LUD
DEASACHADH 16 GIBL. / CÈIT. 2024
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Foireann Coise-Bhall na Ceiltich agus Cànan nan Gàidheal Trí) Le Séan Séamus Mac a' Chruiteir
Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaedheil (Cuid a Trí) Le Géaróid Mac Maghnuis
Cù Breacach Le Ciobha Nic Ghille Guirm
CAOINEADH LE FÍOR GAEDHEAL MÁIRTÍN EOGHAN MAC GIOLLA EÓIN
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DEASACHADH 16
Dè a Steach Air Cuibhrinn
33
Caoineadh le Fíor Gaedheal
Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh
04
Le Iain Luim Dòmhnallach
Na h-Albannaich Aonaichde
16
Le Iain Mòr Mac Bheathain
Cúpla Focla
25
seilcheag , Ròs, Capull
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 08 Nuaidheachd nan Dùthaichnal 12 Nuaidheachd na Cruinne 10 Sean Ghàedhealtachd 22 Fòram Coimhearsnachd 28 Dànach, Òranach & Sgeulach 33 sgeul na h-Eachdraidh
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Math sibh gu LUD agus math thu mhòr gu Gearóid Mac 'a Chùirn! Sgrìobh e sgeul an-mhath 's an-cheart mu Strìgh Mhòr ann am Baile Mhòr Bhinnipeig ann am bliadhna 1919. Bha e cogadh no strìgh gharbh airson nan Gàidheil 's Gall ri sin. Ach bha caithream aca 'n dheidh sin mar bhuaidh iad an strìgh.
Uilleim mac Alasdair 'ic Uilleim 'ic Pheadar (Gàilig Eilean Dhubh)
Na Gaedheil Dearmadta 'S sinn na Gaedheil Dearmadta gan dabht a chairde! Agus tá fhios agam sin mar níl aon fear 's bean acadamh 'cainnt fúinn annseo ar na Machaire Móra. Tháinig sluaighte móra chun annseo 'gus rinne daoine dearmadta fúinn san an Sean Dhúthaigh agus níl mise sásta le sin. Agus Beannacht Dhia oraibh a fhoireann LUD agus leanaigh ar aghaidh leis an obair mhaith agaibh. Cuirinn sibh linn ar an léirsgéal na Gaedhealtachd aríst.
Séanna Ní Bhroin Ua Dhochartaigh (Gaeilig Bhréifne)
GRMMA - Agaibh aríst! 'S as Bhatarlugh, Iobha san Aimearaga seo, agus tá sásta mór orm do fhoghluim faoi 'n irisleabhar seo a chairde! Chuir sibh an spiorad úra agam leis an nuachd seo go h-áirithe.
Mairead Ua Maolriaghain (Gaeluinn Oir Mhumhan)
Beo Fhada oraibh! Tá sé sin go h-ionntach ionntach deas maith do'n amharc an iris-leobhar Gaelg libh i gCeannada. 'S móran móran truagh sin chan eil aon spiorad 's cridhe ag nan muinntear annseo do'n éirigh suas do chur 's do thosaidh iris-leobhar Gaelg ri chéile 'nnseo san Éirinn an Oir. Beo fhada oraibh a chairde.
Pádraigín Nic Aonghuis (Gaelg Uíbh Eachach)
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Tha 'n iarr agam do 'n adeir mu thòiseach a' bliadhan so fuar, ach chan e fhios agam mà bith na feur san chlois leom air sin. Bha mis' aig obair trì mìos Bealltuinn Gun Gheàrr san mìos so do chur cuidich chun na Dealgannan Dhé 'gus na Seilleanan ri chéile, agus tha na Bearnánan Bhrìde nas fhaide cuideachd. Nuair a sgrìobh mi so, tha e sin 6 Ceim ann an maduinn Bealltuinn so 'gus tha na daoin' aimsire 'cainnt mu 'n aig cur sneachd ann an deireamh seachdainn so, ach rachaidh e sin 'mach às Gleann Uisge Dhearg gun mhall. Tha sin a-null nan sneachd airson anis. Bha na h-aimsir nas mhath ri linn mìos Céitean so cáite, 'gus bha Taispeanntas Bhlàth aig Taigh Eachréidh Ealanachd nam Bhinnipeig. Nuair a chaidh mi trì Shìos Bhaile ann an latha deireannach, bha saor àm agam do bhuail a-steach do'n oraic air pìosanan 's rudan ealanachda 'gus bh' ead do'n obair leis blàthannan san slighean dathuil 's dochreidsinn. Tha sin dochreidsinn agus brosnachamh do'n oraic an obair daoin' eile dhéanamh do chur beò chun rudan cionn aca 'gus cuirinn ead gach aon rudan aig do làmhan aca cuideachd. 'S brosnachamh an-mhór orm nuair cuir mise beò chun an irisleobhar so gach àm. Beannachdan Bealltuinn oiribh.
Strìgh Mhòr ann am Bhinnipéig Mòran, Mòran Mòran Taing gu Gearóid Mac a' Chùirn agus an artagal a' sgrìobh e mu Cogadh Luchd Oibrich na Bhinnipeig san 1919. Tha e 'n-thabhachtach faighidh daoine 'n eòlas cheart aca mu 'n aimsear san eachdréidh.
Pàdraig mac Phádraig Ruadh 'ic Nèill 'ic Sheumas (Gàilig Dhùthaich Mhic Aoidh)
02
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
Waitandshoot, Getty Images
NUAIDHEACHD IONADAIL
Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh Le Iain Luim Dòmhnallach (Gàilig Sgitheannach) Chonnaic ‘s chuala mi mu dhaoine ‘sabaid mu ‘n t-ainm Mac Tìre ‘gus am Madadh Allaidh agus bha ‘s tha iad ann an Dùthaich nan Craobh agus annseo san nan Eileanan cuideachd. Agus sgrìobh mi ‘n artagal sgeul seo do chur am fìor eòlas chun daoine mu ‘n eachdreidh an t-ainmean. ‘S am Mac Tìre ‘n ainmhithe naiseanta nan Gàidheal! Seo e ‘n sgeul gun teagamh mar ‘s e ainmhithe nas mhòr ann an eachdreidh, ann an seannchus agus ann an spioradachd nan Gàidheal annseo san an Seann Ghaidhealtachd agus thairis nan tonn gu Dùthaich nan Craobh cuideachd. Nuair a fhuair iad thalamh ann an Talamh an Éisg, Caraliana Tuath, Dùthaich Mhic a’ Taoisich agus air ball, ann an Éireann Ùr, Talamh Fuar agus Gleann Dhuthchais ‘s Gleann Garaidh; chonnaic ‘s chuala na Gàidheil nam Mac Tìre ‘mach ann an coilltean annsin, ach cha robh eagal ortha mu sin! Bha e sin mar bha nam Mac Tìre ‘nn aig dachaigh agus bha ‘s tha iad ainmhithe mòr ann an seannchas agus dùthchas Gàidhealach agus cha robh eagal againn an aghaidh nam Mac Tìre mar amharc an an t-ainm aca! Am Mac Tìre: Chuir daoine ‘n t-ainm aca linn aoisean fhada o shin gun teagamh, agus ‘s an t-ainm seo nas mhath ‘s nas speisialta cuideachd. Thàinig sin às Mac an Talamh no Mac an Tìre, ‘gus chaidh e gu Mac Tìre ‘n déidh an àm sin. 04
lionra-uisge-dhearg.ca
Cha robh eagal aig nam muinntir Gàidhealach mu ‘n am Mac Tìre nuair a shroich iad ann an Dùthaich nan Craobh mar bha fhios aca ‘n sgeul umpa, ‘gus bha fhios aca cha robh am Mac Tìre cunntartach thun daoine ‘gus chun nam pàistean ‘s seann-dhaoine gu h-àiridh. Bha fhios aca bha ‘n eagal nas mhoir aig am Mac Tìre ‘n aghaidh nan daoine. Agus bha Mac Tìre ‘nn ri thaobh leis nan Sionnach (Madadh Ruadh), Sionnach nan Craobh agus an Sionnach Sneachda. Agus bha ‘n ainmhith’ eile ‘nn an choilltean móra Dùthaich nan Craobh gun teagamh, agus bha iad an-dhiofrail às an ainmhithe ‘nn an Seann Ghaidhealtachd. Ach cha robh am Madadh Allaidh ann an Dùthaich nan Craobh an Ear ri linn an àm seo. Bha e ainmhithe Dhuthaich nan Craobh an Iar no nam Machairean Móra; ach char dheachaigh nan Gàidheil thun an àite sin airson dhà no trì ceud bliadhna ‘n déidh a thàinig iad gu Dùthaich nan Craobh. Thàinig an cheud muinntir Gàidhealach thun Dùthaich nan Craobh ann an 1536; agus bha ùidh aca airson an iasgaireachd a-mhàin. Cha robh aon ùidh aca thun na h-ainmhithe fiadhan annsin. Rinn iad chairdean mhor leis nan Daoine Dhuthchais annsin, agus chaidh na Gàidheil thun dachaigh agus thill iad gu Dùthaich nan Craobh gun stad ‘s gun trioblaid eadar 1536 gu 1610 nuair thàinig nan Gall fo tamall. Ach tha sin sgeul eile airson àm artagal eile. Thàinig na cheud Gàidheil air am Madadh Allaidh ann an 1700an air aghaidh b’fheudar. Agus bha sin an àm nuair a chaidh iad a-mach as Tìr Ùr nan Franngaich (ann an Dùthaich nan Craobh) thun thairis dssimages, Getty Images
nan Crìochan Gharbh gu ruige shroich iad am Machairean Móra. Agus tha creid agam bha creid aca cha robh Dùthaich nan Craobh an ainm àite ceart airson an tìre ‘nnsin nuair chonnaic iad air nam Machairean Móra ‘gus ‘s iad an-mhor gun teagamh a chairdean! Cha robh coillte
lionra-uisge-dhearg.ca
05
mhor san àite sin, agus tha na h-ainmhithe fhiadhain diofrail san àite cuideachd. Chonnaic iad treadan Tarbh Allaidh, Féidh, Fiadh Ghobhair agus chonnaic iad Daoine nam Machairean no na Daoine Machairean ‘sealgaireachd na Tarbh Allaidh leis eich, agus chonnaic iad Mac Tìre ‘nn ‘sealgaireachd gach aon ainmhithe treada cuideachd. Agus chonnaic ‘s dh’ fhoghluim iad mu’n am Madadh Allaidh annsin gun teagamh! Agus tha creid agam thàinig an t-ainm Madadh Allaidh fo tamall mar cha robh iad Mac Tìre ‘gus cha robh iad Cù Fhiadhain agus chaidh iad leis am Madadh Allaidh.
