LUD
DEASACHADH 19 DÀMH. / SAMH. 2024
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh Le Iain Luim Dòmhnullach
Stàit nan Eilean Le Beathan Fionn Mac Dhùghaill
An Sagart Saighdear Le Iain Mòr Mac Bheathain
AN ÁR MHÓR DEARMADA SÉAN PIERRE DURAND
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DEASACHADH 19
Dè a Steach Air Cuibhrinn
08
An Ár Mhór Dearmada
Poblachd nan Gàidheal 19 Le Séamus Ó Súilleabháin
Seann Facail
24
Le Uinseann F. Pintado
Cúpla Focla
23
Puca, Camag Cùl Bàire, agus Cromanachd
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 08 Nuaidheachd nan Dùthaichnal 13 Nuaidheachd na Cruinne 17 Sean Ghàedhealtachd 21 Fòram Coimhearsnachd 26 Dànach, Òranach & Sgeulach 32 Turas nan Domhain
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Nodhlaic Shona dhaibh go muinntir LUD agus Go Raibh Míle Míle Maith Agaibh le h-aghaidh gach rudannaí sibh a dhéanamh le h-aghaidh muinntir na nGaedheal anseo i gCeanada. Táimid muinntir dearmadta sna Clann a' Gaedheal le rudannaí Gaedhealach agus cuir sibh linn ar an learsgáil gach ócáid a chur libh leis an irisleabhar seo. Maith sibh a chairde chóir!
Tréasa Uí Móráin (Gaeilge Thír Amhalaigh)
Suas leis na Gàidheil Chanada! Tha daoine dochreidsinn agus 's Fìor Gàidheil leibh fhéin ann an Chanada gun teagamh! Cuirinn sibh artagalan agus an iris-leobhair seo ri chéile gach aon uile miosan, agus deanann sibh sin airson nan Gàidheil Chanada 'gus nan Gàidheil annseo cuideachd. Cuirinn sibh spioradan 's dòchas an-mhath 's an-mhòr againn mar sin amhàin.
Seumas Ailean Alasdair Stiùbhairt (Gàilig Apann)
Fàilte mòr gu na Gàidheil Sgithia Tha e sin mòran ghasda do fhoghluim tha Gàidheil beò 'nn an Sgithia an-duigh! Bha creid agam cha robh aon Gàidheal ann mar eachdraidh cruadh mu'n aimsear Cogadh a' Dhà Ghall (1914 gu 1917) agus Cogaidhean nan Reabhlaidich (1917 gu 1924) n'uair chaidh 12 millean duine bàs ri Cogadh a' Dhà Ghall agus chaidh 25 millean duine bàs ann an Ruis ri Cogaidhean nan Reabhlaidich - 37 millean a' chèile! Agus dh' fhoghluim mi mu Cogaidhean an aghaidh nan Duine le làmhan Stalain agus nan Cumannaich agus bha e sin 60 millean gu ruige 1991. 'S e sin dochreidsinn tha muinntir Gàidhealach beò 'nn an Sgithia an-diugh agus bithidh iad beò gu bràch air fad le cuidich Dhia!
Niall Phádruig Cholm Ó Gallchobhair (Gaelg Acaill Bheag)
02
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Tha dòchas mhòr orm airson bliadhna ùr chugainne mar chunnaic mi rudan an-mhath ri linn am bliadhna so. Thosaidh leinn aig obair leis Gaeltacht Oileáin Úir san Ontario ri 'm bliadhan so 'gus chuir ead obair an-mhath 's an-mhór airson Gàedhlig agus chun muinntirean Gàedheal thairis Chanada (airson cuid mhór) agus Aimearaga, Éirinn, Albainn, Meagsacó 'gus tìr eile; ach tha ead 'obair leis Clann na Gàedheal ann an Chanada airson cuid mhór mar tha ead annseo bho 2007 nuair thosaidh ead a-mach. Chuala sinn mòran duine 'cainnt mu bith nan Gàedheil duine amhàin ri chéile, 'gus dh'éirigh sin an spioraidean oirnn nuair dh'fhogluim leinn mu sin gun dabht! Thosaidh Fíor Gàedheil eile 'sgríobh mu rud so cuidich agus tha leinn 'obair leotha ri 'm bhliadhan so. Thug leinn àite sabhall chugu do sgríobh agus do chainnt mu Poblachd nan Gàedheal, agus mu pleannan 's aislingean aca do chur ead ri chéile leis Dàil nan Gàedheal cuideachd. Tha bliadhna ùr romhann agus tha h-aislingean againn airson caithream nan cànan dhuthchais agus rudan ùr romhann cuideachd. 'S móran mhaith sibh go na bhFoghlaimeoirí mar 's daoine dochreidte 's an-thabhactach sibh fhéin! Cuireann sibh saoghal úr go Gaeilig agus ba bhreagh libh nuair a bith sibh amach 'máirseáil le ceartaí theanga dhúthchais annseo sa Shé Chonndae, na Saor Stát agus ann sa Dhúthaich nan Craobh fosda.
Peadar Phádruig Ó Cearnaigh (Gaeilig na Spéiríní)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
Bianca Vilculescu Images
NUAIDHEACHD IONADAIL
Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh Le Iain Luim Dòmhnullach (Gàilig Sgitheannach) Chonnaic ‘s chuala mi mu dhaoine ‘sabaid mu ‘n t-ainm Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh agus bha ‘s tha iad ann an Dùthaich nan Craobh agus annseo san nan Eileanan cuideachd. Agus sgrìobh mi ‘n artagal sgeul seo do chur am fìor eòlas chun daoine mu ‘n eachdraidh an t-ainmean. ‘S am Mac Tìre ‘n ainmhithe naiseanta nan Gàidheal! Seo e ‘n sgeul gun teagamh mar ‘s e ainmhithe nas mhòr ann an eachdreidh, ann an seannchus agus ann an spioradachd nan Gàidheal annseo san an Seann Ghaidhealtachd agus thairis nan tonn gu Dùthaich nan Craobh cuideachd. Nuair a fhuair iad thalamh ann an Talamh an Éisg, Caraliana Tuath, Dùthaich Mhic a’ Taoisich agus air ball, ann an Éireann Ùr, Talamh Fuar agus Gleann Dhuthchais ‘s Gleann Garaidh; chonnaic ‘s chuala na Gàidheil nam Mac Tìre ‘mach ann an coilltean annsin, ach cha robh eagal ortha mu sin! Bha e sin mar bha nam Mac Tìre ‘nn aig dachaigh agus bha ‘s tha iad ainmhithe mòr ann an seannchas agus dùthchas Gàidhealach agus cha robh eagal againn an aghaidh nam Mac Tìre mar amharc an an t-ainm aca! Am Mac Tìre: Chuir daoine ‘n t-ainm aca linn aoisean fhada o shin gun teagamh, agus ‘s an t-ainm seo nas mhath ‘s nas speisialta cuideachd. Thàinig sin às Mac an Talamh no Mac an Tìre, ‘gus chaidh e gu Mac Tìre ‘n déidh an àm sin.