LUD
DEASACHADH 18 LÙNA. / SULT. 2024
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Na Leòdhasaich agus am baile mhór Uinnipeig Le Iain Luim Dòmhnullach
Poblachd nan Gàidheal Le Iain Mòr MacBheathain
Lá Cuimhneachán Ár Mór Le Uinseann F. Pintado
TOBAR BRIGHDE DIARMAID Ó MAOLAGÁIN
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DEASACHADH 18
Dè a Steach Air Cuibhrinn
11
Tobar Brighde
Deachrachtaí na nGaedhil i gCeanada
08
Le Diarmaid Ó Maolagáin
Mo thaisteal fríd Meiriceá Theas:
An Cholóim
41
Le Pádraig Mac Diarmada
Cúpla Focla
21
Bratach, Seòladair, agus Cruit
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 08 Nuaidheachd na Cruinne 18 Sean Ghàedhealtachd 22 Fòram Coimhearsnachd 28 Dànach, Òranach & Sgeulach 42 Turas nan Domhain
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Mòran, mòran taing gu LUD airson an artagalan mu tursan fhir Gàidhealach tharsuinn Aimearaga Dheas no Dùthaich nan Éin Fhiadhain. Tha e sin an-ùidh 's gasta do'n amharc Gàidheal òg 'taisdeal tharsuinn an àite mhòr ann, agus tha e sin gasta do'n amharc rudan 'sgrìobh ann an Gàilig chuideachd.
Iain Alasdair Eoin Glas Mac Dhòmhnuill (Gàilig Ghleann Comhann)
Math thú go Fear Mhinneasóta 'S math thú air go Treabhair an feirmeoir mhath ann sa Mhinneasóta. Tá sé fear an-suimiúil gan amharas, agus tá sé dochreidte do léigh faoi feirmeoireacht ann i Mhinneasóta inniu.
Eilbhín Ní Mháille (Gaeilge Thìr Amhalaigh)
Cruinneachadh Gaedheal amach sa Mhanitóba 'S móran mhath thú leis an obair an-mhath 's an-mhór le h-aghaidh na nGaedheal Mhanitóba mo chairde! 'S Gaedhealtachd dhearmadta sibh fhéin. Agus tá sin an sgéal linn fhéin freisin. Ní fhaigheann linn aon cuidiú astu, ach tiocfaidh iad faoi cheanntar ag iarraidh na bhótaí 'gainne nuair a bheadh an toghchán naiseanta chugainne. Lean libh ar aghaidh leis an obair dochreidte mo chairde mhór.
Niall Phádruig Cholm Ó Gallchobhair (Gaelg Acaill Bheag)
Buadhchas mhór chugaibh ag LUD mar cuirinn sibh rudannaí mhath ar son daoine Gaedhealach ann i gCeanada 'gus Aimearaca freisin. 'S daoine dearmada sibh ar son cuid 's mó 'gus níl sin cóir agus ceart! Tá sin go h-an-mhath do fhéiceáil rudannaí Gaeilge 'mach as Oileáin Úr inniu.
Maighread Mhic Phaidín (Gaeilge Léim an Eachaidh)
02
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Fhuair tairgse leinn gu Folclorama 'nn am baile mhór Bhinnipeig. Bha sonas mhór againn do bhith ann, agus bha e sin gasta do chainnt agus do bhuail le daoine leis suim mhòr aca gu Ghàedhlig. Agus chuir daoine móran ceistean chugainn mu rangan san Ghàedhlig. Tha dòchas againn do chur rangan 's claisean ann san Ghàedhlig airson daoine ri mhìos so chugainn. Agus déanaidh leinn sin le cuidich Dhia Mhór. Tha dòchas mhòr againn do bhithidh ann am Pabhalain na h-Albainn airson bliadhan so chugainn. Agus bithidh sin gasta 's cudthromach mar tha suim mhór aig daoine gu Gàedhlig a' fhoghluim annso san Ghleann Uisge Dhearg gun daobht anis! Tha sin an-mhath agus gasta do fhoghluim agus do'n oraic na Gàedheil ann an Ontario Deas 'chur obair gasta chun Gàedhlig san àite sin. Thosaidh ead a-mach an am bliadhna 2007 nuair cheannaich ead 60 acra airson an Ghàedhealtachd ùr ann an Ontario Deas. Agus fhuair ead cuidich às Oideas Gael ann an Gleann Cholm Cille i dTír Chonaill, agus cuir ead campan samhraidh ann gach uile bliadhan cuideachd. 'S e sin gasta do'n oraic Gàedhlig agus na Gàedheil 'fàs annso sa Chanada 'gus ann an Chanada 'n Ear cuideachd.
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
NUAIDHEACHD IONADAIL
Na Leòdhasaich agus am baile mhór Uinnipeig Le Iain Luim Dòmhnullach (Gàilig Sgitheannach) Creidinn na Leòdhasaich bhunaidh iad am Baile Mhór no ‘m baile mhór Uinnipeig ann am Machairean Móra; ach chan eil sin fíor! Bha ‘n àite mhór malairt airson Daoine Machairean airson ceudan ‘s ceudan bliadhna, ‘gus thàinig seachd naisean dhùthchais aig an àite seo do mhalairt ri chéile cuideachd. Agus thàinig na ceud daoine na h-Eòraip thun an àite ‘nn an 1700, ach chuir na Franngaich an dùn mhalairt ann an cheanntar sa bhliadhna 1738. Bha Gàidheil leotha nuair a thàinig iad a-mach as Tìr Ùr na Frangaich agus nuair a thàinig iad thairis nan Crìochan Gharbh; ach cha robh na Gàidheil san àireimh mhór aig an àm sin. Cha robh ùidh aig nan Gàidheil mu ‘n ‘taistil thairis Dùthaich nan Craobh mar cha robh an àite dachaigh, agus cha robh an àite dachaigh bha ‘n ùidh aca ‘nnsin gun teagamh! Bh’ ùidh mhór aig nan Gàidheil mu ‘n aig sabaid ann an Ghaidhealtachd airson saorsa nan Gàidheil agus an Ghaidhealtachd a-mhàin. Cha robh ùidh aca mu ‘fhoghlaim agus tursan a’ dheunamh thun àitean ùr ann an Dùthaich nan Craobh, mar char thàinig iad Dùthaich nan Craobh ann an dachaigh leotha! Bha dachaigh aca thairis an Fhairrge Mhór agus bh’ ùidh an-mhor aca do bhuaidh an àite sin airson nan Gàidheal a-mhàin gun mhall. Agus chaidh iad leis na Frangaich gu Dùthaich nan Craobh an Iar mar
04
lionra-uisge-dhearg.ca
bha na Frangaich chairdean mhór nan Gàidheil ag an aimsir sin, agus chaidh iad leis na Frangaich do cuir stad ‘s sgrios aig aon pleann a-mhàin ag nan Gall
do
thoir
thun
Dùthaich
nan
Craobh an Iar mar bh’ eagal aig nan Gàidheal mu neart ùr aig nan Gall. Agus tha tuigsinn leinn sin an diugh. Rinn nan Gàidheal ann an Uinnipeig saoghlan ùr aca, ‘gus rinn iad phòstadh gu mhnaoi dhùthchas nam Machairean no Mhnaoi nam Machairean, agus bha pàistean ‘s cloinn aca gun teagamh; agus
bha
iad
an
cheud
naisean
muinntir ùr – na Méitis – agus thàinig iad às dhà no trì duine – na Daoine Machairean, na Gàidheal agus na Frangach. Thàinig na ceud shluagh Gall gu h-Uinnipeig no Gleann Uisge Dhearg ann an 1767, agus bhunaidh iad dùn gun
mhall.