Brianna R., Unsplash
Ach char thàinig an t-ainm tábhachtach airson muinntir Gàidhealach airson aimsir nas fhaide gu ruige ‘nn an 1813 air aghaidh nuair thàinig ceud shluaghan mhor nan Gàidheal a-mach air nam Machairean Móra. Agus cha robh fhios agus cha robh aon fhíor eòlas aca mu na h-ainmhithean san am Machairean Móra, ‘gus tha fhios againn sin mar thàinig iad ann gun eadaidh agus rudan sneachda gheimhreadh! Agus tha gheimhreadh rochunntartach ann an Chanada, ‘gus ann am Machairean Móra nas mhoir! Fhuair
Harry Collins, Getty Images
iad dhìbear a-mach às an talamh dhachaigh aca ‘nn an Albainn agus chuir tighearna-thalamh iad air cùpla long agus chaidh e iad a-mach air nam Machairean Móra gun innealan tuathanas cuideachd! Bha fear gharbh e fhéin gun teagamh! Ach bu mhath daoine do chainnt faclan mhath airson am fhear seo, ach chan eil mis’ eadarthu. Bha tighearna-thalamh e ‘gus cha robh e cùramach leis saoghlan nan duine Gàidhealach a chuir e ‘mach air nam Machairean Móra ‘nn an Chanada leis an gheimhreadh ro-fhuar air am beulach! Bha sin eadar 1811 gu 1814. Agus nuair a thosaidh iad do bhunaidh an taighean agus am feirmean aca, ‘gus an déidh a cheannaich iad ainmhithe feirmeachd leotha – thàinig iad fo ‘n ionnsaigh le nam Madadh Allaidh! Cha robh iad sin am Mac Tìre. Rinn am Madadh Allaidh ruaigean ri linn an oidhche ‘gus thosaidh iad do shin a dheunamh ri linn an latha gealach cuideachd, agus bha ‘n eagal mhor aig nan duine Gàidhealach mar cha robh eagal air nam Madadh Allaidh, agus bha ‘n eagal air nam Mac Tìre!
06
lionra-uisge-dhearg.ca
Agus bha fhios aca bha iad ainmhithe diofrail às iad ri chéile. Agus thug iad an t-ainm Madadh Allaidh – am Madadh nan Allaidh no am Madadh nan àitean allaidh—agus bha sin Madadh Allaidh mar bha e madadh gun teagamh, agus bha e fiadhain agus bha e ‘mach san allaidh. So Madadh Allaidh! Ach thàinig an t-ainm seo nas mhoir ann an 1880an air aghaidh nuair thàinig sluaghan nas mhoir Gàidhealach thun am Machairean Móra mar fhuair iad dhìbear a-mach às do dhachaigh aca cuideachd, agus thàinig iad thun am Machairean airson talamh agus saoghlan ùr a-mhàin. Cha robh ùidh aca do shabaid an
‘sealgaireachd a-mhàin a-mach ann an
aghaidh nan Daoine Machairean agus cha robh
Chanada, ‘gus chonnaic e Mac Tìre ‘mhàin san
ùidh aca do shabaid airson nan Gall – mar chuir
àite aige. Cha robh eagal aige, ach bha ‘n
na Gall iad a-mach as an Seann Ghaidhealtachd
ionntanas air b’fheudar. Chaidh e air aghaidh
agus bha iad ann an Chanada ‘nis. Thàinig
agus fhuair e Fiadh Each Mhor shìos agus dh’
bàrdachd an-mhor a-mach às am Machairean
fhan am Mac Tìre gu ruige fhuair e chrìoch
Móra cuideachd, agus bha saorsa mhath aig nam
‘faigh am biadh ‘s an fheoil às an chorp Fiadh
bàrdan nuair a shroich iad an àite. Sgrìobh iad mu
Each Mhor. Agus rugadh ‘s togadh am fhear seo
‘n strìgh an aghaidh nan tighearnan-talamh agus
‘nn an Tìr Idhe, ‘gus thill e thun dachaigh agus
an aghaidh nan Gall, agus thàinig airgid, bàrdachd
bha e ‘cainnt gu fear Gàidheal ùr mu ‘n am Mac
agus armailtean airson Strìgh an Fhearann.
Tìre ‘fannachd airson am biadh. Agus char thuig am fear ùr aon rud mu ‘n Mac Tìre. Agus chaidh
Leumh Bean Bhochd am Mhanitóba, agus sgrìobh
an chomhradh fhada dheacaidh air aghaidh
Eachann Niall Mac Gilleathain mu nam Madaidh
airson uairean fhada, ‘gus thàinig fhearg mhor
Allaidh aig ionnsaigh agus aig ruaig an aghaidh
aig am fhear Thìr Idhe; agus thubhairt e gu ‘m
nan daoine Gàidheal ùr, agus an eagal aig nan
fear ùr; “Seo Mac Tìre coltas am Madadh Allaidh
daoine seo airson am Madaidh Allaidh san àm sin.
mhor!” agus bha fhios am fhear ùr am Madaidh
Cha robh sin am Mac Tìre mar tha ‘n eagal aig am
Allaidh mar chonnaic e ortha roimhe. Agus
Mac Tìre ‘n daoine ‘gus cha robh ‘s chan eil spiorad
sgrìobh e litirean thun dachaigh ann an
aca do ‘n ionnsaigh an aghaidh daoine mar sin a-
Sgitheannach, Sgalpaigh agus àitean eile mu ‘m
mhàin. Bha sin Madaidh Allaidh a-mhàin agus tha
Mac Tìre ‘s Madadh Allaidh mhor, agus fhuair
‘n eòlas seo ‘steach san am pìosa bàrdachd airson
daoin’ eile Madadh Allaidh às annsin.
daoine ‘n amharc air. Bha sin eadar 1877 gu 1880, agus às 1880 air aghaidh.