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Cha robh eagal aig nam muinntir Gàidhealach mu ‘n am Mac Tìre nuair a shroich iad ann an Dùthaich nan Craobh mar bha fhios aca ‘n sgeul umpa, ‘gus bha fhios aca cha robh am Mac Tìre cunntartach thun daoine ‘gus chun nam pàistean ‘s seanndhaoine gu h-àiridh. Bha fhios aca bha ‘n eagal nas mhoir aig am Mac Tìre ‘n aghaidh nan daoine. Agus bha Mac Tìre ‘nn ri thaobh leis nan Sionnach (Madadh Ruadh), Sionnach nan Craobh agus an Sionnach Sneachda. Agus bha ‘n ainmhith’ eile ‘nn an choilltean móra Dùthaich nan Craobh gun teagamh, agus bha iad an-dhiofrail às an ainmhithe ‘nn an Seann Ghaidhealtachd. Ach cha robh am Madadh Allaidh ann an Dùthaich nan Craobh an Ear ri linn an àm seo. Bha e ainmhithe Dhuthaich nan Craobh an Iar no nam Machairean Móra; ach char dheachaigh nan Gàidheil thun an àite sin airson dhà no trì ceud bliadhna ‘n déidh a thàinig iad gu Dùthaich nan Craobh. Thàinig an cheud muinntir Gàidhealach thun Dùthaich nan Craobh ann an 1536; agus bha ùidh aca airson an iasgaireachd a-mhàin. Cha robh aon ùidh aca thun na h-ainmhithe fiadhan annsin. Rinn iad chairdean mhor leis nan Daoine Dhuthchais annsin, agus chaidh na Gàidheil thun dachaigh agus thill iad gu Dùthaich nan Craobh gun stad ‘s gun trioblaid eadar 1536 gu 1610 nuair thàinig nan Gall fo tamall. Ach tha sin sgeul eile airson àm artagal eile. Thàinig na cheud Gàidheil air am Madadh Allaidh ann an 1700an air aghaidh b’fheudar. Agus bha sin an àm nuair a chaidh iad amach as Tìr Ùr nan Franngaich (ann an Dùthaich nan Craobh) thun thairis nan Crìochan Gharbh gu ruige shroich iad am Machairean Móra. Agus tha creid agam bha creid aca cha robh Dùthaich nan Craobh an ainm àite ceart airson an tìre ‘nnsin nuair chonnaic iad air nam Machairean Móra ‘gus ‘s iad an-mhor gun teagamh a chairdean! Cha robh coillte mhor san àite sin, agus tha na h-ainmhithe fhiadhain diofrail san àite cuideachd. Chonnaic iad treadan Tarbh Allaidh, Féidh, Fiadh Ghobhair agus chonnaic iad Daoine nam Machairean no na Daoine Machairean
lionra-uisge-dhearg.ca
05
‘sealgaireachd na Tarbh Allaidh leis eich, agus chonnaic iad Mac Tìre ‘nn ‘sealgaireachd gach aon ainmhithe treada cuideachd. Agus chonnaic ‘s dh’ fhoghluim iad mu’n am Madadh Allaidh annsin gun teagamh! Agus tha creid agam thàinig an t-ainm Madadh Allaidh fo tamall mar cha robh iad Mac Tìre ‘gus cha robh iad Cù Fhiadhain agus chaidh iad leis am Madadh Allaidh. Ach char thàinig an t-ainm tábhachtach airson muinntir Gàidhealach airson aimsir nas fhaide gu ruige ‘nn an 1813 air aghaidh nuair thàinig ceud shluaghan mhor nan Gàidheal a-mach air nam Machairean Móra. Agus cha robh fhios agus cha robh aon fhíor eòlas aca mu na h-ainmhithean san am Machairean Móra, ‘gus tha fhios againn sin mar thàinig iad ann gun eadaidh agus rudan sneachda gheimhreadh! Agus tha gheimhreadh ro-chunntartach ann an Chanada, ‘gus ann am Machairean Móra nas mhoir! Fhuair iad dhìbear a-mach às an talamh dhachaigh aca ‘nn an Albainn agus chuir tighearna-thalamh iad air cùpla long agus chaidh e iad a-mach air nam Machairean Móra gun innealan tuathanas cuideachd! Bha fear gharbh e fhéin gun teagamh! Ach bu mhath daoine do chainnt faclan mhath airson am fhear seo, ach chan eil mis’ eadarthu. Bha tighearna-thalamh e ‘gus cha robh e cùramach leis saoghlan nan duine Gàidhealach a chuir e ‘mach air nam Machairean Móra ‘nn an Chanada leis an gheimhreadh rofhuar air am beulach! Bha sin eadar 1811 gu 1814. Agus nuair a thosaidh iad do bhunaidh an taighean agus am feirmean aca, ‘gus an déidh a cheannaich iad ainmhithe feirmeachd leotha – thàinig iad fo ‘n ionnsaigh le nam Madadh Allaidh! Cha robh iad sin am Mac Tìre. Rinn am Madadh Allaidh ruaigean ri linn an oidhche ‘gus thosaidh iad do shin a dheunamh ri linn an latha gealach cuideachd, agus bha ‘n eagal mhor aig nan duine Gàidhealach mar cha robh eagal air nam Madadh Allaidh, agus bha ‘n eagal air nam Mac Tìre! Agus bha fhios aca bha iad ainmhithe diofrail às iad ri chéile. Agus thug iad an t-ainm Madadh Allaidh – Bianca Vilculescu's Images
am Madadh nan Allaidh no am Madadh nan àitean allaidh—agus bha sin Madadh Allaidh mar bha e madadh gun teagamh, agus bha e fiadhain agus bha e ‘mach san allaidh. So Madadh Allaidh! Ach thàinig an t-ainm seo nas mhoir ann an 1880an air aghaidh nuair thàinig sluaghan nas mhoir Gàidhealach thun am Machairean Móra mar fhuair iad dhìbear a-mach às do dhachaigh aca cuideachd, agus
06
lionra-uisge-dhearg.ca
thàinig iad thun am Machairean airson talamh agus saoghlan ùr a-mhàin. Cha robh ùidh aca do shabaid an aghaidh nan Daoine Machairean agus cha robh ùidh aca do shabaid airson nan Gall – mar chuir na Gall iad a-mach as an Seann Ghaidhealtachd agus bha iad ann an Chanada ‘nis. Thàinig bàrdachd an-mhor a-mach às am Machairean Móra cuideachd, agus bha saorsa mhath aig nam bàrdan nuair a shroich iad an àite. Sgrìobh iad mu ‘n strìgh an aghaidh nan tighearnan-talamh agus an aghaidh nan Gall, agus thàinig airgid, bàrdachd agus armailtean airson Strìgh an Fhearann. Leumh Bean Bhochd am Mhanitóba, agus sgrìobh Eachann Niall Mac Gilleathain mu nam Madaidh Allaidh aig ionnsaigh agus aig ruaig an aghaidh nan daoine Gàidheal ùr, agus an eagal aig nan daoine seo airson am Madaidh Allaidh san àm sin. Cha robh sin am Mac Tìre mar tha ‘n eagal aig am Mac Tìre ‘n daoine ‘gus cha robh ‘s chan eil spiorad aca do ‘n ionnsaigh an aghaidh daoine mar sin a-mhàin. Bha sin Madaidh Allaidh a-mhàin agus tha ‘n eòlas seo ‘steach san am pìosa bàrdachd airson daoine ‘n amharc air. Bha sin eadar 1877 gu 1880, agus às 1880 air aghaidh. Ach thàinig an t-ainm mì-cheart ‘Madadh Allaidh’ air am Mac Tìre mar bha fhear ‘sealgaireachd amhàin a-mach ann an Chanada, ‘gus chonnaic e Mac Tìre ‘mhàin san àite aige. Cha robh eagal aige, ach bha ‘n ionntanas air b’fheudar. Chaidh e air aghaidh agus fhuair e Fiadh Each Mhor shìos agus dh’ fhan am Mac Tìre gu ruige fhuair e chrìoch ‘faigh am biadh ‘s an fheoil às an chorp Fiadh Each Mhor. Agus rugadh ‘s togadh am fhear seo ‘nn an Tìr Idhe, ‘gus thill e thun dachaigh agus bha e ‘cainnt gu fear Gàidheal ùr mu ‘n am Mac Tìre ‘fannachd airson am biadh. Agus char thuig am fear ùr aon rud mu ‘n Mac Tìre. Agus chaidh an chomhradh fhada dheacaidh air aghaidh airson uairean fhada, ‘gus thàinig fhearg mhor aig am fhear Thìr Idhe; agus thubhairt e gu ‘m fear ùr; “Seo Mac Tìre coltas am Madadh Allaidh mhor!” agus bha fhios am fhear ùr am Madaidh Allaidh mar chonnaic e ortha roimhe. Agus sgrìobh e litirean thun dachaigh ann an Sgitheannach, Sgalpaigh agus àitean eile mu ‘m Mac Tìre ‘s Madadh Allaidh mhor, agus fhuair daoin’ eile Madadh Allaidh às annsin. ‘S móran truagh a bha ‘s tha sin an sgeul, ach feumaidh mi ‘s feumaidh leinn do chur sin ceart gun mhall! Agus sin agaibh e!
