dhubhairt Easbuig Írleont sgéalta faoi na Gaedheil Iar Chonnacht bha siad daoin' uabhasach, lág 's falsa, ach cha rabh sin cóir 's ceart agus cha rabh sin fíor! D'fhág gach aon clann Gaedhealach nuadh amuigh as nam Machairean Móra le 1881 agus fhuair siad obair bheó eile acu sa bhailí na h-áite 'gus fhuair ead airgead mhaith le talmhan acu má chuaidh ead do dhioghail sin ach dh'fhill cuid beag an obair feirm ar nam Machairean Móra nuair a dh'fhoghluim ead do'n obair 's beó 'muigh ann agus thánaig ainm Conamara 'n ainm uabhasach sa Mhinneasóta tar éis sin mar chuir Easbuig Írleont sgéalta mí-cheart futhu do chur stadamh chun focail láidir in éadan aige faoi sgéal sin. Rinn TG4 an chlár teilifís faoi seo sa 1996 nó 1997 (as Gaeilig amháin) agus thánaig an fhíor sgéal amach mar sin agus tar éis sin.
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Ith am Beairteach Le Trìnda NicÉigeir (Gàedhlig Uisge Dhearg)
thánaig na h-aire de Cridhe Bhinnipéig, Liath Gasan, bha cuir bile do bhun teachd a steach airson an daoine chuig na Riaghaltais sa
Chánada. Le bhile so, 's ead fhè leis an uaibhreach anns a bhillean, na duine gun anam 'us dùthchas
Bu mi fhé faire na lunnadh sa Chánada le na Gaill 'cogadh air sgàth «mo shaorsa 'gam» feumaidh mi cuir a ceist chugam-sa; càit bheil dh'fhalbh an inbhich uile 'staigh an t-seòmbar againn a
'déanamh iacht ro mhòr agus 'creach eachdraidh eile, bithidh cuir gu cìos gu taig na daoin' ead fhé obair a steach na raon. Nach eil sin math airson uile na daoin' a charaidean?
charaidean? Càit bheil na daoine cò thig agad air déan mhath smuaint a mach cheann? Bha mi cluinn na Tòraidhean cainnt do craobhan de na shìochainte, ach dè dìreach sin? Chan e na 'tilginn sìos nan riaghaltas, anns an leth d' eil' ead sin cha robh mi fhé cuir am bhòt chuig. Chan e féir 'sracainn a mach òrdaich de slàinte samhail bandaidean agus bith sin déan uile gabh air ais gu mar a bh' e. 'Bheil sibh uile cuir e 'mach ur ceann, cha robh so 'obairinn airson sinn fhé air ais sin a bharrachd?
Dubhairt Gasan air ais anns an Nollaig: «'N a theann tinneas mór tha daoine mòran 'fuireach ann an bochdainn, nuair bith am beairteich 'déanann nas beairteache. 'S e nàireach orthu sin tha na riaghaltas 'fulang leis agus 'leigeil sin 'déanamh. 'S bile sin freagairt gu ghairm airson barantas bhun teachd a steach gu beó h-às an ranntachd na Daoine Dùthachas, tìreach, mòr-roinneach 'us cathrach cò 'thnich na feum gu nodhaich ar lìon sàbhailteachd sòisealta. 'S BBTS chan e féir math airson ar eaconomaigeach ach cuideachd riatanach gu
Air an latha 16adh na Nollaig sa bhliadhna 2021,
cinnteach bith sin phearsachan uile able gu beó le uaisleachd 'us sàbhailteachd – chòraichean cuir a mach leis na Cairte Chanadach.» Dar mi cluinn cainnt do craobhan de na shìochainte, so gu dè mi smuaint do. Tha mi smuaint do dè bith cuir creididh air na daoine obairainn, ead sin cò chan eil ùine agu gu stad agus a góid air sgàth bith ead dh'obairinn chun a' cnàimh.
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Tha RM airson Baile Ghlinn Comhann 'us Coille Leamhan, Dómhnall Blacaidh, dubhairt mun sin: «Nuair a thánaig factaran mòran cuidich chuig an duilgheadas do bochdainn, chan e ráthag ann gu fuasgail an duilgheadas gun 'cinnteachadh tha daoine teachd a steach gu beó h-agu. Bh' an tinneas mór dh'taisbeanadh cia brisg ar coitcheann 'us pearsanta h-eaconomaigeach leas féir... ach tha dh'taisbeanadh cuideachd sin, nuair sinn obair le chéile, th' am cothrom againn gu 'llaich airgeadais sàbhailteachd agus uaisleachd g' ar co-Chanadach. 'M bile cuir a mach le Liath bu déan tèarainteachd pàirt bunaiteach de frèam eaconomaigeach Chanada,
Fredrik Öhlander, Öhlander, Unsplash
grunndail a staigh urram airson chòraichean 'us urramach de na daoine. Th' onarach orm gu cuir
Tha mi fhé taig Liath Gasan cuideachd le so 'gus am
dàrna am bil' asti 'gus 'gairm air Canadach ò
bhile bh' i cuir a mach le na tuigsinn sin, ma cha bhith
tráigh gu tráigh gu tráigh go taig so ghabh oirnn
an daoine dragh orthu mun càit am biadh nise bithidh
fhé às deidh sóisealta 'gus ceartas
thig ann, 's coimhearsnachd uile 'fàsainn. Nach eil
eaconomaigeach sin.»
sinn fhé de na Gàedheal le fìos do sin againn-sa cheana gun dabht? Nach eil sinn fhè nìl dh'ionnsaich againn às ar cogadh leis gortaich no gorta air fad ar eachdraidh brònach sin thuig àrach às a mòran, chan e 'mháin? Agus chan e fèir sin, ach cuideachd bha sinn dh'faic ùine 's a rithist ann an dùthchannan samhail Aotearoa (Sealainn Nuadh), Suòmaidh (Fionnlainn) agus fiù 's an so 'nns a Gleann Uisge Dhearg, le creididh às a na Riaghaltais Canada faoi PrìomhAire Peadar Trudeau níor lú. Tha sinn fhé fìos agam sin so cuir buaidhean glè mhath air comann
David B Townsend, Townsend, Unsplash
12
gun dabht.
lionra-uisge-dhearg.ca
Bha Gasan cuir an nòte mach cuideachd: «Chan e sin féir pleann-phoileasaidh airgeadais math; tha co-dhàimh dìreach eadar fas ràitean do fòirneart agus bochdainn ann. Tha na Ceasnachadh Nàiseanta 'steach dh'Mortadh 'us Iargain Bean 'us Nigheannan de na Daoine Dùthachas, 'gairmainn air barantas bhun teachd a steach gu beó air as riatanach, beathashàbhaladh ceum às dèidh bean, nigheannan, 'us Dà-Spiorad pearsan de na Daoine Dùthachas. Mu bith na riaghaltais rìribh mu réiteachadh, feumaidh ead do gabh so déanta.» Mar sin a charaidean, le bith uile sin dubhairt. Nach eil ùine sinn fhéin d' ith am beairteich?