‘S móran truagh a bha ‘s tha sin an sgeul, ach feumaidh mi ‘s feumaidh leinn do chur sin ceart
Ach thàinig an t-ainm mì-cheart ‘Madadh Allaidh’
gun mhall! Agus sin agaibh e!
air am Mac Tìre mar bha fhear lionra-uisge-dhearg.ca
07
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Cù Breacach Le Ciobha Nic Ghille Guirm (Gàedhlig Caraliana) Thánaig na shinsearan nan Cù Breacach gu Dùthaich nan Craobh leis na Spàinntich nuair a dh'ionnsaigh ead an aghaidh air Meagsacó mu'n bliadhantan 1490an agus 1500an. Agus cheannaich daoin' eile nan Eòraip am madaimhean so nuair a thánaig ead gu Dùthaich nan Craobh mu cheanntar Caraliana, Dùthaich Mhic a' Tòisich agus Achadh an Iúbhair. Dh'iarr ead an cù so air son 'geardail nan ainmhithean aca 'gus do chuir sabaid an aghaidh ainmhithean fhiadhan nuair a thánaig ead ri taobh nan toigh 's dachaidh leotha gu h-àiridh. Dh'fhoghluim ead mu 'n cù so 's daoine Gàedhealach agus as daoine Basgach mar bha ceanngailtean móran ag nam muinntear Gàedhealach agus nam Basgaich ri linn an àm sin. Chuir ead an chù so chun obair 'sealgaireachd nan torc agus nam mucan fiadh agus bha ead madaimh an-mhath air son sin gun teagamh. 'S madamh / cù nan daoine bochd an diugh, ach tha e sin gu math air son leom fhé mar chan e mise gu math nan daoine saibhir 'ceannach an cù so shuas san àireimh móra 'gus cha bhithidh sinn a-nonn do'n obair ag sealgaireachd nam mucan fiadh agus ag geardail nan toighean againn fhé cuideachd. Tha 21 gu 27 òirleach ag an Cù Breacach agus tha 35 gu 75 punnt ag am madamh so cuideachd. 'S còta gruag geàrr ach dluth aca, 'gus tha sùilean gorm aca leis an dathan buidhe, donn 's gorm-bhuidhe sùilean ag madaimh eile o àm gu h-àm. 'S còta gruag breacach aca cuideachd agus thánaig an t-ainm Cù Breacach aca mar sin. Agus tha dathan dubh, ruadh, gorm-bàn, buidhe 'gus donn air nan gruag nam madamh / cù so.
08
lionra-uisge-dhearg.ca
BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaedheil (Cuid a Trí) Le Géaróid Mac Maghnuis (Gaedhealg Thír Eoghain) Sgríobh na Báird agus na Mannaigh Naomhtha faoi na Fíor Gaedheil le linn Cogaidh na Séamusaich (1688 go 1760) agus bha iad daoine trasna na dtonnta san Fhrainng agus san Spáinn ’cur rudannaí míleata chun an cogaidh, agus thug daoine Gaedhealach leis airgiod mór acu cuidiú ’gus airgiod chun an strígh, agus bha Fíor Gaedheil iad fhéin. Thug na Sagairteanna san Eóraip agus san abhaile misneach ’s creideamh chun daoine san an Ghaedhealtachd, agus bha Fíor Gaedheil iad fhéin. Thug an Mannaigh Naomhtha ’n eólas beó ’gus shábháil iad seannchus na Gaedheal le chéile leis na daoine bhochda, ’gus thug iad creideamh mór ’s misneach an-láidir chun na daoine Gaedhealach ann san
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Ghaedhealtachd agus trasna na dtonnta fosta, ’gus bha Fíor Gaedheil iad fhéin. Chuir na Báird obair anthábhachtach agus obair dochreidte nuair a sgríobh iad bárdachd faoi na strígh in aghaidh na Gaill agus na strígh in aghaidh na tighearnaí talamh fosta, ’gus bha Fíor Gaedheil iad fhéin. Agus chuaidh na Rapairí ’gus na Catharnaich ar an ionnsaigh in aghaidh na Gaill leis na strígh treall-chogadh an-fhada eadar 1688 nó 1691 go
10
lionra-uisge-dhearg.ca
1849 (in Éirinn) agus go 1850 (in Albainn) agus bha Fíor Gaedheil iad fhéin. Agus bha na Géanna Fiadhana trasna san Eóraip, ach san Fhrainng agus san Spáinn go h-áiridh; ’tabhair seirbhís míleata chun tíre na h-Eóraip (go na naimhidí na Gall go h-áiridh) agus bha iad ann eadar 1585 go 1818 ar aghaidh go 1986 san shluaighte na Spáinne, eadar 1635 go 1815 san Airm an Fhrainng, eadar 1618 go 1919 san Airm ’s Sluaighte na h-Ostaire, eadar 1700 go 1917 nó 1923 san Shluaighte na Ruise, eadar 1702 go 1870 san Eadail agus ar aghaidh san gach aon tír eile na h-Eóraip, agus d’fhill iad chun abhaile le linn gach aon éirigh amach, cogadh, strígh agus treall-chogadh agus throid iad in éadan na Gaill trasna na domhain fosta gan sos ’s gan stad, agus bha Fíor Gaedheil iad fhéin fosta. Bha sé shluagh le chéile ’gus chuir ’s thug iad gach aon rud acu fá choinne fíor saoirse na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd gan dabht. Daoine leis Airgiod san Eóraip Na Sagairteanna san Eóraip Na Mannaigh Naomhtha Na Báird Na Rapairí ’s na Catharnaich Na Géanna Fiadhana. Agus thánaig an t-ainm ag daoin’ úir san 1709 go 1715 san Iar Chonnacht, agus as 1761 ar aghaidh san Oir Mhumhain, agus bha na Buachaillí Bána (as 1759 nó 1761) agus chuaidh iad go cogadh in aghaidh na tighearnaí talamh fá choinne do bhuaidh ceartas ’s talamh le na daoine bhochda. Agus chuir iad eagal an-mhor istigh na croidhe Gallda leis treall-chogadh le daoine gan ainm ’s gan aghaidheanna acu ’gus bha Fíor Gaedheil iad fhéin lionra-uisge-dhearg.ca
11
mar sin. Agus bha sin an sgéal leis na Buachaillí Cruaich eadar 1785 go 1788 agus na Cosanntóirí eadar 1778 nó 1784 go 1811 agus na Ribínigh eadar 1811 go na 1870idí. Agus fuair na Poblachtaigh an t-ainm seo orthu ’s na 1790idí leis Cogadh na Reabhlóidich eadar 1797 go 1804 (san Laighean) 1798 go 1838 (san Chonnacht) 1794 go 1802 (san Albainn) agus ar aghaidh le sin. Fuair iad an t-ainm na Fíor Gaedheil acu mar chuaidh iad amach do throid fá choinne na daoine bhochda ’gus fá choinne ceartas ’s fíor saoirse na daoine fosta, ’gus bha Fíor Gaedheil iad fhéin gan dabht. Agus le linn na 1810idí go 1840idí, fuair sluaighte móra na daoine dhíbreacha ’mach as an talamh agus d’fhág iad amuigh as an Sean Ghaedhealtachd go Dúthaich nan Craobh, Dúthaich na h-Éin Fiadhanta, Nuadh Shéalainn ’s Astráil mar d’iarr iad saoghail úr sábháilt’ acu ’nnsin. Agus dhubhairt daoine bha Fíor Gaedheil iad ’fág amach as abhaile. Bha sin an sgéal le linn Ár Mór na n-Gaedheal (1845 go 1857) fosta nuair a d’fhág milliúiní ar milliúiní daoine ’mach as an Sean Ghaedhealtachd go gach aon áit trasna na domhain, agus dhubhairt daoine bha na Fíor Gaedheil iad fhéin ’téith amach as an tíre. Dhubhairt na Gaedheil abhaile ’gus trasna na dtonnta ’n t-ainm seo go na Fíníní (1858 go 1924) nuair a chuaidh iad go cogadh in éadan Sasainn trasna na domhain san Cheanada (1866 go 1871), Sasuinn (1865 go 1867 agus 1867 go 1904), Nuadh Shéalainn (1868 go 1923), san Astráil (1804 go ’nndiu) agus san Afraig Theas (1877 go 1903). Thánaig an t-ainm na Fíor Gaedheil ag daoine ’obair chun sábháil ’gus chun athbheochán spóirt 12
lionra-uisge-dhearg.ca