Harry Collins from Getty Images
lionra-uisge-dhearg.ca
07
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Stàit nan Eilean Le Beathan Fionn MacDhùghaill (Gàilig Sgithia) “In Ainm na Tríonóide Ró-Naofa is tobar don uile údarás agus gur chuici, ós í is críoch dheireannach dúinn” Bunreacht na hÉireann ‘S e clann Ghàidheil Ghlais a tha anns na Gàidheil agus ‘s e Gàilig a tha ann an cànan nan Gàidheal. Bhunaich na Gàidheil stàit na h-Éireann, stàit na h-Alba agus stàit an Eilein Mhanannaich, tha na Gàidheil a’ fuireach anns na stàitean seo, ach chan e stàitean nan Gàidheal a tha annta. Chan eil pàrtaidh poileataigeach sam bith ann an Éirinn, Alba no anns an t-Eilean Manannach no cumhachd poileataigeach eile sam bith a chuireadh Stàit nan Gàidheal leis a’ Gàilig mar a’ chiad chànan dhen Stàit mar an ceann-uidhe aige. Tha sin glè bhronach a ràdh, ach tha na Gàidheil a’ fuireach fo cumhachd nan Gall an-diugh agus chan eil ùidh agus toil a dh’ fhaicinn na Gàidheil agus a’ Ghàilig làidir a-rithist aig na Goill. Mar as aithne dhuinn bho na mapaichean seo gu bheil cunnart mòr air a’ Ghàidhealtachd an-diugh. Gun obraichean-gnìomha dàna agus glice bidh na Gàidheil agus an cànan anns a’ chuideachd còmhla ris na Cruithnich, na Finicich (Muinntir Phoenician), na hEutrùscanaich (Muinntir Etruscan) agus le mòran mòran muinntir eile a bha mòr agus làidir, ach a tha á bith a-nis. 08
lionra-uisge-dhearg.ca
868 bliadhna o chionn ‘s e Somhairle Mac Ghille Bhrìde, Rìgh nan Eilean agus mo shinnsear, a bhuanaich an cogadh cruaidh agus fada an aghaidh na Goill agus shàbhail Rìgh Somhairle Gàidhealtachd na hAlbainn agus an Eilein Mhanannaich. Seo an uair ceart a thairgseachadh Còir nan Eilean- am plàna mòr agam airson Stàit nan Eilean- Stàit nan Gàidheal. `Còir nan Eilean` Ceann-uidhe: Stàit nan Eilean- stàit nan Gàidheal neo-eisimeileach fhlaitheach shuidhichte air an creideamh ann an Trianaid leis a’ Gàilig mar a chiad chànan air tìr na h-Éireann, na h-Albainn agus an Eilein Mhanannaich. Aig an àm seo tha aon ceist agam a-mhàin do gach Fìor-Ghàidheal: A bheil sibh airson Stàit nan Eilean- stàit nan Gàidheal neoeisimeileach fhlaitheach shuidhichte air an creideamh anns an Trianaid leis a’ Ghàilig mar a’ chiad chànan dhen stàit air tìr na hÉireann, na h-Albainn agus an Eilein Mhanannaich? Cuiribh ur freagairtean “tha” no “chan eil” gu coirnaneilean@hotmail.com Nuair a ghabhas mi barrachd na 300 “tha”bho na Fìor-Ghaidheil bidh mi leis an tairgseachadh agam- na rathaidean agus na ceuman gu Stàit nan Eilean. Le meas, Beathan Fionn Negoda MacDhùghaill Dealbhan a tha a’ dol leis an artaigil agam seo: -Stàit nan Eilean -mapaichean mu dhèidhinn a’ Ghàilig ann an Éirinn agus ann an Alba; -dealbh a tha a’ samhlachadh Rìgh Somhairle Mac Ghille Bhrìde -dealbh Naomh Brìd mar “banrìgh nam banrìgh”. Seo ainm a bha na filidhean nan Gàidheal a chur air Naomh Brìd.
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Pi-Lens from Getty Images
Éirigh Amach na Calafoirt (1720 go 1723) Le Seán Shéamuis Mac a' Chruiteir (Gaedhilig Theilinn) D'éirigh na Gaedheil amach ar Talamh an Éisg aríst sa bhliadhan 1720, agus thosaidh an t-éirigh amach ar na gcalafoirt le taobh tráigh deisceart Thalamh an Éisg agus san Leith-inis na n-Gaedheal (Leith-inis na hAbhalóin) go h-áirithe. Agus d'éirigh iad amach i lár an gheimhreadh 1720 fosta. Dhéan iad sin mar cha bheidh sluagh saighdeara 'gus cha bheidh cuidiú 'mach as Sasuinn mar an oighear mór ar an fharraige. Ba iad amháin leis na Gaill agus cha bheidh na Gaill anonn do fhaigh cuidiú do chur stad an éirigh amach. Ba 'gus beidh saoirse acu do'n éirigh in éadan na Gaill anois gan dabht. Nuair a d'éirigh iad - na Gaedheil - amach do thosaidh an Éirigh Amach 1720, chuaidh iad ar an ionnsaigh in éadan dún mór na saighdeara, 'gus chuir iad tighe Gallda go teine leis díoghaltas an-mhor fosta. Rith iad eadar na tighe 'gus eadar na mbailí 'cur teine chun gach áite. Ina dhiaidh a thosaidh iad an teine, rinn iad ruaigeanna 'lorg le gunnaithe, claidhimh agus armáilt' eile. Agus ba iad caithréim leis an ruaigeanna mar fuair siad armáilte mhaith acu 'nnsin. Nuair a bhuaidh iad an céad cuid an éirigh amach, chuaidh cúpla Fíor Gaedheal amach ar an oighir do chur teine ar do chomhartha dóiteán chun na bhFranncach agus na Spáinnigh. Ach char tháinig iad chugu, 'gus ba na Gaedheil amháin do throid amháin iad fhéin in éadan na Gaill. Agus ba siad go maith le sin mar ba sé sin traidisiún!