Caroline Attwood, Attwood, Unsplash
Viktor Ritsvall, Ritsvall, Unsplash
lionra-uisge-dhearg.ca
13
kazo ka30 , Ge tty I mag es
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
An Truisg
Le Eoin Lom Dòmhnallach (Gàilig nan Eileanan ) Tha 'n Truisg iasg an-mhath le biadh nan Gáidheal agus a' Ghaidhealtachd agus air nan Eileanan gu h-áiridh. Th' ead beo 'muigh faoi tonntan nan Farraige Mhóir agus tha mi 'sealgaireachd agus iasgaireachd le sin eadar nan Eileanan, le taobh tráigh Lochlainn agus sa meadhan nam Fharraige Mhór cuideachd. Tha rudan deacair a-nis o àm gu h-àm mar na dlighean uabhasach mu'n aig iasgaireachd le riaghaltas Sasuinn 's riaghaltas Aonntas Eóraip (AE) cuideachd, ach lean mi air aghaidh leis an obair gun bristeadh. Tha nan Truisg beó le fichead 's a cúig bliadhain (25) no mu sin a-mach sa fiadhain. Bithidh ead sìolachadh ri chéile le h-aon gu dhà mìos ri linn am bhliadhain air gach bliadhain. Rugamh ead eadar Gearran gu Céitean agus chuireamh na bean-truisg naoidh millean ubh gach àm. Tha nan Truisg Fiadhain eadar Caraliana Tuath gu Talamh an Éisg agus air aghaidh gu Tìr Mhuc Mara agus thairis as ann gu Lochlainn agus shìos gu 'n Ghaidhealtachd (Nan Eileanan gu h-áiridh) agus shìos a-rithist gu Breatain Beag, an Fhraing, Tìr nam Basgaich 's Spáinnt. Agus air aghaidh chun an ear gu nam Baltaig cuideachd. Tha sin fàrsan an-mhor gun teagamh agus tha sin gu gasta le nan Truisgean cuideachd. GEORGE DESIPRIS, Pexels
Tha nan Truisg biadh mór le nan dhaoine Gáidhealach thairis na Gáidhealtachd agus thairis nan Roinn-mór nan Eóraip cuideachd. Tha ead biadh mór le daoine tráigh Gearmailt Tuath, Olaind, Beilg, Flondras agus Fhrainng. Tha sin mór le críospan 's iasg sa Shasuinn cuideachd agus sa Ghaidhealtachd, Tìr nam Basgaich 's Spáinnt. Feumaidh mhaid do chur obaireamh chun sábhailtean nan Truisg mar tha daoine Gallda air an Fharraige Mór a-nis agus chan eil ead mhath chun nan iasgan ann. Chuir ead uimhirean an-mhor chun bàs gun mhall 's gun thogair aca 'nn agus 's an-mhor an truagh sin. Bithidh gach rudan gu math leinn agus an Tuisg le cuidich Dhia Mhór.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Iarraidh muid Leachtan 's Comóraidh le Cogaidh Ghallda gan mhoill le Séan Séamus Mac an Chruiteir (Gaeilig Thír Chonaill) Iarraidh na Gaedheil Cheanada leachtan 's comóraidh as Gaeilig amhain do chuimhne na saighdearan bháis sa cogaidh Gallda 'nnseo sa Cheanada 'nois gan mhoill! Feiceann 's chonnaic mé comóraidh an-mhaith sa teanga Frainngis 's teangan Daoine Dhúthchais gach bliadhain faoi tamall 11adh Samhuinn trasna Ceanada 'gus tá sin go h-ionntach deas leo, ach cá bhfuil na comóraidh Gaedhealach as Gaeilig? Agus cén fáth chan fhuil na Gaedheil Cheanada do chur comóradh as Gaeilig agus do chur leachtan Gaeilig amhain le h-aghaidh saighdeara Gaedhealach bás le linn cogaidh Ghallda seo? Ba cheart tiocfaidh muid le chéile - na Fíor Gaedheil
Ashley Bellingham, Getty Images
Ceanada - agus cuiridh muid leacht as Gaeilig na saighdeara bháis suas trasna na tíre 'gus cuiridh
leachtan Gaeilig suas na tíre 's Gaeilig do
muid gach aon saighdear báis suas ann, ach cuiridh
chuimhne na saighdeara bháis san Eóraip le linn
muid an t-ainmeacha 's Gaeilig amhain. Agus cuiridh
Dhá Chogadh na Dhá Ghall (1914 go 1945).
muid seirbhís, aifrinn, comóraidh agus bigilí 's Gaeilig
Chonnaic mé chuir 's cuiridh na Franngaich sin
amhain mar bhí Gaeilig ag cuid 's mó na saighdeara
shuas gach bliadhain agus tá sin an sgéal leis na
bháis as Ceanada 'n aice leis na saighdeara 's
Daoine Dúthchais, na Méitis agus gach daoin' eile
Albainn, Éireann, Manainn agus Nuadh Shealláin 's
'nois agus tá sin go maith. Ach cá bhfuil na
Astráil fosta gan dabht. Bhí siad daoine bochta fosta
leachtan Gaeilig? Cá bhfuil na comóraidh
'gus chuaidh iad go h-Eóraip agus throid siad leis
Gaeilig? Cá bhfuil na Gaedheil ar an sgéal
misneach ana-mhor acu gach lá, gach seachtain,
suimiúil seo?
gach mí 's gach bliadhain le linn an cogadh seo. Cén fáth chan fhuil na Gaedheil Cheanada 'g cuir
lionra-uisge-dhearg.ca
Iarraidh muid iad againne 'nois gan mhoill!