Gaedhealach as 1884 nuair a rugadh Cumann Lúthcheas Gaedheal sa bhliadhan 1884, agus chuaidh iad amach do shábháil spóirt Gaedhealach agus dhéan iad sin. Agus bha sin an sgéal leis an Athbheochán Gaeilig (1893 go 1929) mar thánaig daoine mhaith le chéile do shábháil teannga na Gaedheal fosta. Agus d’fhoghluim iad Gaedhealg agus chuir iad obair dochreidte do Ghaedhealg a muinneadh san am sin fosta. Agus fuair iad an t-ainm na Fíor Gaedheil acu ’s na daoine ’s muinnteara leis Gaedhealg acu mar sin amháin! D’osgail an Athbheochán Gaeilig an t-slighe chun Éirigh Amach an Cásga sa 1916, agus an Cogadh na Saoirse (1916 go 1923) ina dhiaidh sin. Thánaig cuidiú ’s gach aon tíre nuair a chuaidh na Gaedheal. Agus bha iad eadar na Fíor Gaedheil fosta; na Gaedheil abhaile ’troid ’s ’obair chun fíor saoirse, ’gus na Gaedheil trasna na dtonnta fosta. Agus le linn an aimsear seo chuaidh na muinnteoirí ar aghaidh leis ’sábháil agus ’muinneadh Gaeilig, agus bha obair cruadh ’s fada sin gan dabht. D’obair iad air iris-leobhair, leobhair agus gach aon rud eile do chuidiú leo leis an obair acu. Chuir iad Gaeilig istigh gach aon muinntear Gaedhealach trasna na domhan, agus chuir Pádruig Mac Maghnuis Gaeilig chun ar ’s ag 600,000 Gaedheal ann san Airgintín fosta! Agus annseo go dtí na Cogadh Fada (1968 go 1998) fuair daoine ’n ainm na Fíor Gaedheil ag daoine ’troid in aghaidh na Gaill le linn an chogadh agus ag daoine ’obair chun Athbheochán Úr an Gaeilig annsin ó 1963 ar aghaidh go dtí 1980idí go dtí ’nndiu. Agus annseo inndiu, tá na daoine leis an ainm maith mór na Fíor Gaedheil acu na daoine ’foghluim, ’obair cruadh, ’sgríobh agus ’cur obair dochreidte ’muinneadh Gaeilig san ranganna beó ’gus ar an eadarlín fosta. Obaireann Fíor Gaedheil eile ar iris-leobhair, leobhair, cláranna Gaeilig ar U-Tube ’gus ar Meadhan Soisialta ’gus ar gach aon áit ’s rud eile. ’S iad na Fíor Gaedheil anois mar ’s daoine tiomanta iad fhéin mar cuireann iad obair ’s strígh dochreidte chun ’foghluim ’s obair do chur Gaeilig amach fá choinne gach aon Gaedheal agus gach aon daoine suimiúil chun Gaeilig fosta. ’S iad Fíor Gaedheil mar sin amháin gan dabht, agus sin agam é! lionra-uisge-dhearg.ca
13
Foireann Coise-Bhall na Ceiltich agus Cànan nan Gàidheal Le Iain Mòr MacBheathain (Gàilig Ros an Ear) Tha Coise-Bhall spòrs Gàidhealach bho dhùtchais gun amharas! Creidinn nan Gaill thàinig an spòrs seo asta, ach chan eil sin còir 's ceart! Thàinig Coise-Bhall a-mach às a' Ghaidhealtachd gun amharas. Dar a thàinig na Gàidheil Èireannach 's na Gàidheil Albannach gu bailtean Ghlaschu, Dùn Deagh, Obar 'Eathain, Dùn Éideann, Struighlea 's am Pheairt agus na Crìochan, thàinig an spòrsan leotha fhìn.
Bithidh leinn 'sgrìobh mu foirinn uile nan Gàidheal, ach tha leinn 'sgrìobh mu na Ceiltich annseo a-nis. Chuir na tòisichearan na Ceiltich an t-ainm seo air an foireann ùr do chur na Gàidheil ri chéile 'nn an Éireann agus ann an Albainn agus ann an Mhannain cuideachd. Bha sin an-mhòr orson aid fhìn gun amharas. Fhuair aid an cheud sod thalamh orson Ceann-Pháirc a-mach às Éireann. Agus dheun aid sin orson an ceud cluiche. Agus bha Gàilig aca annsein gun amharas. Bha na tòisichearan nam foireann seo Fìor Gàidheil agus bha creid aca orson Poblachd Mòr nan Gàidheal thairis ann an Ghaidhealtachd (Albainn, Èirinn 's Mannain) agus bha Gàilig am prìomh cànan aca 'gus dh' iarr aid do chur beò ùr gu Gàilig cuideachd.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Bha Gaeilge Chonnacht Thuaidh, Gaeilge Íochtar Chonnacht agus Gaeilge Chorran aig Bràthair Bhalfrad no Aindreas Ó Céirín. Thàinig e shuas leis a' Ghàilig aige dar a bha saoghal òige air fhìn. Agus bha dòchas aige orson bhiodh na Ceiltich ann ri linn Aiseirigh nan Gàidheal agus a' Ghàilig mar bha foireann Gàidhealach aid cuideachd. Agus bha mòran truagh sin chan eil na Ceiltich 'chur cuidich gu Gàilig an diugh. Cha robh Bràthair Bhalfrad sonas mu sin an sgeul seo an diugh gun amharas! Chuir aid an t-ainm na Ceiltich ann air am fhoireann seo mar bha Fìor Gàidheal Bràthair Bhalfrad. Chunnaic e na Gàidheil daoine naisean a-mhàin ri chéile. Agus chaidh aid leis an t-ainm na Ceiltich no am Foireann a' Cheiltich mar sin a-mhàin. Agus thug aid carthannas gu na Gàidheil bhochd cuid mhòr cuideachd. Agus bha 's tha sin gu math, ach bu cheart feumaidh sinn do chainnt mu naisean Gàidhealach gun mhall. Bha 'n aimsear seo Cogadh na Croitearan dar dh' éirigh na Gàidheil bochd a-mach an aghaidh na tighearnan talamh thairis a' Ghaidhealtachd. Bha sin cogadh fhada gun amharas agus thòisich an strìgh a-mach ann an Chonnacht sa bhliadhan 1879. Bha Mícheál Dáibheid (Micheál Mac Dhaibheid) an taoiseach mhòr nan Gàidheal ri linn an strìgh seo. Dh' iarr muinntir Sgitheannach do chur Mícheál Daibheid gu Mainistir an Iar (Dàil Shasuinn) do 'n obair 's sabaid orson aid fhìn a-mhàin. Bha na Fìor Gàidheil leis am foireann ri linn an eachdraidh aca. Tha pleann againn do lean air aghaidh leis an tradaisean seo gu 'n diugh.
Tha sin an-thábhachtach orson am foireann na Ceiltich do sheas ri thaobh a' Ghàilig agus ri thaobh duine leis Gàilig aca cuideachd. Cuirinn leinn an iarr chun an àrd-bhord na Ceiltich, agus nam muinntir aca thairis a' domhan do chur Gàilig gach aon àite aca, às an pollan gu h-àite biadh, agus às foillseachan gu meadhan. Ann an spiorad agus ann an eòlas mu tha na Ceiltich foireann nas Gàidhealach nam foirinn eile (chan eil leinn 'cainnt mu Cluaran Phartaig) leigibh leinn na Ceiltich air chùl a' Ghàilig gun mhall. Thug nan Gàidheil tacaigheachd agus cuidich gu na Ceiltich orson ginealaichean agus tha e sin nas tàbhachtach seasaidh na Ceiltich gualann le ghualann leis na Gàidheil agus a' Ghàilig a-nis gun mhall.
lionra-uisge-dhearg.ca
15
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Na h-Albannaich Aonaichde (Cuid a Trì) Le Iain Mòr MacBheathain (Gàilig Ros an Ear) Bha na Fìor Gàidheil nas làidir ann an Ghlaschu 'gus ann an Inbhir Áir. Ach bha sluaghan an-mhath aca orson tacaidheachd ann san Lannraig, Fìobha, Dùn Breatainn, am Pheairt agus Rinn Friù cuideachd. Ann am bliadhan 1797, thosaidh an Gaill do'n obair dlighean gharbh an aghaidh nan daoine. Agus thosaidh aid do chur bàlaichean òige 'steach na saighdearan dhearg'. Dh'éirich nam muinntir a-mach an aghaidh sin gun mhall. Dh'éirich na Fìor Gàidheil a-mach ann an Cair Cheann Tulaich, ann am Fraochaidh, Baile nan Gall, Dail Ruighe, Strath Aibhne 'gus thairs Obar Dheathain. Rinn na Gaill àr gharbh ann an Tràgh na n-Annd, ann air 29mh Lùnastail 1797. Chaidh fichid daoine gu bàs annsein. Chan eil fhios againn an fìor sgeul mu'n Èirich A-mach 1797 ann san Albainn. Ach cha robh conaltradh mhath aca, agus bha mòran
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
truagh sin. Thug Aonghas Camshron an òrdugh do'n èirich a-mach leis 16,000 saighdear aige. Bha freuchd marc-shluagh fo cheannard e fhìn cuideachd. Dh'ionnsaigh mìltean air mìltean na saighdearan dhearg gu h-Albainn do chur am Poblachd gu bàis gun mhall.