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Fuair iad neart trasna deisceart Thalamh an Éisg, agus ar Leith-inis na n-Gaedheal fosta, 'gus ba neart acu eadar geimhreadh 1720 go samhradh 1722, nuair a rinn na Gaill ionnsaigh mór chugu. Ba faoi 2,200 saighdear leis na Gaill annsin, agus ba eadar 60 go 160 Gaedheal le chéile. Cha rabh neart acu do chur stad chun na Gaill. Ach chuir iad comhaireachd dochreidte 'n éadan na saighdeara Gaill annsin gan dabht! Agus ina dhiaidh seachtain amháin nó dá seachtain, rinn iad éalaigh chun na coillte mór ar Talamh an Éisg, agus thosaidh iad treall-chogadh in éadan na Gaill as annsin go dtí an t-samhraidh 1723 nuair a fuair iad cuidiú nuadh as na Fíor Gaedheil faoi bratach an Spáinn. Rinn iad éalaigh maith amach as deisceart Thalamh an Éisg annsin, agus sheol iad go Leith-inis na n-Gaedheal do thabhair cuidiú 'n comhaireachd ann. Agus chuir iad comhaireachd nas mhaithe san áite sin go dtí Deireadh Fóghmhair 1723 nuair a fuair iad orduigh as na Fíor Gaedheil faoi bratach an Spáinn do fhág amach as Talamh an Éisg mar cha bheidh iad anonn do chur cuidiú eile chugu. Agus dhéan iad sin faoi Deireadh Fóghmhair 1723, agus chuaidh iad chun an Spáinn Nuadh agus ba iad ann faoi bratach an Spáinne go dtí chuir Dia Mór an sgairt chugu. Ba 'n Éirigh Amach eadar 1720 go 1723 an cogadh dochreidte mar cha rabh iad saighdeara 'gus ba giollaithe iad, agus ba misneach an-mhor acu do thosaidh cogadh in éadan Sasuinn agus in éadan na Gaill gan cuidiú mór agus gan cuidiú maith amháin iad fhéin.
lionra-uisge-dhearg.ca
11
BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
An Ár Mhór Dearmada Le Séan Pierre Durand (Gaelg na Gleanntaidh)
Miluxian, Getty Images
Bha chéad Ár Mhór dearmadta ré 17mhadh aois linn sgrios-chinnidh gan daobht. Ré linn na 1650idí, fhuair faoi 100,000 leanbh ‘s páisde Gaedheal le 10 go 14 bliadhn’ aca, fhuair siad ghlac 's fhuadaich amuigh as na tuismitheoirithe go trailleachd trasna na dtonnda go Dùthaich nan Craobh. Bha seo sin cuid amháin na pleann gharbh ag na Gall do chur na Gaedheal amach as an Ghaedhealtachd agus do chur muinntear na Gaedheal chun faoi trailleachd trasna na dtonnda go brách ar fad san thalamh Ghallda eile. Bha seo sean-phleann cruadhlachd ag ríghthe Shasainn ar son bliadhanta fhada. Nuair a shroich iad an áiteanna úr na Gall san Dhùthaich nan Craobh, thánaig na Gaedheil bhochd óig faoi cheannus uabhasach Gallda. Thánaig siad faoi riaghaltas ró-chruadh, ró-gharbh ‘s ró-uabhasach; agus chonnaic na Gaill ortha cha rabh na Gaedheil fíor daoine - bha siad ainmhithe úr do’n obair a dhéanamh ar son plandála úr trasna na dtonnda san Dhùthaich nan Craobh. Fhuair caithidh ró-uabhasach ortha ‘gus bha na rudanna ró-uabhasach nuair a chonnaic daoine na rudanna gharbh a chur siad chun an trailleanna ‘s Afraig mar shampla! Chuaidh na Gall do chur bean Gaedhealach ‘s fir Afragach le chéile do phór trailleanna measgach aca. Dhéan na Gall sin mar d’iarr iad do’n amharc ar na daoine seo má bha 'n-ainmhithe iad fhéin amháin. Bha seo ró-uabhasach gan daobht!
lionra-uisge-dhearg.ca
13
Bha droch aimsear nimhneach ag na Gaedheal, agus na Gaedheil Éireann go h-áiridh. Bha 'n aimsear seo ám sgrios-chinneadh ar son na Gaedheal (mar chuir na Gall sgrios-chinneadh nó cinedhíothú do chur na Gaedheal go bás san áireamh an-mhór) agus ag cuir na daoine beó faoi trailleachd ina dhiaidh sin. Thánaig siad faoi trailleachd, luchd an-mhór na n-daoine 'glac thar trasna na dtonnda ar loinge Gall-Shasannaigh chun go Dúthaich nan Craobh. Fhuair siad dhíbeartha sna céadta mhílte, fhuair siad dhíbir ‘s fuadaich, fir, bean, agus leanbha 's páisdithe óige fosda. Nuair d’éirighthe siad amach nó nuair chuir siad comhaireachd faoi orduighe,
dhíbeart trasna na dtonnda do dhíoghail iad go
thánaig sgrios an-mhor ar na gcoirp aca leis
planndóirithe Ghallda 'nn eadar na h-Oileáin
cruadhlachd ró-mhór: trí chrochadh le na lámha
Gréine (na h-Indiacha Thiar). Ré meadhan an
nó coiseanna 'gus chuir na Gall na lámha nó coise
17mhadh Aois, bha na Gaedheal sluaighte nas
chun teine. Nó fhuair siad go bás trí teine bheó
mhóir na trailleanna fhuair 'díoghail ar Oileán
ortha 'gus chuir na Gall an cionn aca shuas ar
Tobac (Antigua) agus ar Montsarrat. Ré linn an
pícithe san áite mhargadh do chur eagal chun na
t-ám, bha trailleanna Gaedhealach 70% na duine
trailleanna eile.
ar Oileán Mhonsarrat.
Chan fheil an iarr againn do lean ar aghaidh leis
Bha Gaedhealtachd áit mhór na trailleanna ar son
na rudanna uabhasach eile, nach fheil? Agus, tá 'n
ceannaichithe Ghallda. Thánaig cuid mhór an
fhíor eolas mhór ag daoine faoi na gcoirtheannu
chéad trailleanna san Dhúthaich nan Craobh
'n aghaidh aca ré trádúil na trailleanna. Ach táimid
amach as an Ghaedhealtachd, agus bha dath geal
'cainnt faoi trádúil na trailleanna nach fheil?
ortha fosda. Chuaidh 500,000 fear Gaedhealach shíos go bás le lámha na Gall eadar 1641 go 1652,
14
Thosaidh ríghthe Séumas I agus Tearlach I
agus fhuair 300,000 Gaedheal dhíoghail faoi
trailleachd na Gaedheal sa 1625 ar aghaidh, agus
trailleachd san aimsear sin. Chuaidh eadar
lean Oilibhear Cromáil ar aghaidh leis an obair
600,000 go 1,500,000 Gaedheal shíos go bás in
gharbh seo ‘gus chuaidh sé ar aghaidh leis
Éireann ré deich bliadhna eadar 1641 go 1651 nó
dídeannú na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.
1652. Fhuair teaghlaich, muinntire 'gus clainne
Thosaidh an trailleachd na Gaedheal amach nuair
sgriosda mar chuir na Gaill stad ar son na h-
dhíoghail Séumus Stiùbhart I rígh Shasuinn 30,000
athairithe do dhéan turas leis na clainne aca
cime Gaedhealach faoi trailleachd chun go
trasna na dtonnda go taobh eile na Fharraige
plandála Ghallda san Dhùthaich nan Craobh.