Thàinig
sluagh
ùr
Gàidhealach gu Gleann Uisge Dhearg agus ann an Uinnipeig ann an 1809. Bha iad Companaidh an Iar-Thuath, agus rugadh
iad
ann
an
baile
mhór
mhór
nan
Montréal. Thàinig
ceud
shluagh
Gàidheil bhochd gu Gleann Uisge Dhearg agus an Uinnipeig ann am bliadhnichean 1811 gu 1814. Bha iad an bhochd agus thàinig iad thun an àite mar bha iad gun dachaighean mar na Fuadaichean, agus chuir tighearna-thalamh a-mhàin iad air
lionra-uisge-dhearg.ca
05
longan gu Chanada ‘nn an Dùthaich nan Craobh, agus an dheidh sin chuir e nan daoine bhochd air turas fhada ‘s cunntartach thairis Ìochdar Chanada ‘gus Uachdar Chanada, ‘gus thairis nan Crìochan Gharbh gu nam Machairean Móra ‘gus fo cheanntar Uinnipeig ‘s Gleann Uisge Dhearg airson cuid mhór. Char thug e biadh, innealtan, eadaidh, gunnichean agus gach rudan eile mhór a dh’ iarr iad airson an gheimhreadh gharbh ann an Machairean Móra. Agus dheun e sin mar cha robh aon ùidh aig’ umpa! Dh’ fhoghlaim nan Gàidheil bhochd bh’ iad a-mhàin gun biadh, eadaidh agus innealtan ceart do bheò ‘gus do saoghal a dheunamh a-nis! Ach thàinig na Méitis agus na Daoine Machairean agus na Gàidheil a robh ag an àite airson àm fhada. Agus thàinig iad thun an t-sàbhàil nan Gàidheil ùr aig an àm sin, agus bha fíor naomhan iad fhéin mar sin a dheun iad airson nan Gàidheil ùr gun teagamh! Agus aig an àm seo, thosaidh Cogadh an Dhà Companaidh a-mach leis bha ‘n tighearna-thalamh seo fear mhór ann an Companaidh nan Gall (Companaidh Cuan Mhic Aoidh) agus chaidh e air aghaidh eadar 1812 gu 1821, agus dh’ iarr an tighearna-thalamh seo airson nan Gàidheil bhochd ùr do sabaid an cogadh strìgh an aghaidh na Méitis agus an aghaidh na seann Gàidheil mar bh’ iad leis Companaidh nan Gàidheal (Companaidh an Iar-Thuath) ach cha robh aon ùidh a-mhàin aig nan daoine bhochd do sabaid cogadh an aghaidh Gàidheil eile, ‘gus an aghaidh na muinntir thàinig thun an t-sàbhàil ortha cuideachd! Ach char thuigsinn an tighearna-thalamh seo sin; ach cha robh ùidh no cùramach mu sin b’ fheudar. Chaochail an tighearna-thalamh seo ‘nn an bliadhna 1820, agus thàinig deireadh an chogadh thugu ‘nnsin mar sin. Bha sin ann an bliadhna 1821 nuair a fhuair dhà companaidh òrduigh do thoir ri chéile gun mhall, agus dheun iad sin. Bha daoine ‘s Arra Ghaidheal, Sgitheannach, Sgalpaigh, Deas Mumhain, Tuadh Mhumhain, Peairt, Cataibh, Connacht, Laighean, Taobh Tuath, Ros agus Leodhais cuideachd. Ach char chuir ‘s char
06
lionra-uisge-dhearg.ca
bhunaidh na Leòdhasaich am baile mhór mar bha ‘n Uinnipeig ann nuair a thàinig iad ag an àite sin! Cha robh sin am baile mhór annsin, ach bha sin ann gun teagamh! Thàinig Gàidheil eile thun Gleann Uisge Dhearg agus thun Uinnipeig, ach thàinig iad às an Taobh Tuath, Arra Ghaidheal , Apann, Muile, Tìr Idhe, Colla, Éige ‘gus an Deas Mhumhain le cuid an-mhór. Ach tha daoine ‘nn an Steòrnabhagh agus creidinn iad thàinig am pleannan airson Uinnipeig às Steòrnabhagh a-mhàin. Agus chan eil e ceart ‘s fíor! Amharc aig Steòrnabhagh; ‘s baile ‘nn an tràgh Leòdhas agus ‘s baile nan iasgaraich. Agus amharc ann an Uinnipeig! ‘S baile mhór leis 700,000 duine; agus tha 5,200 duine ‘nn an Steòrnabhagh. Th’ Uinnipeig baile mhór ann an Machairean Móra san mheadhan Dùthaich nan Craobh; tha Steòrnabhagh ri tràgh eilean Leòdhais ri thaobh am Fhairrge Mhór. Agus gu dé mu na h-Uibhistich? Chuir iad obair an-mhór airson Uinnipeig agus fhuair iad an Ghàilig às na Leòdhasaich b’ fheudar. Tha creidsinn agam fhuair Uinnipeig an Ghàilig às na h-Uibhistich, na Hearaich, na Hiortaich agus às na Leòdhasaich ri chéile! Chuala mi sin ann an Ghàilig ag nan Gàidheil Uinnipeig nuair rinn iad cuirt thun annseo ri linn an 1980an ‘s 1990an. Thàinig sluaghan mhóran gu nam Machairean Móra bho 1880 air aghaidh agus thàinig iad a-mach às gach àite ‘nn Seann Ghaidhealtachd mar dh’ iarr iad an talamh an-mhath aca ‘gus ruith iad a-muigh às nan Fuadaichean cuideachd! Agus bha fhearg an-mhor aca mar sin, agus thug iad airgiod, cuidich chlò, bàrdachd an aghaidh nan Gall, armailtean agus misneachd do cuir comhaireachd an aghaidh nan tighearnan-thalamh agus do lean air aghaidh leis an
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Strìgh na Fhearann. Cha robh eagal mór aca ‘nnsin mar fhuair iad fíor saorsa leoth’ ‘s aca nuair a rinn iad saoghlan aca ‘mach ann an Machairean Móra. Agus sin e.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
lil artsy, Pexels
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Deachrachtaí na nGaedhil i gCeanada Le Diarmaid Ó Maolagáin (Gaelainn Corca Dhuibhne) Bíonn a lán daoine ar fud Méiriceá Thuaidh (Dúthaich nan Craobh) ag tógaint suas an Ghaelainne na laethanta seo. Do fhás siad leis an sgéal go raibh a mhuinntir as Éireann, agus mar sin a lán paisean acu faoina stáir fhéin. Seo sgéal a chloistear go coitianta, 'gus is dócha go seansgéal tuirseach é. Ach le deich bliadhain nú níos mó, bhí taighde a déanamh ag fíor chara liom faoin Gaelainn anseo i gCeanada go h-áirithe, 'gus sgéal ana suimhúil le fáil ann. Ní chasfainn an sgéal go h-iomlán é faoi láthair, ach go raibh an Gaelainn anseo i gCeanada. Bhí sé anseo, bhí sé beo, ach taobh lasmuigh de sin bhí sé go h-ana Láidir. An chuid is mó dosna daoine a bhí ag teacht thar sáile le linn an Ár Mór, bhí Gaelainn acu, agus ní raibh a lán Bearla le fáil astu. Timpeall an tíre seo is feidir leat sgáth an teanga a fhéiscint fós, in ainm gnónna, Fograí sráide, agus i logainmneacha na tíre. Ní aithnítear iad ag an chuid is mó na Ceanadaigh ach tá macalla an teanga le fáil i beagnach gach áit sa tír seo agus ar intinn na daoine a raibh tógthe suas leis an scéal gur Gaedheal iad. Seo h-iad na daoine a bhfuil ag foghlaim an teanga aríst. Chun é a iompar suas agus a bheith ag labhairt os aird. Fiúdh gur éirigh an teanga lag sa tír seo, tá 'n athbheochán ag tarluint ní amháin in Albainn, in Éireann agus ar Mhannain (an Sean Ghaedhealtachd) ach anseo i gCeanada, le daoine go bhfuil sgáth chuimhne fós acu go raibh an Gaelainn anseo. 08
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis Bíonn sé deacair teangacha a fóghlaim mar duine fásta, fiú amháin an Ghaelainn. Bíonn sé deacair in Albainn agus in Éireann an Gaelainn a fhoghlaim, ach bíonn deachrachtaí h-airithe leis an teanga a thógaint suas i gCeanada. An céad deachracht atá le fáil anseo, ach go bhfuilimid sgaipthe óna chéile. Is tír ana mhór é Ceanada, agus im chonaí, in Ontairio, d’fheadfá tiomaint le lá is leith gan stad agus bheadh tú fós sa cuige céanna. Thogfadh sé cúpla uaire dul ó Cathair go Chaithair, agus ag an ám céanna go bhfuil fónn sa Ghaelainn a fhoghlaim le fáil ar fud na tíre is docha nach bhfuil duine amháin ach chuid de dhórnán beag daoine a bhfuil sium acu sa teanga agus cultúr na nGaedhil san Chathair a
Gach seans go mbeadh tú i t’aonar. Thug an
bhfuil conaí orthu. In Ath a' Tuadh (Ottabha), is
tinneas mór (pandéim) déis iontach dúinn, thit sé
docha go bhfuil níos lú ná Céad Daoine le fónn
orainn gurbh fheidir linn dul ar line, 'gus ciorcal
orthu sa Ghaelainn, agus níos lú ná sin, is docha
cómhrádh, ranganna, 'gus imeachtaí trí Súm a
nach bhfuil ach deichniúir cainteoir líofacht ann.
freastáil le chéile, ach bíonn sé fós deacair poball
Ach is mór an chathair é! Samhlaidh dá mbeifeá i
laidir a déanamh as sin, agus tá sé thar a bheith
do chonaí i baile beaga, gan ach dhá mhíle daoine.