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Ann an Iuchar 1797, rinn na Gaill dlighean dhubh an aghaidh na h-Albannaich Aonaichde. Fhuair duine leotha gu priosan ann san Astràilia orson seachd bliadhan. Fhuair sluaghan mhòr dìobhair a-mach às tìr dhùthchais gu h-Astràilia orson còig bliadhan. Bha sin ann idir 1797 gu 1802. Bha Tómas MacUilleam am fear deireannach a fhuair dìobhair a-mach gu h-Astràilia 'nn an 1802. Chuir Raibeart Emméid còmhdhail rùnnda ri chèile, 'gus bha Fìor Gàidheil às Albainn ann cuideachd. Thuirt aid cuiridh aid cuidich agus taca orson an Èirich A-mach san Èirinn dar a tòisich a-mach. Fhuair na Fìor Gàidheil bhrist' 's bàis ri linn Èirich A-mach 1803, agus bha call mòr sin air nan Gàidheal. Fhuair Raibeart Emméid ghabhail ann am Baile Átha Cliath, agus chaidh e gu bàis an dheidh sin. Chaidh e gu bàis ri thaobh leis Iain Mac a' Tòisich agus sè fear dheug eile 'nn an 20mh Meadhanach an Fhoghair 1803. Ri linn 19mh Aois, chuir na h-Albannaich Aonaichde 'm bunaidhean orson an Èirich A-mach 1820. Chaidh Seumas MacUilleam idir measg na Fìor Gàidheal bàis le làmhan Gaill. Rugadh 's togadh e 'nn san Strath Aibhne. Thuirt e facail deireannach aige: "Rachainn mi gu mo bàis orson mo tìre dhuthchais. Rachainn mi gu mo bàis orson saorsa gun amharas!" Bha fear eile na h-Albannaich Aonaichde ri chèile leis na h-Èireannaich Òige cuideachd. Bha Iain MacMhuirich an t-ainm a robh aige. Rugadh 's togadh e 'nn an Ìle. Bha ceannard mòr e ri linn Strìgh nan Fearann agus ri linn Cogadh nan Croitearan, agus bha ceannard mòr e san Dionnasg an Fhearainn cuideachd. Thàinig sluaghan mhòr às Albainn gu Bràithreachas Reabhlaideach na h-Èireann dar a thòisich aid ann an Albainn. Chaidh an dualchas seo air aghaidh gu sluaghan Fìor Gàidheal eile: Na Fianna Albainn, Arm Catharra na h-Albainn, Òglaich na h-Albainn agus am Feachd Dìon na h-Albainn. Às an diugh air aghaidh, 's cuimhne leinn an eachdreidh mòr Reabhlaideach nan Gàidheal. Èirich leinn suas a-mach às am brògan nan Gaill agus às nan Seann Gaill gun amharas, agus faighidh leinn Naisean Mòr nan Gàidheal air ais a-rithisd gun mhall. Air aghaidh gu Poblachd 's Naisean Mòr nan Gàidheal!
lionra-uisge-dhearg.ca
17
Aldo De La Paz, Unsplash
An Cogadh sa Mhumhain (1579 go 1583)
Le Séamus Ó Súilleabháin (Gaeluinn Deas Mhumhan) I dtosach mí Dheireadh Fóghmhair 1579 do chuir arm Sasanach caisleán deangan Eas Caitne faoi léigear. Shuite ar oileán in Abha na n-Daoile gar don Sionnan bhí sé doghafa gan gunnaí móra. Bhí Nioclas Malbaigh gobharnóir 's ceannaire sealadach na n-Gaill sa Mhumhan a bhí i gceannas ortha. Bhí Gearóid Mac Gearailt 14ú Taoiseach Deasmhumhan duine de na taoiseach chogaidh ba cumasaigh in Éirinn agus san Ghaedhealtachd agus namhad don Bhan-ríoghan Eilísa na Sasuinn a bhí 'stigh ann lena t-arm. Ó na túir ard a bhí radharc cruinn aige ar an sgrios a bhí déanta ag an namhad fuilteach is a chomhghuillithe Gaedhealacha 's Sean Gall ar mharachaire mín Luimnigh, a bhailte, a shráidbailte is a mainistreacha galánta. Tar éis na cúrsaí cinniúnacha a thit amach in Éirinn, agus san Ghaedhealtacht le tamall gairid anuas bhí an tír i bhíorthosach na cogaidh chreideamh san Eoraip. I mí Iúil sa bhliadhan 1579, tháinigh Séamus Mac Muiris Mac Gearailt i dtír ag Daingean Uí Chúis le sé long agus cabhair ón Pápa Geagróir XIII agus na Spáinnigh in aghaidh na Sasanaigh. Bhí sé tar éis mórchuid long a chailliúint i Liospóin nuair a thréig an Sasanach Stugalaigh a bhí i gceannas ortha na Gearailtigh, agus thaobhaigh sé le Rígh na Portaingéala in aghaidh na Mórach.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
In éineacht le Mac Gearailt, bhí leagáid an Pápa an Doctúir Nicholas Mhic Sandair, duine de ceannairí na Caitliceach i Sasana, Easpag Chill Dá Lua Con Ó Maolriain agus an t-Athair Mac Ailein. Tar éis teacht i dtír bogadar go dtí coillte na Claonglaise, 'gus na Coillte Móra i gceartlár Chúige na Mumhan. D’éirigh go geal leis an t-eirigh amach, ach mí tar éis teacht i dtír maraíodh an laoch Séamus Mac Muiris Mac Gearailt i dtroid gairid is fíochmhar leis na Búrcaigh in Oirthear Luimnigh. Dubhairt an t-Athair Ó Dálaigh ina stair cáiliúil. 'Chuir sé sgannradh ina namhaid is dóchas ina cháirde’. Ina dhiaidh sin, d’éirigh fórsaí nan Gall níos cruála, 'gus rinneadar ár uabhásach ar chos-mhuinntir an Iarla. I dtosach mhí Mheadhan Fóghmhair, bhuail an taoiseach le Mac an Druaidh uachtarán na Gall Sasanaigh na Mumhan i gCill Mocheallóg, agus thug sé a h-aonmhac dóibh mar giall. D’órdaigh Mac an Druaidh do Gaedheal Mumhan a bhí tairiseach leo slógadh a dhéanamh. Chuir sé arm faoi Malbaigh isteach sa Choill Mhór ag lorg na Gearailtigh. Bhí an Arm Gaedhealach (Arm na Gaedheal) ag fanacht leo taobh le Gort na Tiobraid, Dún Deangan Thómais Cam Bhí Mac Gearailt, Tighearna na Claonglaise. I rith an troid, bhí 'n Doctúir Mhic Sandair thuas ar cnochán ó dheas, agus an dá láimh sínte 'mach aige cosúil le Maois ag guidhe beannachtaí ar an Arm Gaedhealach. Ag Cath Goirt na Tiobraid do rug Arm na Gearaltach (Arm na Gaedhel) an barr buadh ar na fórsaí Gallda faoi na cheanntar. Bhí n-ard-giúistís na h-Éireann a raibh Uilliam Mhic an Druaidh. Fuaireadar mór-chuid armlóin, agus thug sé meanma nuadh dóibh. Nuair a shroich an mionlach a tháinigh slán ón áir an campa Gallda taobh le Cill Mocheallóg, d’aistrigh Mac an Druaidh an campa deich míle soir go Béal Átha na n-Déise, 'gus is ann a tháinigh
lionra-uisge-dhearg.ca
19