Mhór. Bha 's fhuair muinntir na Gaedheal amháin
Chuir sé Fogóghra na bhliadhna 1625 amach, agus
gan athairithe, 'gus chonnaic na Gall bha muinntir
thug sé orduigh ar son do chur na Gaedheal a’
gan cosannda na bean 's leanbha 'mháin. Agus
lionra-uisge-dhearg.ca
bha pleann ag na Gall do chur iad go díoghail fosda. Dhéan iad sin leis cruadhlachd an-mhór gan mhall! Ré linn na 1650idí, ghlac ‘s ghoid nas móra 100,000 leanbh s’ páisde Gaedhealach eadar 10 go 14 bliadhna dh’aois aca 'muigh as na tuismitheoirithe 's clainne. Agus fhuair siad dhíoghail faoi trailleachd go na h-Oileáin Gréine, Achadh an Iúbhair agus Sasuinn Nuadh. Ré linn na deich-bhliadhna seo, fhuair 52,000 Gaedheal (bean, leanbh 's páisde) dhíoghail ar Barbados agus Achadh an Iúbhair. Ar sa bhliadhna 1656, thug Cromáil an ordugh do chur 2,000 páisde Gaedhealach go Séamusaca do chur díoghail go planndóirithe Shasanach ann. (Tá creid agam thánaig an focail “fuadaichtear” faoi timcheall san aimsear sin mar ghoid na Gall sluaighte móra na páisdithe óige ré linn an am seo. Tá 'n focal seo san an Foclóir na Béurla na h-Íochdar Áiteanna "Gadaithe na ndaoine, páisdithe go h-áiridhe; Bha na ceud phleann do chur iad go plandála Ghallda i n-Dùthaich nan Craobh.") Chan fheil móran shluagh na daoine go math leis an focal "trailleachd" nuair a bith siad ‘cainnt faoi 'n aimsear seo san stair na n-Gaedheal 's a’ Ghaedhealtachd. Rachaidh leis an focal dlighe ("na h-oibrigh cheard chumhnant"), ach cha rabh 's chan fheil sin an fíor sgéal, agus bha na daoine faoi trailleachd ainmhithe nó h-eallaigh-dhaoine san súileanna na Gall amháin. Thosaidh trailleachd mhór ar na Gaedheal amach san aimsear seo. 'S móran eólas againne cha rabh fuath agus ain-chinealtas ag na trailleanna na h-Afraga mar cha rabh Creideamh Caitligeach aca. Agus bha siad nas daora fosda, 'gus fhuair siad saoghail nas mhath in aice na trailleanna Gaedhealach mar sin amháin. Ag an deireadh an 17mhadh aois linn, bha trailleanna h-Afragach nas daora (50 Punnd Sasunnach), bha na trailleanna Gaedhealach ach 5 Punnd Sasunnach. Má chuir planndóir sgrios leasgtha traill Gaedhealach go bás cha rabh sin amach as an dhlighe Ghallda, bha na Gaedheal bháis rudanna gharbh airgead a chiall, ach bha saoghail na Gaedheal nas bhige ré thaobh na h-Afragaich mar bha siad nas áirde san shaoghail. Thánaig na Gall-Shasannaigh leis pleann uabhasach do ghlac rudanna eile ‘mach as na Gaedheal, agus dhéan iad sin ar son saibhreas, bainigidhe ‘s airgid. Bha na clainne ‘s páisdithe rugadh go tuismitheoirithe faoi trailleachd sna h-Oileáin Gréine ‘s DevidDO, Getty Images lionra-uisge-dhearg.ca
ar Dùthaich nan Craobh trailleanna iad
15
fhéin amhain. Fhuair na Gall siad go h-oibre nas chruadh, nas gharbh mar dh’iarr iad airgid 's saibhreas nas mhór aca, 'gus bha siad sin anonn mar bha trailleanna aca 'gus bha siad oibrithe saora. Dh’fhan na páisdithe 's leanbha faoi trailleachd ina dhiaidh fhuair na máthairithe saoirse aca. Dh’fhan na máthairithe leis na páisdithe ar son cuid nas mhór, agus dh’fhan iad faoi trailleachd mar sin fosda. Ag an am cheudna, chuir na Gall-Shasannaigh oibre úr eile ar son na beana faoi trailleachd (cailíní ag 12 bliadhna dh’aois ar aghaidh): chuir na planndóirithe na daoine trailleanna ré chéile do chur clainne úr rabh measga masga eadar na h-Afragaich 's na Gaedheil. Bha dath dibhriuil ag an Measganaighe fosda. Chuaidh "Na Measganaighe" 'díoghal san mhargadh trailleanna nas mhór na nGaedheal, agus shábháil na planndóirithe airgid mar char iarr aca do théigh go mhargadh trailleachd san Afraig. Chuaidh an oibre gharbh uabhasach do chur na h-Afragaich agus na Gaedheil ré chéile do chur beó go na Measganaighe ar aghaidh ar son bliadhanta fhada go dtí 1681, nuair chuir riaghaltas na Gall san Shasuinn an dligheanna 'mach do chur stad chun sin! Cha rabh aon suim ag riaghaltas Ghallda do chur piann 's stadanna chun airgid a dhéanamh le teoranda móra thaistil na trailleanna. Chuaidh Sasuinn ar aghaidh agus chuaidh deich mílte na Gaedhal faoi trailleachd ann ar son céad, ceathar fhichead a sheachd bliadhan go 1839. Tá 'n eólas san Cartlanna Ghallda faoi 'na dhiaidh Cogadh Mór na 1798 in Éirinn, fhuair mílte 's mílte traill Gaedhealach faoi ghabhail 's dhíoghail san Astráil agus Aimearaga. Bha rudanna ró-uabhasach ar son na trailleanna Afragach 's Gaedhealach gan amharas. Bha droch-sgéal faoi long Shasannach leis an t-ainm Délestât. Chuir na foireann long 1,302 traill san an Fharraige Mhór mar bheidh rudanna nas easga ar son na foireann. Chuaidh rudanna nas gharbh 's ró uabhasach ar son na Gaedhal nuair a bha iad faoi trailleachd ar Oileáin Gréine 's Dùthaich nan Craobh, bha sin fíor gan daobht (ré linn 17mhadh ar son nas mhór) agus bha rudanna nas gharbh ar son na Gaedhal agus fhuair na Gaedhal nas uabhasach na na h-Afragaich. Tá creid agam tá cuid shluagh mór na daoine leis dhath ar do craiceanna eadar na Measganaighe leis shinseara Gaedhealach 's Afragach aca ortha. Sa bhliadhna 1839, thánaig pleann ag na Gall-Shasannaigh do chur stad chun an obair aca ar Slighe go h-Ifrinn, agus chuir iad stad chun trádúil trailleachd aca annsin. Cha rabh aon Gaedheal anonn do fhill chun abhaile dachaigh do chur eolas faoi sgéal gharbh uabhasach seo. 'S trailleanna chiallte iad fhéin. Rinn iad dearmada trí am agus trí san leobhair stairiúil mar tá sin nas mhaith leotha.