éasga lag a teacht ar fuinnimh foghlaimeora agus iad ag staidear ina n-aonar.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis Chomh maith leis sin, bíonn sé thar a bheith deacair leabhra a fháil anseo. Ó ám go h-ám, b’fheidir go bhfaighfidh tú seanleabhar cháite leadhbach sa siopa leabhra, ‘gus notaí ón céad úinéir éile sgribht’ ar na lathanaigh. Is iontach é an cás sin nuair a tharlaíonn sé, 'gus cuireann sé ionadh ort, ach ní b’fhiúdh mór é. Tá sé ana chostasach leabhra a sheol thar sáile, agus mar sin tá
sé
ana
dheacair
leabhra,
agus
culaith
foghlaimeoireachta a fháil. Pé go bhfuil sé deacair leabhra a fháil anseo, tá sé níos deacraí fós múinteoir a bheith agat mar foghlaimeoir. Bíonn fónn múineadh ag a lán daoine a bhfuil líofacht, ach ní múinteoirí iad, seachas cúpla dóibh. Mar sin tá a lán daoine ag lionra-uisge-dhearg.ca
09
múineadh na Gaelainn, ach gan muinteoirí traenálatha cuireann sé struis ar na foghlaimeoirí. Sá cás go bhfuil múinteoir gan taithí nú h-eispearais ag múineadh rang, agus tá sé deacair dosna scoloraí a thuiscint an ceacht, cuireann na foghlaimeoirí an locht orthu fhéin. Cad tá le foghlaim acu ach nach bhfuil siad in ann an teanga (teanga a bhfuil grá mór sa chroidhe acu fé) a foghlaim. Níl sé seo chun a rá go bhfuil locht ar na múinteoirí ann, táid siad paiseanta ar fad agus déanann siad a dhicheall, ach fós tá easpa múinteoirí laidir againn. Cinnte, bíonn deachrachtaí leis an Gaelainn a foghlaim, agus á úsaid gach lá. Níl an cás go h-uafásach ar fad áfach. Bíonn daoine sa tír seo ag teacht le chéile tríd an teanga, agus is feidir leat breathnú go bhfuil feabhas ag teacht go máll ar an teanga, agus an cultúr. Bíonn comhlachtaí nuadh ag déanamh imeachtaí ar son an teanga. Timpeall na tíre 's feidir leat ranganna a fháil, Preab Gaeltachtaí a fhreastal, agus ceangal a déanamh le pobail beaga. Bhí obair cruadh le déanamh ag cúpla daoine a raibh siad ina n-aonar, ach mhúin siad an teanga, agus tá a gcuid sgolairí ag éirigh líofacht, agus ag tosnú bheith ag múineadh. Bíonn pobal na nGaedheal ag fás, mar bhí misneach ag cúpla daoine meabhrúchán a déanamh ar an teanga, 'gus cultúr na nGaedhil a bhí cáilte ní h-amháin in Albainn, in Éireann agus ar Mhannain, ach ar fud an domhain go leir. Thug siad a bpaisean, agus a ngrádh dá gcuid sgolairí agus anois is feidir leat an Gaelainn a chloisint aríst i gCeanada, ag fás beo aríst.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Tobar Brighde Le Diarmaid Ó Maolagáin (Gaeluinn Ath a' Thuaidh) / (Gaelainn Corca Dhuibhne) Cuireann sé ionadh orm agus mise im shuidh i lár céilí san Ottabha, agus nach amháin go bhfuil Gaelainn le chlos agam, ach go mbeidh Pop-Up Gaeltacht (Preab Gaedhealtacht) ar siubhal théis. Is Ceanadach mé, rugadh i mBaile an Rígh, san Ontáirio. Baile sach bheag san Ontáirio. Nuair a bhíos im’ lad óg dubhairt m’athair liom gurbh Gaedheil Éireannach sinne. Bhí sé brodúil as, agus thug sé an mothuchán sin dom fhéin. Ar fad bliadhanta bhí bród orm le rá “Is Gaedheal Éireannach mise” ach i ndáiríre ní raibh Gaedheal Éireannach mé. Ní raibh Gaedheal Éireannach é m’athair. Rugadh seisean i mBaile Ghaedhealtacht Ontáirio, agus a n-athair fhéin i gCeanada leis. Tháinig ár shinsire ó Éireann cinnte, ach ní raibh as Éireann sinne. Ní raibh puinn den cultúr, ceol, ná teanga ann sa tig agus mise fás anuas. Nuair a bhíos sa mhéanscóil thit an smaoineamh orm, cad a míníonn sé, an focal Gaedheal Éireannach, cad athá le rá agam leis an bhfocal sin. Chuir mé smaoineamh ar an méid daoine im thimpeallacht agus a thuismitheoirí ag labhairt tríd a dteanga dúthchasach ann ag abaile. San Ottabha chloistear an Araibis, an Fraincis, an Puinseáibis, an Hiondúis, agus an Sinís go coitianta. Tháinig daoine don tír seo agus choinnigh siad a theanga. Ní rabhas im’ mhaireachtaint i mBaile an Rígh ag an ám sin ach chuimhníos go raibh tigh tabhairne h-áirithe ann, darb ainm Tír na n-Óg. Ainm Fíor Ghaedhealach. Cad a tharla leis an Gaealinn? Is amhlaidh a thosníos ag foghlaim. Ní raibh ach cúig bliadhain is deich cáíte ag an saoghal agam, agus smaoiníos dá mbeinn bódúil as mo shinsearacht, bá cheart dom an teanga a foghlaim
lionra-uisge-dhearg.ca
Bridget Neville
11
agus eolas cruinn bheith agam faoi traidisiúin agus cultúr na nGaedheal. Mar is gnáthach, thosníos le Duolingo, agus cúpla blogs a bhí le fáil ar an idirlinn, agus théis bliadhain nú dhó fuaireas an leabhar “Progress in Irish”. Théis cúig bliadhana, ní raibh ach cúpla focal agam agus bhíos ar tígh an cuspóir a ligeant uaim.
Crazylegs14, Getty Images
Dh’aistríos ó Peambroic, go h-Ottabha, agus bhí triaill amháín fágtha agam. Chuas go Google a iarraidh “Ranganna Gaelainn san Ottabha” agus cad a bhfuaireas
ach
Comhaltas
Ceoltóirí
Éireann san Ottabha agus ranganna Gaelainne le fáill acu. Le scéitimíní chuas don rang, agus chailleas é. Nuair a chuas isteach tríd an doras bhí na sgolaire ag cuir a leabhra notaí uaibh agus ag imeacht don oidhche, ach chonaic an múinteoir mé. Tar éis cúig bliadhain ag foghlaim níor chualas focal ó beal duine a ríamh, agus nuair a thosnaigh sé ag labhairt tríd an Ghaelainn bhíos ar tígh deoir a shileadh agus gáire a ligeant ag an ám céanna. Ní rabhas i m’aonor
a
thuilleadh.
Seo
fear
Ceannadach, a bhfuil Gaelainn fíor líofa aige, agus is feidir liom an teanga a foghlaim. Anois, is sgolaire úafásach mé, táim sásta a rá os aird. Chuas go dtí na ranganna, ach ní chualas focal ar bith a bhí ráite sa rang. Tar éis tamail ní chuir sé ionadh ar éinne go rabhas de ghnáth im chodladh. Ach dh’éirigh mise agus mó mhúinteoir mar fíor chairde, a raibh grádh don teanga agus an cultúr againn agus thosnaíomar Oidhche na Lads. Chuamar amach ag ól oidhche éigin gach seachtain le cúpla daoine éile a bhí ag foghlaim Gaelainn agus daoine a raibh Gaelainn líofacht acu. Ní raibh tuiscint ar bith agam le bliadhanta, ach choinnigh me ag dul dosna ranganna, agus Oidhche na Lads, agus imeachtaí tumoideachas i mBaile an Rígh trí Cruit na Teamair, agus Gaedhealtacht an Óileain Úir i
Vasko, Getty Images
12
dTambhort. Go thobann bhí an Gaelainn san gach áit im
lionra-uisge-dhearg.ca
Orchidpoet, Getty Images
thimpeallacht. Bhí cairde agam gan fónn orthu bheith ag labhairt tríd an Béarla, agus bhíos in ann an teanga a choinnigh im shaoghal gach aon lá don seachtain. Ní rabhas i m’aonar a thuilleadh, agus nach ionntach a bhí sé. Tar éis tamail tháinig inghean mo mhuinteoir, agus sise ag fás leis an Ghaelainn mar an bpríomh teanga aici, agus anois ag a driofiúr! Gan seisean ag múineadh na Gaelainn, anois táimse a triaill bheith ag múineadh. Bíonn rang agam gach seachtain trí Comhaltas, in áit ionntach, Tobair Bhríde. Is ea eaglais é Tobar Bhríde, ach Eaglais dí-choisricithe. Cheannaigh cúpla duine ó Éirinn é mar ionad phoiblí, agus áit is feidir na Gaedheal cuir le chéile. Anois tá tigh tabhairne faoin eaglais, agus bíonn daoine ó Éirinn ag cuir le chéile, agus anois, áit ina bhfuil daoine ag dul chun an Gaelainn a labhairt agus a fhoghlaim. Cuireann sé ionadh orm, théis trí bliadhanta is deich, thosnaíos gan aon eolas faoin teanga, agus anois is feidir liom labhairt, agus múineadh. Tá cairde agam ón Ghaedhealtachtaí in Éirinn, agus cairde Gaedhealach annseo i gCeanada. Is féidir liom dul go tithe tabhairne Gaedhealach i gCeanada, agus pairt a glacadh sa céilidh, agus labhairt tríd an Gaelainn le cairde. Tá an pobal Gaedhealach ag fás, agus is féidir linn foghlaim faoi ár duthchais. An rud is tabhachtaí a d’fhoghlaim mé, ach ní Gaedheal Éireannach mé fós, ach Gaedheal. Tháinig mo sinsire leis an nGaelainn mar an príomh teanga acu, ach cháill siad an teanga le brú an rialtas agus bru an pobal, ach anois is feidir liom an teanga a ghabháil thar n-ais, agus táim bróduil a rádh go Ceanadach mé, ach Céanadach Gaedhealach, le pobal laidir na nGaedheal ag fás timpeall orm, in áiteanna eagsúla mar Tobar Bhríde.
lionra-uisge-dhearg.ca
13
Gaedhealtachd Achaidh an Iubhair
(Treasamh Gaedhealtachd Dùthaich nan Craobh) Le Séan Shéamus Mac a' Chruiteir (Gaeilig Thír Chonaill) Fuair deich mílte go deich mílte Gaedheal bochd dhíbir go h-Achaidh an Iubhair (Bhirginia 's Béarla) ó na 1650idí ar aghaidh mar fuair siad ghabhail le sluaighte Gallda le linn Aimsear Cromáil in Éireann. Fhuair ciad mílte go ciad mílte daoine dhúthchais bás le lámha Gaill eadar 1649 go 1653, ach tá creid daoin' eile fhuair dá go trí milliúin daoine bás san am sin. Le linn Aimsear Cromáil ghabhail na Sasannaigh deich mílte 's deich mílte páiste Gaedhealach le chéile 'gus chuir iad na páistí Gaedhealach ar loinge turais go h-Aimearaga Thuaidh, agus bha siad faoi tráilleachd na Gaill nuair a fhuair iad ann go dtí fhuair iad báis. Fuair na tuaismitheoirí bás le linn Cogaidh na dTrí Rioghachtuibh (1637 go 1663), ach fuair cuid 's mó iad bás eadar 1649 go 1653 no 1658, agus fuair iad bás le lámha Gall amháin annsin. Agus chuir riaghaltas Gallda na páistí gan tuismitheoirí le chéile san calafóirt le thaobh tráigh Mumhain agus tráigh Laighean go h-áiridh agus chuir iad na páistí chun go tráilleachd trasna na dtonnta go h-Achaidh na Iubhair. Dhéan na Gaill sin mar bha eagal an-mhor acu faoi Cogadh na Gaedheal (1652 go 1687) mar bha na Tóraidhe 'troid treall-chogadh an-mhor trasna na Gaedhealtachd ann agus chuir iad - na Fíor Gaedheil nó na Tóraidhe - mílte ar mílte Gall bás ann agus fuair 120,000 Ghall bás le lámha Fíor Gaedheil nó na Tóraidh' eadar 1652 go 1659, ach fuair 500,000 Ghaedheal bás le lámha Gall san am sin fosta. Thánaig na Gaedheil Achaidh an Iubhair amuigh as Cúige Mhumhain le cuid 's mó. Nuair a fhuair siad ann, fuair siad dhíol go tráilleachd faoi na Gaill áitiúil agus d'oibrigh iad sna goirt nuadh na Gaill ann gan ceartas, gan saoirse, gan 14
lionra-uisge-dhearg.ca
EJ-J, Getty Images
creideamh dhúthchais agu 'gus gan cearta
'gus glasraithe nuair a dhéan iad sin -
leo fosta.