galar a bháis air. Bhí sular tógadh é go Port Láirge san áit inar d’éag sé dfhág sé an Captaen Malbaigh i gceannas in aghaidh na Gearaltaigh. D’fhág seisean garastún láidir i gCill Mocheallóg agus ghluais sé lena na h-arm go Luimneach, agus ansin ó dheas tríd an cheanntar. Ag Mainistir an Aonaigh taobh le Cromadh, bhí na Gearaltaigh ag fanacht dó. Nuair a fhaca na Sasanaigh is na saighdiúirí Gaedhealach a bhí san arm Gallda oifigigh Spáinneach ag chur na Gearaltaigh in eagar tháinigh ionadh ortha. Deireann staraí na Gearaltach an t-Athair Ó Dálaigh gur briseadh an arm Sasanach tar éis cath fíochfar a lean uair go leith. Tar éis sos agus biadh leanadar an namhaid i dtreo Eatharlach san oirthear. Nílimid ró chinnte cad a thárla ina dhiaidh sin ach tháinigh Uilliam Pealham go h-Éireann mar tighearna gúistís ag an am seo, 'gus sheol sé trúpaí n-ath-neartaithe go dtí an Mumhan chun cabhrú le Malbaigh. B’fhéidir gur tháinigh an dream seo i láthair nuair a bhí na Gearaltaigh imithe soir, agus maraíodar an garasdún is na manaigh a bhí fághtha san mainistir agus ina dhiaidh sin sgriosadar an foirgneamh álainn. Tháinigh Malbaigh ar ais, agus dhein sé ár fuilteach tri ceanntar Luimnigh. Rinne sé sgrios sé baile Ráth Caola 's Áth Dara, 'gus sular léigear a chur ar Chaisleán Eas Géitne sgrios sé an mainistir áluinn taobh leis. Gan gunnaí móra ní raibh sé abálta mórán a dheanamh. Ar an seachtú lá Deire Fóghmhar, d’órdaigh sé don arm na tuama san mainistir a sgrios, agus na creatlacha a spré amach ar bhruach Abha na Daoile ós comhar an taoiseach, agus an airm san chaisleán. Taispeán an beart sacrailéideach seo fua mór na Gall, agus cad a bhí le teacht don Gaedheal sgoilte. Bhí an taoiseach tar éis a aon-mhac a thabhairt suas mar giall ach anois bhí an Doctúir Mhic Sandair ag teastáil uatha, 'gus na caisleán i gCarraigh an Phoil agus Eas Géitine a géilleadh. Dhiúltaigh an taoiseach é a dhéanamh, agus rinneadh méirleach de. Ar leanúint.
20
lionra-uisge-dhearg.ca
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - An Giblean 01 - Dé Luain na Cásga - Féile Ceallach 08 - Gaelach Úr 11 - Féile Áed 15 - Féile Ruadhán 18 - Féile Maol Íosa 24 - Gaelach Lán
Ath Mhìos - An Céitean 01 - Féill Bealtainn 08 - Gaelach Úr 12 - Là Màthraichean 23 - Gaelach Lán 25 - Lag B'Omer
Féill Chaluim Cille Bithidh là mòr oirnn air ais a-rithisd air 9mh Òg-mhios, agus tha e sin Féill Chaluim Cille! 'S fíor naomh mór nan Gàedheal e fhé gun dabht 's gun teagamh, agus iarraidh mhuid do'n obair chun an féill so nas móran a dheanamh, agus iarraidh mhuid do thosaidh an obair so gun teagamh a chairdean!
Là Màthraichean Thàinig Là Màthraichean chun leinn annso san Dùthaich nan Craobh air
Ath Làrna Mhìos - An t-Òg-mhìos 06 - Gaelach Úr 09 - Féill Chaluim Cille 11 - Shavuot 16 - Là nan Athraichean 22 - Gaelach Lán 21 - Uair Àirde na Gréine
22
ais a-rithisd, agas tha là mòr airson teaghlaichean agus clainne thairis Dùthaich nan Craobh, agas thairis an domhan cuideachd. Ach chan eil Là Màthraichean annso 'n Là Màthraichean ann sa Seann Ghaidhealtachd. Ach tha là ceart leinn ri sin gun teagamh, agas chan eil iad ceart ann sa dhachaidh dhùthchais.
lionra-uisge-dhearg.ca
Féill Bealtainn 'S Féill Bealltainn an latha 'gus féill mór le na Gaedheil mar tha mhaid chun gu samhraidh le sin amháin. Tha sin air 1mh Céitean gach aon bliadhain. Tiocaidh daoine 'muigh trasan na Gaedhealtachd agus cuiridh iad teine mór do céilliúradh an latha seo speisialta cuideachd agus tha sin gu gasta. 'S féill anmhor le na Gaedheil abhaile 'gus le na Gaedheil thairis nam fharraige cuideachd.
Là nan Athraichean Tha dhá Là nan Athraichean annseo sa Ghaedhealtachd. 'S ciad latha air treasamh Domhnaich nan Òg-mhìos gach bliadhain agus tha dárna féill air Féill Iósaph air 19mh Márt gach bliadhain cuideachd. Chan fhuil an lathan seo leathan saoire 'gus chan fhuil sin cóir 's ceart! Ach bithidh mhaid chun sin gun mhall le cuidich Dia Mhór!
lionra-uisge-dhearg.ca
23
nn. 1994. Jones, O'Riain, Fla le Seòras , c li e a G to Lazy Way , 48 1994, p. 30 , f. y C a lf o YL
LORG FOCAL Ainm Àite ÀIRDEAN AIRGID AM FORGAN AN CRÌOCH AN DHEARG AN DÙTHAICH
Reuladaireachd BUDH BOTT TINE ÁINE AN RÌBHINN AN COSNAIGHE
Ainmhidhean CAPULL FIADHANA SIONNACH CHRAOBH MADAMH DONN SEABHAG CEARC SMIORACH RUADHAG
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA SEILCHEAG
RÒS
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
CAPULL
lionra-uisge-dhearg.ca
25
SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO
Ná labhair teannga 'n namhad!
Ne labros tengua indo namantis!
(Gaeilge Chonnacht Thuaidh)
(Gallaic)
Is é an t-uisce fuar a scallann an falsóir. (Gaeluinn Iar Mhumhain) Esti ei indo udscion ougros indo scallion indo falsoris. (Gallaic)
Is fearr Gaeilge bhriste ná Béarla cliste (Gaedhealg Laighean) Esti verros Goidelicos bresta enista Bebloradis clestos (Gallaic)
Níl aon tinteán mar
Intivolis oinos tenetagnis
do thinteán féin.
ambiare do tenetagnis veina.
(Gaeilge Iorrais)
(Gallaic)
Múineann gá seift.
Monion gustos scipta.
(Goidhealg Átha Cliath)
(Gallaic)
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 26
lionra-uisge-dhearg.ca
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH CAOINEADH LE FÍOR GAEDHEAL Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eóin Táimid beo sna cluainín, D'éirigh mé m'airm tuirseach,
Eadar na fál scich 's na craobh,
Mar bha fhios agam daoirse 's sclábhaíochd,
Déanann muid ceol leis na h-éiníní,
Mar seans chun go fíor saoirse,
Cainnte muid ar gach aon ghaoth seo.
Thug mé síocháin 's beo 'sam,
Bíonn scáth leat gach aon lae,
Mar char dhíol mé m'anam agam,
A' fíor sgéal roimhe na mí-sgéal,
Ach d'fhás mé mo chroidhe láidir le neart,
Tá fhios agat a fíor bhealach,
Mar 's breagh liom mo mhuinntear,
Aspal na Phoblacht thú fhéin,
Seasaidh sibh in aice m'uaigh,
Seasaidh in aice m'uaigh le do thoil.