16
lionra-uisge-dhearg.ca
SEAN GHÀEDHEALTACHD
An Sagart Saighdear Le Iain Mòr Mac Bheathain (Gàilig Ros an Ear) Bha 'n Athair Pàdruig Ó Riaghain Sagart Saighdear Mhòr gun amharas. Rugadh e 'nn an Ros Mór san Cill na Manach Ìochdarach san Tiobraid Aráinn san 1930. Bha Fìor Gàidheal do mhàthair agus fhuair e creidimh Poblachdanas asti. Dh' fhàg e 'mach chun na Sagartan Caitligeach dar a bha e òig. Bha sin an sgeul orson dàrna mhic thairis Oir Mhumhain / Mumhan an Ear ri 1940an. Chaidh e 'mach air obair miseanaraidh ann san Afraga 'gus Sasuinn. Dar a bha e san Afraga, chaidh e gu 'n obair do chur creidimh Caitligeach chun nan daoine thairis an àitean aige. Bha mòran sonas aige ri linn an t-àm seo gun amharas. Bha e misearaidh mhath san Mabulu 'nn san an Tansáin san Afraga. Agus as dheidh bliadhnichean fhada, chuir na Sagartan e gu Lunnainn an Sasuinn, agus cha robh e gu math le sin. Thill e gu dachaigh ann an Tiobraid Aráinn, Mumhan an Ear am bliadhna 1969. Bha e ann orson do mhàthair ri linn lathan deireannach oirre. Ghlac e 'n obair orson nan Pallontinean 'cruinnigh airgead thairis na h-Èireann. lionra-uisge-dhearg.ca
17
Thòisich an Éirigh A-mach Sia Chonndae 'nn an Lùnastal 1969. Dar a chunnaic e sin, cha robh e 'nonn do sheas a-mach às an strìgh. Chuir e pìosan airgead nan Pallontinean chun na Fìor Gàidheil ann san Sia Chonndae 'gus an Saor Stàid cuideachd. Bha e san meadhan an strìgh orson bliadhnichean fhada gun amharas. Fhuair e airgead mhòr gu na Fìor Gàidheil 'sabaid an aghaidh nan Gall, agus chaidh e gu 'n Libia 'gus dh' fhuair e gunnichean agus gach aon rudan mìleata orson na Gàidheil annsein cuideachd. Thòisich e 'n obair ambasaid Gàidhealach gu gach aon charaid nan Gàidheal thairis nan domhain. Rinn e cuairtean gu gach aon tìr thairis nan domhain do fhaigh cuidich orson nan Gàidheal. Bha sin obair fhada mhòr, agus tha e sin ro-mhòr orson an iris-leobhar seo 'nis. Bha 'n Athair Pàdruig Ó Riaghain Fìor Gàidheal dochreidsinn agus Fìor Gàidheal nas mhòr orson saorsa na Gàidheal 's a' Ghaidhealtachd gun amharas! Rinn e rudan dochreidsinn orson strìgh nan Gàidheal às 1969 air aghaidh.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Poblachd nan Gàidheal Smuainich nan Daoin' Òige Le Iain Mòr Mac Bheathain (Gàilig Ros an Ear) Gun nan daoin' òige, cha bhithidh teachd-shaoghal againn. Feumaidh leinn do chur spiorad ceart idirinn. Bithidh na tuismitheoran agus an theaghlach an cudromach orson sin gun amharas. Agus tha e sin an cudromach faighidh aid cànan nan Gàidheal às nan tuismitheoran mar tha e sin bealach 's slighe nas mhath orson duine 'foghluim trì bheò Gàilig aca. Feumaidh sinn do chur spiorad agus brosnachadh chun na daoin' òige do Gàilig a' foghluim. Feumaidh leinn do chur Gàilig gu cànan nan duin' òige. Feumaidh sinn do chur Gàilig a' dhèanamh cànan ortha fhìn gun amharas. Feumaidh leinn do fhaigh daoin' òige do ghràdh orson Gàilig agus do dhèan Gàilig cànan na h-òige cuideachd. Feumaidh leinn do cheangail leotha trì meadhanan sòisealta. Dèanaidh leinn Gàilig nas mhòr 's nas féill-mhor idir na daoin' òige. Cuiridh aid Gàilig féill-mhor idirinn dar thòisich aid do chainnt an cànan air sligh' éirigh a-mach nan daoin' òige. Bithidh cànan nan Gàidheal cànan Reabhlaideach le sin. Feumaidh leinn do chur obair cudromach air nan daoin' òige. Cuiridh leinn féillearan, sgoiltean, cùrsaidhean, cruinneachadhan spòrs agus rudan ceòl chugu mar tha sin an cudromach orson aonachd nan Gàidheal agus aonachd cinnidh nan Gàidheal gu h-àiridh! Agus feumaidh sinn aid ann an Èirinn orson bliadhan a-mhàin, agus ann an Albainn orson bliadhan as déidh sin, agus ann an Mhannan orson am bliadhan às déidh sin seo cuideachd. Agus bithidh aid san cuid mhòr nan Gàidhealtachd orson gach uile trì bliadhan. Feumaidh sinn nan daoin' òige leinn gun amharas! Agus bu bhreagh leinn sinn!
lionra-uisge-dhearg.ca
19
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - An Samhainn 01 - Féill Samhainn 08 - Là Nàiseanta Seann-Saighdearan Daoine Dúthchais 11 - Là Chuimhne 13 - Gaelach Úr 27 - Gaelach Lán
Ath Mhìos - Dùbhlachd 07 - Gaelach Lán 18 - Ciad Là Chanucah 22 - Grian-Stad a' Ghearraimh 23 - Gaelach Úr 25 - Là na Nollaig 26 - Féill Steafan - Kwanzaa 26 -Deireamh Là Chanucah 31 - Oidhche nam Bonnag
Nollaig
Chonuca
Tá sin an am speisialta le daoine nó
'S am féill so 'n mhor nan Giùdaich
muinntir Críosdachd treasna 'n
do chuimhne na Dárna Timpeall
domhan. Tá sin mar rugadh Íosa
Mór. 'S an féill so air aghaidh orson
Críosd mac Dé san am sin.
ochd latha 's oidhche. Cuir daoine solus air nan coinnealan asteach
Lá Cuimhneachan Ár Mhór
san Meadhnóra ri linn an féill so.
'S latha móran eadar gach muinntear Gàidhealach thairis nan domhain. Bidh mhuid ri chéile air an latha seo do chuimhneachan agas do dheir paidrean naomhtha airson nam Martairean Gàidhealach nuair a shiubhail iad gu bhàis eadar 1845 gu 1857 le làmhan Gall Sasuinn.
Là Cuimhneachadh Ath Làrna Mhìos - Am Faoilteach 01 - Féill Bliadhain Úr 06 - Gaelach Lán 21 - Gaelach Úr 22 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich
Seo latha mór airson nan Gàidheil thairis nan domhain. Air an latha seo tha mhuid 'cuimhneachadh na saighdearan Gàidheal bàis re linn dhà cogadh mór, agus 's cuimhneachadh a' Chiad Cogadh na Dhà Ghall (1914 gu 1919) agus a' Dàrna Cogadh na Dhà Ghall (1937 gu 1945) gu h-àiridh.