15
1856: Cogadh Oileán Dobhair-Chú Le Niall Mac Colla (Gaedhealg Thír Eoghain)
Tá n-Oileán Dobhair-Chú 'muigh sa lár Loch a' Thuaidh san Stáit Aimearaga Mheadhan. 'S muinntir Gaedhealach ann agus bha siad ann ó 1830idí nó 1840idí ar aghaidh. Bha na Jay Topping, Getty Images
ciad mhuinntir Gaedhealach ann as Iorras, Acaill agus trasna Conndae Mhaigh Eo 'gus bhí siad ann go 1850 nuair a fhuair siad dhíbir amuigh an oileán le Séamus Strang ceannaire na Mormonaich ann. Dh'fhág daoin' eile 'muigh as an oileán nuair a fhuair na Gaedheil dhíbir as ann mar bh' eagal an-mhor acu mar rinn Séamus Strang é fhé - rígh Oileán Dobhair-Chú 'nn sa 1850 fosta. Bha Séamus Strang rígh na h-oileán seo le sé bliadhain amháin eadar 1850 go 1856. Chuaidh na Gaedheil Acaill, Gaedheil Iorras 's Gaedheil eile 's Mhaigh Eo chun go na hoileáin eile 'nn ar Loch a' Thuaidh mar bha siad ann le na h-iasg amhain. Ach bha fearg an-mhor ar na Gaedheil eile
peter-loeschloesch, peter-loeschloesch, pixabay
'nn nuair a chuala siad faoi na dhíbeartha na 1850, agus as Árainn Mhóir iad fhéin. (Oileán Árainn Mhóir amuigh as tráigh Thír Chonaill). Le linn lá 'mhain sa bhliadhain 1856 chuaidh na Gaedheil Árainn Mhóir go cogadh in éadan na Mormonaich mar dh'iarr iad díoghaltas an-mhor acu mar na díbeartha sa 1850 gan amhras 's gan mhoill. Fhuair ceathair fhichead (80) Gaedheal le chéile 'gus fhuair iad armáilte 's gunnaithe, raidhfilí 's armáilt' eile acu leo fosta. Chuaidh siad ar an ionnsaigh gan mhoill agus bhí siad 'lorg le Séamus Strang go h-áirithe. Ach fhuair sé bás le lámha na Mormonaich cúpla lá roimhe mar bha fear rígh uabhasach Tourism Australia
16
e fhéin. Cha rabh fhios na Gaedheil nuachd sin acu 'gus
lionra-uisge-dhearg.ca
chuaidh siad ar an ionnsaigh
Jayne / 500px, 500px, Getty Images
agus throid ead cath 's cogadh an-fhíochmhar in éadan na Mormonaich ann. Throid na Gaedheil ar an oileán le h-aghaidh an oileán le h-aon nó dhá lá 'gus bhuaidh siad an cogadh ann gan amhras. Fhuair uimhir anbheag daoine bás buíochas le Dhia 'gus dh'fhill na Gaedheil go h-Oileán Dobhair-Chú tar éis an caithream mhath ann sa bhliadhain 1856. Bha rudaí go an-mhath le na Gaedheil ar an oileán mar bha h-ochd chiad 's ceathar fhichead a h-aon (881) daoine 'nn sa 1881 agus bha siad Gaedheil cuid 's mó. Thánaig 's bha siad as Árainn Mhóir cuid 's mó fosta. Agus bha Gaeilig an teanga 'mhain ann suas go dtí na 1940idí nuair a chuaidh na Gaedheil óige 'muigh as an oileán do throid sa Dárna Cogadh na Dhá Ghall (1941 go 1945), Cogadh na Coirce (1950 go 1953) agus Cogadh na Bhiet-nam (1959 go 1975) fosta. Fuair teanga Gallda neart ar an oileán mar siad sin amhain agus bha an-mhor an truagh sin. Ach, tá nasg an-láidir eadar Oileán Dobhair-Chú 's Árainn Mhóir agus tá daoine le Gaeilig acu ar Oileán Dobhair-Chú 'ndiu fosta 'ríst. Filleadh Gaeilig go na muinntir sin seo ar ais aríst le cuidiú Dé mo charaidean Gaedhealach agus beadh sin go luath gan mhoill fosta.
lionra-uisge-dhearg.ca
17
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
Aig iasgaireachd an Truisg Le Eoin Lom Dòmhnallach (Gàilig nan Eileanan) 'S sealgaireachd no 'g iasgaireachd le Truisg deacair gun teagamh. Feumaidh daoibh crann-iasgaire làidir 's math agaibh le sin. Fan ead air bun na fharraige 'gus chuir ead sabaid an-mhath 's anmhor nuair a fhuair ead air an lìne. Ach, ionnsaigh an Truisg an aghaidh gach biadh no biathach a chuir thu air sin do ghabhail an iasgan. 'S ionnsaigh ead an aghaidh lìne cuideachd. 'S breagh leotha na Reannach 's Rionnach-Eich do'n ithe air an lìne 'gus tha ead sealgaireachd le h-àile cuid mór. Nuair a ghabhail ead air an lìne cuiridh ead no Truisg amhain, an sabaid an-mhor 's an-fíochmhar. Bu cheart feumaidh daoibh crann-iasgaire na fichead 's deich punnd mar tha sin gu math do ghabhail an Truisg mór 's làidir. Tha 'n àite mhath do ghabhail an Truisg air an Fharraige Mór 's le taobh an tráigh cuideachd, ach tha sin gu math air an Fharraige Mór gu h-áiridh gun teagamh. Tookapic, Tookapic, Pexels
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Pàrras Chaillte. Pàrras Ath-Ghabhta? Tha na troblaidean na h-Albainn nasg ri chéile leis an Ath-leasachaidh sa Sasuinn sa bhliadhain 1529. Thánaig sin gu h-Albainn sa 1560. Fhuair Màiri nan Gúis sluagh mór na Franngaich gu h-Albainn nuair a bha Màiri Bán Ríoghain na h-Albainn nas óige 's thánaig ead gu Lìte. Dh'fhan an sluagh mór ann le dà bliadhna dheug gu ruige thánaig sluagh Sasuinn 's Prodastúnaich na h-Albainn ri chéile 'gus chuir ead baile Lìte faoi séist ann. Roimhe 1529 bha 's thánaig talamh a' Gháidhealtachd faoi riaghaltas nan Dùthchas. Chuir gach aon taoiseach an t-suidh' aige mar dh'obair e le h-aghaidh gach aon daoine sa chlann gun teagamh 's gun mhall. Bha na clann co-chomann mór ri chéile. Cha robh neart air na taoiseach do chur daoine 'muigh as an talamh, agus cha robh e 'nonn do dhíbir daoine 'muigh as na dachaighean agu. Cha robh ceart aige do chruinnich cíosan airgead ri chéile gun teagamh cuideachd. Bha 'n taoiseach ceannard thaghadh, agus fhuair e 'n obair aige mar chreid na daoine bithidh e ceannard math le gach aon daoine sa chlann seo. Oigreachd: thánaig dlighean uabhasach an-seo, 'gus bha na talamh air na Gáidheil faoi dlighean Ghallda 'nis le taobh leis ainm Gallda air an taoiseach a-nis cuideachd. Bha neart 's riaghaltas sa làimh nan uimhir beag a-nis agus bha sin an aghaidh Dùthchas. Fhuair Eoghain Ruadh nan Cath MacFhionghuin an t-ainm Ghall aige sa 1542. Reinn e ghéill gu Màiri Bán Ríoghain na h-Albainn, agus fhuair e 'n talamh air ais a-rithist faoi riaghaltas 's ainm Ghallda. Bha nasg eadar nan fhearainn 's nan daoine bhristeamh a-nis, agus fhuair sin truaillidh cuideachd. Bha 'n t-ainmean Gallda neart an-mhor a-nis mar sin, agus bha neart an-mhor air riaghaltas nan Gaill agus an rígh no bán-ríoghain as déidh sin. Bha sin gu math le nan Gaill do thog fearainn a-muigh as Clann Fhionghuin as dheidh sin an-seo. As déidh 1560 fhuair dàrna mhic ainm-obair nan easbuig san eaglais nuadh, agus thug e fearainn aige chun gu taoisich as déidh sin faoi riaghaltas Gallda. Bha sin an t-sgeul leis Clann Gordan na