Go dtí h-iompaigh an taoide 'ríst. Agus má bristeadh thú leis na Gaedheal, 'Siubhail 's 'taistil leis Toin 's Emmeid,
Le h-aghaidh airgead 's neart,
Agus leis Mac Piarais agus Ó Connghaile fosta,
'Iompaigh thú 'n éadan gach aon rud,
'S leis Raibeart Ó Seachnasaigh 's Maighread Ní Fhearghail,
Do chlann 's do chreideamh,
Agus leis sluagh an-mhor Fíor Gaedheil eile,
Beadh muid céasta do chuimhnidhe go brách
Cuimhne gach aon sean mairtírigh fosta,
air fad,
Mar chuaidh ead go bás gan stad,
Mar bíonn thú beó ró-fhada 'nn,
Mar char iarruidh ead do dhíol an thír seo,
Chuaidh thú leis na Gaill,
Chuaidh ead go bás 's cogadh mar sin,
Mar bíonn an shaol son saoirse na Gaedheal,
Air bóthar sin le Ó Donnabháin Rosa fosta,
Go brách air fad go dtí Latha Caithréim Mór,
Seasaidh daoibh in aice m'uaigh.
Seasaidh daoibh in aice m'uaigh.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
28
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
A BHUACHAILLÍN MO CHROIDHE Le Brian Ó Cianaigh (Gaeilig Óméith) I gCuimhne grámhar ar mo chúpla Gaedheal níos óige. Codladh i Síochain i gcónaidhe deartháir speisiulta. Dán ag ár Athairmór. A Bhuachaillín mo Chroidhe: (I) A bhuachaillín mo chroidhe, Ná scar uaim feasta choich' Má tá tú féin ar tígh go mbeadsa beo 'bhfad. Is fada mé faoi bhrón Is tusa 'siubhal an domhain, Ach is anois a chuirim romhat an fháilte ró-mhaith. Ó d'fhág tú mé ár dtús Tá athrú ar do ghnúis, Mo chrádh go deo! An chúis a thug ar shiubhal thú; Agus míle, míle glóir Don Ardrígh mar is cóir, A threoraigh thú, a stór, go taobh do rúinse. (II) Is iomaidh lá is oidhch' A chaith mé ag gol is ag caoi Ó scar tú liom faraor le a ghabháil thar sáile; Agus smaoineas in mo chrádh Go leanfainn féin mo ghrádh Ach níor éirigh liom aon tráth mo chairde a fháil. Níor bhinn liom ceol na n-éan Is níor iarras só ná séan. Ach scabtha anois tá an néal a bhreoigh mo shaolsa, Nuair a tím thú le mo thaobh, A chuisle gheal mo chléibh! Ó, ná scaraimis choidhche - 'sé sin mo ghuíse.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
TEANGAIDH NA H-ÉIREANN Le Brian Ó Cianaigh (Gaeilig Óméith) (I) A theangaidh bhinn, mhilis, fhíordhílis na h-Éireann, A theangaidh na naomh, na laoch is na saoi, Céad fáilte arís romhat go tír ghlas na féile, Céad, céad míle fáilte amach ó mo chroidhe. Le blianta ba doiligh do bhinnghuth a chluinstin, In áitibh ar dhual duit a bheith labhartha go deo Ach d’fhill tú go bródúil mar sholas na maidine ‘Cur aoibhnis ar shléibhte is ag scabadh an cheo. (II) Ó Dhoire go Corcaigh is ó sin go Port Láirge Ó chathair na h-Éireann go Baile 'n Átha Ó Ghleannta na h-Aontrom’ go coillte Chill Airne Tá muinntir na tíre ag éirigh gach lá Chun teangaidh Naomh Pádraig a choimheád is a shábháil 'S an Béarla a dhíbirt go tapaidh is go tréan. Buaidh, buaidh libh, a chairde – an brat glas in airde! Suas, suas leis an Ghaeilig, ár seanteangaidh féin! (III) Tá An Craoibhín – mo chroidhe é – ag oibriú go bríomhar, Ag brostú chun tosaigh na cúise gach lá, Tá 'n t-Athair Ó Laoghaire ag déanamh mar an gcéanna An méid atá ina chumas is ní beag sin le rá. In Ardsgoil Naomh Pádraig tá an t-Athair Ó h-Ící Ag spreagadh an eolais a theastaíos go mór 'S tá an t-Athair Ó Duinnín fíor-ghnoitheach i gcónaidhe ‘Tabhairt misnigh is cuidiú do gach Gaedhealgoir.
30
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
(IV) Ní féidir liom tráchtadh ar iomlán na n-daoine Atá ag oibriú go bródúil i gcúis Chlann na n-Gaedheal 'S tá Éire ag ardú a cinn, ní nach ionadh Nuair a tígh sí na tréanfhir atá i mBearna an Bhaoil. Fad saoghail do gach duine ar éadan na cruinne Ar mian leis ár dteangaidh fhíorársa a bheith beo Agus nárbh é sin don té sin nach mian leis ár gcineadh Is ar mhaith leis ár n-Gaeilig a bheith caillte go deo. (V) Is truagh gur chaill sinn an t-Athair Ó Gramhna Go maire a chuimhne in Éirinn go Brách 'S é Dia a thug dúinn é, 'S é Dia a thóg uainn é Go moltar A thoilsean gach oidhche agus lá. Ach gí go bhfuil uaigneas inár gcroidhthe ina dhiaidhsean Tá toradh na h-oibre a rinne sé gan dua Le feiceáil go frasach ag Gaedhealach na tíre I n-gach uile chonndae in Éirinn inndiu. (VI) 'S aoibhneach an radharc é gach maidin is tráthnóna, Na páistí a fheiceáil i gceann a gcuid leabhar Le lúcháir ina gcroíthe – mar sin dóibh i gcónaidhe – Ag foghlaim na teannga – á léamh is á labhairt. Níorbh fhearr leo mar an gcéanna an chláirseach á seinm Ná ceol na bpíob Gaedhealach dá bhinneas a n-glór Ná ag éisteacht le seansgéaltaí deasa cois tineadh, Le dánta is amhráin a rinneadh fadó. (VII) A Ghaedhealach mo chléibhe, síos, síos leis an Bhéarla Is é a thug go h-Éirinn an mí-ádh ar dtús, A dhíbir ár muinntir thar sáile le géarchrá Is ní hé sin an teangaidh is cóir a bheith thuas. Chun tosaigh le misneach, a chairde is uaisle, Is do Chonradh na Gaeilge atá sé i ndán Ár dtír bhocht a shaoradh – is glórmhar an chúis í, A theangaidh ár sinsear, go maire tú slán!
lionra-uisge-dhearg.ca
31
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Éirigh Amach na mBochtáin Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Fuair mé bás bochd, Gan pingin 's gan punt agam-sa, Fuair me bás le lámha cealdrachaí mar char dhíoghalaim amach! Tha fhios agaibh na fir cridhe dhubh a' chuir mé go bás, 'Chuir na fíor dhaoine go bás gan smaoineach. Le taobh le shocraigh iad treoir na gunnaite acu, Cén fáth fhuair na mic 's inghinidh' bás againne, A' neart na tonn tuile, 'Briseadh na cuibhrithe triailean, 'S sgéal tuirseach ach cruadhlachd fosta, Rinn athairí 's máthairí caoineadh, Fá choinne na páistí bás acu, 'Obair don ainmeacha, Gan deacair 's gan náire, Chuir na naimhidí sgéalta mícheart futhu, I ndhiaidh chuir ead na páistí go bás, Ag lorg na Soitheach Naomhtha, Ach fhuair siad fealleadh 's bás acu, Iarraidh muid fíor saoirse 'stigh do chridhe linn, Lean air aghaidh leis an teine beo linn, Ní briseoidh muid ar fad gan amhras.