lionra-uisge-dhearg.ca
21
. O'Riain, Flann. 1994 , le Seòras Jones, Lazy Way to Gaelic p. 95, 131 Y Lolfa Cyf., 1994,
LORG FOCAL CAMANACHD ÍOMANAÍOCHD CROMANACHD
CISPHEIL SACAIR PEIL GAELACH GALF
DRANG IOLAR MAOL SEABHAG CEARC GÉ CHANADA GÉ SNEACHDA CEARC MACHAIREAN CEARC GHEARR GHLAS
22
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA PUCA
EyeEm from Getty Images
CAMAG CÙL BÀIRE Walik from Getty Images Signature
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
CROMANACHD Fred Greenslade, The Canadian Press
lionra-uisge-dhearg.ca
23
SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO
Nuair a bhíonn an Poncáin amuigh, bíonn an turcaí ag rince. (Gaeilge Oileán Iarthach) Indo-ora esio buetion indo puncagnis eni-magus, buetion indo turcia oncus rennogestom. (Gallaic)
Ní minic seanchat ag spraoi le sop tuí. (Gaeilge Iar Chonnacht) Nis meneccis senocatta oncus spracia letos suppa togom. (Gallaic)
Gallúnach don chorp, gáire don anam. (Gaedhealg Thír Eoghain) Gallonaca doindo corpus, garis doindo anamen. (Gallaic)
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 24
lionra-uisge-dhearg.ca
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH FEAR LITIRÍOCHTA, FEAR TEANNGA, FEAR CÚISE Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhlig Inis Eoghain)
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Chuir buadhan bheag daoine Connradh na Gaedhilge ar bun sa bhliadhain 1893 agus tá an Connradh céanna ar cheann de na h-eagraíochtaí náisiúnta 's buaine agus is tábhachtaí in Éirinn, ar bhealaigh éagsúla, ó shin i leith. Tá stair fhada, chasta ag bainnt leis an Chonnradh chéanna 'gus, nuair a reáchtáladh comóradh céad bliadhain ann san 1993, bhí deis ann breathnú siar ar a stair, ar bhuanna agus laigí na h-eagraíochta 'gus ar a thionchar ar chinniúint na h-Éireann le corradh is céad bliadhain. Thapaigh lucht taighde 'n deis agus rinne siad mionchíoradh ar ghnéithe éagsúla den Chonnradh ó shin i leith. Rud eile a rinneadh, beathaisnéisí eadar chuimsitheach agus ghearr a sgríobh ar chuid mhór de na daoine a rabh dlúthbhaint acu leis an Athbheochan go h-áirid sna bliadhanta luatha. Ach, gan amhras, tá cuid mhaith daoin' ann a fágadh i leaba an dearmaid, rud nárbh airithe orthu, óir rinne a leithéidí a gcion féin – agus níos mó ná a gcion féin uaireanta – le fís an Chonnartha a chur i gcrích. 'S mithid, más mall, aitheantas a thabhairt dá macasamhail. Ag deireadh an naoú h-aois déag agus sa chéad cheathrú den aois seo caite bhí Conallaigh ann, ar chainteoirí dhúthchais iad a mbunús, a chuir comaoin mhór ar Athbheochan na Gaedhilge ach atá imithe as maíomh le fada 'n lá amach ó thagairtí fánacha thall is abhus dá gcuid saothar is dá gcuid oibre ar son na Gaedhlig. Ag deireadh an naoú h-aois déag agus sa chéad cheathrú den aois seo caite bhí Conallaigh ann, ar chainteoirí dhúthchais iad a mbunús, a chuir comaoin mhór ar Athbheochan na Gaedhilge ach atá imithe as maíomh le fada 'n lá amach ó thagairtí fánacha thall is abhus dá gcuid saothar is dá gcuid oibre ar son na Gaedhlig. Ar dhuine de na daoine gan iomrá sin a dhíreofar anseo le cuid den aoine sin i stair na h-Athbheochana a líonadh. Brian Ó Cianaigh as Ard an Rátha atá i gceist. 26
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Rugadh Brian Ó Cianaigh i n-Gleann Domhain san iardheisceart Thír Chonaill sa bhliadhain 1877. Bha Cathal (1833 go 1919), feirmeoir, agus Caitríona (nighean Ua Ceanann ó Alt na Bheatha) (1858 go 1931) a bhí ar a thuismitheoirí. Phósadh iad ar 29/1/1874 ag Cill a' Tígh. Bhí Cathal ina bhaintreabhach agus é dhá bhliadhain is dhá sgór nuair a pósadh é agus a bhean tríocha bliadhain d’aois. Dáta breithe na clainne: Brian (1877), Anna (1878), Caitríona Agnas (1881), Seosamh Dómhnall (1882) agus Pádruic (1884). Fuair Brian a chuid bunsgolaíochta i Sgoil Náisiúnta Mhín Teine Dé atá tuairim is trí mhíle taobh amuigh de bhaile Ard an Rátha. 'S é an múinteoir a bhí aige ar an bhunscoil Seaghán Séamus Ó Gallchobhair. Bhí an Gallchobhaireach ina mhúinteoir sa sgoil sin ó 1876 go dtí gur éirigh sé as sa bhliadhain 1914. Ba chol ceathar í a bhean, Máire Ní Domhnaill as Cill Rathain, le h-Easpag Ráth Bhoth, Pádraig Ó Dómhnaill, a rinne an oiread sin ar son na Gaedhilg i rith a shaoghail. Fear a bhí sa Ghallchóbhaireach a rabh spéis mhór aige i gcúrsaí Gaeilg agus cultúrtha 'gus chuaidh sé i gcion go mór ar Bhrian. Bhí Brian ina chainteoir dúthchais mar a bhí 'n teaghlach ar fad agus is léir ó Dhaonáireamh 1901 go rabh eadar léamh agus sgríobh an Bhéarla agus na Gaedhlig acu, rud a bhí annamh go maith sa Ghaedhealtacht san am sin. 'S léir fosta go rabh traidisiún láidir sgéalaíochta 'na cheantar dúthchais, a chruthú sin an corpas mór de sgéalta béaloidis a d’fhoilsigh Brian sna 1930idí ar an Daoine Dhoire agus Nuadhachd Thír Chonaill. Mhaígh Brian go raibh stór mór sgéalta ag a athair agus gur fhoghlaim sé féin óna athair cuid mhór acu agus gur lionra-uisge-dhearg.ca
27
chuimhnigh sé go maith orthu go dtí deireadh a shaoghail. Ó tharla gur rugadh Brian chomh fada sin ó shin agus nár fhág sé aon cháipéisíocht de chineál ar bith ina dhiaidh, go bhfuair sé bás sa bhliadhain 1943 agus go bhfuil a gharchlann chóir a bheith dall ar fad ar chuid na Gaedhlig dá shaoghal, is tearc ar fad an t-eolas atá againn faoi ná faoina chúlra roimh thús na h-aoise seo caite. 'S fiú breathnú ar a bhfuil ar eolas againn dá laghad é, áfach, ó tharla go bhfuil sé ad rem agus oiliúint Bhriain á sgrúdú againn. Bhí an imirce go Meiriceá go mór i muinntir Uí Chianaigh ó lár an naoú h-aois déag ar aghaidh. Bhí d' athair Bhriain páirteach sa Chogadh Chathartha na Meiriceá. Bhí uncailí agus deartháir Bhriain ag obair thall i Meiriceá. roimh thús na haoise seo caite agus is orthu a thriall Brian nuair a chuaigh sé anonn sa bhliadhain 1903. Bhí cáil ar uncal amháin le Brian, Niall, mar agóidí Náisiúnach agus is léir a thionchar ar Bhrian ón taobh sin de agus ar bhealaigh eile fosta. Is fiú éisteacht leis an chuntas seo faoi Niall (1841 go 1935), agus d’aithneofá Brian air lena linn sin. 'S minic do chualaidh mé daoine léigheanta ag déanamh comhrádh ins an Bhéarla, agus is minic do chualaidh mé comhrádh maith i n-Gaedhilg, acht do bhuaidhfeadh Niall Ó Cionaigh orra go léir. Ní fhaca is ní chualaidh mé riamh éinnídh do b’fhearr ná é. Tháinig an chaint chuige ina tonntaibh móra meara gan stad ná comhnuidhe acht mar bheadh sruthán ag rith de thaobh Bheárnais Mhóir lá báistighe. Bhí brigh agus fuinneamh ann, faghairt ‘na shúilibh, gach uile bhall dá chorp ar oll-chrith. Dob’ fhuirist aithne gur shíl sé féin gur bh’í an fhírinne do bhí dá rádh aige, 'gus dar n-dóigh is í leis. Tá súil le Dia agam go gcloisfidh mé arís é. Fear oibre gan tabhairt suas é. Thug Anna Nic Eoin, Ailis Ní Mhaoileagáin, Tomás Ó Concheanainn agus baill eile de Chonnradh na Gaedhilge cuairt ar áiteacha éagsúla i dTír Chonaill le craobhachadh a chur ar bun i mí Mheadhan Fóghmhair 1898. Nuair a shroich siad na Gleanntaidh leis an aidhm sin a chur i gcrích, reáchtáil siad feis bheag agus bhain Niall bonn airgid as a óráid. 28
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
LÉIM NA MBÓ Le Pól Ó Néill (Gaeilig Thír Chonaill) D´éirigh na Bó chothrom talún, ná bó thug sé léim cheathairchosach. Léim na bó as a chorp. D´éirigh na Bó chothrom talún ná bó thug sé léim cheathairchosach. Léim na bó as a chorp. D´éirigh na Bó chothrom talún ná bó thug sé léim cheathairchosach. Léim na bó as a chorp.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
Cáineadh Smaointeach Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Cén fáth tá beo uafasach orm, 'Smaoinigh faoi rudaí, char smaoinigh mé faoi rudaí roimhe, 'Briseadh gach aon cill inchinn amuigh le slat loine, 'S achrann gan sos orm agus 's an-fhearg agam, 'Géill do bheo gan comhaireachd. 'S gafa mé san áit annseo, In aice mé gan fiú 's amlán agam, 'S amlán 'cainnt mé, 's ábhar mé sa náire, 'S géar fola mé 's breith, 'S stróicthe 'n áiteanna mé, Le aghaidh do-aitheanta 'gam. Ach, bím ó láthair go domhain eile, 'Iarracht áite do sheas, Áit do chuimhnim mar ní chuimhnidh liom fhein, Sgéal gan labhairt, Poll amháin do chur mo chorp go dtí ní bheadh mé fúm go brách.