lionra-uisge-dhearg.ca
19
Hunndaidh nuair a thug ead ochd bhaile dheug gu taoiseach eile ri linn cóig bliadhain. Chuir Líosta Sasuinn (Tha sin líosta nas seann nan fearainn sa domhain) ri chéile sa 1617 mar dh'iarr ead (riaghaltas Gaill) do ghlac 's do ghoid fearainn 's talamh thairis na tìre faoi dlighean nuadh as 1560 air aghaidh gun teagamh. Chuaidh fearainn na clainne gu seann-mhac gu seann-mhac as déidh sin gun bhris 's gun stadamh. Air aghaidh gu 'n-diugh tha ceathar ciad 's dà fhichead a dà dheug (452) daoine lethfhearainn na h-Albainn agu 'n-diugh, agus chan eil sin cóir 's ceart. Bithidh 's tha saoghal a' gabhas eile 'gainne. Cha fhuair fearainn chaillte Clann MhicFhionghuin mar Bliadhna Teàrlaich (1745 gu 1746). Chuir an tsgeul mì-cheart air an làrach-lìn agus sa leabhair eachdraidh cuideachd, agus chan eil sin ceart! Fhuair an talamh ghoid le riaghaltas Ghallda sa 1715 agus bha sin reicte gu taoiseach Clann Grannd agus gu taoiseach Clann MhicCoinnich nan Dál Bheinn sa 1716. Cheannaich taoiseach Clann Dómhnuill na Sléitich am fiach, agus dh'iarr taoiseach Clann Fhionghuin do fhaigh airgead ri chéile mar dh'iarr e fearainn aige air ais a-rithist gun mhall. Chuaidh Cogaimhean na Seumasaich air aghaidh sa 18mh linn, agus thug Iain MacFhionghuin na Srath Àrdail am fhearainn chun gu Iain nam Mis-inis mar cha bhithidh am fearainn goid as na clann arithist. Cha robh a-nunn Clann MacFhionghuin do chur shuas leis an cíos-fhiach, agus chuir ead cuid-mhor fearainn do chur stad chun am fiach. Thug ead 99,000 acra do chur críoch chun am fiach. Dh'fhan áite Srath Áird agus Mis-inis leis an clann, ach chuir dlighe-bhásamh Iain nam Mis-inis rudan deacair eile air an fhearainn. Chuaidh bean-chéile na Teàrlach MacFhionghuin chuige 'gus dh'obair i air mar dh'iarr i 'm fear seo do dhíoghail Srath Áird chun gu craobh eile Clann MhicFhionghuin. Ach cha robh e sin mar bha fearg an-mhor aige mar an dlighe-bhásamh 1737 nan
20
lionra-uisge-dhearg.ca
Iain MacFhionghuin mar chuir e sin fiach
Iain IV na Riachan obair taoiseach aige 'nn
an-mhor air fearainn Clann
agus chaidh e 's fhuair e bàs le làimh aige sa
MhicFhionghuin. Bh' ead leth-bhriathran ri
1808 cuideachd, agus reinn e sin sa baile
chéil' ead fhé.
mór Lunnainn, Sasuinn sa 1808. Thánaig craobh Eilean an Toigh Guathan chun
Sa bhliadhain 1757, thug Iain MacLeòid na
ceannard nan clann sa 1810, agus cha robh
Ratharsair (uncail agus muinteoir gu
sin cóir 's ceart! Reinn ead sgeultan mì-
Teàrlach 's Iain na Srath Àrdail) am fearainn
cheart mu dárna mhac nuadh nan 28mh
aca chun gu ciad seann craobh Clann
Taoiseach againn - Lachann
Fhionghuin, agus tha sin Clann Fhionghuin
MacFhionghuin. Fhuair Lachann phosadh gu
na Srath Àrdail. Bha rudan deacair le
dárna bean-chéil' aige sa 1678, agus bha
Teàrlach mar bha fiach an-mhor aige, 'gus
Mòire NicLeòid i nan Grìsinis, agus reinn
chaidh e 'gus dhioghail e Mis-inis sa 1784
ead connradh-bheó 'ca eadar ead fhé, 'gus
agus bha mór an truagh sin. Chaidh 's
chuir ead Iain Óg MacFhionghuin 's Niall
dhioghail e Srath Áird sa 1791. As déidh sin,
MacFhionghuin ministir Cill Chriosd do
bha mhaid clann bhristeamh gun fearainn
dhéan obair leotha nuair a siubhail ead gu
againn. Fhuair Teàrlach bàs le làimh aige
bháis. Cha robh dárna mhac leis na t-ainm
fhé sa Dáil Cheith as déidh sin. Agus fhuair
Dómhnull nan Eilean an Toigh Guathan. Thánaig Uilleam Alasdair MacFhionghuin air Eilean Sgitheannach le taobh leis Bhaltair Gáidhealach sa 1810. Chruinnich Uilleam Alasdair leis an t-Urr. Dómhnull MacFhionghuin (1735 gu 1831) na Cill Bhríghde. Thosaidh an t-Urr. Dómhnull do'n obair uabhasach 's mí-cheart air craobh-chlann "nuadh". Reinn e sin as dhá craobh-chlann eile. Sgríobh an t-Urr. MhicFhionghuin sgeultan mí-cheart mu'n clann seo le sin. Bha craobh-chlann amhain le Dómhnull MacFhionghuin agus fhuair e dárna craobhchlann aige 's Iain MacFhionghuin nan Caol. Chuir ead sgeultan uabhasach mu'n 28mh Taoiseach Lachann MacFhionghuin agus bh' e dárna mhac aige leis an t-ainm Dómhnull, agus chuaidh Dómhnull gu h-Eilean an Toigh Guathan agus cha robh sin fíor.
lionra-uisge-dhearg.ca
21
Nuair a chuir ead sgeul mí-cheart ri chéile,
Tha mhaid 'obair a-nis chun do bhuaidh 's do
sgríobh an t-Urr. Ailig MhicGriogair an chárt
fhaigh am fill fearainn nan clann le co-
mór le h-aghaidh ead fhé. Thánaig e 's Cille
chomann, agus tha sin an obaireamh le Clann
Mhoire o dhúthchais, agus bh' e charaid an-
Fhionghuin Albainn. Oraicidh daoibh sin air
mhor le Dómhnull na Sgeultan. Sgríobh e
agus bithidh fáilte romhat mór chugainn air
cárt mí-cheart as déidh sin cuideachd.
www.facebook.com/clanmackinnonscotland
Sgríobh ead ainm bristeamh in aice
Tha nasg làrach-lìn
Lachann (1587 gu 1634) an 26mh taoiseach
www.clanmackinnonscotland.com
agus bhuaidh e ceanntar Srath Àrdail. Mar
faoi bunaidhe le cúpla seachdainn air aghaidh
sin an sgeultan uabhasach, tha Iain nan
an-seo.