ruaigeanna - agus d'fhág iad amuigh agus ba na Gaill gan biadh 's gan sábháilte 'nn
Ach bha Gaeluinn agu 'nn gan dabht agus
fosta. Rinn iad sin ó 1660idí 's 1670idí ar
d'fhan iad leis teanga dúthchais leo le cúpla
aghaidh leis díoghaltas ana mhor.
ciad bliadhain agus ba sin dochreidte! Cha rabh sin Gaedhealtachd na muinntear
Fhuair na Gaedheil Achaidh an Iubhair
daoine
sin
cuidiú mór as na Franngaich as 1689 ar
Gaedhealtachd na tráille nó na daoine faoi
aghaidh do dtí 1763 mar chuaidh na
tráilleachd ann ar Achaidh an Iubhair,
Franngaich in éadan na Sasannaigh sa
Dúthaich nan Craobh. Ba sin dochreidte
chogadh trasna na domhain san Eóraip, san
nuair a d'fhoghluim mé choinnigh iad
India, san Afraig agus sa Dhuthaich nan
Gaeluinn acu le cúpla ciad bliadhain agus
Craobh fosta. Ba na Gaedheil agus na
fhuair na daoine gorma Gaeluinn acu mar
Franngaich an-chairdiúil in éadan Sasuinn
sin fosta. Agus rinn na Gaedheil do'n
as 1660idí 'ch as 1689 ar aghaidh go 1815 go
éalaigh amuigh as na maighstirí Ghallda ó
h-áiridh. D'iarr na Gaedheil abhaile fíor
am go h-am mar d'iarr iad fíor saoirse, fíor
saoirse 'mach as na Gaill agus d'iarr na
ceartas agus fíor díoghaltas ar na Gaill acu.
Franngaich neart mór na domhain in éadan
Chuaidh sluaighte thuas go h-Ápalaid má
Sasuinn agus chuaidh muid le chéile do
ba fhios agu faoi muinntear Gaedhealach
throid in éadan Sasuinn as am sin mar sin.
saor
agus
bochd.
Ba
ann, ach chuaidh sluaighte beag go Spáinn Nuadh nó Frainnge Nuadh má ba fhios agu
Rith na Gaedheil Achaidh an Iubhair chun
'n slighe chun ceanntair leo. D'éalaigh iad
na Franngaich gach aon mí 's bhliadhain
amuigh ar an fharraige nuair rith iad go
eadar 1689 go 1698 agus as 1700 go 1763.
Spáinn Nuadh agus go Frainnge Nuadh.
Fuair iad saoirse, ceartas agus gunnaithe 's claidhimh do throid in éadan na Gaill ann,
Thosaidh Gaedheil Achaidh an Iubhair
agus fhuair iad díoghaltas ana mhór ann
éirighe 'mach in éadan na maighstirí
fosta gan dabht.
Ghallda fosta, 'gus chuir iad tighe Ghall go teine 'gus chuir iad maighstirí Gall go báis
D'éirigh na Gaedheil Achaidh an Iubhair
agus ruaig iad amuigh as an coillte móra
amach le thaobh na daoine dhúthchais ann
'gus ghabhail iad amuigh leis ainmhithe
ar Achaidh an Iubhair eadar 1763 go 1765,
lionra-uisge-dhearg.ca
15
mar bhris na Gaill an connradh eadar iad fhéin agus thosaidh na daoine dhúthchais an cogadh fola mar sin agus ba saighdeara Gaedhealach ar dhá thaobh an cogadh seo mar bha saighdeara Gaedheal Albainn ann san arm Ghallda 'gus bha cathanna fíochmhar 's fola 'nnsin eadar na Gaedheil Achaidh an Iubhair agus na Gaedheil Arra Gháidheal, agus bha mór an truagh sin gun dabht! Ach fhuair na Daoine Dhúthchas bhriseadh sa chogadh sin. D'éirigh iad amach aríst eadar 1774 go 1775 le taobh an teorainn eadar riaghaltas Ghallda 's riaghaltas daoine dhúthchais agus rinn iad ruaigeanna 'n éadan bailí Ghall ann fosta. Chuaidh iad ar aghaidh leis na cogadh seo go dtí thánaig an Fhrainng ar taobh Aimearaga sa bhliadhain 1778, agus chuaidh na Gaedheil Achaidh na Iubhair do throid in aice na bhFranncaigh sa 1778, agus do throid leis na Spáinnigh sa 1779 ar aghaidh go dtí 1783. Fhuair iad saoirse agu 'nnsin mar dhubhairt na Géanna Fiáine 'n órduigh le sin chun go na h-Aimearagaich ann gan mhoill. Ba rudaí deacair leo eadar 1790 go 1812 nuair thosaidh dárna cogadh amach eadar Aimearaga 's Sasuinn agus d'iarr Aimearaga na Gaedheil do throid ar taobh leo 'n éadan Sasuinn annsin. Thánaig sluaighte ar sluaighte móra Gaedhealach chun go h-Achaidh na Iubhair as 1815 go dtí 1861 nuair a thosaidh Cogadh na Stáit amach. Fuair Achaidh an Iubhair sgríos ar sgrios ar sgrios ana mór le linn an cogadh seo 'gus bha sin garbh le Gaeluinn Achaidh na Iubhair fosta. Tá creid agam tá ceathair no cúig canúint Gaeluinn ann san Achaidh an Iubhair, ach fuair sluaighte cainnteoirí Gaeluinn bás cuid 's mó le linn Cogadh na Stáit (1861 go 1865), Dárna Cogadh na Dhá Ghall (1941 go 1945), Cogadh na Coirre (1950 go 1953), Cogadh na Bhietnam (1959 go 1975) agus an Thit Mór sa 1929 nuair sgrios mór chun muinntear ann fosta. Ach tá fhios agam faoi cainnteoirí Gaeluinn Achaidh na Iubhair sa Chonndae Cumbarlann agus tá fhios agam faoi cainnteoirí Gaeilig Thír Chonaill ann fosta. Ach iarraidh muid athbheochan nuadh le Gaeluinn trasna gach aon muinntear Gaedhealach ann sa Dhúthaich nan Craobh gan mhoill.
16
lionra-uisge-dhearg.ca
BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Lá Cuimhneachán Ár Mór Le Uinseann F. Pintado
(Gaeilge Chonnacht Thuaidh)
(Gallaic)
'S mo thuairim phearsanta agus mo fhearg faoi
Mon tu-vormi personatos oncus mon verga vo
"Lá Cuimhneachán Ár Mór" ar eolas ag ollmharú
"Lation Commenacagnis Anserom Maros" are
na
ivolestus oncus ollomaros indo Goidelos
n-Gaedheil
neamhchiontach
le
lámha
riaghaltas Sasuinn. Ó 1845-1850 bhí Albainn 's
nembo-cinatacos eni lami regulatassus Saxon.
Éireann
Avos 1845-1850 bivos Albion Iverion eni-esios
ina
h-iomláine
ag
tiarnaí
talún
Sasanacha.
ambilanos oncus tigerni talamon Saxonaca.
Ba iad tiarnaí talún Shasana a mhaígh na tiarnaí
Bivota esti tigerni talamon Saxana indo moidacos
talún Sasanacha 'n líonmhaire feola, beo-stoic
indo tigerni talamon Saxanaca indo linomaros
agus biadh eile cé gur tháirg na n-Gaedheil iad.
veolis, bivo-stucca oncus betom alios cues com-ro
Baineadh go léir le fórsa míleata 'gus gunna 'gus
tu-adroiccos indo Goidelos esti. Binatos com leris
ghlac iad an biadh go Sasana.
letos fortia militus gustus gunna gustos glaccos esti indo betom com Saxana.
Mar gheall ar oll-fuadach cine-dhíothaithe 'gus
Ambi-are geldom are ollovudtecos cenetlom-
ghoid a mbarr, tá ár n-Gaedheil níos laige go dtí
detatos gustus gostis indo barrus, adsta anserom
pointe na h-oll-imirce agus fiú bás Arm Sasuinn.
Goidelos sindi laggos com indi punxtom indo
Ní mór dúinn Ceiltigh na bhfíricí seo a admháil,
ollos-ambiberacos oncus vesus bastom Arma
agus cuimhneamh ar fhaireoga cuimhneacháin
Saxon. Necuos maros tu-sisnis Celticos indo
a chruthú gach bliadhain.
vericos so indo ad-damalis oncus commentis are variaca commentagnis indo critus cacuos bledanis.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Poblachd nan Gàidheal (Gàilig agus am Poblachd) Le Iain Mòr MacBheathain (Gàilig Ros an Ear) Feumaidh leinn do chur Gàilig idir measg na
Feumaidh leinn do chur nan sìoltan ùr a' Ghàilig
Fìor Gàidheil air ais a-rithist.
a-steach san muinntir uile thairis a' Seann Ghaidhealtachd gun mhall.
Bithidh sin an-mhath do shin a dheunamh mar tha Gàilig an-mhath 's an-mhòr orson fìor
1. Feumaidh
leinn
do
thòsaich
sgoiltean
saorsa nan Gàidheal 's a' Ghaidhealtachd.
Samhradh orson duine òige 's pàistean trì Gàilig a-mhàin.