30
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Learsgáil Taisce Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Chonnaic mé chun ar áilleacht na tíre roimhe, Ba dathanna measga 'damhsa sa spéire, Dearg, buidhe-dhearg 'taistil istigh gorma móra, Mar a chéile an áilleacht istigh do shúil agat. Beadh thú liom go brách air fad, 'S leat liom nuair a táim cúpla míle as abhaile, Aghaidh dhearg 's liopa láidir leat, 'Cuir mé chroí suas agus síos. 'S taisce dochreidte thú fhéin, 'S glaineacht, díograis, learsgáil taisce 'gat, Cosantaim thú leis glas a chur leat, As lámha Dé 's as Flaitheas thú gan amhras. Siubhalaidh muid le chéile le taobh cosan seo, Beadh muid 'siubhal ar aghaidh 's ar aghaidh, 'Cainnt rúnda le chéile grá teanga gan stad, Beadh fíor grá linn go brách air fad.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
TURAS NAN DOMHAIN
Mo Thaisteal fríd Meiriceá Theas (An Cholóim: Salantó 'gus Bogotá)
Le Pádhraig Mac Diarmada (Gaeilig Inis Eoghain) Dh'fhág mé slán le Medellín, an cathair mór sna sléibhte 'gus fuair mé ar bus beag ag dhul i dtreo Salanto. Tá baile Salanto suite 7 uair ó dheas de Medellín. Tá clú 'gus cáil ar an cheantar mar gheall ar an caife. Bheirtear an “Ceantar Caife”, agus bhí sé an soiléir sin an fheiceáil ar an turas ó dheas. Bhí páirceanna móra achan áit. 32
Bhí páirceanna seo líonta lena plandaí a dhéanann an caife. Bhí sé deas tírdhreach difriúil agus saoghal na daoine faoin tuath a fheiceáil. I n-dóigheanna bhí sé cosúil lena ceantar iargúlta in Éirinn, seachas an caife. Páirceanna glas, feirmeoirí, margaidh agus
daoin' ag tiomáint geepeanna agus bheaineanna. Ar scor ar bith, shroich an bhus Salanto nuair a bhí an solas imithe. Cha abh mórán le feiceáil ag an am sin den oidhche 'gus bhí an baile í féin chor ar bith druidte suas. Roinn mé tacsaí le Gearmánaigh agus Sasanaigh agus bhuail muid an brú óige díreach ina dhiaidh sin. Fuair muid seiceáilte isteach agus chuaidh mé ag cuardach biadh
lionra-uisge-dhearg.ca
ina dhiaidh sin. Tháinig mé trasna bialann beag a dhíoghal buirgeir, agus bhí comhrá maith agam (i mo Spáinnis briste) le úinéir an gnó, fá dtaobh de an saoghal sa cheantar, Éirinn, agus an am a chaith sí ina cónaí san Iodáil fosta. I ndiaidh an grub agus comhrá, bhí sé in am dom dhul chuig mo leabadh. Bhí tuirse mór orm. An chead maidin eile d’eagraigh mé féin, Gearmánach agus Meiriceánach, chun siúl a dhéanamh i n-gleann a bhí cóngarach go Salanto. “Gleann Cocora” an t-ainm a bhí ar agus deirtear go rabh na crainn pailme 's airde ar domhain acu. Le bheith fírinneach, nuair a fuair muid annsin, bhí na crainn an ard. Níos airde ná h-aon crann pailme eile a fhaca mé riamh. Bhí an gleann í féin galánta 'gus chaith muid thart ar cúig uair ann, ag leanúint ar slighe ciorcalach a bhí déanta amach. Bhí an grian ag scoilteadh na gcloch an lá ar fad, agus cur sin lena radharcanna chomh maith. Nuair a fuair muid ar ais go dtí an brú, d’ith muid biadh áitiúil “bandeia paisa” agus bhain muid triail as tae chomh maith, tae canaela a bhí ann le giota cáis. Meascán suimiúil, ach d’oibrigh sé amach go maith. Den chead lá eile, bhí sé socraithe agam dhul ar turas go dtí feirm caife. Mhair seo ar feadh triúir na ceathrar uair agus d’fhoghlaim mé léir mór faoin próiseas, cá h-áit a díoghaltar an caife go dtí, agus an saghas airgead a faigheann na feirmeoirí. Tá aontas mór acu sa cheantar agus déanann siad cinnte go faightear praghas cothrom de 'n achan feirmeoir. Ag deireadh an turas, fuair muid cupán caife. Gan dabht bhí sé an cupán is fearr a bhí agam riamh!
An oidhche sin chuaidh scaife dúinn amach le triail a baint as cluiche ón Cholóim. Tugtar “Teio” ar an cluiche, agus go dtí an lá atá inndiu ann, fós níl / chan fhuil áithne agam ar na rialacha.
lionra-uisge-dhearg.ca
lionra-uisge-dhearg.ca 33
An cead maidin eile bhí sé in am le dhul go dtí an stáisiún bus, agus ar aghaidh go dtí an príomh cathair, Bogotá. Bhí turas fada eile romham. An cead maidin eile bhí sé in am le dhul go dtí an stáisiún bus, agus ar aghaidh go dtí an príomh cathair, Bogotá. Bhí turas fada eile romham. I ndiaidh turas ocht uair ag taisteal fríd na sléibhte, dh'fhill an bus ar Bogotá. Faoin am a shroich an bus Bogotá bhí sé mall agus dorcha. An cead lá eile, chuaigh mé suas go dtí Montserrat, sean mhainistir mór atá ag amharc amach ar an cathair. Bhí na radharcanna go h-álainn agus tugadh peirspictíocht ar cé chomh mór is a bhí an cathair (an tríú is mó i Meiriceá Theas i ndiaidh Sao Paolo agus Rio de Ianaeiro). Arís bhí an cathair seo lonnaithe ar talamh ard, an uair seo bhí an cathair os cionn 2,800 méadar, le Montserrat ag suigh os cionn 3,000 méadar.
Sna laethanta a tháinig i ndiaidh sin, rinn mé cúpla turas thart ar an cathair, bhí neispéireas agam ar bus “Chibha” (iar bus iompar a úsáidtear fá choinne cóisir agus turas thart faoin cathair anois), d’imigh mé go dtí an iarsmalann ór is mór ar domhan (an áit ar cheap na Spáinnigh go rabh El Dorado lonnaithe), agus fuair mé blás maith de biadh agus cultúr na cathrach. I ndiaidh roinnt lá bhí sé in am fágáil aríst. Bhí mo am sa Cholóim ag teacht chun críoch. Bheinn ag fágáil slán lena plátaí móra de biadh an Cholóim, na beoir áirithe atá acu, an ceol sna sráideanna, agus go h-áirithe comhluadar muintir na h-áite. Bhí brón mór orm is mé ag dhul go dtí an aerphort. Ach bhí 34
lionra-uisge-dhearg.ca
áthas an domhain orm gur caith mé tréimhse sa tír bríomhar, álainn seo. Agus ar aghaidh anois go dtí an Eacuadór.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Ná bíodh sé ina dhearmad an chléiridh ar an gclog agat. (Sean Fhocail)