32
lionra-uisge-dhearg.ca
SGEUL NA H-EACHDRAIDH
61adh Reisimint na Lochan 61adh Reisimint Ohio
Meredith Petrick, Unsplash
Niall Mac Colla (Gaedhealg Thír Eoghain) Thánaig nó rugadh an 61adh Reisimint Ohio nó 61adh Reisimint na Lochan ar an 23adh Aibreán 1862 san stát Ohio, 'gus thánaig saighdeara Gaedhealach (amach as Albainn 's Éireann) agus saighdeara Gearmánach le chéile sa reisimint nó sluagh seo do throid ar taobh na Stáit Aontaithe le linn Cogadh na Stáit na lionra-uisge-dhearg.ca
h-Aimearaga (1861 go 1865) ach bha 'n 61adh Reisimint beó le trí bhliadhna 'mháin eadar Aibreán 1862 go Márta 1865. Thánaig na saighdeara 's an Sean Gaedhealtachd agus as na Stáit Gearmánaigh fosta, 'gus thánaig na Gaedheil 's Gearmánaigh as trí cheanntar na h-Ohio,
'gus amach as Tír Dhúthchais agus as Cluain Fáil fosta. Bha 877 saighdear agus 37 oifigeach le chéile san shluagh seo ar an chéad lá leo. Bha 'n reisimint seo cuid na 11adh Cór san Arm na Photamac, agus chuaidh siad chun an chéad cath agu ar an 22adh Lughnasa 1862 ag Cath Áth Mhic an t-Saoir ann san Achadh an Iúbhair. Chuir iad an throid fada 'n éadan na 33
saighdeara Cónaidhm. Ach fhuair siad bhristeadh sa chath seo, 'gus rith iad amuigh as an áir gan mhoill fosta. D'éalaigh iad trasna na h-Abhainn Nearta (Rappahannoc) ar ais aríst mar chuaidh na saighdeara Deisceart ar an ionnsaigh an aghaidh orthu 'na dhiaidh a fhuair siad bhristeadh sa chath sin. Cha rabh sin go maith agu, 'ch fhuair siad ceannfort úr ar an 23adh Lughnasa 1862 nuair a chuir iad faoi cheannas Stiophan Seósamh Mag Robhartaigh as Tír Chonaill. Bha sé ceannfort na sluagh go dtí deireannach laethanta 'n cogadh seo. Chuaidh an 61adh Reisimint ar an ionnsaigh ar ais aríst ar 24adh Lughnasa 1862 nuair a chuaidh siad trasna 'n Abhainn Neart (Rappahannoc) do throid cath úr in éadan na saighdeara Deisceart. Chuir siad troid fíochmhar in eadan na nimhde le linn Cath Tobar
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Phronnasg san Achadh an Iúbhair (24adh Lughnasa 1862) agus thánaig iad faoi teine gunnaithe móra le lá fhada mór agu. Ach fuair iad amach as an ár ann fosta. Throid iad ag an Cath Droichead Batarlúgh ar 25adh Lughnasa 1862 nuair a rith Arm na Stáit Aontaithe 'muigh as Achadh an Iúbhair ar ais aríst. Agus rinn iad sheas maith ann fosta nuair a rith an Aimearagaigh amuigh as an cheanntar sin. Bha 'n reisimint faoi lathair ag Dárna Cath na Mannasais (28adh Lughnasa go 30adh Lughnasa
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
1862) nuair a bhuaidh Arm na Stáit Cónaidhm caithréim mór úr in éadan dá sluagh na Stáit Aontaithe le chéile. Agus rith iad amuigh as Achadh an Iúbhair Tuaidh ar ais aríst annsin ann fosta. Chuaidh an reisimint seo chun go cath gan mhoill aríst ag Cath na Canntillidh, Achadh an Iúbhair (2adh Meadhan Fóghmhair 1862) agus chuaidh dha sluagh thíos 'troid sa chath seo, 'gus bha sin caill an-mhor leis an reisimint úr, ach bha sin an sgéal ar dhá taobh le linn Cogadh na Stáit (1861 go 1865) agus fhuair sluagh an mhór na Gaedheal bás i gach aon cath le linn an cogadh seo fosta gan dabht!
Bha siad ann ag Cath Baile na dTaoisigh
34
lionra-uisge-dhearg.ca
(Chancillorsbhill) ar 2adh Bealtaine 1863 nuair a bhuaidh Arm na Stáit Cónaidhm an caithréim nas móra leo. Nuair a theith gach aon reisimint leo san rannán agu 'muigh as an chath, rinn agus chuir an 61adh Reisimint comhaireachd an-mhaith 's anláidir fá choinne cúpla uair fada go dtí a fhuair iad ordugh agu do theith amach as an cheanntar. Throid an reisimint seo sa Chath Geatadhais Búirg nó Cath Baile Geataidhais eadar 1adh go 4adh Iúil 1863, agus fhuair 53,000 saighdear bás ann ar dhá taobh le linn an chath seo. Bha 61adh Reisimint taobh amuigh na baile beag agus throid iad in éadan rannán mór na saighdeara Dúthaich Mhic a' Taoisigh le h-aghaidh cúig go sé uair roimh a rinn iad an éalú 'mach as ann mar cha rabh neart agu do lean ar aghaidh leis an chath sin annsin. Ach cha rabh rith iad amuigh as an chath go brách ar fad! Chuaidh siad thuas ar Droim a' Reilig leis an arm mór agus lean iad ar aghaidh leis an chath le linn 2adh go 4adh Iúil 1863. Agus rinn iad ar an ionnsaigh in éadan Arm Achaidh an Iúbhair
Ronald E Grafe, Getty Images
Thuaidh ar 5adh Iúil 1863 nuair a theith iad chun Achadh an Iúbhair ar ais aríst ina dhiaidh a fhuair Arm na Cónaidhm bhristeadh ag Baile Geatadhais. Bha sin ag Baile na h-Earraidh. Chuaidh an 61adh Reisimint na Lochan go Muine Leathan ar Meadhan Fóghmhair 1863, agus thánaig siad go talamh ar Port a' Droichead ar 1adh Deireadh Fóghmhair 1863. Mháirseáil iad go Cattanúga le linn Deireadh Fóghmhair, ach chuaidh siad do throid ag Cath Druim na Mannaigh (25adh Samhuinn 1863) agus d'fhill siad go Baile Cnuccs roimh a fhuair ordugh úr agu do fhill go Port a' Dhroichead ar ais aríst.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
D'fhill an reisimint seo chun cogadh ar ais aríst ar an 28adh Aibreán 1864 nuair a bha siad leis an Treasamh Briogáid, Céad Rannán, 20adh Cór. Lean iad an mháirseáil na Céad Rannán go h-Atlanta, Dúthaich Mhic a' Taoisigh, agus throid iad i gach aon cath faoi cheanntar san am sin. Mháirseáil iad trasna Muine Leathan go Dúthaich Mhic a' Taoisigh agus throid iad cathanna fola gach aon lá 's seachdáin gan dabht. Bha sin eadar Aibréan go Iúil 1864. Throid iad sa Chath Creag Crann Peatsóg ar 20adh Iúil 1864 agus fhuair cuid 's mó 'n reisimint bás ann. Fhuair Stiophan Seósamh Mag Robhartaigh - an ceannfort - gort garbh mór aige fosta nuair a chaill sé 'n lámha clé aige fhéin. Nuair a ghabhail Arm Aontaithe 'n baile mór Atlanta chuaidh siad ann fá choinne sos tábhachtach ar 5adh Lughnasa 1864 agus bha siad ann
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
eadar 5adh Lughnasa go 15adh Samhuinn 1864 fosta.
Rinn iad mháirseáil agus ionnsaigh in aghaidh ar Sabhannach eadar 15adh Samhuinn go 23adh Nodlaig 1864, agus bhuaidh siad ann fosta. Chuaidh siad trasna n-Abhainn Sabhannach ar 17adh Eanáir 1865, agus chuaidh
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
siad ar an ionnsaigh Baile Ráibeard. Ina dhiaidh sin chuaidh siad ar aghaidh trasna Caraliana Deas nuair a chonnaic siad an Dóiteán Baile Cholm Cille ar 15adh Feabhra 1865. Throid siad san cúig cath eile 'na dhiaidh sin agus mháirseáil iad go Caraliana Tuath fosta nuair a throid iad cúig cath eile 'nn fosta go dtí 11adh Márta 1865.
Bhuaidh siad cathréim mór deireannach ag Cath Abharsbórogh ar Féile Phádraig 1865, agus ag Cath Baile Beanntán ar 20adh Márta 1865. Nuair a ghabhail iad Baile 'n Óir ar an 24adh Márta, chuaidh siad chun sos aríst mar d'iarr iad sin gan dabht.
36
lionra-uisge-dhearg.ca
drnadig, Getty Images
Chuir an 61adh Reisimint le chéile faoi 'n 82adh Reisimint na Lochan ar 31adh Márta 1865, agus cha rabh iad reisimint amháin ina dhiaidh sin. Dhéan Oifig an Cogadh sin mar chaill iad uimhreacha móra 'gus cha rabh neart agu mar sin. Ach thánaig an 82adh Reisimint go leabaidh fosta 'nn Baile Lughaidh, Cluain Fáil ar an 24adh Iúil 1865. Agus tá sin an sgéal leis an reisimint Gaedhealach seo.
lionra-uisge-dhearg.ca
37
Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Saol gabhair agus slàinte an bhràdain chugad. (Sean Fhocail)