Agus bu cheart feumaidh leinn do thosaich an
2. Feumaidh leinn do chur rudan còmhradh
obair seo idir-leinn - na Fìor Gàidheil - orson
cànan ri chéile orson duine foghluim agus
cuid mhor. Bithidh sin cheud cois orson an
duine òige. Feumaidh leinn do fhaigh ann an
obair.
làrach lìn orson cuid mhòr gun mhall. 3. Feumaidh leinn do rudan seo deunamh gun
Tòisich leinn an aiseirigh ùr a' Ghàilig a-mach às
duine h-acadamh mar cuir aid bàs chun uile
an talamh suas ann idir nan duine. Chan eil ùidh
rud gun amharas.
againn do'n obair ri thaobh leis na Seann Ghall
4. Bu cheart cuiridh leinn cuidich 's spiorad mhòr
ann an Èirinn, ann an Albainn agus ann air
gu daoine Gàilig a' foghluim. Feumaidh sinn do
Mhannan
chur airgid 's cuidich gu h-iris-leobhran,
cuideachd,
mar
cùramach leotha orson Gàilig.
cha
robh
aon
leobhran,
naidheachdan
ann
an
cànan
dùthchais, agus tha sin an-thabhachtach orson rudan digitealach cuid mhòr cuideachd.
lionra-uisge-dhearg.ca
19
Chan eil obair gharbh seo a chairdean! Amharc air na Catalanaich agus an cànan Catalanais: Tha seachd gu deich millean daoine leis Catalanais ortha 'nis. Amharc air nan Cuimrigh agus a' Cuimris: Tha h-aon gu dà millean duine leis Cuimris aca cuideachd. Amharc air nam muinntir Clann Iosrael agus Eabhrais: Tha naoi gu deich millean duine leis Eabhrais aca. Amharc air nam Franngaich agus Franngais ann an Cùidhbeig ann an Chanada: Tha seachd gu ochd millean duine leis Franngais Chùidhbeig aca.
20
lionra-uisge-dhearg.ca
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - An t-Sultain 02 - Là na h-Obrach 03 - Gaelach Úr 18 - Gaelach Lán 23 - Co-Fhad-Thràth an Fhoghair 30 - Là Náiseanta Fhìrinn 's Réite
Ath Mhìos - An Dàmhair 02 - Gaelach Úr 09 - Féill Buidheachais 10 - Là Daoine Buidheachais 17 - Gaelach Lán 31 - Oidhche Shamhna
Là Daoine Buidheachais Seo féill air gach aon dárna Dé Sathairn i n-Deireadh Foghmhair i gCeannada gach bliadhain. Beadh sin ar 9adh Deireadh Foghmhair an bhliadhain seo 'gus tiocaidh clainne 's daoine Ceannadach le chéile do'n ith beile móra 'gus mar tá sé lá spéisialta fosta.
Oidhche Shamhna So féill an-mhor le gach aon muinntir Gaedhealach 's Ceiltich trasna na domhain agus tá sin air 31adh Deireadh Foghmhair. Tá sin an-mhor sa
Ath Làrna Mhìos - An Samhainn
seannchas Gaedhealach fosta. 'S an lá seo nuair a tiocaidh an teorainn
01 - Gaelach Úr - Là Féill nan Naomh Uile 02 - Féill Samhainn 03 - Là Chuimhn' Ár Mór nan Gáidheal 08 - Là Nàiseanta Seann-Saighdearan Daoine Dúthchais 11 - Là Chuimhne 27 - Gaelach Lán
eadar an Domhain Seo 'gus an Domhain Eile síos fá choinne lá 'mháin
22
agus beadh creatúirí cruadh 's contúirteach ag rith amach saor sa Domhain Seo 'nnsin gan amhras. Le traidisúnta cuireann na páistí san eadaidh spéisialta do fheiceáil nas aice nas taoibhe na creatuirí cruadh agus beadh gach aon páiste 's daoine sábháilte 'nn le cuidiú Dé.
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Là Féill nan Naomh Uile
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Tha là mór seo le na Caitlicich, Ortodogsaich agus daoine Críosdaidh eile mar tha sin là mhath air míosachan Críosdaidh. Tha sin air 1mh Samhuinn gach aon bliadhain. Bithidh
Aifreann
Naomhtha
Spéisialta sa Bhatacáin agus sa Baile Mór
Costantáin
cuideachd,
agus
thairis na domhain.
Là nam Marbh 'S là mòran speisialta seo 'gus 's cuimhneachan leinn na daoine bhàis agus na martairean bhàis cuideachd. 'S là móran airson na Crìosdaidhean.
lionra-uisge-dhearg.ca
23
. lann. 1994 nes, O'Riain, F Seòras Jo le , c li e a to G Lazy Way . 94, 131 f., 1994, p y C a lf o L Y
LORG FOCAL FOLCLORAMA PABHALÁIN COMANN BANNA BRATACH
CRUIT MACHAIREAN MÓRA SEALGRAIG AN EAR CUAN MHIC AOIDH UINNIPEIG
SEÒLADAIR BROSNACHADH REABHLAIDEACH SEALGAIR PEILEARAN
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA SEÒLADAIR
CRUIT
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
BRATACH
lionra-uisge-dhearg.ca
25
SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO
Sneachta ag titim ar chuntasóirí. (Gaedhealg Laighean) Snixta oncus totudsmen are cuntasori. (Gallaic)
Ní hé lá na gaoithe, lá na scolb. (Gaeilge Iar Chonnacht) Necuos ei lation gaitos lation indo scolobos. (Gallaic)
Is maith an scéalaí an aimsir.
Esti matis indo scetlati indo amstera.
(Gaeilge na h-Eachréidh)
(Gallaic)
Nuair a bhíonn an luch amuigh, bíonn an cat ag seinm. (Gaeilge Iorrais) Indora indo buetion indo lucutis enimagus buetion indo cattus oncus suenos. (Gallaic)
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 26
lionra-uisge-dhearg.ca
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH CONALL NA MÉADHANACH Le Brian Ó Cianaigh (1877 go 1943) (Gaeilig Óméith) Bhí Rígh in Éirinn ins an t-sean-am agus cha rabh aige ach mac amháin. D’fhás an mac suas go dtí go rabh sé bliadhain agus fichead d’aois. Bhí 'n duine bocht aimh-leasta 'gus siúd is go rabh siamsa go leor aige sa bhaile rinn sé suas a h-intinn go rachadh sé ag iarraidh a fhortúin. D’fhág sé 'n baile maidin amháin ag éirigh na gréine 'gus shiúbhail sé leis gan a fhios aige cá rabh sé ag gabháil go dtí go dtáinig sé fhad le coill uaigneach. Chonnaic sé teach bheag in imeall na coilleadh agus bhuail sé ag an doras. D’fhoscail bean an doras agus d’iarr air a theacht isteach. ‘Chan fheil a dhíth orm,’ ar seisean, ‘ach foscadh an tígh go maidin. Ba chuma liom codladh sa choill ach ab é go bhfuil eagal orm roimh bheithigh allta.’ ‘Chan fheil ionntas ar bith annsin,’ arsa an bhean. ‘Is iomaidh fear breagh a cailleadh sa choill seo agus bhí 'n t-ádh ort nuair a tháinig tú fhad leis an bhothán seo.’ ‘Tá neart bídh agam sa mhála,’ arsa mac an Rígh. Ba ghairid ina dhiaidh seo go dtáinig fear eile isteach agus é ar lorg lóistín. ‘Féadann tú fanacht ag cois na tineadh,’ arsa an bhean, ‘ach cha leabaidh ar bith agam fá do choinne.’ ‘Chan fheil leabaidh ar bith a dhíth orm,’ arsa an fear.
28
lionra-uisge-dhearg.ca
‘Gheall an bhean seo leabaidh domhsa i gcomhair na h-oidhche,’ arsa mac Rígh Éireann, ‘agus má tá tú ‘d’fhear nas fhearr ná mise, bíodh an leabaidh agat.’ Leis sin, thoisigh an bheirt ag coraidheocht. Mhair siad mar seo ar feadh leath-uaire 'gus fán am seo cha rabh greim ná giota foireann tígh sa teach nach raibh briste acu. D’fhéach an bhean bhocht réiteach a dhéanamh eatarthu ach cha rabh faill acu éisteacht léi. Fá dheireadh nuair a bhí 'n péire sáraithe amach shuigh siad síos ar an urlár. Bhí siad i mbarr anála. ‘Díoghlaidh mise ar son an damáiste,’ arsa mac Rígh Éireann. ‘Caithfidh tú a chruthú go bhfuil tú ‘d’fhear nas fhearr ná mise sula n-díoghala tú leith-phingin,’ arsa an fear a tháinig isteach go deireanach. Chonnacthas do bhean an tígh go raibh siad ag magadh uirthi agus tháinig fearg dáiríre uirthi. Fuair sí greim ar an mhaide bhriste agus dúirt: ‘Go h-aitheann teine na h-ifreann) leis an phéire agaibh má shíleann sibh nach bhfuil dadaidh agamsa le déanamh ach ag amharc oraibh ag troid. Díolaigí ar son an méid a bhris sibh, sin nó beidh faire dhúbailte anseo go maidin.’ Thug siad iarracht éirigh ón urlár ach chuir buille den mhaide bhriste gach duine acu ar shlait a dhroma. D’aithin siad go raibh lámh an uachtair ag an mhnaoi agus dhíoghail siad an méid a d’iarr sí. ‘Tá mo chead agaibh anois,’ ar sise, ‘troid libh go maidin ó tharla nach bhfuil rud ar bith eile le briseadh ach bhur gcnámha féin.’ ‘Cha bheidh níos mó troda againn,’ arsa mac an Rígh, ‘go dtí go mbeidh a fhios agam ainm an fhir a bhfuil mé ag troid leis.’ ‘Chan fheil moill ar bith an tuairisc sin a fháil,’ arsa an fear. ‘Is mise Conall na Méadhanach.’ ‘Cha thearn tú mórán méadhanaidh ó tháinig tú anseo,’ arsa mac an Rígh.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
Char thug tú faill domh,’ arsa Conall. ‘Is tú an fear is cliste a casadh orm riamh.’ ‘Go rabh maith agat,’ arsa mac an Rígh. ‘Cuirimid stad leis an troid agus imreoimid cluiche cártannaí.’ D’imir, agus bhain Conall an cluiche. ‘Cuir do gheasa anois,’ arsa mac an Rígh. Is é an freagra a thug Conall dó: ‘An chéad bhuille gan chosaint as Éirinn amach.’ ‘Maith go leor,’ arsa mac an Rígh. Ag éirigh na gréine d’fhág an péire teach na mnaoi. Thug Conall a h-aghaidh ar an ghréin agus thug mac an Rígh a chúl léi, is é sin le rá, chuaigh fear acu soir agus an fear eile siar. Cha rabh a fhios ag ceachtar acu go rabh cailín óg, dóighiúil sa teach a d’fhág siad, ach bhí. Bhí sí sa t-seomra 'n aice na cisteannaí ina rabh an troid agus fhad is a bhí sí ag amharc fríd pholl na h-eochrach thit sí i n-grádh le mac an Rígh. Rinn sí suas a h-intinn é a leanúint agus nuair a bhí mac an Rígh míle nó mar sin ón teach, rug sí suas leis. Bhí ionntas air nuair a chonnaic sé í 'gus d’fhiosraigh sé di cá rabh sí ag gabháil. ‘Tá mé ag gabháil leatsa,’ ar sise, ‘agus an áit a gcaillfear thusa, caillfear mise in éineacht leat.’ ‘A bhean gan chéill,’ ar seisean, ‘chan fheil teach ná áras agamsa fá do choinne.’ ‘Is cuma liom,’ ar sise, ‘chan fheil a dhíth orm ach a bheith in do chuideachta.’ ‘C’ainm atá ort?’ arsa mac an Rígh. ‘Féadann tú Deirdre a thabhairt orm,’ ar sise. Thóg mac an Rígh ar a ghualainn í 'gus shiúil leis go tapaidh. In am ghairid casadh Fionn Mac Cumhaill orthu agus leathscór de na Fianna ag siubhail ina dhiaidh. Bhí aithne ag mac an Rígh ar Fhionn agus d’fhiafraigh sé de c’áit a raibh a thriall. ‘Táimid ag gabháil go dtí an Domhan Thoir,’ arsa Fionn, ‘le briseadh a throid le
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Rígh na tíre sin agus leath-scór dá chuid laochrannaí.’