Ealaghol a-muigh as an craobh-chlann againne. Bh' e mac-bràthar nan Iain Dubh
Do dheagh shláinte,
(1682 gu 1756). Shabaid Iain Dubh a-muigh
Caomhìn Mac Fhionghuin,
an aghaidh nan Gaill le saorsa na Gáidheil
Clann Fhionghuin Albainn
agus nan Gáidhealtachd ri linn Bliadhna
(Gáilig Dhail Riada )
Teàrlach (1745 gu 1746), agus bh' e fear mór sa cogamh sin cuidheachd gun teagamh. Chan eil craobh Iain Dubh air líosta "nuadh" agus chan eil Clann Fhionghuin nan Caol ann cuideachd. Fhuair fearainn seo dhioghail gu tighearna Clann Dómhnuill. 1751: Caol Àcain, Assaig, Pabaigh, Breacais, Sadam-inis, Coire Chatachan, Tìr Choire, Suardal, Cill Bhreachtáin, Cill Bhríghde, Suidhisnis, Boraraig, Ceann Stric, Stróloinis, Sgianaig, Liobharais, Na Torrain, Ceannloch. 1784: Mis-inis 1791: Srath Áird
22
lionra-uisge-dhearg.ca
v2osk, v2osk, Unsplash
Cogamh an aghaidh Anam Gáidhealach Le Eoin Lom Dòmhnallach, Sean Gaedhlteachd (Gàilig nan Eileanan) 'S Gáidheal mi fhéin agus rugadh 's tógadh mi air Eilean Sgitheannach 's Eilean Leòdhais. Agus 's fear-iasgaire mi fhéin cuideachd, agus tha mi air an fharraige ri linn an t-seachdainn aig obair eadar nan Eileanan agus a-muigh air an Fharraige Mór aig obair chun beo mhath le mo theaghlach 's mo chlann agam. Agus thánaig fearg an-mhor agam nuair a dh'fhoghluim mi fhéin mu sgeultan mì-cheart mu Gàilig annseo air nan Eileanan! Chuir mi 'n artagal seo ri chéile mar sin agus sin e 'nnseo 'nis! Thánaig nan dhaoine sgeultan mì-cheart gun anam gun teagamh mar thánaig ead as tír eile thairis nan domhain agus 's as ead amuigh as a' Ghaidhealtachd, agus chan eil ead Gáidheal cuideachd! 'S Gaill uabhasach ead fhéin agus thoir ead gu h-Albainn, gu hÉireann 's gu h-Eilean Mhannain agus a-nis gu Gáidhealtachdan Cheanada do chuir sgeultan mì-cheart ortha 'nn. Bu cheart thoiridh mhaid ri chéile do shabaid an aghaidh an ionnsaighean uabhasach le nan Daoine gun Anam a-nis gun mhall! Chan eil ead Gáidheal agus carson thoir ead annseo do chur pleainn cruadhlachd orinn? Carson thoir ead annseo do chur creididh uabhasach gun ceart orinn? Carson thoir ead annseo do chur cac againn leinn air
Gary Ellis Ellis, Unsplash Gary Ellis Ellis, Unsplash
dachaigh air nan Eileanan agus eadar nan Gáidheal thairis nan Gáidhealtachd cuideachd? Chan eil sin cóir 's ceart agus feumaidh mhaid ri chéile do chur stad chon sin a-nis gun mhall roimh a cuiridh ead sgeultan mì-cheart eile orinn! Thoir ead annseo 'gus tha ead cainnt mu'n impireachd Shasuinn agus bha na Gáidheal san arm Sasuinn, arm Fhraing, arm Cheanada, arm Aimearaga, arm Spáinnt 'gus arm eile, 'gus 's an déidh sin? Chuir ceist mu'n gach cogamh san eachdraidh agus bha mhaid ann 'sabaid an aghaidh Sasuinn cuid mór, ach aig sabaid an aghaidh
lionra-uisge-dhearg.ca
23
gach arm 's gach daoine 's gach tír agus bha mhaid air dhá taobh cuid mór cuideachd! Agus a-rithist 's an déidh sin? 'S daoine nan claidheamh mhaid agus tha sin an t-sgeul le mìltean 's mìltean bliadhnaichean. Agus sin e 'n t-saoghal cuideachd! Thánaig mhaid faoi h-ionnsaigh mór uabhasach le cinéal Gearmáiltich (Lochlannaich, Normanndaich 's Sasunnaich) o 793 IC air aghaidh chon an-diugh. Bha mhaid thar bárr nan dualchais nan Éóraip gu nuair a thánaig na Lochlannaich annseo 'gus rinn ead sgriosadh mór thairis nan Eileanan agus tráigh Albainn, Éireann, Dál Riada 's Eilean Mhannain cuideachd. Ach thánaig ead gu Gáidhealach as déidh cúpla ciad bliadhain agus bh' ead gu math as dheidh sin! Tim Oun, Oun, Unsplash
Bha sin an sgeul leis na Normanndaich nuair a thánaig ead annseo leis ríghean Sasuinn o 1124 air aghaidh agus bh' an-uabhasach ead fhéin eadar ann gu 'm t-ám Raibeart Brús Árd Rígh na h-Albainn agus Árd Rígh Gáidheal cuideachd. Agus bha sgeul ró-uabhasach annseo nuair a thánaig na Sasunnaich annseo sa 1054 air aghaidh! 'S rudan deacair an-diugh mar ead annseo, 'gus tha na daoine gun anam faoi nan Sasunnaich gun mhall gach ám agus chonnaig mi sin annseo eadar nan Eileanan agus in Éireann, air Mhannain, san Stáidhean Aonctaithe 's sa Cheanada 's Albainn cuideachd. Agus chan eil fhios agam
carson a déanaidh mhaid sin! 'S daoine gun anam ead fhéin agus tha sin an sgeul agus bithidh sin an sgeul gu brách air fad gu Latha Bhreitheamh! Sgríobh cúpla daoine gun anam sgeultan uabhasach mu Gàilig air nan Eileanan cúpla bliadhain o shoin a-nis. Chonnaic mi 'n leabhar cúpla seachdainn o shoin a-nis agus tha fearg an-mhor orm mar sin! Tha Gàilig beo 'nnseo air nan Eileanan agus tha sin an t-saoghal! Dubhairt ead tha sin air bealach gu bàs! Agus chan eil sin cóir 's ceart agus tha fhios agam sin mar tha mi 'beo 'nnseo air nan Eileanan agus bith mi air 's eadar gach eilean gach latha 's gach seachdainn mar tha mi fear-iasgaire 'gus sin e Peter Cordes, Cordes, Unsplash
24
an t-saoghail! Tha rudan an-dheacair le h-aghaidh na daoine nas óige 's óige mar chan eil obair mhath annseo
lionra-uisge-dhearg.ca
leotha. Feumaidh mhaid do chur obair annseo le h-aghaidh ead agus feumaidh mhaid do'n obair chon do fhanaidh ead annseo air nan Eileanan mar tha rudan an-dheacair le h-aghaidh ead nuair iarruidh ead gu dachaigh mar thoir daoine Gallda gu nan Eileanan agus cheannaich ead taighean saoire aca mar tha h-airgead an-mhor aca leotha. Tha Gàilig agus dualchais Gàidhealach faoin ionnsaigh gach latha mar sin amháin! Carson chan eil 's' cha robh ead sgríobh leabhar mu sin? 'S amadáin 's daoine gun anam ead fhéin gun teagamh! Dh'ionnraidh cànan Beurla 'staigh Colaisde Gàilig air Albainn Nuadh