30
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
‘Cha mhairidh an briseadh i bhfad,’ arsa mac an Rígh. ‘Féadann sin a bheith fíor,’ arsa Fionn, ‘ach ina dhiaidh sin ba mhaith liom tusa a bheith linn.’ ‘Rachaidh mise leat go cinnte,’ arsa mac an Rígh, ‘má ligeann Deirdre domh an aistear a dhéanamh.’ ‘Ligfidh mé dó a ghabháil leat,’ arsa Deirdre, ‘má gheallann tú gan é a thabhairt as Éirinn amach.’ ‘Tá an áit ina bhfuil muid ag gabháil i bhfad ó Éirinn,’ arsa Fionn Mac Cumhaill. ‘Más mar sin atá an sgéal,’ arsa Deirdre, ‘cha thig liom cead a thabhairt dó.’ Chaoch mac an Rígh ar Fhionn agus dubhairt: ‘Fágaimid an sgéal mar sin go maidin.’
‘Bíodh ina mhargadh,’ arsa Fionn Mac Cumhaill. Tharla
sé
go
rabh
áras
mór,
folamh
sa
chomharsanacht agus chaith siad an oidhche sin san áras. Thoisigh Deirdre ag cíoradh a cinn agus bhí a fhios ag mac an Rígh nach dtiocadh léi achainní ar bith a eiteadh fhad is a bheadh sí i
gceann na h-oibre seo. D’iarr sé uirthi cead a thabhairt dó a ghabháil le Fionn go dtí an Domhan
Thoir
agus
b’éigean
di
tabhairt
isteach. Thug sí grádh a croidhe do mhac an Rígh agus ba doiligh léi sgarúint leis. Bhí a fhios aici go rabh an ‘chéad bhuille gan chosaint’ ag Conall dá gcasfaí mac an Rígh air ‘as Éirinn amach.’ Ar an ábhar sin bhí eagal uirthi nach bhfeiceadh sí mac an Rígh go deo arís. Rinne sí réiteach le Fionn dá gcaillidh mac
an
Rígh
go
gcuirfeadh
sé
suas
bratachanna dhubha ar theacht abhaile dó agus, dá maireadh sé, go gcuireadh sé suas seoltannaí bána. D’fhág siad slán ag Deirdre agus annsin thug lionra-uisge-dhearg.ca
31
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis siad a n-aghaidh ar an chuan, an áit a rabh long ag fanacht leo. Nuair a tháinig siad go dtí an Domhan Thoir bhí tinneas cinn ar fhear de na Fianna 'gus d’fhiafraigh Fionn de mhac an Rígh an n-glacadh sé a áit. ‘Is é sin mian mo chroidhe,’ arsa mac an Rígh. ‘Thug Deirdre claidheomh domh nuair a bhí mé ag fágáil slán aici agus ní baol domh fhad is atá an claidheomh in mo láimh.’ ‘Maith go leor,’ arsa Fionn. ‘Is tusa an fear a bhuailfeas an cuaille comhraic.’ Shiúil mac an Rígh chun tosaigh agus bhuail sé an cuaille comhraic leis an chlaidheomh. Chroith an talamh seacht míle ar gach taobh. Tháinig teachtaire an Rígh agus chuir ceist air cad é a bhí a dhíth air. ‘Teach fá choinne mo mháistir agus a chuid fear go maidin,’ arsa mac an Rígh. ‘Chan fheil teach ar bith le fáil agaibh ach teach na namhas.’ Chuaigh mac an Rígh fhad leis an teach agus d’amharc isteach. Chuntas sé amhas agus fichead. ‘Tá sé chomh maith agam iad a mharbhadh ar an bhomaite,’ ar seisean le Fionn. ‘Tá mé den bharúil,’ arsa Fionn, ‘go mbeidh an tasg sin trom go leor ag an iomlán againn.’ ‘Beidh mé nas fhearr liom féin,’ arsa mac an Rígh. ‘Cad chuige sin?’ arsa Fionn. ‘Cha maith liom tú a chailleadh.’ ‘Tá,’ arsa mac an Rígh, ‘nuair a bheas mise ag gabháil fríothu, b’fhéidir go mbuailfinn i n-gan fhios domh féin fear dár gcuid féin.’ ‘Tá an ceart agat,’ arsa Fionn. Chuaidh mac an Rígh isteach agus thoisigh an t-ármhach. Bhí sean-bhean i gConntae Chiarraighe a rabh éisteacht an-ghéar aici agus chuala sí béiceach na n-amhas fhad is a bhí mac an Rígh ag baint na gcinn díobh. Chuaidh sé fríothu mar a rachadh seabhac fríd sgaifte éanlaithe. Nuair a bhí an duine deireannach acu marbh chaith sé 'mach ar chúl-doras iad. Leis sin,
32
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis shiubhail Fionn agus na Fianna 'steach agus rinn siad croitheadh lámh leis go croidhiúil. ‘Beidh foscadh againn go maidin,’ arsa mac an Rígh. ‘Dá mbeadh tinidh againn anois,’ arsa Fionn, ‘b’fhéidir go n-éireodh linn beagán bídh a fháil.’ ‘Cha bheimid i bhfad gan tinidh,’ arsa mac an Rígh. Chuaidh sé fhad le teach an Rígh agus tháinig ar ais i mbomaite le neart ábhar tineadh. D’iarr sé ar na Fianna 'n tinidh a dheargadh agus go rachadh seisean ar lorg bídh agus dí i gcomhair na hoidhche. ‘Char casadh comrádannaí orm i rith mo shaoghail atá inchurtha leat,’ arsa Fionn. ‘Cha thearn mé mórán go fóill,’ arsa mac an Rígh, ‘ach tá obair mhór lae romhainn amárach. Sin an fáth a mbeidh suipéar maith a dhíth orainn.’ Chuaidh sé go teach an Rígh athuair agus d’inis don doirseoir cad é a bhí a dhíth air. ‘Tá neart bídh sa t-soiléar,’ arsa an doirseoir. Fuair mac an Rígh bairille 'gus líon sé é den bhiadh is fearr agus thug fhad le Fionn agus na Fianna é. ‘Cha bheidh ganntanas bídh orainn go dtí go mbeidh an troid thart,’ arsa Fionn. ‘Chan fheil fonn troda ar bith ar an Rígh,’ arsa fear de na Fianna. ‘Cé a d’inis sin duit?’ arsa Fionn. ‘Teachtaire de chuid an Rígh,’ arsa an fear. ‘Creidim an sgéal,’ arsa mac an Rígh. ‘D’iarr sé ormsa gan biadh ná deoch a spáráil agus tá mé ag gabháil ar ais anois fá choinne bairille beorach.’ ‘Tá sin ionntach,’ arsa Fionn Mac Cumhaill. Maidin lá arna mhárach chuir Rígh an Domhain Thoir teachtaire chuig Fionn. ‘Ba mhaith leis an Rígh,’ arsa an teachtaire, ‘dá dtigtheá féin agus do chuid fear fhad leis an chaistil.’ ‘Abair leis go bhfuil lúcháir orainn a leithéid de chuireadh a fháil,’ arsa Fionn. Tamall beag ina dhiaidh sin tháinig siad i láthair an Rígh. ‘A Fhinn Mhic Cumhaill,’ ar seisean, ‘chan fheil aon dúil agam a ghabháil i gceann troda leat féin agus do chuid fear.
lionra-uisge-dhearg.ca
33
Chuir mé fichead fear fá thuairim seachtain ó shin leis na h-amhais a mharbhadh agus char tháinig fear amháin acu ar ais beo. Chuir tusa fear amháin le iad a throid agus chuir sé deireadh leo i gcúig bhomaite. Má tá 's aon rud a dhíth ort ar son do chuid trioblóide, abair an focal.’ ‘Ba mhaith liom,’ arsa Fionn, ‘Smólach an Chinn Óir a fháil.’ ‘Féadann tú an Smólach a thabhairt leat,’ arsa an Rígh, ‘agus mo bheannacht ina cuideachta.’ D’fhág siad slán ag an Rígh agus thug siad
Brianna R., Unsplash
a n-aghaidh ar an chuan an áit a rabh an long a bhí le iad a thabhairt abhaile go h-Éirinn feistithe. Chonnaic siad bád ag teacht isteach. ‘Chan fheil sa bhád ach fear amháin,’ arsa Fionn, ‘agus b’fhéidir go bhfuil sé ag dréim a bheith linn go h-Éirinn.’ Ar an bhomaite sin d’aithin mac an Rígh gurbh é Conall a bhí sa bhád. ‘A Fhinn Mhic Cumhaill,’ ar seisean, ‘tá mé caillte. Seo mo namhaid agus tá ‘an chéad bhuille aige gan chosaint.’ Tabhair mo chorp abhaile chuig Deirdre. Beidh a fhios aici cad é is fearr a dhéanamh.’ Leis sin tháinig Conall i dtír agus shiúil sé
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
suas fhad leis an áit a raibh mac an Rígh ina sheasamh. Bhuail sé buille trom air i gclár an éadain agus thit mac an Rígh marbh ag cosa Fhinn Mhic Cumhaill. Bhí na Fianna ag brath deireadh a chur le Conall ach dubhairt Fionn leo gan baint leis. ‘Bainidh mise sásamh as ar thalamh na h-Éireann,’ ar seisean. Chuaidh Conall isteach sa bhád arís agus ba ghairid go rabh sé as amharc. Cuireadh corp mhac an Rígh i gcónair agus cuireadh é ar bhord na loinge. Thóg siad na seoltannaí 'gus thug siad a n-aghaidh ar thír na h-Éireann. Bhí Deirdre ag fanacht lá ar lá ar son theacht abhaile na loinge. Maidin amháin chonnaic sí an long ag teannadh leis an talamh agus na seoltannaí bána in airde. Chuir seo lúcháir an domhain uirthi 'gus bhí an oiread sin deifre uirthi mac an Rígh a fheiceáil gur shiúil sí go dtína com san fharraige
34
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis in araicis na loinge. Nuair a chonnaic sí an chónair bhris an gol uirthi. ‘A Fhinn Mhic Cumhaill,’ ar sise, ‘char shíl mé go ndéanfá bréag liom. Gheall tú na bratachanna dhubha a chur suas dá mbeadh mac an Rígh marbh.’ ‘Bhí eagal orm,’ arsa Fionn, ‘go gcuirfeá ceo draíochta orainn dá bhfeictheá na bratachanna dhubha.’ ‘Is cinnte go gcuirinn,’ arsa Deirdre. ‘Is maith go dtug tú an corp abhaile. Tabhair domhsa 'n long anois agus rachaidh mé chun farraige arís.’ Sheol Deirdre léi go dtáinig sí fhad le hoileán sa Domhan Thoir. Ba le beirt deartháir an t-oileán agus nuair a shroich sí an cuan chuir siad fáilte roimpi. D’fhiafraigh siad fáth a turais agus d’inis sí dóibh gur marbhadh a fear agus go dtug sí an corp léi sa chónair. ‘Chuala mé,’ ar sise, ‘go bhfuil uisce íoc-shláinte ar an oileán seo a dhéanfadh duine marbh beo.’ ‘Chuala tú an fhírinne,’ arsa fear de na deartháireacha. Chuaidh sé isteach sa chaistil agus tháinig ar ais i mbomaite le buidéal den uisge. Chuir sé braon ar cheann mhac an Rígh agus d’éirigh sé ina sheasamh i mbláth beatha agus sláinte. Phóg Deirdre é go cineálta agus annsin chuaigh an t-iomlán acu isteach sa chaistil, an áit a rabh neart bídh agus dí ag fanacht leo. Nuair a bhí n dinnéar thart dúirt an deartháir is sine le mac an Rígh: ‘Tá mé cinnte gur gaisceadhoch éifeachtach atá ionnat agus tá do chuidiú a dhíth orainne go cruaidh. Gach oidhche i ndiaidh luidh na gréine tigeann dream mallaithe go dtí an oileán seo a throid linn agus, gíth go n-éiríonn linn iad a mharbhadh roimh an lá, cha duine inteacht beo arís iad agus tigeann siad ar ais san oidhche.’ ‘Cha thig liomsa nas lúgh a dhéanamh ná mo chuidiú a thabhairt daoibh anocht,’ arsa mac an Rígh. ‘Beidh mise annsin fosta,’ arsa Deirdre. Ag titim na h-oidhche tháinig an dream i dtír agus thoisigh an troid. Chuaidh mac an Rígh fríothu mar a dhéanfadh séideán gaoithe agus in am ghairid bhí an duine deireanach acu sínnte ar mháigh an áir. Thug na deartháireacha buadhchas do mhac an Rígh agus dubhairt siad go rabh an t-am acu pilleadh ar an chaistil.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
‘Cha bheadh sin ceart,’ arsa Deirdre. ‘Is fearr dúinn fanacht anseo go bhfeicimid cad é mar a thugtar na daoine seo chun beatha arís.’ ‘Sin mo chomhairlese fosta,’ arsa mac an Rígh. Thaitin an réiteach seo leis na deartháireacha go h-anmhaith. Oíche réabghealannaí a bh' ann agus thoisigh na fir ag cainnt eatarthu féin ach bhí Deirdre ag amharc in aice na fharraige. Ba ghairid go bhfacadh sí cailleach ag teacht amach as an fharraige. Bhí pota crochta fána muineál agus cleite ina láimh aici a bhí deich dtroigh ar fad. ‘Cé h-í féin?’ arsa mac an Rígh le Deirdre. ‘Sin cailleach an chleite phoitín,’ ar sise. ‘Tá uisge na h-íoc-shláinte léi sa phota agus má thigeann sí fhad leis na daoine atá marbh ar an léana, dhéanfaidh sí beo arís iad. Chan fheil bomaite le cailleadh.’ D’fhág siad slán ag an Rígh agus thug siad a n-aghaidh ar an chuan an áit a rabh an long a bhí le iad a thabhairt abhaile go h-Éirinn feistithe. Chonnaic siad bád ag teacht isteach. ‘Chan fheil sa bhád ach fear amháin,’ arsa Fionn, ‘agus b’fhéidir go bhfuil sé ag dréim a bheith linn go h-Éirinn.’ Ar an bhomaite sin d’aithin mac an Rígh gurbh é Conall a bhí sa bhád. ‘A Fhinn Mhic Cumhaill,’ ar seisean, ‘tá mé caillte. Seo mo namhaid agus tá ‘an chéad bhuille aige gan chosaint.’ Tabhair mo chorp abhaile chuig Deirdre. Beidh a fhios aici cad é is fearr a dhéanamh.’ Leis sin tháinig Conall i dtír agus shiúil sé suas fhad leis an áit a raibh mac an Rígh ina sheasamh. Bhuail sé buille trom air i gclár an éadain agus thit mac an Rígh marbh ag cosa Fhinn Mhic Cumhaill. Bhí na Fianna ag brath deireadh a chur le Conall ach dubhairt Fionn leo gan baint leis. ‘Bainidh mise sásamh as ar thalamh na h-Éireann,’ ar seisean. Chuaidh Conall isteach sa bhád arís agus ba ghairid go rabh sé as amharc. Cuireadh corp mhac an Rígh i gcónair agus cuireadh é ar bhord na loinge. Thóg siad na
36
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis seoltannaí 'gus thug siad a n-aghaidh ar thír na h-Éireann. Bhí Deirdre ag fanacht lá ar lá ar son theacht abhaile na loinge. Maidin amháin chonnaic sí an long ag teannadh leis an talamh agus na seoltannaí bána in airde. Chuir seo lúcháir an domhain uirthi 'gus bhí an oiread sin deifre uirthi mac an Rígh a fheiceáil gur shiúil sí go dtína com san fharraige in araicis na loinge. Nuair a chonnaic sí an chónair bhris an gol uirthi. ‘A Fhinn Mhic Cumhaill,’ ar sise, ‘char shíl mé go n-déanfá bréag liom. Gheall tú na bratachanna dhubha a chur suas dá mbeadh mac an Rígh marbh.’ ‘Bhí eagal orm,’ arsa Fionn, ‘go gcuirfeá ceo draíochta orainn dá bhfeictheá na bratachanna dhubha.’ ‘Is cinnte go gcuirinn,’ arsa Deirdre. ‘Is maith go dtug tú an corp abhaile. Tabhair domhsa 'n long anois agus rachaidh mé chun farraige arís.’ cleite ina láimh aici a bhí deich dtroigh ar fad. ‘Cé h-í féin?’ arsa mac an Rígh le Deirdre. ‘Sin cailleach an chleite phoitín,’ ar sise. ‘Tá uisge na h-íoc-shláinte léi sa phota agus má thigeann sí fhad leis na daoine atá marbh ar an léana, dhéanfaidh sí beo arís iad. Chan fheil bomaite le cailleadh.’ Rug mac an Rígh ar a chlaidheomh agus d’ionnsaigh sé an chailleach. Sula rabh faill aige buille a bhualadh rinn sí cat di féin agus thug sí a sháith dó le déanamh. Fá dheireadh chuir sé an claidheomh fríd a brollach agus thit sí marbh. Bhí aghaidh agus lámha mhac an Rígh cumhdaithe le fuil ach thom Deirdre an cleite sa phota agus leigheas sé é i mbomaite. ‘Tá bhur gcuid trioblóide thart anois,’ ar sise leis na deartháireacha. ‘Má tá,’ ar siadsan, ‘féadann muid a bheith buíoch duitse agus d’fhear cróga. Má fhanann sibh againn bhéarfaimid leath an oileáin daoibh saor go deo.’ ‘Táimid buadhaoch daoibh,’ arsa Deirdre, ‘ach caithfimid pilleadh go h-Éirinn.’ Chaoin na deartháireacha mar a dhéanadh páistí nuair a
lionra-uisge-dhearg.ca
37
d’fhág mac an Rígh agus Deirdre slán acu lá h-arna mhárach. Gídh nach rabh Fionn agus na Fianna ag dréim go bhfeiceadh siad mac an Rígh go deo arís, bhí siad ag fanacht lá ar lá le Deirdre a fheiceáil ar thalamh na h-Éireann. Cha féidir an lúcháir a bhí orthu a áireamh nuair a tháinig an péire abhaile slán. Tionóladh féasta a mhair seacht lá agus seacht n-oidhche i gCaisleán Fhinn i dTír Chonaill. Tá lorg an chaisleáin le feiceáil go fóill in aice leis na Cealla Beaga. An lá deireanach den fhéasta tháinig fear ar dhroim capaill fhad leis an gheafta. Chuir fear de na Fianna ceist air cad é a bhí a dhíth air agus d’fhreagair an marcach: ‘Má tá do mháighstir sa bhaile abair leis go dtáinig mise le troid a chur air.’ Chuala Deirdre na focla seo agus chuaidh sí isteach sa t-seomra 'na rabh Fionn agus mac an Rígh ag imirt cluiche cártannaí. D’inis sí an sgéal mar a chuala sí é agus thug Fionn áladh ar a chlaidheomh. ‘Fan bomaite,’ arsa Deirdre. ‘Má tá Conall na Méadhanaidh beo, is é atá ag an gheafta.’ ‘Má tá sin mar sin,’ arsa mac an Rígh, ‘beidh focal agamsa leis.’ Rug sé ar a chlaidheomh agus d’ionnsaigh sé an marcach. Bhí Fionn ar tígh cuidiú le mac an Rígh ach dubhairt Deirdre leis moill a dhéanamh ar feadh bomaite. Leis sin, thit ceann Chonaill chun talaimh agus bhí an bhuaidh ag mac an Rígh. Cupla lá ina dhiaidh seo dubhairt mac an Rígh le Fionn go raibh dúil ag Deirdre agus é féin cuairt a thabhairt ar a athair. ‘Ba mhaith liomsa Rígh na h-Éireann a fheiceáil fosta,’ arsa Fionn. ‘Char mhaith linne a ghabháil gan tú,’ arsa mac an Rígh. Bhí lúcháir as miosúr ar Rígh na h-Éireann a mhac a fheiceáil arís. Shíl sé go rabh sé marbh. Char lúgh ná sin an fháilte a chuir sé roimh Dheirdre agus Fionn. D’ordaigh sé féasta a thionóladh ach caithimid slán a fhágáil anois ag mac an Rígh, Deirdre 'gus Fionn Mac Cumhaill.