Alfred Kenneally, Kenneally, Unsplash
a-nis cuideachd agus carson? Bu cheart bith gach rudan a-staigh Gàilig 's Gàilig amháin gun mhall 's gun teagamh. Chan eil sin gu math tha mi 'éisteachd gu clàr ráidió chon a-staigh Beurla - cànan uabhasach nan Goill an-uabhasach. Cà bheil a' Gàilig ann? 'S fuath leom nan Goill mar rinn ead rudan 's cogaimhean cruadhlachd fuilteach an aghaidh orra 'gus carson tha gach rud san chànan Beurla fúinn annseo 'n-diugh? 'S sin uabhasach! Feumaidh mhaid ri cheile don bhunaidh colaisdean Gàilig nuadh thairis Dúthaich nan Craobh gun a chairdean agus thairis na h-Albainn cuideachd mar iarruidh mhaid ead. Agus fásaidh mhaid daoine leis anam mhall eadar measg leinn agus bithidh ead na h-acadamaich Gàidheal agus bithidh ead gu math agus bithidh ead Gàidheal! Thoir daoine gun anam gu Ceanada (Dúthaich nan Craobh Tuath) agus abair ead facail uabhasach an aghaidh nan Gàidheal mu'n ain-cinéaltas agus chan eil mhaid ain-chinéaltais mhaid fhéin! 'S ain-chinéaltais ead fhéin amháin orra gun teagamh mar thoir ead eadar nan Gàidheal ann sa Cheanada 'gus ionnsaigh ead air nan Gàidheal leis sgeultan uabhasach gun ceart mu'n impireachd Sasuinn 's impireachd Aimearaga 'gus bha na Gàidheal cuid mór leotha - agus chan eil sin cóir 's ceart! Cha robh impireachdan seo h-impireachdan nan Gàidheal! 'S impireachdan Sasunnaich as Sasuinn agus Sasunnaich eile 's Aimearaga - agus sin e 'n t-sgeul! Carson chan eil ead - nan daoine gun anam - 'obair chon cuidich nan Daoine Dúthchais a-staigh nan Stáidean Aimearaga? Tha sgoiltean cruadhlachd ann an-diugh agus tha fhios agam mu sin mar chonnaic mi 'n cruadhlach ann nuair a bha mi 'nn cóig bliadhain o shoin a-nis. Agus carson chan eil ead cuidich chon na daoine bhochd as Meacsacó 'gus Aimearaga na Spáinntich nuair a thoir ead gu h-Aimearaga le sábháilte 's obair? Thoir ead a-muigh as ollsgoiltean gun anam 's gun creidimh a-staigh na Stáidean Aimearaga leis creididh amadáin aca 'gus 's ead air an t-slighe chon sábháilte leinn agus tha sin greanmhar mar cha bithidh sin obair. Cha bithidh sin obair mar thoiridh mhaid ri chéile 'gus cuiridh mhaid sabaid an-mhor 's fearg an aghaidh gach plean agus gach facail astu nan daoine gun anam!
lionra-uisge-dhearg.ca
25
Bliadhna Úr GLEANN UISGE DHEARG 2022
Mìosachan Úr CEANNAICH AN-DIUGH
LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/
26
lionra-uisge-dhearg.ca
FÒRAM COIMHEARSNACHD
08
Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith
13
'S latha spéisialta so le h-aghaidh nam mhnáithean. 'S sin féill mór thairis nan domhan san Eóraip an Iar gu h-áiridh agus air Eilean Úir, agus sa Rúis 's an t-Áise cuideachd. Thánaig sin gu beó mar dh'iarr mhnáith an fíor-cheartan agu 'nn. Tha sin féill mór thairis nan domhan cuideachd. Tha dath leotha sin - corcra le cairdeas, ceartas 's díleas agus thá sin dath mór le féill so gun teagamh.
17
Féill Pàdraig 'S Féill Phádraig an latha féill na Naomh Patrún na h-Eireann. Tha sin air an 17mh latha míos Márta gach aon bliadhain. Tha e mór in Albainn cuideachd agus air Eilean Mhanainn. 'S eadar e na trí naomh mór nan Gaedheal. 'S Brighde 's Colmcille nan Naoimh mór eile.
lionra-uisge-dhearg.ca
Ùine-Shamhramh Déanamh daoine sin le linn an t-Samhramh mar iarruidh ead do shábháil latha 's fhaide 'nnseo. Tha sin gu math le daoin' obaireamh cuideachd agus cuiridh sin u air do corrag-coisean cuideachd gu teagamh.
Làithean Mór A' Mhìos - An Gearran 01 - Imbolg / Féill Bríghde 14 - Là Naomh Bhaileintin 16 - Gaelach Lán 18 - Ciad Latha Féill Neach-Malairt Bian 21 - Là Lughaidh Ua Raghallaigh 28 - Isra & Mi'raj
Ath Mhìos - Am Màrt
21
Co-Fhad-Thràth an Earraimh 'S am sin sa bhliadhain nuair thá na lathan 's na h-oidhchean le chéile san ám. 'S féill spéisialta na Sean Gaedhealtachd fosta. 'S féill mór na feirmeoirí go h-áiridh mar thoir na h-ainmhithean óige chun breith mar sin. Cuiridh daoine na biadh faoi talamh fosta mar iarraidh iad chun go bheó 'nn. Tha na h-ainmhithean fhiadhain air an t-slighe fosta leis na h-óigean acu.
02 - Gaelach Úr 18 - Gaelach Lán 26 - Purim
Ath Làrna Mhìos - An Giblean 01 - Gaelach Úr 02 - Ciad Latha Ramadáin 10 - Di-Domhnaich Tùrnais 15 - Ciad Là Càisg nan Iùdhach - Di-hAoine na Ceusta 17 - Di-Domhnaich na Càisge 18 - Di-Luain na Càisge 22 - Là Domhain 23 - Deireamh Latha Càisg nan Iùdhach 30 - Gaelach Lán
27
O'Riain, Flann. 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 81 ⁊ 70
LORG FOCAL Ainm Àite LOCHAN MÒR AM BAILE-MÒR AN DÙTHAICH ALBAINN ÉIREANN
Biadh BÁNNOC SIÚCAR NA CRAOBH GRÁN LUIBHEANNA ARBHAR
Ainmhidhean GABHAR AN TRUISG DOBHAIR-CHÚ TURTAR LEAMHÁN
28
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA
FIADH EARBALL BÁN Dealbh Le Trìnda NicÉigeir
Tha na fiadh seo trasna Dúthaich nan Craobh, agus thá sin beó láidir ann cuideachd. Th' ead an-mhor a-muigh air nam Machairean Móra 'gus a-staigh Gleann Uisge Dhearg. 'S ainmhithe mór seo thairis Eilean Úir cuideachd.