38
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Fearthainn Tinne Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Ag éisteacht leis an fearthainne, San scáthlán thíos an bhóthair, Beadh poll uisge chun go tuile, Leis uisge 's talamh le chéile, Ag rith amuigh as maigh na n-ghleann. Ní glanfaidh uisge smeara 'muigh, Na chroí bhriste beo go bráth, 'Cur i gcuimhne dom gach ám, Na mis' éisteacht chun 'cur fearthainne go bráth. Thar fóir an taosc, Pian an-mhor tinne, Beadh saol chun go síos le bachlóg beo, Le taobh leis fuil beo, Ag ionnsaigh an fhéith gan cliste, Nuair éistim leis an fhearthainne.
lionra-uisge-dhearg.ca
39
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
An Chridhe Trom Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Bha fhios agad na cridhe suaite, Bha fhios agad sin as an toiseachd, Cha rabh sin láidir le pian faoi tamall, Ach chuir thú sin istigh ann gan sos, Agus d'amharc thú sin chun go bhriste. 'S crádh cridhe 'nnseo faoi lathair gach aon am, Chan fhuil cúram fíor agad, Bratach gan saibhir chun go bás, Chan fhuil creideann thú faoi sin, Ach tá sin go maith leat gan amhras. Beadh mé ar aghaidh le mo shaoghal, 'Seinn amhrán amhain agam-sa, Gan smaoineach, gan amharc, Beadh mise go maith, Ach caide faoi chan fhuil sin go maith? 'S sean saighdear mé fhéin, Tá fhios agam na fíor sgéal an t-saoghal, Ach tá sin an-deacair, Nuair a beadh básamh chugam faoi talamh.
40
lionra-uisge-dhearg.ca
Intinn i gCás agus na Dreapairí Fás Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Feic na h-intinn i gcás ag fás, Ag fás tiubh na dreapairí mór na rois, Láidir i n-dath ach 's marbadh do lámh a chur ar, Níl sí n aice bláth eile 'gus is breá sin leo. Lámh láidir do chosaint uirthi, Faoi cosant' ach fásann amháin lei, Ag cur tiubhas ar na dreapaire, 'Fás áitiúil ach gan abhaile, Ach fásann uirthi 'stigh mo bhaile. Fásaidh dathúil amháin nas láidire, Mar beidh lus na gile nas mó, Tiocfaidh smaoinigh tuile seo do chur tiubhaigh an talamh, Dhéanaidh na síológa leapa 'nn. Tiocfaidh meanfar an-mhor na lách, Fearthainne beaga ar an duilleog amháin ann, Gort an áir istigh sa ghaoth mór, Beadh daoine 's fiáine le chéile.
lionra-uisge-dhearg.ca
41
TURAS NAN DOMHAIN
MO THAISTEAL FRÍD MEIRICEÁ THEAS
AN CHOLÓIM 42
lionra-uisge-dhearg.ca
PÁDRAIG MAC DIARMADA (GAEILIG INIS EOGHAIN)
Pádraig is ainm dom agus is as Leitir Ceanainn, Tír Chonaill mé ó dhúchas. Faoi láthair táim ag taistil fríd Meiriceá Theas Agus le linn an am seo beidh mé ag scríobh fá dtaobh de na eispéireais agus na eachtraí a bhíonn agam.
lionra-uisge-dhearg.ca
43
D’fhág mé teach mo chlann oidhche amháin i mí n-Aibreán le taisteal síos go h-Aerfort Bhaile Átha Cliath. Turas fada a bhí ann, ach bhí níos faide le teacht. Fuair an eitleán go Maidrid gan aon stró, agus arís go Bogotá, príomh cathair an Cholóim. Bhí fanacht fada san Aerfort Bogotá, ach faoi dheireadh fuair mé ar an eitleán go Barranguilla i dtuaisceart na tíre. Ar an drochuair, nuair a shroich an t-eitleán Barranguilla, cha rabh mo mhála mór le feiceáil in aon áit. Dúirt aerlíne Abhianca gur fágadh í san Mhaidrid agus go glactha sé 3 nó 4 lá le fáil go dtí Barranguilla. Bhí tús an mhaith curtha leis an turas! Ar scor ar bith, lean mbeidh ar aghaidh. Bhí na cead cúpla lá an dáiligh. Bhí an aimsir chomh té, go h-áirithe i gcomparáid le aimsir Tír Chonaill, agus bhí céatadán tais chomh ard ann. Cha rabh mórán le déanamh i Barranguilla, ach tá an dara “Carnabhal” is mó ar domhan acu i mí Feabhra (tá an cinn is mó i Rio de Ianaeiro), agus tagann Shageara ón cathair fosta. Tá dealbh mór ann in onóir di. Faoi dheireadh, tháinig an mála mór agus d’fhág mé slán le Barranguilla. Fuair mé bus dhá uair go leith chuig Cartagena, cathair mór stairiúla atá suite ar an Muir Cairibeach. Bhí tábhacht mór ag baint leis an cathair seo i rith ré na choilíneachta, agus rinne tíortha cosúil le an Fhrainc agus Sasainn an cathair a thógáil óna Spáinnigh, ach theip orthu achan am. mhaith, bhí an tírdhreach galánta 'gus bhain muid an sult as an turas 3 uair. Bhí Plean B maith a bhí ann. I ndiaidh sin, bhí sé in am bogadh ar aghaidh go dtí an chead áit eile. Chiall sin go rabh sé am aríst le dhul ar an bus. 44
lionra-uisge-dhearg.ca
Bhí mé i gCartagena ar feadh seachtain le cúrsa Spáinnis a dhéanamh. D’imigh an cúrsa go maith agus bhuail mé le sgoláirith’ eile as tíortha na h-Eorpa, Ceanada agus SAM. Le linn an seachtain bhain muid triail as an biadh áitiúil agus biadh ó tíortha eile ar an mór roinn (arepas agus empanadas) as salsa agus d'fhéach muid ar scannán Spáinnise. Ar iomlán, bhí seachtain an mhaith agam le craic, foghlaim agus níos mó aimsir té. Molann an cathair de h-einne atá ag iarraidh triail a bhaint as an damhsa, atá ag lorg an grian, uisge té agus biadh deas is ól saor (go h-áirithe na areapas agus empanadas). Ar an oidhche deireannach ghlac mé bus fada a bhí ag dhul fríd an oidhche go dtí Medellín. Ghlac an bus seo os cionn 15 uair ach bhí na radharcanna ar an bhealach isteach go dtí an cathair dochreidte. Tá Medellín thart ar 2,300 méadar os cionn leibhéal na farraige, mar sin de bhí sí giota níos fuaire agus bhí brú an aer níos teannta. Fós, bhí sé dochreidte go rabh os cionn 10 milliún duine ina chónaí ag an leibhéal seo is sléibhte airde ar achan taobh den cathair. Caith mé seachtain eile sa cheantar agus le linn an am sin chuig mé cuairt ar teach laethanta saoire Pablo Escobar, Guatapé (baile beag suite ar loch sna sléibhte atá chomh dathúil), Communa 13 (a bhí ag am amháin an Fabhaela is contúirteach i Meiriceá Theas agus Lár), agus bhí ‘n oidhche mór amach de craic agam le triúir eile as Sligeach, Fear Manach agus Corcaigh. (Chán ólann einne eile cosúil lena Gaedheil Éireannaigh gan dabht). I ndiaidh seachtain gnóthach ag foghlaim níos mó Spáinnis, ag baint triail as níos mó areapas is empanadas agus ag baint sult as na teochtanna níos ísle, agus giota beag fearthainne buadhachas le Dia, bhí sé in am slán a fhágáil le Medellín agus bus fada eile a fháil go dtí an chéad áit’ eile.
lionra-uisge-dhearg.ca
45
Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Mairg a loiscfeadh a thiompán fhéin. (Sean Fhocail)