SÉIDEANADAIR SNEACHDA Dealbh Le Trìnda NicÉigeir
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
'S sin annseo mór le daoin' obaireamh taobh a-muigh sa sneachda. Itheamh sin suas an t-sneachda 'gus chuireamh sin a-muigh gu h-áit' eile 'muigh as an cheanntar ead ag obair. Tha sin an-mhor air nam Machairean Móra 's Gleann Uisge Dhearg gu h-áiridh.
GALAR DÚITSEACH LEAMHÁN Dealbh Le Trìnda NicÉigeir
'S inneal mòr le sgian aig' air bonn, dèan chleachd gu sgrìob an reòite dubh agus sneachd cruaidhichte as a ceuman agu'S tinneas mór air na Leamhán e sin. Cuiridh an tinneas faoi tamall air druim nan Daolan. Chan fhuil fhios acu - na Daolan - faoi na tinneas leo. Déanaidh na Daolan an t-slighean chun gach aon Leamhán sa cheanntar agus bithidh gach aon Leamhán tinn mar sin amhain. B'fheudar tha fhios acu na Daolan an obair a dhéan iad an aghaidh na Leamhán. s rathaidean.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
CREIDEAMH & SPIORADALACHD DUALCHAS NAM BRATÓG BRIGHDE 'S coma ma sibh mol do Neabh Brighde, no Bean-dia Brighde, Diathan eile no Diathan nìl, 's dóchas sinn bith sibh feuchainn meas dualchas so do 'm Bratóg Brighde às an t-Sean Gàedhealtachd ma so gairm leibh. 'S e dubhairt ma u cuir a mach plaideachan no sgarfaichean, bith Brighde cuir bheannachd orthu ar i thuras. Le bhanachd so, bith na clùd sealbhaich an comas gu leighis ceann goirt 's amhaich ghoirt, thoir a-nuas fuil shuas agus leigheasadh eile.
So h-uine 'uraidh, air an oidhche na h-Imbolc agus Fèille Brìghde, bha mi cuir a mach aon clùd dubh beag gu feuchainn so mi fhéin agus bith e dèan obair bréagha. Uair air bith ceann goirt orm, bith mi cuir so clùd beag orm bathais agus a' ceann goirt bith e falbh asam am broinn an uair gun dabht. So Là Neabhaidh, cuir clùd a mach agus feuch airson u fhéin so bhliadhna tigheachd againn.
Le Trìnda NicÉigeir (Gàedhlig Uisge Dhearg)
30
lionra-uisge-dhearg.ca
LÁ NAOMH BHRÍD Ó lá le Bríghde amach, Bíonn na h-éin ag déanamh nead, Bíonn na caoire ag breith na n-uan, ‘S an lá ag dul i bhfad.
BRÍD CHILL DARA A Bríd, a mhaighdean gheal chóir, Cuidigh liom roimh Dhia na Glóire, I mo shuidhe (shuí), i mo luidhe (luí), san oidhche nó sa ló, Go mbeadh mé leat-sa choíche is go deo.
ALTÚ ROIMH BIADH, OIDHCHE FHÉILE BRÍGHDE A Bhríd ban-naomh, bean na bratóige buidhe, ar choimrí a géaga gile dúinn ón mbéile seo go dtí an béile aríst. Ar choimrí Dé agus Bhríd ban-naomh dúinn. Bríd Ní Dhaighidí a chuireann an long go réidh chuig poirt, ar a coimrí sin dúinn féin ós léi an oidhche anochd.
A NAOMH BRÍD, A MHUIRE NA N-GAEDHEAL
ges Ima y t t Ge rk, o c vito
A Naomh Bríd, a Mhuire na n-Gaedheal, car orainn do bhrat, A Naomh Bríd, a chridhe na féile, stiúir sinn ar an mbóthar ceart, A Naomh Bríd, gheanúil, ghrástúil, ar ár namhaid cosain sinn. A Naomh Bríd, a bhean riaghalta álainn, ar uair ár mbáis, glaoigh orainn.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
AN UISEAG LATHA FHÉILL BRÍDE Air sgiathaibh siùbhlach an àird nan speur, Tha ’n uiseag bheusach, bhreac-bhallach, chliuiteach, A’ seinn a ciuil dhuinn le deadh ghleus; A’ toirt sgeul an Earraich as ùr dhuinn, An deigh a ciurradh le fuach brèin; A’ taisbheanadh maise, ‘gus umhlachd Do’n Triuir a tha ’n àird nan Neamh; Mar fhianuis an aghaidh nan slògh, ‘S mar dhearbhadh air glóir nan Neamh. Tha ribèid a cléibh a’ toirt urraim air gach ceol. Truilleachd naduir no gnìomh làmh Cha chuirear mar thair air a h-eon. Craobh mheangannach, dhosrach Ó dhuslach na talmhainn, Mar sin an duine ’s e’ falbh ann an ceò; Gun subhaile, neo-bheusach lár truailleachd, Tha ’n duine fo bhuaireadh mar gleò, A’ Thi Phrìsèil, nam buadhan caomha, Ceadaich dhuinn aomadh gu ceòl A sheinn do na naomhaibh, ‘Tha ‘comhnuidh an saoghal nam beò, Far nach fuaraich an gaol, ‘S àm maireann an ceòl – Muire nan Gràs Peadair ’s Pòl agus Eóin.
32
lionra-uisge-dhearg.ca
COMRAIG NAM BA Blaragan reidh, fada, farsuinn, Faileagan feile fo 'r casan, Cairdeas Mhic De dh' ar toir dhachaidh Gu faiche nam fuaran, Faiche nam fuaran. Gum bu duinte duibh gach slochd, Gum bu sumhail duibh gach cnoc, Gum bu clumhaidh duibh gach nochd, Am fochar nam fuar-bheann, Fochar nam fuar-bheann. Comraig Pheadail agus Phoil, Comraig Sheumais agus Eoin, Comraig Bhride mhin's Mhuir Oigh, Dh' ar comhlach 's dh' ar cuallach, O! comraig gach aon dh' an chomhl Dh' ar comhnadh 's dh' ar cuanadh. dotshock
lionra-uisge-dhearg.ca
33
SGEUL NA H-EACHDRAIDH
Eaglais Gaedhealach
Dealbh Le The Everett Collection
Foirgheall an-aghaidh Tràilleachd (Seachdamh Mìos 1849) Taic Posta le Clann Éirí Gréine, Sean Gaedhlteachd (Gàedhlig Uisge Dhearg) Am measg gach cruadal agus sàrachadh a tha na Gàedheil a’ fulang, nach iad is còir a bhi taingeil air son na saorsa ’tha iad a’ mealtuinn — air son nan laghannan cothromach fo’m bheil iad nach fuiling do neach air bith eucoir a dheanamh orra, ni mò a cheadaicheas e dhoibhsan eucoir a dheanamh air aon a chéile? Ann an cearn air bith a bhuineas do
34
Bhreatunn, tha ’n luchd-àiteachaidh, co dhiubh ’tha iad dubh, ruadh, no geal, iosal, no uasal, fo na h-aon laghannan, agus tha iad air an smachdachadh air an aon mhodh ma bhriseas iad na laghannan sin. Gidheadh cha robh na cùisean a ghnà mar so; oir cha’n ’eil an t-àm fad air ais anns am feudadh cinn-chinnidh na Gàedhealtachd leum air cheann a
dheanamh orrasan a choisneadh an diomb, agus cha robh neach ann aig an robh a chridhe ’ràdh riu “’S olc a tha sibh a’ deanamh.” Ach taing do Dhia chaidh na h-amannan borb ud seachad, agus tha nis, cha’n e mhàin làmhan luchd mi-riaghailt, ach mar an ceudna teangannan luchd-tuaileis fo chumhachd an lagha, air chor ’s nach fheud neach eadhoin droch alladh a thogail air a choimhearsnach gun pheanas fhulang air a shon. Ach ged nach ’eil tràillealachd ’sa Ghàedhealtachd féin, gidheadh tha mòran de na Gàedheil nan sealbhadairean
lionra-uisge-dhearg.ca
thràillean ’an Aimearaga. ’N uair a bha feum air luchd-amhairc, ’s air luchd-iomain thràillean ’s na h-Innsean an Iar, bha sgaoth de Ghàedheil òga a fhuair greim air beagan fòghluim a’ dol a mach á caochladh chearnan gach bliadhna, mar a tha fios aig cuid d’ar léughadairean. Rinn iomad aon diubh so gu ro thapaidh, feumaidh sinn aideachadh; gidheadh bha iad am bicheantas air an truailleadh co mòr le comhluadar na muinntir a bha air thoiseach orra, maille ris gach cleachdadh an-iochdmhor, salach, a tha ghnà ’leantuinn tràillealachd, ’s gu’n robh iad mi-shona a dh’-aindeoin gach stòras a chuir iad cruinn. “Tha na h-òganaich a tha dol do na h-Innsean an Iar (arsa neach àraidh air an robh sinn eòlach) car coltach ri caora a rachadh a steach do chrò a bhiodh làn de chaoraich chloimheach; oir cha bhi i fada ’s a’ chrò gus am bi i coltach ri càch. Mu’n d’ fhàg mise tigh m’ athar anns an eilean Ileach, bha mi ’cur romham gu’n gluaisinn ann an eagal an Tighearna. Thug mi leam Bìobull ann an rùn a bhi ga léughadh air an turas-chuain, ’s mar an ceudna ’n uair a ruiginn thall. An
déigh ochd bliadhn’ deug de ’m bheatha a chaitheadh ann an Séamaica, phill mi do m’ thìr dhù chais; ach bha ’n ceangal a rinn mi air a’ Bhìobull gun sgaoileadh ré na h-ùine sin — cha’n fhaca mi cothrom agam féin eadhoin air aon chaibdeal a léughadh!” ’N uair a chaidh na tràillean a chur fa sgaoil ’s na h-eileanan a bhuineadh do Bhreatunn ’s na h-Innsean an Iar, thug mòran de na Gàedheil a bha ’s na h-àitean sin tir-mòr Aimearaga orra, far a bheil iad féin a nis, mar a tha sinn a’ fòghlum o litrichean cuid diubh, nan sealbhadairean thràillean. Bho cheann eadar fichead agus deich bliadhna fichead roimhe so, chaidh mòran de na Gàedheil do Stàidean Aimearaga. Thuinich a’ chuid mhòr dhiubh so mu na Dhà Caraliana, cearn ’sa bheil tràillealachd ro chumanta; agus do bhrigh gur h-e “béus na tuath air am bithear a nithear,” thòisich na Gàedheil uigh air n-uigh ri ceannach agus ri àrach thràillean coltach ri’n coimhearsnaich. Tha mar an ceudna mòran de na Gàedheil òga ’tha ’dol do Chanada Uachdrach a’ sgaoileadh a sìos air an leitir fharsuing sin a tha ’ruigheachd o loch mòr Mhichigan
gu Nuadh Orléan; agus gun fheòraich co dhiu tha e ceart an co-chréutairean a ghnàthachadh mar bhrùidean no nach ’eil, cho luath ’sa tha e ’n an comas tha iad a’ ceannach fearainn agus thràillean mar a tha muinntir eile ’deanamh. Mar so tha sinn a’ faicinn gu bheil mòran de na Gàedheil air an amladh ’s an olc uamhasach so. Cuimhnicheadh gach aon diubh a léughas na duilleagan so, nach urrainn doibh nas faide a thagradh mar lethsgeul, gu’n robh iad aineolach air a chionta throm a tha ’na luidhe air an dorsan. Am bheil aon diubh nach gabhadh ro olc e nan abradhmaid mèirleach, no robair ris; gidheadh cha ’n eil mèirle no reubain co peacach ri bhi gleidheadh ur bràithrean nan tràillean. “Nan goideadh neach mo sporan (ars’ aon àraidh) theirin mèirleach ris; nam buaileadh e mi le ’bhata ’s mo leagail, agus mo sporan ’s mo chòta ’thoirt uam gun taing theirin robair ris; ach nan tugadh e uam mo sporan, mo chòta agus mo shaorsa theirin maighstir thràillean ris!” Le Urr. Alasdair Mac Griogair (Sgríobh ’s rinn Alasdair Mac Griogair am foirgheall so ’n aghaidh na Gàedheil ag obair sa ’s leis tràilleachd ann san Aimearaga Thuaidh. Rinn e tursan fada mór thairis Aimearaga Thuaidh eadar Canadach Uachdarach agus Caraliana Tuath agus thánaig fearg an-mhor aige nuair a dh’fhoghluim ’s nuair a chunnaig e bha Gàedheil ‘obair san obair sin gun teagamh! Rinn agus chuir e so’muigh ás dheidh sin mar bha fearg an-an-mhor aige air san ám sin).
Dealbh Le Trìnda NicÉigeir
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn LUD
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
'S deasachadh ùr airson mìos An Gearran, dhà mìle fichead 's dà (2022); le sgeulan mun am Bratóg Brighde, an triusg, agus bile úr as a Liath Gasan. Seall a steach do nuaidheachd ionadail, fòram coimhearsnachd, agus tuilleas.